Mahsulot sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	444.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Qishloq va o'rmon xo'jaligi

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

2 Sotish

Mahsulot sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish

Sotib olish

Mahsulot sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish
MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………… 4
I BOB MAHSULOT SIFATINI NAZORAT QILISHNING
USULLARI
1.1 Mahsulotlarning sifat ko ’ rsatkichlari tahlili ……………………..
1.2 Mahsulotlar sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish
usullari...............................................................................................................
1.3 Mahsulotlar sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish
usullarining afzallik va kamchiliklari.………………………………………
II BOB MAHSULOT SIFATI NAZORATI USULLARI VA
VOSITALARI
2.1 Mahsulotlarni sinovga tayyorlash va o’tkazish ………………….
2.2 Mahsulot sifatini nazorat qilish usullari va klassifikatsiyasi ……
2.3 Mahsulot sifatini nazorat qilish vositalari……………………….
XULOSA……………………………………………………………….
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI……………….
1

KIRISH
Mahsulot xususiyatlar majmui, uning jamiyat va shaxs ehtiyojlarini
qondirish
darajasi bilan belgilanadi. Mahsulot sifatini yaxshilash ishlab chiqarish
samaradorligini
oshirish va tovar raqobatbardoshligini ta minlashning muhim ʼ
sharti
hisoblanadi.Bunga misol qilib quydagi farmonni keltirish mumkin.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Texnik jihatdan tartibga
solish, standartlashtirish,
sertifikatlashtirish va metrologiya tizimlarini yanada
rivojlantirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 2018 yil 12 dekabrda 4059-sonli Qarori
qabul
qilindi. Qarorga asosan Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish
ilmiy-tadqiqot
instituti hamda “Axborot-ma’lumot markazi” davlat korxonasi
negizida
yangi “Standartlashtirish, sertifikatlashtirish va texnik jihatdan tartibga
solish
ilmiy-tadqiqot instituti” tashkil etildi. Qaror bilan ilmiy laboratoriya
tadqiqotlari
natijalariga asoslangan milliy standartlarni ishlab chiqish va qabul
qilish
imkoniyati yaratiladi va jahon standartlari talablari bilan
uyg‘unlashtiriladi. Bundan
tashqari, Institutni standartlashtirish, sertifikatlashtirish
va
texnik jihatdan tartibga solish sohasida kadrlar malakasini oshirish va qayta
tayyorlash
bo‘yicha tayanch tashkilot etib belgilanishi standartlarni qabul qilish,
qabul
qilingan standartlar bo‘yicha mahsulotlarni sinash usullarini joriy qilishda
yagona
yondoshuvni yo‘lga qo‘yiladi. Bu bilan laboratoriyalarda bir xil mahsulotni
sinash
ishlari amalga oshirilganda turli natijalar kelib chiqmasligining oldi
olinadi.Shuningdek,
qabul qilingan Qarorda “Yo‘l xarita”ga asosan institut
bazasida
zamonaviy Kampus tashkil etish ko‘zda tutilgan bo‘lib, unga ko‘ra soha
bo‘yicha
nafaqat respublikamiz iqtisodiyot tarmoqlari mutaxassislari malakasini
oshirish
uchun barcha sharoitlar, jumladan infrastrukturani yaratish ko‘zda tutilgan.
Ushbu
loyihani 2019-2020 yillar davomida bajarish uchun 9,05 mln. AQSh dollari
miqdorida
Jahon banki bilan tegishli shartnomalar imzolangan. Bir yilda 2700
nafar
tinglovchi malaka oshirishi uchun mo‘ljallangan institutda endilikda loyiha
natijasiga
ko‘ra 5300 nafargacha tinglovchi malaka oshirish imkoniyati
yaratiladi.Ichki
va tashqi bozordagi mahsulotlarning mazmuni, sifati va
raqobatbardoshligini
ta’minlashning muhim elementlaridan biri bo‘lib davlatning
2

rivojlangan standartlashtirish tizimi hisoblanadi. Mahalliy ishlab chiqaruvchilar
uchun
xalqaro va xorijiy davlatlar standartlarini qabul qilish va joriy qilishda
yagona
davlat talablarining mavjud emasligi tadbirkorlik sub’ektlari uchun
noqulayliklar
keltirib chiqarayotgan edi. Qaror bilan tasdiqlangan “Yo‘l
xarita”sining
tegishli bandiga asosan xalqaro standartlarini qabul qilish va qo‘llash
tartibini
ishlab chiqish ko‘zda tutilgan.Shuningdek qabul qilingan Qarorda
Texnik
qo‘mitalar (TK) faoliyatiga ham aniq vazifalar belgilab berilgan.
O‘tgan
yillar davomida bir turdagi mahsulotlarni ishlab chiqishda
takrorlanishlarning
oldini olish maqsadida sohalar kesimida tashkil etilgan
standartlashtirish
bo‘yicha texnik qo‘mitalarning faoliyati salbiy baholangan edi.
Endilikda
esa Qaror bilan texnik qo‘mitalarning faoliyati ularning samaradorligiga
qarab
rag‘batlantirish mexanizmini joriy etish orqali qayta tashkil etiladi.Hozirgi
kunda
qabul qilingan standartlarning jahon standartlari bilan uyg‘unlashganlik past
darajadaligi
inobatga olib, 2021 yil yakuniga qadar 47 % ga oshirish belgilangan.
Qaror
mahalliy mahsulotlar sifati va raqobatbardoshligini oshirish orqali eksport
geografiyasini
kengaytirish xalqaro tashkilotlar bilan o‘zaro hamkorlik qilishga
qaratilgan.

Ishlab
chiqarish jarayonining holatini statistik usullar (ishlab chiqarishni
nazorat
qilish) yoki har bir ishlab chiqarish partiyasi miqdorida olingan
ma'lumotlar
orqali ko'rsatib beradi. Bu mahsulotning bir qismini nazorat qilishda,
uning
natijalari butun partiya uchun amal qiladi. Ushbu turdagi profilaktika, bu
erda
nuqsonlarning paydo bo'lishiga yo'l qo'ymaslik uchun butun ishlab chiqarish
jarayoni
davomida amalga oshiriladi. "BRZ" MChJ tomonidan ishlab
chiqarilgan barcha
mahsulotlari ISO, SGS va EC standartlariga muvofiq
sertifikatlangan.
Evropa reglamentining ECE-117 va ECE-30, ECE-54 sertifikatlari
olingan,
shuningdek ISO 9001:2015 boshqaruv sertifikati mavjud, zavod
mahsulotlari
O'zbekiston Respublikasining milliy sertifikatlash tizimi tomonidan
sertifikatlangan.
Hozirgi vaqtda butun dunyo bo yicha mahsulot sifati va uni ʻ
ta‘minlash
hamda yaxshilashga katta e‘tibor qaratilmoqda. Yuqori sifatli mahsulot
korxonalarning
bozorda raqobatchilikka kurashishida asosiy muvaqqiyatga
3

erishishning shart-sharoitlaridan bo lib hisoblanmoqda. Bozor munosabatlari ʻ
sharoitlarida
korxonaning muvaffaqiyat qozonishi o zining xaridorlarini ʻ
qanoatlantirish
darajasiga bog‘liqdir. Faqatgina bunday holatlarda korxona
o zining
mahsulotiga barqaror talablarning vujudga kelishi va daromad olishga ʻ
erisha
oladi. Biroq, muvofiq mahsulotning iste‘molchilar talablarini qanoatlantirish
darajasi
uning sifati bilan aniqlanadi. Mahsulot sifati uning raqobatbadosh
bo lishida
asosiy omil bo lib hisoblanadi. ʻ ʻ
4

I-BOB. MAHSULOT SIFATINI NAZORAT QILISHNI
USULLARI
1.1 Mahsulot sifat ko’rsatkichlarning tahlili
O zbekiston Respublikasining “Standartlashtirish to g risida”gi qonunida ʻ ʻ ʻ
standartlashtirishning
asosiy maqsadlarida biri sifatida “fan va texnika taraqqiyoti
darajasiga,
shuningdek aholining hamda xalq xo jaligining ehtiyojlariga muvofiq ʻ
holda
mahsulot sifatini hamda raqobat qila olish imkonini oshirish” ko rsatib ʻ
o tilgan.
ʻ

Mahsulot - iqtisodiy faoliyatning ashyolar va xizmatlarda mujassam etilgan
natijasi.
Boshqacha aytadigan bo lsak, mahsulot – mehnat faoliyatining natijasi ʻ
bo lib,
u moddiylashgan va moddiylashmagan ko rinishda bo ladi. Uning moddiy- ʻ ʻ ʻ
buyum
shakli moddiy mahsulot ko rinishiga ega. Turli g oyalar, ixtiro va ʻ ʻ
kashfiyotlar,
yangi texnologiyalar ilmiy-tadqiqot natijalari va tajriba
konstruktorlik
ishlanmalari, informatsion mahsulotlar, adabiyot va san at asarlari ʼ
va
kabilar moddiylashmagan mahsulotlar hisoblanadi.
Mahsulot
sifati – o z vazifasi (qo llanilishi)ga ko ra ma‘lum darajada ʻ ʻ ʻ
muayyan
ehtiyojni qondirishga yaroqliligini ko rsatadigan xossalari majmuasidir ʻ
(GOST
15467-70 bo yicha). ʻ
Mahsulot
sifati ishlab chiqarishning texnik darajasiga bog liq va juda ko p ʻ ʻ
faktorlar
bilan aniqlanadi: konstruksiyaning takomilligi, standartlashtirish va
agregatlashtirish
darajalari va h.k.
Mahsulot
sifatini o zgarmas deb bo lmaydi. U jamiyatning vaqt o tishi bilan ʻ ʻ ʻ
o zgarib
boruvchi ehtiyojiga bog liq ravishda o zgarib turadi. Kecha ishlab ʻ ʻ ʻ
chiqarilgan
sifatli mahsulot bugun sifatsiz bo ladi, bugun sifatli deb hisoblangani ʻ
ertaga
sifatini yo qotadi. Sifatni o z vaqtida ta‘minlash kerak, aks holda mahsulot ʻ ʻ
maqsadga
muvofiq bo lmaydi va yaroqsiz hisoblanadi. ʻ
Mahsulotning
bir yoki bir necha xossa xususiyatlarining miqdoriy tavsifiga
sifat
ko rsatkichi ʻ deyiladi. Mahsulotning sifat ko rsatkichi ʻ – mahsulot xossasining
5

miqdoriy xususiyati bo lib, ʻ sifat tarkibiga kiradi , ya‘ni uni yaratish va ishlatish,
hamda
iste‘molchilarga yetkazishdagi talabni qondirish (GOST 15467-70 standarti
bo yicha).
ʻ
Barcha
mahsulotlarning sifat ko rsatkichlari ifodalanishi bo yicha o lchamli ʻ ʻ ʻ
va
o lchamsizgaʻ ( nisbiy yoki balli ) bo linadi. Sifat ko rsatkichlarini tanlash ʻ ʻ –
mahsulot
sifati tarkibiga kiruvchi va uning sifati darajasini baholashga imkon
beruvchi
mahsulot xususiyatlari miqdoriy tavsifining nomlarini aniqlashdir.
Sifat
ko rsatkichlarining nomlarini tanlashni asoslab berish quyidagilarni ʻ
hisobga
olgan holda amalga oshiriladi:
-
mahsulotdan foydalanish shartlari va nima maqsadda ishlab
chiqarilganligi ;
-
iste‘molchi talablarining tahlili;
-
mahsulot sifatini boshqarish masalalari;
-
tavsiflanayotgan xususiyatlarning tarkibi vastrukturasi;
-
sifat ko rsatkichlariga nisbatan qo yilgan asosiy talablar. ʻ ʻ
Xalq
iste‘moli tovarlarining sifatini nazorat qilish sifatining ijtimoiy,
funksional,
ishonchlilik , ergonometrik, estetik, ekologik, xavfsizlik kabi iste‘mol
ko rsatkichlarini
o rganish zaruriyatini keltirib chiqaradi. ʻ ʻ
Zarurat
to g ilsa, tovarlarining sifatini baholash va tahlil qilish ʻ ʻ
iste‘molchilarning
talablarini ham hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Ijtimoiy
ko rsatkichlar
maxsus ko rsatkichlar guruhiga kiradi. Tovarlar sifat ko rsatkichlari ʻ ʻ ʻ
va
iste‘mol xususiyatlariga ko ra quyidagicha klassifikasiyalanadi. ʻ
Sifatning
umumlashtirilgan ko rsatkichlari ʻ . Bunga alohida-alohida
ko rsatkichlar
yig indisi kiradi. Alohida - alohida ko rsatkichlar bir xil birliklarga ʻ ʻ ʻ
ega
bo lishi kerak. Yoxud nisbiy o lchamsiz birliklarda bo lishi lozim. Bunda har ʻ ʻ ʻ
qaysi
ko rsatkichning ta‘siri koeffisentlarda (ballar bilan) ifodalanadi. ʻ
Barcha
texnik iqtisodiy ko rsatkichlar quyidagi guruhlar bo yicha ʻ ʻ
klassifikatsiya
qilinadi:
-mahsulot
vazifalari bo yicha ko rsatkichlar; ʻ ʻ
-ishonchlik
ko rsatkichlari; ʻ
6

-texnologik jarayonlar bo yicha ko rsatkichlar; ʻ ʻ
-ergonomik
ko rsatkichlar; ʻ
-estetik
ko rsatkichlar; ʻ
-standartlashtirish
va unifikasiyalashtirish ko rsatkichlari; ʻ
-patent
- huquqiy ko rsatkichlar. ʻ
Mahsulot
vazifalari bo yicha ko rsatkichlarga ʻ ʻ mehnat unumdorligi ,
energiya
iste‘mol qilishligi, og irligi (material sarflanganligi), mashinaning ʻ
universalligi
va h.k. lar kiradi.
Mahsulot
ishonchliligi ko rsatkichlariga buzilmasdan ishlashi, ko p ʻ ʻ
yeyilmasdan
ishlashi, ta‘mirlashning osonligi kabi ko rsatkichlar kiradi. ʻ
Ergonomik
(grekcha “ergon - ish” va “nomes – qonun” ) ko rsatkichlariga ʻ
mashinani
boshqarishning qulayligi , xavfsiz boshqarish mumkinligi, mashinaning
gigiyena
sifatidan qulayligi, psixologik ko rsatkichlar, fiziologik ko rsatkichlar ʻ ʻ
kiradi.
Estetik
ko rsatkichlarga esa mahsulotning tashqi ko rinishi, mashinaning ʻ ʻ
atrof-muhitga
bilan uyg unligi, mashinaning tashqi pardozi kabilar kiradi. ʻ
Ijtimoiy
ko rsatkichlar ʻ . Ushbu ko rsatkichlar mahsulotning ijtimoiy-zaruriy ʻ
ehtiyojlarga
javob bera olishi va uning turli guruh iste‘molchilari uchun ijtimoiy
ahamiyatini
tavsiflaydi.
Tovar
ishlab chiqarishning ijtimoiy zaruriyati ko rsatkichi mana shu tovarga ʻ
nisbatan
aholining qondirilmagan talabi hajmining zarurligini ifodalaydi. Tovarga
nisbatan
qondirilmagan talabning zarurlik darajasi aholining mana shu tovarlarga
nisbatan
ta‘minlanganlik darajasi bilan tavsiflanadi. Tovarning ijtimoiy manzili va
iste‘mol
tiraji ko rsatkichi mahsulotning iste‘molchining o ziga xos xususiyatlarini ʻ ʻ
hisobga
olgan holda maxsus guruh iste‘molchilarini talablariga javob bera olishini
tavsiflaydi.
Tovarning maxsus guruh iste‘molchilarining talablarini qondirishiga
qarab
iste‘mol tipaji belgilanadi. Masalan, oyoq kiyimlar tiraji bog cha ʻ yoshdagi
maktab
yoshdagilar, qiz bolalar, o g il bolalar, ayol yoki erkaklar oyoq kiyimlariga ʻ ʻ
bo linadi.
ʻ
7

Tovarning optimal assortimentiga mos kelishi ko rsatkichi uning mana shu ʻ
tur
mahsulotlari assortimenti sistemasida foydalanilishi ishlarining samaradorligini
tavsiflaydi.
Ma‘naviy
eskirish ko rsatkichi moda yo nalishlari o zgarishi, mavsum ʻ ʻ ʻ
o zgarishi
yoki yangi sifatli mahsulotning yaratilishi bilan mahsulotni ma‘naviy ʻ
eskrishini
ko rsatadi. ʻ
Yondosh
ijtimoiy samaralar ko rsatkichilari deb mazkur guruh tovarlarini ʻ
ommaviy
ishlab chiqarish xaridorlarning tovarlarni xarid qilishlariga ta‘sirini
tavsiflovchi
ko rsatkichlarga aytiladi. Masalan, mazkur guruh tovarlarini ishlab ʻ
chiqarishganda,
boshqa yondosh guruh tovarlariga nisbatan bo lgan talab keskin ʻ
o zgarishi
mumkin. ʻ
Kiyimlariga
nisbatan modalarning o zgarishi, kiyinish turining o zgarishi ʻ ʻ
bosh
kiyimlarga nisbatan bo lgan talabni o zgartirishi mumkin. Funksional ʻ ʻ
ko rsatkichlar.
ʻ Mahsulot sifatining funksional ko rsatkichlari ularning foydalanish ʻ
maqsadlariga
mos kelishi, moddiy, ma‘naviy ehtiyojlarni qondira olish darajasini
tavsiflaydi.
Bu ko rsatkichlar asosiy funksiyalarining bajarilishini takomillashtirish ʻ
ko rsatkichi,
universallik ko rsatkichlari va yordamchi operatsiyalarini bajarishni ʻ ʻ
takomillashtirish
ko rsatkichlariga bo linadi. ʻ ʻ
Asosiy
funksiyani bajarishni takomillashtirish ko rsatkichlari iste‘molning ʻ
foydali
masalasi mahsulotning iste‘molchilar tomonidan foydalanilganda ma‘lum
ehtiyojni
qondirish darajasini ko rsatadi.Universallik ko rsatkichi mahsulotning ʻ ʻ
o z
o rniga qarab ishlatilishi bilan bir qatorda, kishilar uchun foydali boshqa ʻ ʻ
maqsadlarda
ham ishlatilishi mumkinligini ko rsatadi. ʻ
Yordamchi
funsksiyalarning bajarilishini takomillashtirish ko rsatkichi ʻ
mahsulotni
―inson-mahsulot-tashqi muhit sistemasida asosiy va yordamchi
faoliyatlarini
bajarishining yondosh bosqichlarida:
 transportirovka,

 o rnatish,
ʻ
 ta‘mirlash,

 xizmat
ko rsatish, ʻ
8

 saqlash va boshqa bosqichlarida mahsulotni o ziga xos xususiyatlarini ʻ
ko rsatadi.
ʻ

Yordamchi operatsiyalarni bajarilishini takomillashtirish uchun asosiy
faoliyatining
bajarilishini takomillashtirishga ham ta‘sir ko rsatadi. ʻ
Ishonchlilik
ko rsatkichi mahsulotning iste‘mol yoki ekspluatatsiya vaqtida yaroqli ʻ
holda
bo lishini ko rsatadi. Bunga to xtamasdan ishlashi, uzoqqa chidamliligi, ʻ ʻ ʻ
ta‘mirlanuvchanlik,
saqlanuvchanlik kabi ko rsatkichlar kiradi. ʻ
To xtamasdan
ishlash ko rsatkichi mahsulotning ma‘lum vaqt davomida ʻ ʻ
to xtamasdan
ishlatilishi mumkinligini ko rsatadi.Uzoqqa chidamlilik ko rsatkichi ʻ ʻ ʻ
xizmat
ko rsatish muddati davomida uzluksiz ishlashi mumkinligini ko rsatadi. ʻ ʻ
Ta‘mirlanuvchanlik
ko rsatkichi mahsulotning realizatsiya qilish jarayonida ba‘zi ʻ
mayda
kamchiligini tuzatish mumkinligini ko rsatadi.Saqlanuvchanlik ko rsatkichi ʻ ʻ
mahsulotni
saqlash va trasportirovka qilish jarayonida va undan keyin ham
o zining
iste‘mol qiymatini ʻ saqlash xususiyati tushuniladi Ergonometrik
ko rsatkichlar
ʻ . Ergonometrik ko rsatkichlar ―inson-mahsulot sistemasini ʻ
tavsiflab,
insoniyatning ekologik, fiziologik, antropometrik, gigiyenik
xususiyatlarini
hisobga oladi.
Gigenik
ko rsatkichlar mahsulotni kishilarni mehnat va hayotiy faoliyatining ʻ
gigenik
shartlariga mos kelishini ko rsatadi.Antroponometrik ko rsatkichlar ʻ ʻ
mahsulot
konstruksiyasi undan foydalanilayotgan vaqtda kishilar tanasining
tuzilishiga
mos kelishini ko rsatadi.Estetik ko rsatkichlar ʻ ʻ . Estetik ko rsatkichlarga ʻ
ajralib
turuvchanlik , tashqi ko rinishning ratsional bo lishi, kompozitsiyasining ʻ ʻ
to liq
bo lishi, mahsulotni ishlab chiqarishni bajarishning mukammal bo lishi, ʻ ʻ ʻ
tovar
ko rinishlarining stabil bo lishi kabi ko rsatkichlar kiradi. Ajralib ʻ ʻ ʻ
turuvchanlik
mahsulotga nisbatan jamiyatda shakllangan estetik dunyo qarashlarini
aks
ettiradi. Bu ko rsatkich mahsulotni boshqa analogik maqsulotni ajralib ʻ
turishini,
davr talabiga, zamon talablariga, moda yo nalishlariga javob berish ʻ
darajasini
ko rsatadi. Tashqi ko rinishining ratsional bo lishi mahsulotni ʻ ʻ ʻ
funksional
- konstruktiv mohiyatining to g ri ifodalanishini mahsulotni tayyorlash ʻ ʻ
va
ekspluatatsiya qilishning obyektiv sharoitlariga mos kelishini tavsiflaydi. Ushbu
9

ko rsatkich mahsulot tashqi ko rinishining uni ishlatilish maqsadlariga, ʻ ʻ
konstruktivlik
hujjat , tayyorlash texnologiyasi va qo llaniladigan materiallarning ʻ
o ziga
xos xususiyatlariga mos kelishini ko rsatadi. Kompozitsityasini to liqligi ʻ ʻ ʻ
mahsulot
qismlarini organik bog liqligini, uning boshqa ansambllariga ham mos ʻ
kelishini
ko rsatadi. Ushbu ko rsatkichlar mahsulotni modellashtirishda turli ʻ ʻ
ranglari
o zaro aloqada qo llashda, konstruksiyalash ishlarini badiiy tasvirlashda, ʻ ʻ
to liq
kompozitsion yechimga erishishda badiiy vositalardan foydalanish ʻ
samaradorligini
ko rsatadi. ʻ
Mahsulotni
ishlab chiqarishning mukammal bo lishi va tovar ko rinishining stabil ʻ ʻ
bo lishi
mahsulotning estetik jihatdan tashqi ko rinishiga ta‘sir ko rsatadi va uni ʻ ʻ ʻ
ishlab
chiqarishda tashqi ko rinishining mukammal bo lishi, firma belgilarining ʻ ʻ
aniq
bo lishi, informatsion material va hujjatlarning to liq bo lishi va mahsulot ʻ ʻ ʻ
tashqi
ko rinishiga zarar yetmasligi uchun uni o rash-joylash ishlarining yaxshi ʻ ʻ
yo lga
qo yish darajasini ko rsatadi.Iste‘molning xavfsizligi ko rsatkichi ʻ ʻ ʻ ʻ
mahsulotni
ekspluatatsiya yoki iste‘mol qilish, montaj, xizmat ko rsatish, ʻ
ta‘mirlash,
saqlash, ortish va tashishda kishilarning xavfsizligini ta‘minlovchi
xususiyatlarini
tavsiflaydi. Iste‘molning xavfsizligi ko rsatkichiga misol qilib, ʻ
kishilarning
ma‘lum vaqt davomida xatarsiz ishlashi ehtimoli; himoya
moslamalarining
ishlatilishi; voltli zanjirlarning elektr mustahkamligi kabilarni
keltirishimiz
mumkin.
Ekologik
ko rsatkichlar ʻ mahsulotni ekspluatatsiya qilishda yoki iste‘molda
atrof
muhitga zararli ta‘sir ko rsatishini xisobga olish atrof- muhitiga ishlab ʻ
chiqarish
chiqindilarning tushushini cheklash , biologik resurslardan ratsional
foydalanish,
ularni saqlash, atmosferani ifloslanish darajasini pasaytirishni
ta‘minlash
kerak. Ekologik ko rsatkichlarga, atrof muhitga tashlanayotgan zaharli ʻ
chiqindilarning
tarkibi, mahsulotni ekspluatatsiya qilish va iste‘molda, ortish,
tashishda,
saqlashda zaharli gazlar chiqishini misol qilib keltirishimiz mumkin.
Mahsulot
sifati darajasini baholashda mahsulotni tayyorlash ishlab chiqarish va
ekspluatatsiya
qilish yoki iste‘mol soxasidagi farqlarni tavsiflovchi iqtisodiy
ko rsatkichlarni
e‘tiborga olish muhimdir. ʻ
10

Iqtisodiy ko rsatkichlar ʻ - bu tajriba namunalarni tayyorlash va sinovdan
o tkazishga
ketgan xarajatlar, mahsulot ishlab chiqarish tannarxi, texnik ʻ
obyektlarni
ekspluatatsiya qilishdagi xarajatlar va boshqalar.
Sifat
ko rsatkichlari fizikaviy ko rsatkichlar singari o lchamga ega bo lishi ʻ ʻ ʻ ʻ
yoki
ega bo lmasliklari mumkin. Sifat ko rsatkichlarining miqdoriy tavsifi deganda ʻ ʻ
ma‘lum
birliklardagi ularning o lchamalari tushuniladi. ʻ
Masalan,
mahsulotni ishlab chiqarishga ketgan mehnat sarfi mahsulot
birligini
ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqt bo lib, ishchi-soatlarda ifodalanadi. ʻ

        Bunda mehnat sarfini ishchi-kunlarda ifodalash bilan mahsulotning mehnat
sarfi
o zgarib qolmaydi. Xuddi shunga o xshab mahsulot tannarxi yoki bahosi kabi ʻ ʻ
iqtisodiy
ko rsatkichlarni so mlarda yoki boshqa birliklarda ifodalanishi uning ʻ ʻ
qiymatini
o zgartirmaydi.ʻ
Fizik
miqdorlar singari sifat ko rsatkichlarining miqdori ham absolyut va ʻ
nisbiy
miqdorlar orqali ifodalanishi mumkin. Fizik miqdorlarning absolyut qiymati
har
doim o lchamga ega bo ladi, nisbiy miqdorlar esa o lchamsizdir. Mahsulot ʻ ʻ ʻ
sifatining
absolyut ko rsatkichlari o lchamga ega bo lishlari yoki o lchamsiz ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lishlari
mumkin, nisbiy ko rsatkichlar esa doim o lchamsizdirdek . ʻ ʻ ʻ

     Mahsulot sifat ko'rsatkichlari guruhlarga bo'linadi. Men sifat ko'rsatkichlari-
ning
bir nechta guruhlarini sanab o'taman:
-tayinlanish
ko'rsatkichlari; mahsulotni funktsional ishlatishning foydali
ta'sirini
aniqlash (masalan, unumdorlik);

  - ishonchlilik ko'rsatkichlari; mahsulotlarning ishonchliligini aniqlash ;

- ergonomik ko'rsatkichlar; iste'molchi tomonidan mahsulotlardan
foydalanish
  qulayligi darajasini aniqlash;
- estetik
ko'rsatkichlar; kompozitsiyaning kombinatsiyasini, rangli echimlar
uslubini,
mahsulotlar tashqi ko'rinishining uyg'unligini aniqlash;
-
patent va huquqiy ko'rsatkichlar; mahsulotning patent tozaligini va uning
patent
himoyasi darajasini tavsiflash;
- ekologik
ko'rsatkichlar; mahsulotni ishlatish jarayonida atrof -muhitga
ta'sir
darajasini aniqlash;
11

- xavfsizlik ko'rsatkichlari; mahsulotni ishlatish va saqlash vaqtida uning
xavfsizligini
aniqlash;
-tashish
qobiliyati ko'rsatkichlari; mahsulotni har xil transport turlari bilan
uning
xususiyatlarini buzmasdan tashish imkoniyatini aniqlash (mahsulotni
qadoqlash
sifati).
Sifat
ko'rsatkichlari to'plami mahsulot yoki xizmat sifatini aniqlaydi. Shuni
ta'kidlashni
istardimki, har bir mahsulot sifatini baholash uchun barcha
ko'rsatkichlar
guruhlari ishlatilmasligi kerak. Bularning barchasi mahsulotning
murakkabligiga,
maqsadiga va ishlab chiqaruvchining xohishiga bog'liq.

Biz har bir guruhning xususiyatlari haqida to'xtalmaymiz. Menimcha, bu
kichik
biznesda kerak emas. Ammo ba'zi ko'rsatkichlar guruhlari haqida batafsil
to'xtalib
o'tish kerak, chunki mahsulotlarning ushbu ko'rsatkichlarga mos
kelmasligi,
ham mahsulot uchun ham hamma narsa uchun halokatli.Mahsulot
sifatining
ko'rsatkichlari. Ko'rsatkich guruhlari.Keling, birinchi navbatda, ekologik
ko'rsatkichlarga
to'xtalib o'tamiz. Mahsulotlarimiz ekologiyasi va xavfsizligiga
katta
e'tibor berilishi kerak. Barcha mamlakatlarda bu masalalar me'yoriy hujjatlar
bilan
qat'iy tartibga solinadi. Va agar sizning mahsulotingiz parametrlari ekologik
me'yorlarga
mos kelmasa, sizni juda qattiq sanktsiyalar kutmoqda. Men atrof-
muhit
talablariga rioya qilmaganligi sababli yopilgan ko'plab kichik korxonalarni
bilardim.
Bu talablar korxonaning o'ziga ham, u ishlab chiqarayotgan
mahsulotlarga
ham tegishli. Keyingi guruh - xavfsizlik ko'rsatkichlari. Bu
ko'rsatkichlarga
rioya qilmaslik nafaqat korxonaning yopilishiga, balki uning
egasining
jinoiy javobgarligiga olib kelishi mumkin. Xavfli mahsulotlardan zarar
ko'rgan
iste'molchilarga pul kompensatsiyasi bir nechta biznesni buzdi.Xo'sh,
mahsulot
sifatining boshqa barcha ko'rsatkichlari bozor tomonidan baholanadi.
Iste'molchi
mahsulot sifatini barcha inspektorlarga qaraganda yaxshiroq baholaydi.
Siz
sifat haqida uzoq vaqt o'ylashingiz mumkin, lekin bu bizning vazifamiz emas.
Men
mahsulot sifatining boshqa ko'rsatkichlarini ko'rib chiqmoqchiman,
menimcha,
bu iste'molchi uchun va shunga mos ravishda ishlab chiqaruvchi uchun
juda
muhimdir. O'ylaymanki, bu ishonchlilik ko'rsatkichlari ekanligini siz
12

allaqachon tushundingiz. Men ataylab bu guruhni ko'rsatkichlar guruhlari
ro'yxatida
aniqlamadim, chunki menimcha , bu ko'rsatkichlar guruhi bilan
batafsilroq
shug'ullanish kerak. Shunday qilib, ishonchlilik ko'rsatkichlari
mahsulotning
xususiyatlarini aniqlaydi, u belgilangan muddat davomida
ko'rsatilgan
barcha funktsiyalar va parametrlarni saqlab qoladi.
O'z
navbatida, ishonchlilik, qoida tariqasida, bir nechta ko'rsatkichlardan iborat.
Biz
hamma narsani hisobga olmaymiz. Ko'pgina mahsulotlar yoki xizmatlar
uchun
faqat eng muhimlari haqida to'xtalib o'tamiz:
- mahsulotning
chidamliligi (xizmat muddati);
- kafolat
muddati;
-
mahsulotning ishonchliligi;
-ma'lum
vaqt davomida mahsulotning ishlash qobiliyatini va belgilangan
parametrlarni
doimiy ravishda saqlab turish qobiliyatini ifodalaydi;
-
ba'zi turdagi mahsulotlar uchun bu juda muhim ko'rsatkich;
- mahsulotning
barqarorligi; mahsulotni ta'mirlash va texnik xizmat
ko'rsatishga
yaroqliligini bildiradi.
Birinchi
ko'rsatkich - bu mahsulotning xizmat qilish muddati (yoki
chidamliligi).
Chidamlilik - bu mahsulot yo'q qilinmaguncha yoki uning ishlashini
tiklashning
iloji bo'lmaguncha parametrlarning ishlashini va barqarorligini saqlab
turish
qobiliyati. Bu ko'rsatkich ishlab chiqaruvchi tomonidan ta'minlanadi, agar
iste'molchi
ishlab chiqaruvchi tomonidan tartibga solingan va unga ilova qilingan
hujjatlarda
belgilangan mahsulotni ishlatish qoidalarini bajarsa. Masalan,
lampochkani
sotib olayotganda siz uning parametrlari va xizmat muddati bilan
qiziqasiz.
Bu ko'rsatkich keyingi ishlab chiqarishda ishlatiladigan komponentlar
uchun
ayniqsa muhimdir. Kichik biznesda bu ko'rsatkichni hisoblashning ma'nosi
yo'q,
lekin bu haqda eslang va agar kerak bo'lsa, undan foydalaning. Siz ishlab
chiqarishda
raqobatchilarnikidan yaxshiroq bo'lgan materiallar va
texnologiyalardan
foydalanayotganingizni bilib, sizning mahsulotingizning xizmat
muddati
shunday va shunday eng muhimi, raqobatchilarnikidan yuqori ekanligi
haqida
bahslashishingiz mumkin. Xuddi shu narsani raqobatchilarnikidan yuqori
13

deb hisoblash uchun ham ishlatish mumkin. Quruq yog'ochdan tayyorlangan
mahsulotlarning
xizmat qilish muddati quritilmagan yog'ochdan ko'ra uzoqroq
bo'lishi
hammaga tushunarli. Lekin iste'molchini dastlabki materiallar
qiziqtirmaydi,
lekin yakuniy natijada, ya'ni. u nima oladi. Va siz unga
mahsulotingizning
xizmat qilish muddati haqida aytasiz "N" yil va bu
raqobatchidan
yuqori. Shu bilan birga, ishonchingiz komilki, siz belgilagan ish
sharoitlariga
majmui , mahsulotning xizmat qilish muddati siz belgilagan vaqtdan
kam
bo'lmaydi.
Kafolat
muddati, kafolat majburiyatlaridir. Ishlab chiqaruvchi mahsulotning
xususiyatlari
va parametrlarining xavfsizligini kafolatlaydigan muddatni belgilaydi
va
agar iste'molchi ushbu mahsulotni ishlatish shartlarini bajarsa, bu xususiyatlarni
o'zgartirgan
yoki buzgan taqdirda bepul tiklashni o'z zimmasiga oladi. Bu muddat
kafolat
muddati deb ataladi. Va qanchalik baland bo'lsa, iste'molchi mahsulotni
yuqori
sifatli deb hisoblaydi. Tabiiyki, bu ko'rsatkich hamma mahsulotlar uchun
muhim
emas, ba'zilar uchun esa umuman hisobga olinmaydi. Lekin ko'plab
mahsulotlar
uchun bu mezon iste'molchi uchun kerakli mahsulot yoki xizmatni
tanlashda
ustunlik qiladi. Masalan, mebel, elektr jihozlari, maishiy elektronika, bir
qator
ta'mirlash va boshqalar uchun. Ko'p odamlar mashinasini faqat ta'mirlash
sifatini
tasdiqlaydigan ustaxonalarda ta'mirlashni afzal ko'rishadi, lekin, qoida
tariqasida,
bu ta'mirlashdan ko'ra qimmatroq. xususiy mulkdor. Shuning uchun
men
sizga ushbu ko'rsatkichga alohida e'tibor berishni maslahat beraman. Ba'zi
manbalarga
ko'ra, agar ishlab chiqaruvchi ularga kafolat bermasa, ko'plab
mahsulotlar
umuman sotilmaydi. Biz ushbu ko'rsatkichni aniqlash usullari haqida
batafsil
to'xtalmaymiz. Murakkab bo'lmagan mahsulotlar uchun bu usullar juda
oddiy.
Va agar siz o'z mahsulotingizga raqobatchilarning kafolat majburiyatlariga
mos
keladigan yoki undan oshib ketadigan yozma kafolat bilan hamrohlik
qilsangiz,
siz kichik biznesingizning obro'sini oshirasiz. Bunday holda siz kerakli
hujjatlarni
tayyorlash va tasdiqlash bilan bog'liq ba'zi moddiy yo'qotishlarga duch
kelishingiz
mumkin. Lekin ular sizning mahsulotingiz savdosini ko'paytirish
evaziga
ko'proq foyda keltiradi. Men faqat kafolat muddati bilan bog'liq ikkita
14

narsani ta'kidlamoqchiman. Sizning kafolatingizga rioya qilish qiyin bo'lishi
mumkin,
ayniqsa sizning mahsulotingiz ishlab chiqarish joyingizdan uzoqda
joylashgan
bir nechta joylarda sotilsa. Uzoq joylarda bepul ta'mirlashni tashkil
qilish
kerak, bu juda qimmat. Sizning mahsulotingiz uchun bitta kafolatli ta'mirlash
bir
nechta bunday mahsulotni sotishdan olingan mablag'dan oshib ketishi mumkin.
Sizning
mahsulotingiz sifati va ishonchliligi sizning ustuvor vazifalaringizdan biri
bo'lishi
kerak. Mahsulotlar sifati haqida qisqacha aytilganlarni xulosa qilib, shuni
ta'kidlaymizki,
iste'molchi uchun mahsulot ishonchli, estetik jihatdan jozibali va
o'z
vazifalarni uzluksiz bajarish , yuqori sifatli bo'ladi. Bular mahsulot sifat ko'rsat-
kichlari
iste'molchilar ehtiyojlarini qondiradi.
Buyumlarni
tayyorlashda va ishlatishda shunday ko rsatkichlarga xom- ʻ
ashyo,
materiallar, yoqilg i va elektr quvvatini asosiy turlarining solishtirma ʻ
sarflanishi
(sifat ko rsatkichining asosiy o lchovi); moddiy resurslardan ʻ ʻ
foydalanish
koeffisiyenti, ya‘ni foydali sarflanishiga nisbati tushuniladi, foydali ish
koeffisiyenti
va shunga o`xshashlar kiradi.

Mahsulotning ko plab sifat ko rsatkichlari ularning vazifasi va parametrlari ʻ ʻ
bo lib
hisoblanadi. Biroq, ko pchilik holatlarda bu bog liqlikni yetarli darajada ʻ ʻ ʻ
tushunish
qiyindir. “Alomat”, “parametr” va “sifat ko rsatkichlari” ʻ
tushunchalarining
o zaro aloqadorligidir. ʻ
1.2 Mahsulotlar sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish usullari

Mahsulot sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish deganda, mahsulot
sifatini,
parametrlarini, xususiyatlarini va ekspluatatsion xususiyatlarini
o zgartirmaydigan
(buzuvchi usullardan farqli o laroq) bilvosita belgilar orqali ʻ ʻ
nazorat
qilish tushuniladi.
Mahsulot
sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish usullari uchun dastlabki
ma'lumotlar
mahsulotning turli fizik parametrlarini qayd etishda aniqlangan
nuqsonlar
mavjudligihaqidagi har xil anomaliyalardir. Bu issiqlik nurlanishi
oqimining
buzilishlari; maxsus nazorat qoplamalarining rangi o zgarishi;ʻ
ultratovush
yoki elektromagnit to lqinlarning tarqalishi, ʻ aks etilishi va yutulishi,
15

korpuskulyar oqim va boshqalarda kuzatiladigan turli xil o zgarishlar bo lishi ʻ ʻ
mumkin.
Anomaliyalarning tabiati bo yicha mahsulotdagi nuqsonlarning ʻ
mavjudligi,
ularning xususiyatlari (nuqson turi, hajmi, shakli, joylashishi) va
sabablari
haqida xulosalar chiqariladi.

Mahsulot sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish usullarining
afzalliklarini
quyida keltirib o tamiz:ʻ
-
mahsulotning asosiy parametrlarini aniqlash va o lchash ishlari uni ishlab ʻ
chiqarish,
sinovdan o tkazish, ishlatish yoki ta‘mirlash jarayonlarida ish rejimini ʻ
buzmasdan
va uning xususiyatlarini o zgartirmasdanʻ amalga oshirilishi mumkin ;
-
mahsulot sifatini dinamik rejimda, shu jumladan tezlashtirilgan nazorat qilish
imkoniyati
mavjud;
-
texnik xizmat ko rsatish vaqtida nazoratning obyektivligi ʻ va ishonchliligini
oshishi ;
-
mahsulotning sifatiga ta‘sir etuvchi, yashirin ko rinishdagi (chuqur joylashgan) ʻ
turli
havo bo shliqlari, ko p qatlamli mahsulotlarda qatlamlarning og ishi kabi ʻ ʻ ʻ
nuqsonlarni
aniqlash imkoniyati mavjudligi;
-
mahsulot ekspluatatsiyasi jarayonida halokatli zararlar yetkazilishining
oldini
oladigan profilaktika chora sifatida foydalanish mumkinligi;
-
mahsulot sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish usullari juda aniq ,
ishonchli
va sezgirligi yuqori. Ushbu usullardan foydalanish va sinov natijasini
tahlil
qilish mahsulot parametrlarini yaxshilashga va optimal konstruksion
yechimlarini
topishga yordam beradi;
-
mahsulot sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish usullarining tannarxi
bir
xil mahsulot parametrlarini o lchash uchun ishlatiladigan putur yetkazib ʻ
nazorat
qilish usullarning tannarxiga nisbatan ancha past;
-
mahsulot sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish usullari ishlab
chiqarish
xarajatlarini kamaytirilishiga olib keladi , chunki past sifatli qismlar
mahsulot
ishlab chiqarishning dastlabki bosqichidayoq aniqlanadi;
16

- mahsulot sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilishning zamonaviy
usullari
mahsulotlarni 100% nazorat qilish va ko p hollarda nazorat jarayonlarini ʻ
avtomatlashtirish
imkonini beradi.
Mahsulot
sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish usullarining putur
yetkazib
nazorat qilish usullarga nisbatan biq qancha afzalliklariga qaramay,
ularning
o ziga xos kamchiliklari ham bor: ʻ
-
mahsulot sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish usullari, bilvosita
usullardir
(masalan, qotishmalar yoki metallardagi metall bo lmagan ʻ
qo shimchalarni
aniqlash uchun elektromagnit maydonlar intensivligini o zgartirib, ʻ ʻ
nazorat
qilinadigan mahsulotda nuqson mavjudligini baholaydilar);
-
mahsulotning xizmat qilish muddati va ishonchliligiga ta'sir qiluvchi ba‘zi bir
nuqsonlarni
putur yetkazmasdan nazorat qilish usullari yordamida aniqlash
mumkin
emas.
-
sinov natijalari asosan miqdoriy emas , balki sifatiy xarakter kasb etadi.
Ularning
yordami bilan nuqsonni aniqlash yoki ishlamay qolish mexanizmini
kuzatish
mumkin, ammo umuman, mahsulotning ishlash muddatini
buzilishdan oldin
aniqlash
mumkin emas ;
-
putur yetkazmasdan nazorat qilish usullarining natijalari malakali
dekodrlash
va sharhlashni, shuningdek ko plab tayyorgarlik ishlarini, ya‘ni bir xil ʻ
turdagi mahsulotlarni
tekshirish , nuqsonlarni aniqlash uchun namunalarini
tayyorlash
(nuqsonlar jadvalini tuzish), shuningdek, texnik xizmat ko rsatuvchi ʻ
xodimlarni
o qitishni talab qiladi. ʻ
GOST
18353-79 bo yicha mahsulotlar sifatini putur yetkazmasdan nazorat ʻ
qilish
usullari bir qancha turlarga bo linadi. ʻ

Putur yetkazmasdan nazorat qilish usullari.
Mahsulotlar
sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish usullarining har biri
quyidagi
alomatlar bo yicha sinflarga ajratiladi: ʻ
a)
fizik maydonlar yoki moddalarning tekshiriluvchi obyekt bilan o zaroʻ
ta‘sirlashuv
xususiyatlariga ko ra: ʻ
17

b) dastlabki informatsion parametrlar bo yicha; ʻ
v)
dastlabki informatsion parametrlarni olish usullari bo yicha. ʻ
Bu
usullar bilan quyidagi nuqsonlar aniqlanadi:
-
yaxlitlikning buzilishini keltirib chiqaruvchi Nuqsonlar: yoriqlar ,
bo shliqlar,
qatlamlarda kuzatiladigan nuqsonlar va h.k.; ʻ
-
tashqi va ichki diametrlar, devorlar, qoplamalar va qatlamlarning
qalinliklari ;
-sirtlarning
g adir-budirliklari, yeyilish darajalari; ʻ
-
mahsulotlarning turli geometrik o lchamlari;ʻ
-
temperatura, elektr, magnit va tarkibiy parametrlar ;
-
dastlabki kimyoviy tarkibdan chetga chiqishlar;
-
mustahkamlik, qayishqoqlik, koersitiv kuchlar , mustahkamlangan
qatlamlarning
sifati;
-
ferrit fazalarining tarkibi va taqsimlanishi va shularga o xshash fizik- ʻ
mexanik
va fizik-kimyoviy tavsiflarini o lchash;ʻ
-
obyektni texnik holatini aniqlash uchun yaxlitlikni buzilishi, foydalanish
davomida
mahsulotlarning o lchamlari, fizik-mexanik va fizik-kimyoviy ʻ
xossalarini
o zgarishi kabi berilgan ehtimolliklar bilan texnik diagnostikalar ʻ
qilishga
mo ljallangan tekshirishlar amalga oshiriladi. ʻ
Korxonada
muayyan turdagi obyektlarning putur yetkazmasdan nazorat
qilish
tizimini tashkil etish uchun ushbu obyektni KH yoki MHni tayyorlash ,
montaj
qilish, ishlatish yoki ta‘mirlashga bo lgan talablarni borligi va ularda putur ʻ
yetkazmasdan
nazorat qilish turi va usuli, putur yetkazmasdan nazorat qilish
MHlari ,
yo l qo yiladigan me‘yorlari, tekshirish hajmi va zonalari hamda putur ʻ ʻ
yetkazmasdan
nazorat qilish o tkazishga bo lgan boshqa talablarni ko rsatilishi ʻ ʻ ʻ
asos
bo ladi. ʻ
Putur
yetkazmasdan nazorat qilish tizimi korxonada buyruq bilan kiritiladi,
unda
ishlab chiqarish, ishlatish va ta‘mirlashning barcha bosqichlarida obyektlar
sifatini
putur yetkazmasdan nazorat qilish , ishlab chiqish, joriy etish va undan
foylanish
tartibi ko rsatib o tilgan bo lishi kerak. ʻ ʻ ʻ
18

O z tarkibida putur yetkazmasdan nazorat qilishning qo llaniladigan usullari ʻ ʻ
bo yicha
laborotoriya va (yoki) mutaxassislariga ega bo lgan korxona va tashkilot ʻ ʻ
obyektlarni
putur yetkazmasdan nazorat qilishni o tkazadi. Putur yetkazmasdan ʻ
nazorat
qilish laborotoriyalari quyidagi hollarda majburiy akkreditlanishi kerak.
-
tekshiriluvchi obyekt (buyum) ning MHda laborotoriyani akkreditlash
zarurligi
haqida talablarining mavjudligida;
-
“Sanoatkontexnazorat” agentligi nazarati ostida bo lgan obyektlarni putur ʻ
yetkazmasdan
nazorat qilishdan o tkazish chog ida; ʻ ʻ
-
laborotoriya tomonidan o zga tashkilotlarning buyurtmasi bo yicha putur ʻ ʻ
yetkazmasdan
nazorat qilish ishlarini bajarish chog ida. ʻ

Obyektlarning putur yetkazmasdan nazorat qilishni bajarish huquqlarini
berish
uchun laborotoriyani akkreditlash «Texnik jihatdan tartibga solish agentligi‖
tomonidan
belgilangan tartibda o tkaziladi. Akkreditlashning davriyligi besh yilda ʻ
bir
martadan kam bo lmasligi kerak. ʻ

Obyektlarning putur yetkazmasdan nazorat qilishni bajarish huquqini
berish
uchun xorijiy mamlakat idorasi tomonidan akkreditlangan putur
yetkazmasdan
nazorat qilish laboratoriyalari «Texnik jihatdan tartibga solish ‖
agentligi
tomonidan ro yxatga olingan bo lishi kerak. ʻ ʻ

O zbekiston Respublikasida putur yetkazmasdan nazorat qilish Bosh ʻ
markazi
tashkil etilgan.
Putur
yetk azmasdan nazorat qilishning defektoskopik usullari.
Putur
yetkazmasdan nazorat qilish tizimini standartlashtirishga aloqador
asosiy
me‘yoriy hujjatlar, ya‘ni davlat standartlari va rahbariy hujjatlar mavjud
bo lib,
ularga quyidagilar kiradi: ʻ
1.
O z DSt 20.201:2001 Mahsulotni sinash tizimi. Putur yetkazmasdan ʻ
tekshirish.
Tashkil etish va o tkazish tartibi; ʻ
2.
O z DSt 20.202:2001 Mahsulotni sinash tizimi. Putur yetkazmasdan ʻ
tekshirish.
Putur yetkazmasdan tekshirish laboratoriyalariga talablar ;
3.
O z DSt 20.203:2007 Mahsulotni sinash tizimi. Putur yetkazmasdan ʻ
tekshirish.
Xodimlarni o qitish va sertifikasiyalash. Umumiy talablar; ʻ
19

4. O z DSt 20.204:2002 Mahsulotni sinash tizimi. Putur yetkazmasdan ʻ
tekshirish.
O quv va ʻ imtihon markazlariga talablar ;
5.
O z DSt 20.205:2008 Mahsulotni sinash tizimi. Putur yetkazmasdan ʻ
tekshirish.
Obyektlarni tekshirish yo riqnomasi va uslubi. Tuzish, rasmiylashtirish, ʻ
attestasiyalash, tasdiqlash
va qayd qilish ;
6.
O z RH 51-112:2002 O zbekiston Respublikasining akkreditlashtirish ʻ ʻ
tizimi.
Putur yetkazmasdan tekshirish. Putur yetkazmasdan tekshirish
laboratoriyalarini
akkreditlash;
7.
O z RH 51-121:2002 O zbekiston Respublikasining akkreditlashtirish ʻ ʻ
tizimi.
Putur yetkazmasdan tekshirish. O quv va imtihon ʻ markazlarini akkreditlash ;
8.
O z RH 51-129:2002 O zbekiston Respublikasining sertifikatlashtirish ʻ ʻ
milliy
tizimi. Putur yetkazmasdan tekshirish. Xodimlarni sertifikatlashtirish
bo yicha
tashkilotlarga talablar; ʻ
9.
O z RH 51-130:2003 O zbekiston Respublikasining akkreditlashtirish ʻ ʻ
tizimi.
Putur yetkazmasdan tekshirish. Xodimlarni sertifikatlashtirish bo yicha ʻ
tashkilotlarni
akkreditasiyalash;
10.
O z RH 51-131:2003 O zbekiston Respublikasining sertifikatlashtirish ʻ ʻ
milliy
tizimi. Putur yetkazmasdan tekshirish. Xodimlarni sertifikatlashtirish tartibi.
Davlat
standartida qo llanilgan atamalar va ularning ta‘riflariga quyida misollar ʻ
keltirib
o tamiz:ʻ
-
putur yetkazmasdan tekshirish usiliyati (NDT procedure): o rnatilganʻ
me‘yoriy
hujjatlarga muvofiq holda maxsus vazifadarni bajarish uchun putur
yetkazmasdan
tekshiruvning texnik usullaridan foydalanganda rioya qilinishi lozim
bo lgan,
barcha asosiy parametrlar hamda usullarning tavsifi. Putur yetkazmasdan ʻ
tekshiruv
usuli bittadan putur yetkazmasdan tekshiruv usullarini yoki texnik
usullarni
o z ichiga olishi mumkin. ʻ
-
putur yetkazmasdan tekshirish natijalarining aniqligi: tekshiruvning aniq
sharoitlarida
tekshiruv natijalarining obyekt tavsiflarining haqiqiy qiymatlariga
bo lgan
yaqinligi ʻ bilan tavsiflanadigan , putur yetkazmasdan tekshiruvning
xusisiyatlari.
20

- putur yetkazmasdan tekshirish natijalarini ishonchliyligi:
obyektning haqiqiy
holatini tekshirishda , uning holati to g‘risidagi xulosaning bir ʻ
xillik
darajasi bilan tavsiflanadigan, putur yetkazmasdan tekshiruvning xususiyati.

Obyektning putur yetkazmasdan tekshirish yo riqnomalari, usuliyatlari ʻ
O zDSt
1.6 ga mos ravishda usul (usullar), ʻ vositalar , sharoitlar, bajaruvchilar
malakasi ,
PYeN tayyorlash va o tkazish operatsiyalari, PYeN natijalariga ishlov ʻ
berish
tartibi va usuli hamda obyektning me‘yoriy talablari muvofiqligi
(nomuvofiqligi)
to g risida qaror qabul qilish tartibining majmuini ta‘riflovchi ʻ ʻ
me‘yoriy
hujjat ko rinishida rasmiylashtiriladi. ʻ
Tekshirish
yo riqnomalari va usuliyatlari mustaqil hujjat ko rinishida ʻ ʻ
rasmiylashtirilishi
yoki o zining tarkibiy qismi bilan har qanday boshqa me‘yoriy ʻ
hujjatga
kiritish mumkin.
Sifat nazorat
qilish usullari , shuningdek, ishlab chiqarish va xizmat
ishlatiladigan
texnologik jarayonining ko'rib o'z ichiga oladi. Ushbu nazorat
beqaror
sifati bilan bog'liq mahsulot ozod bilan bog'liq muammolar aniqlash uchun
hisoblanadi.
Bu esa ishlab chiqarish jarayonida aniqlik kiritiladi.
Tur
va boshqa sifat nazorati usullari:
1.
Gistogramma usuli - axborot ishlab chiqarishda foydalanish uchun
mo'ljallangan qayta
ishlash , shuningdek, jarayonning imkoniyatlarni kashf qilish
uchun
samarali vositasi ishonchli ma'lumotlarga asoslangan .
2.
Delaminasyon usuli- bu muayyan ma'lumotlar olish uchun va nedensel
munosabatlarni
o'rnatish uchun ishlatiladi.
3.
Nazorat shartlarining usuli- bunday nazorat ro'yxatlari vaqt jarayonida
ustidan
ko'rsatkichlar o'zgarishlarni aks ettiradi. Ular quyi va yuqori chegarasi
doirasida
yotadi majburiy tarqatish turlarini, unutmang. Bu usul u jarayoni bilan
alohida
ko'rsatkich bo'yicha parametrlarini uzoqlasha boshladi juda tez kuzatib
beradi.
maqsadi - amalga oshiruvchi profilaktika chora-tadbirlarini va tayyor
mahsulot
nuqsonni oldini olish uchun.
Yuqorida
aytib o'tilganidek, bu sifat nazoratini amalga oshirish uchun zarur
bo'lsa,
nazorat ro'yxatlari ishlab chiqarish jarayonida bo'lgan ishlatiladi. Barcha
21

jarayoni haqida ma'lumot ularda saqlanadi. yozilgan variantlari har xil bo'lishi
mumkin. Bunday
mahsulotlar tanlash , uning ishlab chiqarish turi va maqsadi bilan
bog'liq.

Shunday qilib, mahsulot sifatini nazorat qilish usullari nashrning maqsadi -
muammolarni
aniqlash, ishlab chiqarishni qanday bosqichi nazoratdan chiqib
ketdi-da
aniqlash va nuqson va xato jarayonini bartaraf qilish uchun zarur bo'lgan
chora-tadbirlar.
Sifat nazorati korxonada sifat menejmentining muhim
funktsiyasidir.
Mahsulotlar
sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish usullarining afzallik
va
kamchiliklari
Mahsulot
sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish deganda, mahsulot
sifatini,
parametrlarini, xususiyatlarini va ekspluatatsion xususiyatlarini
o zgartirmaydigan
(buzuvchi usullardan farqli o laroq) bilvosita belgilar orqali ʻ ʻ
nazorat
qilish tushuniladi.
Mahsulot
sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish usullari uchun dastlabki
ma'lumotlar
mahsulotning turli fizik parametrlarini qayd etishda aniqlangan
nuqsonlar
mavjudligihaqidagi har xil anomaliyalardir. Bu issiqlik nurlanishi
oqimining
buzilishlari; maxsus nazorat qoplamalarining rangi o zgarishi;ʻ
ultratovush
yoki elektromagnit to lqinlarning tarqalishi, aks etishi va yutilishi, ʻ
korpuskulyar
oqim va boshqalarda kuzatiladigan turli xil o zgarishlar bo lishi ʻ ʻ
mumkin.
Anomaliyalarning tabiati bo yicha mahsulotdagi nuqsonlarning ʻ
mavjudligi,
ularning xususiyatlari (nuqson turi, hajmi, shakli, joylashishi) va
sabablari
haqida xulosalar chiqariladi.
Mahsulot
sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish usullarining
afzalliklarini
quyida keltirib o tamiz:ʻ
-
mahsulotning asosiy parametrlarini aniqlash va o lchash ishlari uni ishlab ʻ
chiqarish,
sinovdan o tkazish, ishlatish yoki ta‘mirlash jarayonlarida ish rejimini ʻ
buzmasdan
va uning xususiyatlarini o zgartirmasdan amalga oshirilishi mumkin; ʻ
-
mahsulot sifatini dinamik rejimda, shu jumladan tezlashtirilgan nazorat
qilish
imkoniyati mavjud;
22

- texnik xizmat ko rsatish vaqtida nazoratning obyektivligi va ishonchliligini ʻ
oshishi;
-
mahsulotning sifatiga ta‘sir etuvchi, yashirin ko rinishdagi (chuqur ʻ
joylashgan)
turli havo bo shliqlari, ko p qatlamli mahsulotlarda qatlamlarning ʻ ʻ
og ishi
kabi nuqsonlarni aniqlash imkoniyati mavjudligi; ʻ
-
mahsulot ekspluatatsiyasi jarayonida halokatli zararlar yetkazilishining
oldini
oladigan profilaktika chora sifatida foydalanish mumkinligi;
-
mahsulot sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish usullari juda aniq,
ishonchli
va sezgirligi yuqori. Ushbu usullardan foydalanish va sinov natijasini
tahlil
qilish mahsulot parametrlarini yaxshilashga va optimal konstruksion
yechimlarini
topishga yordam beradi;
-
mahsulot sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish usullarining tannarxi
bir
xil mahsulot parametrlarini o lchash uchun ishlatiladigan putur yetkazib ʻ
nazorat
qilish usullarning tannarxiga nisbatan ancha past;
-
mahsulot sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish usullari ishlab
chiqarish
xarajatlarini kamaytirilishiga olib keladi, chunki past sifatli qismlar
mahsulot
ishlab chiqarishning dastlabki bosqichidayoq aniqlanadi;
-
mahsulot sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilishning zamonaviy
usullari
mahsulotlarni 100% nazorat qilish va ko p hollarda nazorat jarayonlarini ʻ
avtomatlashtirish
imkonini beradi.
Mahsulot
sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish usullarining putur
yetkazib
nazorat qilish usullarga nisbatan biq qancha afzalliklariga qaramay,
ularning
o ziga xos kamchiliklari ham bor: ʻ
-
mahsulot sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish usullari, bilvosita
usullardir
(masalan, qotishmalar yoki metallardagi metall bo lmagan ʻ
qo shimchalarni
aniqlash uchun elektromagnit maydonlar intensivligini o zgartirib, ʻ ʻ
nazorat
qilinadigan mahsulotda nuqson mavjudligini baholaydilar);
-
mahsulotning xizmat qilish muddati va ishonchliligiga ta'sir qiluvchi ba‘zi
bir
nuqsonlarni putur yetkazmasdan nazorat qilish usullari yordamida aniqlash
mumkin
emas.
23

Sinov natijalari asosan miqdoriy emas, balki sifatiy xarakter kasb etadi.
Ularning
yordami bilan nuqsonni aniqlash yoki ishlamay qolish mexanizmini
kuzatish
mumkin, ammo umuman, mahsulotning ishlash muddatini buzilishdan
oldin
aniqlash mumkin emas;
-
putur yetkazmasdan nazorat qilish usullarining natijalari malakali
dekodrlash
va sharhlashni, shuningdek ko plab tayyorgarlik ishlarini, ya‘ni bir xil ʻ
turdagi
mahsulotlarni tekshirish, nuqsonlarni aniqlash uchun namunalarini
tayyorlash
(nuqsonlar jadvalini tuzish), shuningdek, texnik xizmat ko rsatuvchi ʻ
xodimlarni
o qitishni talab qiladi. ʻ
24

II BOB MAHSULOT SIFATI NAZORATI USULLARI VA
VOSITALARI
2.1 Mahsulotlarni sinovga tayyorlash va o‘tkazish
Mahsulot sifati haqida obyektiv ma‘lumot, uning haqiqiy
xususiyatlari,ishlash
va nosozliklari sabablari haqida obyektiv ma‘lumot olishning
asosiy
yo li uni tajribada tadqiq qilish, sinash va ekspluatasiya natijalaridan ʻ
foydalanishdir.
Sinov
deb, buyumning xususiyatlarini miqdoriy va (yoki) sifat
xarakteristikalarini
uni ishlashi, ta‘sir qilishi sifatida tajriba yo li bilan aniqlashga ʻ
aytiladi
[GOST 16 504-81].
Sinov
– o rnatilgan jarayonga mos holda mahsulot, jarayon yoki xizmatni bir ʻ
yoki
bir necha xarakteristikasini aniqlash yo lidagi texnik operatsiyalar majmuidir. ʻ
Ma‘lum
sinov vositalarini va prinsiplarini qo llash qoidasi – sinov usuli deyiladi. ʻ
Sinov
obyektlari quyidagidek sinovdan o tkaziladi:ʻ
1.
Mahsulot (bir butun mahsulot yoki mahsulot qismlari) namunalari -bular
tabiiy
sinovlar bo lib, ya‘ni sinov haqiqiy mahsulot ustida amalga oshiriladi. ʻ
Materiallar,
mashina detallari, uzellar, mashinalar va ko plab asboblardan tashkil ʻ
topganda
to liq texnik tizimlar sinov obyekti bo lishi mumkin. Mashina detallari ʻ ʻ
ba‘zi
qismlarini sinash ko p qo llaniladigan holat hisoblanadi. Masalan: tishli ʻ ʻ
g‘ildirak
tishini edirilishiga sinash.
2.
Sinovlarni maketlarda amalga oshirish. Mahsulotni sinashning
soddalashtirilgan
ko rinishi bo lib xuddi shu materiallarni yoki haqiqiy qiymatga ʻ ʻ
teng
yoki o xshashlik nazariyasi masshtablariga mos boshqa maxsus materiallarda ʻ
amalga
oshiriladi. Masalan: Aerodinamik quvurda shamol berish uchun samalyot
maketlari,
basseynda sinash uchun suv osti kemalarning maketlari.
3.
Mahsulotni yoki sinov vaqtida unda bo ladigan jarayonlarni o rni ʻ ʻ
bosuvchi
(mahsulot jarayonlarda) modellarda sinovni amalga oshirish. Mahsulot,
jarayon,
hodisa matematik model sinov obyekti bilan malum muvofiqlikda bo lgan ʻ
25

va (yoki) mahsulotga ta‘sir etib turuvchi va sinov jarayonida mahsulot o rniniʻ
bosadigan
boshqa obyektlar sinov uchun model bo lishi mumkin. Masalan, detalni ʻ
yedirilish
jarayonining matematik modeli shu detalni istalgan vaqt momentidagi
yedirilganlik
qiymatini ma‘lum aniqlikda hisoblash imkonini beradi. Elektr
zanjirining
kompyuter modeli uni ish rejimini tadqiq qilish imkonini beradi.
Mexanik
tebranishlar generatori obyektga ta‘sir qiluvchi tashqi vibrasiya
modellarini
loyihalash imkonini beradi. Sinovlar obyekti foydalanishda bo lganida ʻ
ham
o tkazilishi mumkin, ekspluatasiya sharoitini sun‘iy hosil qilib ham ʻ
o tkazilishi
mumkin, hamda belgilangan ta‘sirlarni amalga oshirib ham bajarilishi ʻ
mumkin.
Sinov
natijasida mahsulot xususiyatlari sifatini xarakterlovchi ma‘lumotlarga
ega
bo ladi. Masalan, ko zlangan xususiyatlari (aniqlik quvvati, tezkorligi, ʻ ʻ
ta‘sirlarga
chidamliligi) yoki loyihaviy xususiyatlari (yuk ko tara oluvchanligi, ʻ
harakat
tezligi) va boshqa xususiyatlari haqidagi ma‘lumotlar olinadi. Mahsulot
sifat
ko rsatkichlari baholanadi va nazorat qilinadi. ʻ
Sinov
obyektning xususiy xarakteristikalari to g‘risida ma‘lumot olishning ʻ
murakkab
o rganish jarayoni hisoblanadi. Sinov jarayonining asosiy tashkil ʻ
etuvchilari
– rasmda ko rsatilgan ʻ
2.1-rasm. Mahsulotni sinash jarayonining asosiy elementlari.
26

Sinov sharoiti deganda, obyektga ta‘sir etishlar majmuasi va uni ishlash
rejimlari
tushuniladi. Obyektga ta‘sir etishlar – tabiiy yoki sun‘iy hosil qilinuvchi
(iqlimiy,
mexanik, elektr va hakozo) tashqi ta‘sir omillari bilan aniqlanish
mumkin.
Obyektni ishlashi sababi ichki omillar (ishqalanish sababli, tok o tishiʻ
sababli
qizishlar) ham ta‘sir ko rsatishi mumkin. Obyektni ishlash rejimni uni ʻ
o rnatilish
usuli va joyi, montaj qilish, qotirish, xarakterlantirish tezligi, yuklash ʻ
qoidalari
va hakozolarni hisobga olish kerak .
Sinov
shartlari u ishchi holatda bo lganda yoki ishchi holatda bo lmaganda, ʻ ʻ
ta‘sir
etib turganida yoki ta‘sir etib bo lgandan keyin. Obyektning xarakteristikasi ʻ
aniqlanishi
kerakligini nazarda tutish mumkin. Sinov sharoiti belgilanadi. Bu
sharoitni
hosil qilinish va saqlab turilishi aniqligi esa me‘yorlanadi, hamda   nazorat
qilinadi,
bu qiymatlar sinov natijasi aniqligining muhim tashkil etuvchisi
hisoblanadi.
Sinov sharoitini va uni hosil qilinish aniqligini belgilovchi asosiy
hujjat
– sinov usulini «metodikasi» hisoblanadi. Sinovning vazifasiga bog‘liq
ravishda
obyekt xususiyatlari yoki baholanadi yoki nazorat qilinadi.

Agar sinovning vazifasi obyekt xususiyatlari va xarakteristikalarining
miqdori
yoki   sifat bo yicha baholash bo lsa, unda xarakteristikalar baholanadi. ʻ ʻ
Aralash
  sinovning   vazifasi obyekt xarakteristikalarining belgilangan talablarga
mosligini
belgilash bo lsa, unda bu xarakteristikalar nazorat qilinadi. Obyekt ʻ
xususiyatlarining
  xarakteristikalari haqidagi ma‘lumotni turli usullar orqali olish
mumkin:
-
o lchash yo li bilan; ʻ ʻ
-
tahlil qilish bilan;
-
organoleptik yo li bilan; ʻ
-
ekpert yo li bilan va boshqa usullar. ʻ
Eng
keng tarqalgan usul – o lchash bo lib, mahsulot xarakteristikasi ʻ ʻ
haqidagi
ma‘lumot kafolatlangan aniqlik bahosi – natijani haqiqiy qiymatga
yaqinlik
darajasi bilan olish imkonini beradi.
27

Sinov vaqtida qayt etiladigan obyekt xususiyatlari xarakteristikalari
qiymatlari
va (yoki) sinov sharoitlari qiymatlari, ishlagan vaqtda, hamda qayta
ishlash
uchun boshlang‘ich ma‘lumot hisoblanuvchi boshqa ma‘lumotlar sinov
ma‘lumotlari
deyiladi.
Sinov
natijasi:
-
obyekt xususiyatlari xarakteristikalarining bahosi sifatida;
-
obyektni belgilangan, talablarga muvofiqligini belgilash sifatida;
-
sinov jarayonida obyektni ishlash sifati tahlili natijasi sifatida aniqlanadi.
Sinov
obyektining asosiy belgisi shuki, sinov natijalari bo yicha shu ʻ
obyektning
yaroqliligi yoki yaroqsizligi, navbatdagi sinovga taqdim etish
mumkinligi
seriyali ishlab chiqarishga qo yish imkoniyati haqida qaror qabul ʻ
qilinishidir.
Natijani ishonchliligi va natijani sinovlarda qayta hosil bo lishi kabi ʻ
natijaga
ishonchni bildiruvchi xarakteristikalar sinov natijasinig muhim
xarakteristikalari
hisoblanadi.
Natijaning
aniqligi – aniqlanayotgan parametrning sinov vaqtida olingan
qiymatni
ularning haqiqiy qiymatiga yaqinligini belgilovchi kattalik.
Natijaning
ishonchliligi – parametrlarning me‘yoriy hujjat talablariga
mosligini
aniqlashdagi xatolik ehtimolligi.
Natijani
qayta hosil bo luvchanligi – obyektni qayta sinash natijalarni bir – ʻ
biriga
yaqinligi.
Mahsulotni
sinash turlarining sinflanishi
Mahsulotlarlarni
sinash va sinovlar turlari GOST 16504-81 ga muvofiq
sinflarga
ajratiladi
1.
Sinovlar mo ljallanganligiga qarab: tadqiqot uchun, nazorat uchun, ʻ
solishtirish
uchun, qiymatini aniqlash uchun amalgam oshirilishi mumkin.
1.1.
Tadqiqot qilish sinovlari namunaviy buyumni tajribaviy qayta ishlash
jarayonida
konstruktorlik hujjatiga muvofiq amalga oshiriladi. Bu sinovning
maqsadi
– obyekt xususiyatinig malum xarakteristikalarini (parametrlarini,
xususiyatlarini
va sifat ko rsatkichlarini) o rganishdan iborat bo ladi. Sinov ʻ ʻ ʻ
obyekti
sifatida haqiqiy namuna ham ishlatilishi mumkin. Shu sinovlarda material
28

yoki buyum xususiyatlari haqida malumot olinadi. Bu ma‘lumot aniqlangan
xususiyatdan
yanada samarali foydalanish uchun zarur hisoblanadi.
1.2.
Nazorat sinovlari mahsulot sifatini nazorat qilish, ya‘ni amalda
erishilgan
sifat ko rsatkichini belgilangan qiymatga muvofiqligini nazorat qilish ʻ
maqsadida
o tkaziladi. Bu sinovlar mahsulot ishlab chiqarish jarayonlarida ʻ
o tkaziladi.
Bu sinovlar natijasida aniqlangan nomuvofiqlik sabablari aniqlanadi ʻ
va
bartaraf etilib hamda sifatini yanada yaxshilash bo yicha tavsiyanoma ishlab ʻ
chiqiladi.
Bu xil sinovlar faqat haqiqiy namunalarda amalga oshiriladi. Nazorat
sinovlari
mahsulot mustahkamligi haqida yetarlicha ma‘lumot berilmaydi.
Mustahkamligini
aniqlash uchun qo shimcha ravishda maxsus sinovlar ʻ
masalan
– zahiraviy (uzoq muddatlilik), buzulmasdan ishlash, saqlanuvchanlik va
boshqa
sinovlardan o tkazilishi kerak. Nazorat sinovlari natijalari mahsulotnim ʻ
yaroqsizliligini
aniqlash uchungina emas, balki nazorat sinovining statistik qayta
ishlangan
natijasi – texnologik jarayonlar sifatini aniqlash va uni yanada
yaxshilash
yo llarini topish imkonini beradi. Nazorat sinovining har bir ʻ
parametrlari
texnologik jarayoninig malum qismi holatini xarakterlaydi.
1.3.
Solishtirish sinovlari – xarakteristikalari bo yicha o xshash yoki bir xil ʻ ʻ
obyektlarini
ularning xususiyatlarini sinash maqsadida bir xil sharoitda sinash.
1.4.
Aniqlash sinovi – obekt xarakteristikasini avval malum bo lmagan ʻ
qiymatlarini
belgilangan aniqlik va (yoki) ishonchlilik bilan, zarurat bo lganda esa ʻ
tasodifiy
kattalik taqsimlanish qonuniy qiymati bilan aniqlash sinovi.
2.
Mahsulotni ishlab chiqish bosqichlari bo yicha: - o lchamiga yetkazish, ʻ ʻ
dastlabki,
qabul qilish va topshirish sinovlariga sinflanadi.
2.1.
O‘lchamga yetkazish sinovlari – mahsulotni ishlab chiqish
jarayonidaunga
kiritilayotgan o zgarishlar uni belgilangan sifat ko rsatkichi ʻ ʻ
qiymatlariga
yetishi uchun qanday ta‘sir qilganini aniqlash maqsadida
o tkaziladigan
sinovlar. ʻ
2.2.
Dastlabki sinov – tajribaviy ilk namunalarni va (yoki) ilk partiya
mahsulotni
qabul qilib olish sinovlariga topshirish mumkinligini aniqlash
maqsadida
sinashdir.
29

2.3. Qabul qilish va topshirish sinovlari – ilk namunani mahsulotni seriyali
ishlab
chiqarishga qo yishga va (yoki) mo ljallanganligi bo yicha qo llashga ʻ ʻ ʻ ʻ
yaroqliligini
aniqlash maqsadida sinash.
Tayyor
mahsulotni sinash quyidagicha sinflanadi.
3.1.
Malakaviy sinov – korxonani muayyan mahsulotni belgilangan hajmda
ishlab
chiqarishga tayyorligini baholash maqsadida mahsulotning birinchsanoat
ishlab
chiqarish partiyasini sinash (ya‘ni, yangi mahsulot ishlab chiqilgan va u
ishlab
chiqarishga qo yiladimi yo qmi shu hal qilinmoqda) ʻ ʻ
3.2.
Taqdim etishdan oldingi sinov – ishlab chiqaruvchi korxona texnik
xizmati
tomonidan mahsulotni buyurtmachiga, istemolchiga yoki boshqa qabul
qilib
olish idorasiga taqdim etishdan oldin o tkaziladigan sinov. ʻ
3.3.
Qabul qilish – topshirish sinovni qabul qilib olish sinovida
mahsulotning
nazorat sinovidir.
3.4.
Davriy sinov – me‘yoriy texnik hujjatda belgilangan hajm va vaqtda
ishlab
chiqarilayotgan mahsulotni nazorat sinovi, bunda mahsulot sifatining
turg‘unligi
va uni ishlab chiqarish mumkinligi tekshiriladi.
3.5.
Inspeksion sinov – maxsus vakolatki idora tomonidan belgilangan
turdagi
ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni tanlab sinovdan o tkazish, bunda ʻ
ishlab
chiqarilayotgan mahsulot sifatining turg‘unligi nazorat qilinadi.
3.6.
Mahsulot turi sinovi – ishlab chiqarilayotgan mahsulot
konstruksiyasiga,
xususiyatiga, yoki texnologik jarayoniga kiritilgan o zgarishniʻ
samarali
va maqsadga muvofiq bo lganligini tekshirish maqsadida sinash. ʻ
3.7.
Attestasion sinov – mahsulot sifat darajasi bo yicha attestasiyadan ʻ
o tayotgan
payitdagi sinov. ʻ
3.8.
Sertifikasiya sinovi.
4.
Sinov sharoiti va joyi bo yicha: ʻ
4.1.
Laboratoriya (tajriba xonasi) – laboratoriya sharoitida amalga
oshiriluvchi
sinov.
4.2.
Sinov stendida sinash – sinov qurilmasida o tkaziladigan sinash. ʻ
4.3.
Poligon sinash – obyektni sinov poligonida sinash.
30

4.4. Tabiiy sinov – obyektni uni qo llanish sharoitiga muvofiq sharoitda ʻ
sinash,
bunda bir vaqtning xarakteristikalari baholanadi yoki nazorat qilinadi.Bu
(mahkamaviy,
davlat sinovlar yakunlovchi hisoblanib, bu sinov seriyali ishlab
chiqarishga
taqdim etiladigan hujjat bo yicha tayyorlangan namunalar ustida ʻ
o tkaziladi.
Bu sinovlarni o tkazish sharoitiga maksimal darajaga yaqinlashtirilgan ʻ ʻ
bo lishi
kerak. Bu sinovlar texnik tizimni yoki uning ʻ
elementlarini
puxtaligi va ishga yaroqliligi haqida eng to liq ma‘lumot olish ʻ
imkonini
beradi.
4.5.
Modellar yordamida sinash.
4.6.
Ekspluatasion sinov – tayyor mahsulotni ekspluatasiya vaqtida sinash.
Bu
sinovlar o tkazilish maqsadiga ko ra tadqiqod olib borish sinovlariga ʻ ʻ
taalluqli
bo ladi. ʻ
5.
Sinovni davom etish vaqti bo yicha sinovlar uch xil: normal sinov, ʻ
qisqartirilgan
sinov va tezlashtirilgan sinov turlariga ajratiladi.
5.1
Normal sinovni o tkazish usuli va sharoiti obyekt ʻ
xususiyatiningxarakteristikasi
haqida zarur hajmdagi ma‘lumotni ekspluatasiya
sharoiti
nazarda tutilgan vaqt davomida olish imkonini beradi.
5.2.
Qisqartirilgan sinov – qisqartirilgan dastur bo yicha amalga oshiruvchi ʻ
sinov.
Bu sinovlar sinov jarayonida sikllar orasini qisqartirish yoki vaqt bo yicha ʻ
ekspluatasiya
(qayta ishlash) qilishda ishlatiladi.
Vaqtning
to g‘ri chiziqli funksiyasi hisoblangan darajasizlantirish (eskirish) ʻ
jarayonini
amalga oshirish uchun mahsulotni jadallashgan rejimdan ishlash vaqti
ishlash
vaqti normal rejimdagi vaqtiga quyidagi bog‘liqlik orqali qayta
hisoblanadi:
Eskirish
jarayoninig yarim tasodifiy amalga oshirilishi – to g‘ri chiziqli vaqt ʻ
funksiyasi
bo lmasa, unda bo laklab to g‘ri chiziqga keltirish usuli qo llaniladi. ʻ ʻ ʻ ʻ
Mahsulotni
jadallashtirilgan rejimdan normal rejimga qayta hisoblash quyidagi
ifoda
bo yicha amalga oshiriladi: ʻ
31

6. Ta’sir turi bo yicha sinovlar quyidagicha turlarga ajratiladi ʻ
7.
Sinov ta’sirining natijasi bo yicha sinovlar quyidagiga ajratiladi: ʻ
7.1.
Putur etkazmaydigan – putur yetkazmaydigan nazorat usullarini
qo llab
sinash. ʻ
7.2.
Putur yetkazuvchi sinov – putur yetkazib nazorat qilish usullarini
qo llab
sinash. ʻ
7.3.
Turg‘unlik sinovlari:
Mustahkamlikka
sinov – obyekt xususiyati xarakteristika qiymatini
belgilangan
qiymatdan chiqarib yuboruvchi yoki uni buzib yuboruvchi ta‘sirning
qiymatini
aniqlash uchun o tkaziladigan sinov. ʻ
Chidamlilik
sinovi – mahsulotning unga malum omillar ta‘sir qilish vaqtida
o zining
funksiyalarini bajarish va parametrlari qiymatini saqlay olish xususiyatini ʻ
nazorat
qilish uchun o tkaziluvchi sinov. ʻ
8.
Aniqlanadigan xarakteristikasi bo yicha sinovlar quyidagi turlarga ʻ
a jratiladi
8.1.
Mustahkamlik sinovi – belgilangan sharoitda ishonchlilik
ko rsatkichinig
aniqlash yoki nazorat qilish uchun o tkazuvchi sinov. ʻ ʻ
Mustahkamlik
sinovi qiymatni aniqlovchi va nazorat qiluvchi, hamda
normal
va jadallashtirilgan va hakozo bo lishi mumkin. ʻ
8.2.
Havosizlik sinovi.
8.3.
Transportabellik (tashilishga) sinovi belgilangan sharoitlarda
transportabellik
ko rsatkichini aniqlash yoki nazorat qilish uchun o tkaziluvchi ʻ ʻ
sinov.
8.4.
Chegaraviy sinovlar – obyekt parametrlarinig chegaraviy ruxsat etilgan
qiymatlari
va ekspluatasiya rejimi orasidagi bog‘liqligni aniqlash maqsadida
o tkaziluvchi
sinov. ʻ
32

8.5. Texnologik sinov – mahsulotni ishlab chikarish jarayonida uning
texnologikligini
baholash maqsadida o tkaziluvchi sinov. ʻ
9.
Olinadigan ma’lumot bo yicha «Tanlanma miqdori bo yicha». ʻ ʻ
9.1.
Guruhlar sinash – sifat ko rsatkichini guruhlab aniqlash usuli bo yicha ʻ ʻ
o`tkaziluvchi
sinov.
9.2.
Individual sinov – sinov natijasi uzining alohida xususiyatiga ega aynan
ma‘lum
bitta namunaga tegishli bo ladi. ʻ
10.
Sinovni o tkazilish darajasi bo yicha – davlat sinovlari, ʻ ʻ
mahkamalararo
«korxonalararo» sinovlar, mahkamaviy sinovlarga ajratiladi.
10.1.
Davlat sinovlari deb – belgilangan muhim mahsulot turlarini shu
sinovlarni
o tkazish huquqiga ega: - davlat sinovlari bo yicha bosh tashkilot yoki ʻ ʻ
-
davlat komissiyasi yoki sinovchi tashkilot tomonidan o tkaziluvchi qabul ʻ
qilish
sinovlariga aytiladi.
10.2.
Korxonalararo sinovlari – bu bir necha manfatdor vazirlik va «yoki»
mahkami
vakillaridan iborat komissiya tomonidan bajariluvchi sinov yoki
bir
necha
mahkama birlikda ishlab chiqgan obyektning tarkibiy qismlarini qabul
qilish
uchun balgilangan mahsulot turlarini sinash.
10.3.
Mahkamaviy sinov – manfatdor vazirlik yoki mahkamalar
vakillaridan
iborat komissiya tomonidan o tkaziluvchi sinov. ʻ
33

2.2-rasm. Mahsulotni sinash usullarining klassifikatsiyalanishi
keltirilgan.
Mahsulot sifati tushunchasi va sifat ko'rsatkichlari . Har bir mahsulotning
xususiyatlari
uning bir nechta ko'rsatkichlari bilan belgilanadi. Sifat ko'rsatkichi -
bu
m ahsulot xususiyatlari yig'indisidan iboratdir.
Mahsulotlarini
ma’lum bir sharoitda foydalana olishi (iste’mol qilinishi)
uning
iste’molchilar talabini qondirish darajasi hisoblanadi.
Mahsulotlar
sifati har doim uning xususiyatlari bilan mos kelavermaydi.
Masalan:
taxta yoki yog‘ochning mix va shurupni o'tkazishi xususiyati bo'lsa,
uning
mustahkamligi sifatiga kiradi.
Turli
mahsulotlar sifati o ‘ziga xos o`lcham va birliklarga egadir (ml, gr, kg,
m
va boshqalar).
Sifat
ko'rsatkichlari quyidagicha bo'lishi mumkin: alohida bclgisi, kompleks,
integral
ko'rsatkich, boshlang'ich (bazoviy) ko'rsatkich, umum lashtirilgan va
nisbiy
ko'rsatkichlar.
34

Alohida belgisi deganda biz mahsulotning faqat bitta sifat ko'rsatkichini
ko'ramiz:
atir
hidining antiqaligi, tillaning tozaligi, yog'ochning pishiqligi,
soyabonning
oftobdan va yomg'irdan himoya qilish xususiyatlari kabilardir.
Agarda,
mahsulotning bir nechta sifatlari umumlashgan bo 'lsa, uni
kompleks
ko‘rsatkichlari deb aytamiz. Mahsulotning alohida sifat
ko'rsatkichlaridan
birortasi 0 ga teng bo 'lsa, u mahsulot sifatli m ahsulot deb
hisoblanmaydi.
Sifatning
integral ko'rsatkichi mahsulotning iste’mol qiymati bilanuning
narxi
ya'ni sarf xarajatlarni nisbati bilan aniqlanadi
Sifatning
optimal ko'rsatkichi deganda, sifat ko'rsatkichlarining shunday
ketma-ketligiga
aytiladiki, u mahsulot kam xarajat talab qilib, iste’molchilrning
ehtiyojini
to'la qondiradi. Ishlab chiqarishni takomillashtirish natijasida xaridorlar
talabi
ham ortib boradi va ma’lum sifatli mahsulot o`rnini kelajagi porloq bo‘lgan
boshqa
mahsulot    egallaydi.
Mahsulotlarning
umumlashtirilgan sifat ko‘rsatkichi - bu shunday
umumlashgan
ko‘rsatkichki, ya’ni shunday xususiyatlar yig'indisi, u orqali sifatga
baho
berish mumkin. Mahsulotlarning sifatini baholashda   uning umumlashgan
xususiyatlarini
solishtirib ko'rish mumkin.
Mahsulotlar
  sifat ko‘rsatkichlarini   aniqlashning   organoleptik, tajriba,
sotsiologik,
ro‘yxatga olish, hisob-kitob, ekspert (7 kishidan kam bo'lmagan) va
boshqa
usullari mavjud
Organoleptik
usulda - mahsulot sifati hidi, tashqi ko'rish, eshitish,ta’mi
orqali
aniqlanadi. Bu   usul   yordamida    mahsulotning   tashqi   ko'rinishi, ta’mi,
hidi,
rangi (tusi), tarkibi, konsistensiyasi, maydalanish   darajasi aniqlanadi.
Tajriba
usulda - ko‘rsatkichlarni asboblar yordamida o‘lchash   va   tahlil
qilishga
asoslangan   bo'lib, miqdoriy   ko‘rsatkichlardan   foydalaniladi.
35

Refraktom etrik usul - oziq-ovqat mahsulotining tarkibiy-mexanik
xususiyatlarini
aniqlash, donning    me’yorlarini,   cho‘zinchoqligi, yirikligi,
to'laligi,
  puchligi, tekisligi, yaltiroqligi va naturasini aniqlash, to'kiluvchanlikni,
g`alviraklikni,
tola hajmini, uning mexanik   xususiyatlarini (pishiqlik va m
oslashuvchanlik)ni
aniqlash qo`llanilanadi.
Mikroskopik
usulda mahsulotning anatomtik tuzilishi, tarkibini aniqlashda
foydalaniladi.
Biologik
usulda asosan qishloq xo'jaligi ekinlari urug'larining unuvchanligi,
mahsulotlarda
  toksik   moddalar   mavjudligi, mikroorganizmlar    aralashganligi,
hashorat
  va kanalar bilan    zararlanganligini aniqlashda foydalaniladi.
Fiziologik
usulda oziq moddalaming singuvchanlik koeffitsiyenti, fiziologik
kaloriyaliligi
(energitik qobiliyati), biologik qiymati va zararsizligi aniqlanadi
Ijtimoiy
(sotsiologik) usulda - xaridorlar fikriga qarab aniqlanadi.
Mahsulotlarning
sifati, sotish ko'rgazmalarida, konferensiyalarda
xaridorlarga
anketalar tarqatish yo‘li bilan aniqlanadi.
Ro‘yxatga
olish usuli - bu usul orqali m uayyan hodisalar, narsalar   yoki
xarajatlarini
  kuzatib va hisobga olib boriladi. Ro‘yxatga olish usuli   muayyan
hodisalarni
hisobga olish (masalan, sinovlar vaqtida   buyum ning ishdan chiqishi,
turkumdagi
nuqsonli buyumlar miqdori) bo‘yicha olingan axborotlarga asoslanadi.
Hisob-kitob
usuli - mahsulot sifati ko'rsatkichlarini uning param etrlariga
nazariy
va em pirik bog'lanishidan foydalanish asosida amalga oshiriladi. Hisob-
kitob
usulida m ahsulot sifati ko'rsatkichlari boshqa usullar vositasida olingan
param
etrlar qiym atidan foydalanilagan hisoblashlar yordam ida aniqlanadi
(bashorat
qilinadi).
Ekspert
usulda - 7 kishidan kam bo'lm agar yuqori malakali   mutaxassis-
ekspertlardan
mahsulotshunos, dizayner, konstruktorlardan tashkil topadi va
ularning
fikri bo'yicha sifatga baho beriladi.
36

XULOSA
Men o’zimga tushgan kurs ishim ya’ni “Mahsulot sifatini putur
yetkazmasdan
nazorat qilish” mavzusini o’qib-o’rganib, ma’lumotlar yig’ish
jarayonida
aynan mahsulotlarni putur yetkazib tekshirish emas, balki mahsulotlarni
PYeN
(putur yetkazmasdan nazorat qilish) haqida umumiy tushuncha hosil qilib
oldim.
Chunki
hamma turdagi mahsulotlarni ham putur yetkazib emas balki putur
yetkazmasdan
nazorat qilish maqsadga muvofiq bo’ladi. Mahsulotlar va sanoat
obyektlarini
putur yetkazmaydigan sinovdan o tkazuvchi laboratoriya (PYeN ʻ
laboratoriyasi):
- yuridik shaxs maqomiga ega bo lishi mumkin, yuridik shaxsning ʻ
tarkibiy
bo linmasi bo lishi mumkin; - yuridik shaxsning Soliq kodeksi bilan bir ʻ ʻ
qatorda
boshqa faoliyat turlarini ham amalga oshiruvchi tarkibiy bo‘linmasining
tarkibiga
kirishi mumkin. Bundan kelib chiqadiki mahsulotlarni magnitli usul
yordamida
tekshirishda bir qancha turlarini sanab o’tsak bo’ladi. Konstitutsiyaning
50-moddasida
atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish
fuqarolarning
asosiy burchi etib, 55-moddasida yer, yer osti boyliklari, suv,
o‘simlik
va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikni
tashkil
etishi, ulardan oqilona foydalanish zarurligi va ular davlat muhofazasida
bo‘lishi
mustahkamlangan.
Darhaqiqat,
atrof tabiiy muhit va aholi salomatligini muhofaza qilish,
ekologik
xavfsizlikni ta’minlash, ekologik-huquqiy munosabatlarni tartibga
solishda
qonun hujjatlarining ahamiyati katta.
O‘zbekiston
Respublikasi hududiga import qilinayotgan oziq-ovqat
mahsulotlari
iste’mol qilishga yoki foydalanishga yaroqsiz deb topilgan taqdirda,
yuk
egasi oziq-ovqat mahsulotini qonunchilikda belgilangan tartibda O‘zbekiston
Respublikasi
bojxona hududidan olib chiqib ketish huquqiga ega.
37

FOY DALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1.
Metrologiya to g risida O zbekiston Respublikasi qonuni (yangi tahriri). ʻ ʻ ‖ ʻ
Toshkent,
2020 yil 7 aprel.
2.
O zbekiston Respublikasi Prezidentining ―O zbekiston Respublikasini ʻ ʻ
yanada
rivojlantirish bo yicha harakatlar strategiyasi to g risida PF-4947-sonli ʻ ʻ ʻ ‖
Farmoni.
T.:2017 yil 7 fevral.
3.
O zbekiston Respublikasi Prezidentining "O zbekiston standart-lashtirish, ʻ ʻ
metrologiya
va sertifikatlashtirish agentligi faoliyatini takomillashtirish
choratadbirlari
to g risida gi PQ-2935-sonli qarori. Toshkent, 2017 yil 28 aprel. ʻ ʻ ‖
4.
O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 28 apreldagi ʻ
"O zbekiston
standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi ʻ
faoliyatini
takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida gi PQ-2935-sonli qaroriga ʻ ʻ ‖
sharh.
5.
O zDSt 8.010.1:2002 “O lchovlar birligini ta‘minlash davlat tizimi. ʻ ʻ
Metrologiya.
Atamalar va ta‘riflar. 1-qism. Asosiy va umumiy atamalar”
O zbekiston
Respublikasi davlat standarti. ʻ
6.
R.Normaxmatov. Oziq-ovqat mahsulotlari sifat ekspertizasi xizmatini
tashkil
etish. Darslik. Toshkent, 2020.
7.
U.A.Maxmonov, U.O.Amirqulov. Standartlashtirish, metrologiya va
sifatni
boshqarish. Darslik. T.: «Voris – nashriyot», 2019-290b.
8.
G .G .Boboyev. Mahsulot sifati nazorati. Ma‘ruzalar matni. Toshkent, ʻ ʻ
TDTU,
2019. -151 b.
9.
P.R.Ismatullayev, B.M.Axmedov, P.M.Matyakubova, G‗.X.Xamroqulov,
Sh.A.Turayev.
Sifat menejmenti tizimi va uni sertifikatlashtirish. Darslik.
―Sanostandart
nashriyoti, Toshkent, 2014. -336 b.
38

Mahsulot sifatini putur yetkazmasdan nazorat qilish

Sotib olish