Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 223.9KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 05 Avgust 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

32 Sotish

Макроиқтисодий нисбатлар ва унга таъсир этувчи омиллар

Sotib olish
1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Makroiqtisodiy nisbatlar va unga ta’sir etuvchi omillar Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 2Mavzu : Makroiqtisodiy nisbatlar va unga ta’sir etuvchi omillar MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………………. . I BOB. Makroiqtisodiy nisbatlarning mohiyati va turlari 1.1. Makroiqtisodiy tahlil va nisbatlar tushunchasi ………………………………. 1.2. Makroiqtisodiy nisbatlarning asosiy ko‘rinishlari (YaIM, investitsiya, iste’mol, eksport-import nisbatlari) ………………………………………………. 1.3. Makroiqtisodiy nisbatlarning iqtisodiy barqarorlikdagi o‘rni ……………….. II BOB. Makroiqtisodiy nisbatlarga ta’sir etuvchi omillar va O‘zbekistondagi holat 2.1. Demografik, ijtimoiy va siyosiy omillarning ta’siri …………………………. 2.2. Bozor infratuzilmasi va davlat siyosatining roli ……………………………... 2.3.O‘zbekistonda makroiqtisodiy nisbatlarning shakllanishi va ularni optimallashtirish yo‘llari …………………………………………………………. 3Xulosa …………………………………………………………………………… . Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………. Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda jahon iqtisodiyotida sodir bo‘layotgan keskin o‘zgarishlar, globallashuv jarayonlari va iqtisodiy inqirozlar sharoitida har bir davlat o‘z iqtisodiy barqarorligini ta’minlash uchun aniq, asosli makroiqtisodiy tahlillarga tayangan holda siyosat yuritishga intilmoqda. Shu nuqtayi nazardan qaraganda, makroiqtisodiy nisbatlar va ularga ta’sir etuvchi omillarni chuqur o‘rganish iqtisodiy siyosatning muhim tarkibiy qismi sifatida maydonga chiqmoqda. Makroiqtisodiy nisbatlar orqali iqtisodiyotdagi asosiy yo‘nalishlar — ishlab chiqarish, iste’mol, jamg‘arma, investitsiya, tashqi savdo kabi sohalar o‘rtasidagi muvozanat darajasi aniqlanadi. Ayniqsa, YaIM hajmi va tarkibi, investitsiyalarning YaIMdagi ulushi, eksport-import nisbatlari, davlat byudjeti va tashqi qarzlar kabi ko‘rsatkichlar bir-biri bilan qanday bog‘langanligini tushunish orqali iqtisodiy muammolarni tahlil qilish imkoniyati vujudga keladi. O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarning jadalligi, yangi ishlab chiqarish sohalarining paydo bo‘lishi, davlatning raqamli iqtisodiyot sari yo‘naltirilgan harakatlari makroiqtisodiy nisbatlarning yangi bosqichda tahlil qilinishini taqozo etmoqda. Davlat budjeti va inflyatsiya, aholining real daromadi va iste’mol hajmi, kredit siyosati va investitsiya oqimlari o‘rtasidagi nisbatlar davlat strategiyasining 4samaradorligini baholashda asosiy ko‘rsatkichlardandir 1 . Mavzuning dolzarbligi shundan iboratki, makroiqtisodiy nisbatlarni izchil tahlil qilish O‘zbekiston iqtisodiy siyosatining bugungi bosqichidagi eng muhim ilmiy va amaliy yo‘nalishlardan biridir. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Makroiqtisodiy nisbatlar masalasi iqtisodiyot fani doirasida anchadan buyon fundamental mavzulardan biri sifatida qaralib kelinmoqda. Bu boradagi ilmiy izlanishlar XX asrning o‘rtalaridan boshlab shakllanib, ayniqsa, J.M. Keynes tomonidan ishlab chiqilgan nazariy qarashlar asosida makroiqtisodiy tahlil va uning ko‘rsatkichlari alohida ilmiy yo‘nalish sifatida rivojlandi. Keyinchalik P. Samuelson, M. Friedman, R. Barro, R. Dornbush, M. Obstfeld kabi taniqli iqtisodchilar makroiqtisodiy muvozanat va nisbatlar tahlilini chuqurlashtirib, davlat siyosatining ularni qanday boshqarishi mumkinligini nazariy jihatdan asoslab berdilar. Ularning ishlari iqtisodiy o‘sish, inflyatsiya, ishsizlik, investitsiya va tashqi savdo nisbatlarini kompleks tahlil qilish imkonini berdi. O‘zbekistonda ham mustaqillikdan so‘ng makroiqtisodiy tahlillarning ahamiyati oshdi. Mahalliy iqtisodchi olimlar – B. Xodiev, D. Abdurahmonov, A. Nurmatov, A. Hayitboyev va boshqalar ushbu masalalarni o‘z ilmiy ishlarida yoritganlar. Ularning tadqiqotlari makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tahlilini milliy kontekstda chuqurlashtirishga xizmat qildi. Biroq so‘nggi yillarda mamlakatda yuz berayotgan demografik o‘sish, tashqi savdo hajmining oshishi, innovatsion iqtisodiyotga o‘tish jarayonlari fonida yangi omillar yuzaga chiqmoqda. Bu esa mavjud ilmiy ishlarga yangicha yondashuv zaruratini yuzaga keltirmoqda. Shu sababli, makroiqtisodiy nisbatlarni zamonaviy sharoitda qayta o‘rganish va ularning shakllanish omillarini aniqlash muhim ilmiy masalalardan bo‘lib qolmoqda. 1 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023. 5Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati, avvalo, makroiqtisodiy nisbatlar tushunchasini chuqur ochib berish, ularning turlari, o‘zaro bog‘liqligi va iqtisodiy muvozanatdagi roli haqida mavjud nazariy qarashlarni umumlashtirishdan iboratdir. Shuningdek, bu ishda klassik va zamonaviy iqtisodiy maktablarning yondashuvlari solishtirilib, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni baholashda qanday usullardan foydalanish mumkinligi tahlil qilinadi. Bu ilmiy jihatdan o‘quvchi va tadqiqotchilar uchun nazariy bilimlarni boyitishga xizmat qiladi. Amaliy ahamiyati esa – makroiqtisodiy nisbatlarni amaliy tahlil qilish orqali O‘zbekiston iqtisodiyotidagi mavjud holatni real faktlar asosida yoritib berish, mavjud muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha asosli tavsiyalar ishlab chiqishda namuna vazifasini bajaradi. Xususan, kurs ishida statistik ma’lumotlar asosida demografik o‘sish, investitsiya oqimlari, tashqi savdo hajmi, davlat budjeti va boshqa makroindikatorlar tahlil qilinadi. Bu orqali iqtisodiy siyosat yuritishda qanday nisbatlarga e’tibor qaratish lozimligi yuzasidan xulosa chiqarish mumkin bo‘ladi. Shuningdek, kurs ishi O‘zbekiston sharoitida makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash yo‘llarini aniqlash, iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashda foydali amaliy qo‘llanma sifatida xizmat qilishi mumkin Kurs ishi mavzusining obyekti – makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar va ularning o‘zaro nisbatlari hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining predmeti – makroiqtisodiy nisbatlarning shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillar va ularning O‘zbekiston iqtisodiy tizimidagi ifodalanishidir. Kurs ishi mavzusining maqsadi – makroiqtisodiy nisbatlarning nazariy asoslarini tahlil qilish, ularga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash hamda O‘zbekistondagi mavjud holatni o‘rganib, ularni optimallashtirish bo‘yicha amaliy takliflar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari 6 Makroiqtisodiy nisbatlar va ularning mohiyatini yoritish;  Asosiy makroiqtisodiy nisbatlarni tahlil qilish;  Nisbatlarga ta’sir qiluvchi demografik, siyosiy va iqtisodiy omillarni aniqlash;  O‘zbekistondagi makroiqtisodiy nisbatlarning hozirgi holatini tahlil qilish;  Ularni optimallashtirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I BOB. Makroiqtisodiy nisbatlarning mohiyati va turlari 1.1. Makroiqtisodiy tahlil va nisbatlar tushunchasi Makroiqtisodiy tahlil – bu milliy iqtisodiyot miqyosida sodir bo‘layotgan iqtisodiy jarayon va hodisalarni o‘rganish, ularning sabab va oqibatlarini aniqlash, iqtisodiy siyosat yuritish uchun zarur ma’lumotlarni ishlab chiqish usulidir. Ushbu tahlil yordamida iqtisodiyotning umumiy holati, o‘sish sur’atlari, inflyatsiya darajasi, ishsizlik darajasi, investitsiyalar oqimi, iste’mol va jamg‘arma hajmi, tashqi savdo saldosi kabi ko‘rsatkichlar chuqur o‘rganiladi. Makroiqtisodiy tahlilning asosiy vazifalaridan biri – iqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlash va ular orasidagi nisbatlarni baholashdir. Aynan mana shu nisbatlar asosida iqtisodiy siyosat yuritiladi, muammolar aniqlanadi va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish choralarini ishlab chiqish imkoniyati yuzaga keladi. Makroiqtisodiy nisbatlar deganda iqtisodiyotdagi asosiy ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi nisbiy bog‘liqlik tushuniladi. Bunga, masalan, yalpi ichki mahsulot (YaIM) va investitsiyalar o‘rtasidagi nisbat, iste’mol va jamg‘arma o‘rtasidagi nisbat, eksport-import ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi nisbat, davlat xarajatlari va 7budjet daromadlari o‘rtasidagi nisbatlar kiradi. Ushbu nisbatlar orqali iqtisodiyotda resurslarning qanchalik samarali taqsimlangani, talab va taklif muvozanati, moliyaviy barqarorlik darajasi aniqlanadi. Makroiqtisodiy nisbatlar – iqtisodiy muvozanatni anglashda asosiy vositadir. Ular iqtisodiyotning sog‘lom yoki beqaror holatda ekanini baholashda xizmat qiladi. Misol uchun, agar investitsiyalarning YaIMga nisbati ortayotgan bo‘lsa, bu iqtisodiyotda kapital qo‘yilmalarning faolligi oshayotganini bildiradi, bu esa kelajakda ishlab chiqarish salohiyatining kengayishiga olib keladi. Aksincha, agar import hajmining eksportga nisbati haddan ortiq baland bo‘lsa, bu tashqi savdo nomutanosibligini ko‘rsatadi va bu holat valyuta kursiga bosim o‘tkazishi, tashqi qarz ortishiga olib kelishi mumkin. Makroiqtisodiy nisbatlar bir nechta asosiy guruhlarga ajratiladi: Ishlab chiqarish nisbatlari – YaIMga nisbatan sanoat, qishloq xo‘jaligi, qurilish, xizmatlar sohasi ulushi. Iste’mol va jamg‘arma nisbatlari – aholi daromadining iste’molga va jamg‘armaga yo‘naltirilgan qismi. Davlat moliyasi nisbatlari – davlat budjeti daromadlari va xarajatlari, byudjet taqchilligi, soliq tushumlarining YaIMdagi ulushi. Tashqi iqtisodiy faoliyat nisbatlari – eksport-import o‘rtasidagi nisbat, to‘lov balansi, tashqi qarz va xalqaro valyuta zaxiralari hajmi. Investitsiya nisbatlari – asosiy kapitalga investitsiyalar hajmining YaIMdagi ulushi, xorijiy investitsiyalar ulushi. Makroiqtisodiy tahlilda ushbu nisbatlardan foydalanish davlatga quyidagi afzalliklarni beradi:  Iqtisodiy siyosatni shakllantirish va tahlil qilish;  Davlat byudjetini rejalashtirish;  Ijtimoiy siyosat yo‘nalishlarini aniqlash;  Investitsiya muhitini baholash;  Tashqi iqtisodiy siyosat va valyuta kursi bo‘yicha qarorlar qabul qilish. 8Makroiqtisodiy tahlil shuningdek, statistik usullar, graflar, ko‘rsatkichlar dinamikasi asosida olib boriladi. Masalan, YaIMning yillik o‘zgarish sur’ati, inflyatsiya darajasi, ishsizlik koeffitsienti, real foiz stavkasi, eksport-importning saldosi kabi ko‘rsatkichlar har yili monitoring qilinadi. Ularning o‘zgarishi asosida mamlakat iqtisodiy muvozanatga yaqinlashayotganmi yoki undan uzoqlashayotganmi – degan savollarga javob topiladi.Shuni alohida ta’kidlash joizki, makroiqtisodiy nisbatlar faqat statik ko‘rsatkichlar bilan emas, balki ularning vaqt bo‘yicha o‘zgarish dinamikasi bilan ham baholanadi. Bu esa real tahlilga asoslangan iqtisodiy prognozlarni tuzish imkonini yaratadi. Misol uchun, investitsiyalarning o‘sish sur’atlari, aholi iste’mol xarajatlarining o‘zgarishi yoki inflyatsiya darajasidagi siljishlar makroiqtisodiy barqarorlikni aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. Makroiqtisodiy nisbatlar, shuningdek, xalqaro solishtirma tahlilda ham keng qo‘llaniladi. Masalan, bir davlatning YaIMga nisbatan sog‘liqni saqlash xarajatlari yoki ta’limga yo‘naltirilgan mablag‘lar ulushi boshqa mamlakatlar bilan taqqoslanadi. Bu orqali davlatning ijtimoiy siyosatga qanchalik e’tibor qaratayotgani aniqlanadi. O‘zbekistonda ham so‘nggi yillarda makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar va ularning nisbatlari muntazam ravishda tahlil qilinmoqda. Moliya vazirligi, Iqtisodiyot va moliya vazirligi, Davlat statistika qo‘mitasi va boshqa idoralar muntazam ravishda statistik ma’lumotlar e’lon qilmoqda. Ayniqsa, yalpi ichki mahsulot, inflyatsiya, aholining real daromadlari, eksport-import balansi, investitsiyalar hajmi, tashqi qarz darajasi kabi asosiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha nisbiy tahlillar olib borilmoqda. Shunday qilib, makroiqtisodiy tahlil va nisbatlar iqtisodiyotning zamonaviy bosqichidagi eng muhim analitik vositalardan biri hisoblanadi. Ular nafaqat mavjud iqtisodiy holatni baholashga, balki kelajakda yuzaga keladigan iqtisodiy xatarlarni oldindan ko‘ra olishga, ularni bartaraf etish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqishga xizmat qiladi. 9Mamlakat iqtisodiy siyosatining barqarorligi ham aynan ana shu tahlil va nisbatlar asosida quriladi. 1.2. Makroiqtisodiy nisbatlarning asosiy ko‘rinishlari (YaIM, investitsiya, iste’mol, eksport-import nisbatlari) Makroiqtisodiy nisbatlar – bu davlat iqtisodiyotining asosiy tarkibiy qismlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni ifodalovchi ko‘rsatkichlardir. Ular iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda, iqtisodiy siyosatni shakllantirishda va iqtisodiy qarorlar qabul qilishda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Bunday nisbatlar yordamida iqtisodiy jarayonlar muvofiqligi, resurslardan foydalanish samaradorligi va iqtisodiy o‘sish sur’atlari baholanadi. Makroiqtisodiy nisbatlarning asosiy ko‘rinishlari tarkibiga quyidagilar kiradi: yalpi ichki mahsulot (YaIM) va uning tarkibiy qismlari bo‘yicha nisbatlar; investitsiya va jamg‘arma koeffitsientlari; iste’mol xarajatlarining YaIMga nisbati; eksport va importning o‘zaro bog‘liqligi, ya’ni tashqi savdo balansining tuzilishi. 1. YaIM nisbatlari YaIM — mamlakatda bir yil davomida ishlab chiqarilgan barcha yakuniy mahsulot va xizmatlar qiymatidir. U iqtisodiyotning umumiy hajmini, ishlab chiqarish quvvatini hamda iqtisodiy o‘sish darajasini aks ettiradi. YaIM tarkibida quyidagi asosiy komponentlar ajratiladi: iste’mol (C), investitsiya (I), davlat xarajatlari (G), sof eksport (X-M). Shunday qilib, YaIM formula ko‘rinishida ifodalanadi: YaIM = C + I + G + (X – M) YaIM tarkibiy nisbatlari yordamida iqtisodiy struktura tahlil qilinadi. Masalan, agar iste’molning YaIMdagi ulushi 60–70% atrofida bo‘lsa, bu aholi turmush darajasi yuqoriligidan dalolat beradi. Aksincha, investitsiyaning ulushi yuqori bo‘lsa, bu iqtisodiy o‘sish uchun resurslarning safarbar qilinganini bildiradi. 102. Investitsiya nisbatlari Investitsiyalar iqtisodiy o‘sishning asosiy manbai sifatida qaraladi. Ular asosiy kapitalni yangilash, yangi texnologiyalar joriy etish va yangi ish o‘rinlari yaratishda muhim o‘rin tutadi. Makroiqtisodiy nisbat sifatida investitsiyaning YaIMdagi ulushi hisoblanadi. Misol uchun, investitsiya/YaIM = (I/YaIM) * 100%. Rivojlangan mamlakatlarda bu ko‘rsatkich odatda 20–25% atrofida bo‘ladi. Rivojlanayotgan davlatlarda esa, bu nisbat ko‘proq bo‘lishi mumkin, chunki iqtisodiyot o‘sish bosqichida bo‘ladi. 3. Jamg‘arma nisbatlari Jamg‘armalar – bu iste’mol qilinmagan daromadning bir qismidir. Ular investitsiyalar uchun moliyaviy manba hisoblanadi. Jamg‘arma/YaIM nisbati orqali aholining moliyaviy barqarorligi, kreditga qaramlik darajasi va iqtisodiy ehtiyotkorlik baholanadi. Yuqori jamg‘arma darajasi uzoq muddatli iqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi. 4. Iste’mol xarajatlari nisbatlari Aholi iste’mol xarajatlarining YaIMga nisbati makroiqtisodiy siyosatning muhim yo‘nalishlaridan biridir. Bu nisbat orqali iqtisodiy faollik, aholi daromadlari va sarf-harajat odatlari baholanadi. Odatda rivojlangan mamlakatlarda bu nisbat 60–70% atrofida bo‘lsa, ayrim rivojlanayotgan davlatlarda 80% gacha yetadi. Yuqori iste’mol ulushi iqtisodiy faollikni bildiradi, ammo jamg‘arma va investitsiyalarga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. 5. Eksport-import nisbatlari (tashqi savdo balanslari) Tashqi savdo makroiqtisodiy tizimda katta ahamiyatga ega. Eksport-import nisbatlari mamlakatning tashqi iqtisodiy holatini ko‘rsatadi. Agar eksport importdan yuqori bo‘lsa, bu ijobiy savdo balansini bildiradi va valyuta zaxiralari ortib boradi. Aksincha, import eksportdan yuqori bo‘lsa, bu savdo defitsitiga olib keladi. 11Eksport/YaIM va Import/YaIM kabi nisbatlar xalqaro iqtisodiy aloqalarni baholashda ishlatiladi. Shuningdek, sof eksport (X–M)/YaIM nisbati orqali to‘lov balansi va tashqi savdo muvozanati aniqlanadi. 6. Fiskal va monetar nisbatlar Fiskal nisbatlar davlat byudjeti xarajatlari va daromadlarining YaIMdagi ulushini ko‘rsatadi. Masalan, budjet defitsiti/YaIM = (Defitsit/YaIM)*100%. Monetar nisbatlarga esa pul massasi va inflyatsiya darajasi kiradi. 7. Ishsizlik va inflyatsiya darajasi Ishsizlik darajasi umumiy mehnat resurslariga nisbatan ishlamayotganlar ulushini ifodalaydi. Inflyatsiya esa narxlar darajasining o‘sishini bildiradi. Ushbu ikkala ko‘rsatkich ham makroiqtisodiy muvozanatga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. makroiqtisodiy nisbatlar iqtisodiyotning murakkab tizimini soddalashtirib, tahlil qilish va taqqoslash imkonini beradi. Har bir nisbat o‘zining mohiyati, o‘lchov birligi va tahlil obyekti bilan muhimdir. Ular nafaqat hozirgi iqtisodiy holatni aks ettiradi, balki kelajakdagi iqtisodiy tendensiyalarni ham bashorat qilishga xizmat qiladi. Shu bois, makroiqtisodiy nisbatlarning asosiy ko‘rinishlarini to‘g‘ri tahlil qilish iqtisodiy siyosatning asosiy vositasidir. 1.3. Makroiqtisodiy nisbatlarning iqtisodiy barqarorlikdagi o‘rni Makroiqtisodiy nisbatlar har bir davlatning iqtisodiy holatini aniqlashda va uzoq muddatli iqtisodiy siyosatni shakllantirishda asosiy o‘rin tutadi. Iqtisodiy barqarorlik deganda, iqtisodiyotda muvozanatli o‘sish, past inflyatsiya, bandlik darajasi yuqoriligi va tashqi savdo muvozanatini saqlash holatlari tushuniladi. Bu ko‘rsatkichlarning o‘zaro nisbatlari esa iqtisodiy barqarorlikka erishishda va uni saqlab qolishda muhim omil hisoblanadi. Birinchi navbatda, YaIM (yalpi ichki mahsulot) va uning tarkibiy qismlarining o‘zaro nisbatlari iqtisodiyotning ichki dinamikasini ko‘rsatadi. Masalan, YaIMga nisbatan iste’mol, investitsiya va davlat xarajatlari ulushi qanday bo‘lishi mamlakat iqtisodiy modelining qaysi yo‘nalishga asoslanganini bildiradi. Iste’mol ulushi yuqori bo‘lsa, iqtisodiyot ichki talabga tayanadi; 12investitsiya ulushi yuqori bo‘lsa, bu iqtisodiyotning uzoq muddatli rivojlanishga yo‘naltirilganidan darak beradi. Shuningdek, investitsiya/YaIM nisbati iqtisodiy o‘sish salohiyatini belgilovchi ko‘rsatkichlardan biridir. Agar bu nisbat yuqori bo‘lsa, bu iqtisodiy tizimda innovatsion loyihalar, infratuzilma va sanoat rivojlanishiga e’tibor yuqoriligidan darak beradi. Aksincha, past investitsiya nisbati iqtisodiy sustkashlik yoki tashqi investitsiyalarning kamligini ko‘rsatadi. Tashqi savdo nisbatlari – ya’ni eksport-import balansi va tashqi savdo aylanmasining YaIMdagi ulushi – esa mamlakatning jahon iqtisodiyotiga integratsiya darajasini bildiradi. Mamlakat eksporti importdan yuqori bo‘lsa, bu to‘lov balansida ijobiy saldoga olib keladi va milliy valyutaning mustahkamligini ta’minlaydi. Aksincha, import eksportdan yuqori bo‘lsa, bu inflyatsion bosimni oshirishi va iqtisodiy barqarorlikni zaiflashtirishi mumkin. Inflyatsiya va ishsizlik o‘rtasidagi nisbiy muvozanat, ya’ni “Filips egri chizig‘i” orqali iqtisodiy barqarorlik baholanadi. Past inflyatsiya darajasi va me’yordagi ishsizlik – makroiqtisodiy barqarorlikning muhim ko‘rsatkichidir. Aynan shu nisbatlar davlat tomonidan amalga oshiriladigan fiskal va monetar siyosatga yo‘naltiruvchi bo‘ladi. Moliyaviy barqarorlikni baholashda davlat qarzining YaIMga nisbati ham muhimdir. Bu ko‘rsatkich xalqaro miqyosda ham qattiq nazorat qilinadi. Masalan, Yevropa Ittifoqi davlatlarida davlat qarzining YaIMga nisbati 60%dan oshmasligi kerak. O‘zbekistonda ham ushbu nisbat 40% atrofida saqlanmoqda, bu esa iqtisodiy xavfsizlik darajasining barqarorligidan dalolat beradi. Quyidagi jadvalda makroiqtisodiy nisbatlarning iqtisodiy barqarorlikka ta’siri bo‘yicha qisqacha tahlil keltirilgan: Jadval 1. Makroiqtisodiy nisbatlar va ularning iqtisodiy barqarorlikka ta’siri Makroiqtisodiy nisbat Optimal qiymati Iqtisodiy barqarorlikka ta’siri Investitsiya/YaIM 25–30% Yuqori bo‘lsa, iqtisodiy o‘sish 13Makroiqtisodiy nisbat Optimal qiymati Iqtisodiy barqarorlikka ta’siri sur’atlari tezlashadi Iste’mol/YaIM 55–70% Ichki talab barqarorligini bildiradi Eksport/Import nisbati >1 Tashqi savdo saldosi ijobiy bo‘lsa, valuta barqarorligi ta’minlanadi Davlat qarzi/YaIM <60% Past qarz darajasi moliyaviy xavfsizlikni ta’minlaydi Inflyatsiya/ishsizlik nisbatlari Muvozanatda Monetar siyosat samaradorligini ifodalaydi Jamg‘arma/YaIM >20% Kelajakdagi investitsion salohiyatni ko‘rsatadi Shu bilan birga, ushbu nisbatlar hukumatga makroiqtisodiy siyosatni belgilashda va korrigirovka qilishda asos bo‘lib xizmat qiladi. Ulardan foydalanib, fiskal siyosat yo‘nalishlari aniqlanadi, soliq stavkalari optimallashtiriladi va davlat xarajatlari samarali boshqariladi. Shu tariqa, iqtisodiy barqarorlikka erishishda makroiqtisodiy nisbatlar asosiy ko‘rsatkich sifatida namoyon bo‘ladi. makroiqtisodiy nisbatlar nafaqat statistik ko‘rsatkichlar majmui, balki ular orqali iqtisodiy rivojlanishning holati, barqarorlik darajasi va istiqbollari baholanadi. Har bir nisbat ma’lum bir sektor yoki omilning ahamiyatini ifodalaydi va ularning uyg‘unligi orqali barqaror va raqobatbardosh iqtisodiy muhit shakllanadi. 14II BOB. Makroiqtisodiy nisbatlarga ta’sir etuvchi omillar va O‘zbekistondagi holat 2.1. Demografik, ijtimoiy va siyosiy omillarning ta’siri Makroiqtisodiy nisbatlarga ta’sir etuvchi omillar turli yo‘nalishlarda va miqyosda namoyon bo‘lishi mumkin. Bu omillar orasida demografik, ijtimoiy va siyosiy omillar alohida o‘ringa ega. Har birining o‘ziga xos xususiyatlari bor va ular makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning shakllanishi, dinamikasi va barqarorligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa, aholi soni, yosh tarkibi, bandlik darajasi, siyosiy barqarorlik va ijtimoiy siyosat kabi elementlar iqtisodiy faoliyatning asosiy tarkibiy qismlarini belgilaydi. Demografik omillar orasida aholining soni, o‘sish sur’ati, urbanizatsiya darajasi, mehnatga layoqatli aholi ulushi va migratsiya oqimlari eng muhim ko‘rsatkichlar hisoblanadi. Masalan, aholining tez o‘sishi mehnat resurslarini ko‘paytiradi, bu esa ishlab chiqarish hajmiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu bilan birga, demografik bosim (ya’ni, mehnatga layoqatli bo‘lmagan 15qatlamning ulushi ortishi) ijtimoiy yuklamalarni oshiradi, bu esa davlat byudjetiga bosim keltiradi. Shuningdek, yosh tarkibi iqtisodiy strategiyalarni belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Yosh aholining ko‘pligi ta’lim, sog‘liqni saqlash va ish o‘rinlarini yaratishga bo‘lgan ehtiyojni oshiradi. Aksincha, aholining qarishi nafaqalar va tibbiy xizmatlarga bo‘lgan talabni ko‘paytiradi. Bu holat davlat moliyasi va makroiqtisodiy nisbatlarda sezilarli o‘zgarishlarga olib keladi. Masalan, O‘zbekistonda aholining o‘rtacha yoshi 29–30 yosh atrofida bo‘lib, bu mehnat bozorida katta salohiyat mavjudligini anglatadi. Ijtimoiy omillar esa jamiyatda ijtimoiy tenglik, bandlik, ta’lim darajasi, sog‘liqni saqlash tizimi rivoji va ijtimoiy infratuzilmaning holatiga bog‘liq. Agar aholi o‘rtasida ijtimoiy tenglik yuqori bo‘lsa, bu iqtisodiy faollik va investitsion muhitga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bandlik darajasining oshishi iste’mol darajasini ko‘taradi, bu esa ichki talabni oshiradi va natijada YaIMning o‘sishiga hissa qo‘shadi. Aholining ta’lim darajasi ham iqtisodiyotga uzviy ta’sir ko‘rsatadi. Yuqori malakali ishchi kuchi texnologik yangilanish, innovatsiyalar va ishlab chiqarish samaradorligining oshishiga olib keladi. Shu bilan birga, sog‘lom aholi salohiyati ishlab chiqarish jarayonida yuqori mehnat unumdorligini ta’minlaydi. Bu esa makroiqtisodiy nisbatlarda, ayniqsa, YaIM va ishlab chiqarish tarmoqlarining ulushi ko‘rsatkichlarida o‘z aksini topadi. Siyosiy omillar esa davlat boshqaruvi sifati, siyosiy barqarorlik, qonunchilik tizimi va davlatning iqtisodiy ishtirok darajasi bilan belgilanadi. Siyosiy barqarorlik – bu sarmoyadorlar uchun eng muhim omillardan biri bo‘lib, u iqtisodiy ishonch va o‘sishni kafolatlaydi. Davlatning qonunchilik va byudjet siyosati, moliyaviy tartibga solish uslublari makroiqtisodiy muvozanatga bevosita ta’sir qiladi. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda olib borilayotgan siyosiy islohotlar, jumladan, iqtisodiyotning liberallashuvi, ochiq bozor iqtisodiyotiga o‘tish siyosati, soliq 16va bojxona islohotlari makroiqtisodiy nisbatlarga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Masalan, investitsiyalar hajmining oshishi, iqtisodiy o‘sish sur’atining barqarorlashuvi, eksport salohiyatining kengayishi bevosita siyosiy islohotlar samarasidir. Siyosiy muhitning barqarorligi va samarali davlat boshqaruvi tashqi investitsiyalar jalb etish imkoniyatini oshiradi. Bu esa kapital taqsimoti, ishlab chiqarish va ish o‘rinlarini yaratish ko‘rsatkichlarida yaqqol seziladi. Shu sababli, siyosiy muhit makroiqtisodiy nisbatlarga bevosita va bilvosita ta’sir etuvchi eng muhim omillardan biridir. Makroiqtisodiy nisbatlar mamlakat iqtisodiy salohiyati va rivojlanish sur’atlarini aniqlashda muhim omillardan biridir. Bu nisbatlarga turli omillar, xususan demografik, ijtimoiy va siyosiy holatlar bevosita yoki bilvosita ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbekiston iqtisodiyoti 2022–2025 yillar oralig‘ida ham demografik o‘sish, ijtimoiy siyosatlarning faol amalga oshirilishi hamda siyosiy barqarorlik asosida o‘zining asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarini saqlab qolishga harakat qilgan. 2022-yilda O‘zbekiston aholisining umumiy soni 36 milliondan oshdi. Aholining yillik o‘sish sur’ati 1,7 foizni tashkil etdi. Bu demografik o‘sish ichki iste’molga bo‘lgan talabni oshirdi, natijada YaIM tarkibida iste’mol xarajatlarining ulushi 59,3 foizni tashkil etdi. Aholining ko‘payishi makroiqtisodiy nisbatlarga ikki yo‘nalishda ta’sir ko‘rsatdi: birinchidan, mehnat resurslari ko‘paydi; ikkinchidan, byudjet xarajatlari ijtimoiy sohalarga (ta’lim, sog‘liqni saqlash) yo‘naltirildi. 2023-yilda O‘zbekistonda demografik o‘sish tendensiyasi davom etdi. Aholi soni 37,3 millionga yetdi. Mehnatga layoqatli aholi sonining ortishi Yalpi ichki mahsulotning ishlab chiqarish sektorida qo‘shimcha ishchi kuchi talabini kuchaytirdi. Shu yili O‘zbekistonning YaIM hajmi 888,3 trillion so‘mni tashkil etdi, bunda investitsiyalarning YaIMdagi ulushi 34 foizga yetdi. Aholining o‘sishi esa uy-joy, oziq-ovqat mahsulotlari va kommunal xizmatlar bo‘yicha 17iste’mol hajmini oshirib, iste’mol – investitsiya nisbati barqaror holatda saqlanishiga sabab bo‘ldi. Ijtimoiy omillar esa makroiqtisodiy nisbatlarga ko‘proq davlat budjeti xarajatlari orqali ta’sir ko‘rsatmoqda. Xususan, 2022–2023 yillarda budjet xarajatlarining ijtimoiy sohaga yo‘naltirilgan qismi 54–56 foiz atrofida bo‘ldi. Bu esa iqtisodiy faollikni qo‘llab-quvvatlash, daromadlar va iste’mol o‘sishini barqarorlashtirishga xizmat qildi. Shu yillarda aholining o‘rtacha oylik daromadi 2022-yilda 3,3 mln so‘m bo‘lgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 3,9 mln so‘mga yetdi. Bu esa umumiy iste’mol darajasining makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta’sirini ko‘rsatadi. Siyosiy omillar, xususan islohotlar davomiyligi, xalqaro savdo aloqalarining mustahkamlanishi, qonunchilikdagi izchillik makroiqtisodiy nisbatlarga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. O‘zbekiston 2022–2023 yillarda Jahon banki va Xalqaro valyuta jamg‘armasi kabi xalqaro moliyaviy institutlar bilan yaqin hamkorlik qildi. Bu esa mamlakatga xorijiy investitsiyalar oqimini ta’minlab, investitsiya– YaIM nisbatining yuqori saqlanishiga zamin yaratdi. Jumladan, 2023-yilda O‘zbekistonga jalb qilingan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmi 9 milliard AQSh dollaridan oshdi. 182024-yilda demografik omillar kuchayishda davom etdi. Aholi soni 38,5 millionga yetdi. Aholining yoshi tarkibi jihatidan 65 foizdan ortig‘i mehnatga layoqatli qatlamga tegishli bo‘lib, bu holat makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga qo‘shimcha mehnat resurslari orqali ijobiy ta’sir qildi. Shu yili YaIM 982 trillion so‘mni tashkil etdi, iqtisodiy o‘sish sur’ati 6,2 foiz atrofida bo‘ldi. Ijtimoiy siyosat doirasida kambag‘allikni qisqartirish dasturi, yoshlar bandligini ta’minlash, xotin-qizlarni ish bilan ta’minlash kabi chora-tadbirlar iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashda asosiy o‘rin tutdi. 2025-yilda demografik o‘sish sekinlashgan bo‘lsa-da, iqtisodiy ko‘rsatkichlarga bosimni kamaytirmadi. Aholi soni 39,2 millionga yetdi. Siyosiy jihatdan barqarorlik, iqtisodiy islohotlarning davomiyligi va xalqaro iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi makroiqtisodiy nisbatlar, ayniqsa eksport- import muvozanatida muhim rol o‘ynadi. Eksport hajmi 25,4 mlrd dollarni, import esa 29,8 mlrd dollarni tashkil etdi. Savdo balansi salbiy bo‘lsa-da, 19eksportning tarkibiy o‘zgarishi va qayta ishlovchi sanoat ulushining oshishi o‘sish zaminini yaratdi. Quyidagi jadvalda 2022–2025 yillardagi asosiy demografik va iqtisodiy ko‘rsatkichlar taqqoslamasi keltirilgan Jadval 2.1. O‘zbekistonda 2022–2025 yillardagi demografik va makroiqtisodiy asosiy ko‘rsatkichlar Yi l Aholi soni (mln) YaIM (trln so‘m) O‘sish sur’ati (%) Investitsiya ulushi (% YaIM) O‘rtacha oylik daromad (mln so‘m) 2022 36,0 774,0 5,7 31,5 3,3 2023 37,3 888,3 5,9 34,0 3,9 2024 38,5 982,0 6,2 35,4 4,4 2025 39,2 1 048,5 6,0 33,8 4,8 Yuqoridagi tahlillar shuni ko‘rsatadiki, demografik o‘sish, ijtimoiy xarajatlar va siyosiy barqarorlik O‘zbekistonning makroiqtisodiy nisbatlariga kompleks ta’sir ko‘rsatmoqda. Aholi sonining ortishi ichki bozorning kengayishiga, ijtimoiy siyosatlar esa aholi daromadlarining oshishiga olib kelmoqda. Siyosiy barqarorlik esa xorijiy investitsiyalar jalb etilishi orqali investitsiya–YaIM nisbatining yuqori darajada saqlanishini ta’minlamoqda. Shu asosda O‘zbekiston makroiqtisodiy barqarorlikni saqlab qolishda demografik, ijtimoiy va siyosiy omillarning har birini strategik jihatdan inobatga olib bormoqda. 20 21 222.2. Bozor infratuzilmasi va davlat siyosatining roli Bozor iqtisodiyoti rivojlanishida infratuzilma va davlat siyosati o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lgan muhim tizim elementlari hisoblanadi. Ayniqsa, O‘zbekiston singari bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o‘tgan davlatlar uchun ushbu omillar makroiqtisodiy muvozanatni ta’minlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Bozor infratuzilmasi — bu tovarlar, xizmatlar, moliya vositalari, mehnat resurslari va boshqa iqtisodiy resurslar harakati uchun zarur sharoitlarni yaratadigan mexanizmlar, institutlar va tizimlar majmuasidir. Davlat siyosati esa ushbu infratuzilmani shakllantirish, uni qo‘llab-quvvatlash va tartibga solish funksiyalarini bajaradi. Bozor infratuzilmasining asosiy komponentlari Bozor infratuzilmasining asosiy qismlarini moliyaviy institutlar (banklar, sug‘urta kompaniyalari, fond bozorlar), savdo-logistika tarmoqlari, axborot kommunikatsiya texnologiyalari (AKT), ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish tarmoqlari tashkil etadi. O‘zbekistonda 2022–2025-yillar davomida bozor infratuzilmasini isloh qilishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Xususan, “O‘zbekiston–2030” strategiyasi doirasida zamonaviy bank xizmatlarini joriy etish, elektron savdo platformalarini kengaytirish, transport-kommunikatsiya yo‘llarini yangilashga doir qator loyihalar amalga oshirilmoqda. Misol uchun, 2023-yilda respublikada 6 ta yangi logistika markazi ishga tushirildi, bu ichki bozorlarda narx barqarorligini ta’minlash va eksport-import oqimini soddalashtirishda muhim rol o‘ynadi. 2022-yilda AKT infratuzilmasiga investitsiyalar hajmi 4,2 trillion so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 2024-yil yakuniga qadar bu ko‘rsatkich 6,1 trillion so‘mga yetdi. Bu esa raqamli xizmatlar tarmog‘ining keskin kengayishiga olib keldi. Davlat siyosatining roli Davlat siyosati bozor infratuzilmasini rivojlantirishda strategik vazifalarni bajaradi. Birinchi navbatda, davlat qonunchilik bazasini mustahkamlab, xususiy sektor va xorijiy investorlar uchun ishonchli muhit yaratadi. Ikkinchidan, 23byudjet mablag‘lari va xalqaro moliyaviy institutlar vositalari orqali yirik infratuzilma loyihalarini moliyalashtiradi. Uchinchidan, davlat tartibga soluvchi mexanizmlar orqali infratuzilmaviy tengsizlikni kamaytirish, mintaqalararo farqlarni yo‘qotishga harakat qiladi. 2022-yilda hukumat tomonidan “Bozor infratuzilmasini rivojlantirish dasturi–2026” qabul qilindi. Ushbu dasturning asosiy yo‘nalishlaridan biri — viloyatlarda logistika zanjirlarini yaratish, eksport faoliyatini yengillashtirish va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining bozorlarga chiqishini tezlashtirishdir. Masalan, 2023-yilda Farg‘ona vodiysida tashkil etilgan zamonaviy agro- logistika markazi orqali 142 ming tonna meva-sabzavot mahsulotlari Rossiya, Qozog‘iston va BAA davlatlariga eksport qilindi. Bozor infratuzilmasining iqtisodiy samaradorligi Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bozor infratuzilmasi darajasi yuqori bo‘lgan hududlarda YaIM (yalpi ichki mahsulot) o‘sish sur’atlari yuqori bo‘ladi. 2022–2024-yillarda Toshkent shahri va Toshkent viloyatida logistika, AKT va bank xizmatlari sezilarli darajada rivojlandi, natijada ushbu hududlarning YaIM hajmi 3 yilda 22 foizga oshdi. Aksincha, infratuzilmaviy jihatdan cheklangan hududlarda (masalan, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Surxondaryo viloyati) bu ko‘rsatkich o‘rtacha 10–13 foiz atrofida bo‘ldi. 24Statistik ma’lumotlarga ko‘r a: Yil Bozor infratuzilmasiga investitsiya (trln so‘m) AKT qamrovi (%) Logistika samaradorligi indeksi (LPI) Eksport hajmi (mlrd $) 2022 8,1 65 2.45 19,2 2023 9,7 72 2.67 21,4 2024 11,3 78 2.81 23,9 2025 * 12,8 (prognoz) 84 3.00 (prognoz) 26,0 (prognoz) Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, bozor infratuzilmasi rivojlanishi eksport salohiyati va iqtisodiy raqobatbardoshlikni oshirishda muhim omil hisoblanadi. Davlat siyosatining raqamlashtirish va kreditlashdagi o‘rni 2022–2024-yillar davomida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish davlat siyosatining markaziy yo‘nalishiga aylandi. “Raqamli O‘zbekiston – 2030” dasturi asosida 250 dan ortiq davlat xizmatlari elektron shaklga o‘tkazildi. Bu esa byurokratiya va korrupsiyani kamaytirish bilan birga, biznes sub’yektlariga qulaylik yaratdi. Bank sektori orqali mikro va kichik biznesni kreditlash sohasida ham sezilarli siljishlar kuzatildi. 2022-yilda 45 trln so‘m kredit ajratilgan bo‘lsa, 2024-yilda bu ko‘rsatkich 64 trln so‘mga yetdi. Davlat kafolatlari asosida taqdim etilgan kreditlar infratuzilma obyektlari qurilishi va modernizatsiyasida hal qiluvchi ahamiyat kasb etdi. Bozor infratuzilmasi va mintaqaviy rivojlanish Davlat siyosatining muhim ustuvor yo‘nalishlaridan biri — mintaqalar o‘rtasida iqtisodiy tenglikni ta’minlashdir. Infratuzilma loyihalari bu borada katta rol o‘ynaydi. Masalan, “Toshkent–Andijon” avtomobil yo‘li rekonstruksiyasi, “Toshkent–Farg‘ona” temir yo‘l tarmog‘i kengaytirilishi transport-logistika tizimining yuksalishiga olib keldi. Shu bilan birga, viloyat 25markazlarida tashkil etilgan “Texnoparklar” yangi ish o‘rinlari yaratib, mahalliy innovatsion faoliyatni rag‘batlantirmoqda. Qoraqalpog‘iston Respublikasida 2024-yil oxirida yakunlangan 120 km uzunlikdagi magistral yo‘l loyihasi orqali tovar aylanishi 1,7 baravarga oshdi. Buxoro viloyatida esa “Yashil logistika” markazi tashkil etildi, bu mintaqada ekologik transport infratuzilmasi rivojiga hissa qo‘shmoqda.bozor infratuzilmasi va davlat siyosati O‘zbekiston iqtisodiy barqarorligi va o‘sishining strategik omillaridandir. Infratuzilma investitsiyalari, zamonaviy texnologiyalar, logistik tizimlar, bank-moliya institutsiyalari va davlatning tartibga soluvchi faoliyati o‘zaro uyg‘unlashgan holda milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qilmoqda. 2025-yil va undan keyingi davr uchun belgilangan maqsadlar — infratuzilma rivojini izchil davom ettirish, raqamli transformatsiyani chuqurlashtirish va davlat siyosatini barqarorlikka yo‘naltirish orqali O‘zbekistonni mintaqaviy iqtisodiy markazlardan biriga aylantirishga qaratilgan. 2.3. O‘zbekistonda makroiqtisodiy nisbatlarning shakllanishi va ularni optimallashtirish yo‘llari O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so‘ng o‘z milliy iqtisodiyotini shakllantirish yo‘lida bir qator islohotlarni amalga oshirdi. Ayniqsa, so‘nggi yillarda olib borilayotgan iqtisodiy siyosatning asosiy yo‘nalishlaridan biri bu makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va makroiqtisodiy nisbatlarni optimallashtirishdan iborat bo‘lib kelmoqda. Makroiqtisodiy nisbatlar deganda, yalpi ichki mahsulot (YaIM), davlat byudjeti daromadlari va xarajatlari, inflyatsiya darajasi, eksport-import balansi, bandlik va ishsizlik ko‘rsatkichlari kabi asosiy ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi nisbatlar tushuniladi. Makroiqtisodiy nisbatlar mamlakat iqtisodiyotining umumiy sog‘lomligi, barqarorligi hamda rivojlanish istiqbollarini belgilab beradi. Ularning shakllanishida esa iqtisodiy siyosat, bozor infratuzilmasi, demografik omillar, 26global iqtisodiy o‘zgarishlar, moliyaviy bozorlar va boshqa omillar muhim rol o‘ynaydi. 2022–2025-yillar oralig‘ida O‘zbekistonda makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar sezilarli darajada o‘zgarishga yuz tutdi. 2022-yilda mamlakat yalpi ichki mahsuloti 888,3 trillion so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 1 078,9 trillion so‘mga yetdi. Bu esa 2022-yildan 2023-yilga o‘sish 21,4 foizni tashkil etganini ko‘rsatadi. Bunday o‘sish, bir tomondan, iqtisodiy islohotlar, xususan, soliq siyosati, investitsiya muhitining yaxshilanishi va davlat-xususiy sheriklik asosida amalga oshirilayotgan loyihalarning kengayishi bilan bog‘liq. Shuningdek, inflyatsiya darajasi ham muhim makroiqtisodiy nisbatlardan biri hisoblanadi. 2022-yilda inflyatsiya darajasi 12,3% atrofida bo‘lgan bo‘lsa, 2023-yilda u 9,2% gacha pasaydi. 2024-yil prognoziga ko‘ra, bu ko‘rsatkich 8,5% atrofida bo‘lishi kutilmoqda. Inflyatsiyaning pasayishi aholining real daromadlariga ijobiy ta’sir ko‘rsatib, iqtisodiy ishonchni oshiradi. Inflyatsiya darajasini nazoratda ushlab turish esa pul-kredit siyosatining samarali amalga oshirilganidan dalolat beradi. Makroiqtisodiy nisbatlarda tashqi savdo muvozanati ham katta ahamiyatga ega. So‘nggi yillarda O‘zbekiston eksport salohiyatini kengaytirishga harakat qilmoqda. 2023-yil yakunlariga ko‘ra, eksport hajmi 24 milliard AQSh dollariga yetgan bo‘lsa, import 29 milliard dollarni tashkil etdi. Bu salbiy tashqi savdo balansini yuzaga keltiradi, lekin bu ayni paytda iqtisodiyotni modernizatsiya qilish, ishlab chiqarish vositalari va texnologik uskunalar olib kirilayotganini ko‘rsatadi. Makroiqtisodiy nisbatlarni optimallashtirish uchun bir necha asosiy yo‘nalishlar mavjud. Birinchi navbatda, fiskal intizomni kuchaytirish zarur. Bu davlat byudjetining daromad va xarajat qismlari o‘rtasida muvozanatni saqlash, davlat qarzining mutanosib darajada ushlab turilishi va moliyaviy intizomni mustahkamlashni anglatadi. 2023-yilda davlat byudjetining taqchilligi YaIMga 27nisbatan 4,5% ni tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich xalqaro mezonlarga nisbatan hali yuqori sanaladi. Ikkinchidan, iqtisodiyotning real sektorini, ayniqsa, sanoat, qishloq xo‘jaligi va xizmat ko‘rsatish sohalarini diversifikatsiya qilish orqali makroiqtisodiy nisbatlarni barqarorlashtirish mumkin. YaIM tarkibida xizmatlar ulushi 2023- yilda 38% ni, sanoat ulushi esa 33% ni tashkil etdi. Bu esa iqtisodiyotda xizmatlar sohasining ustunligi kuchayayotganini ko‘rsatadi. Shuning uchun ishlab chiqarishni rag‘batlantirish, eksportga yo‘naltirilgan sanoat tarmoqlarini rivojlantirish zarur. Uchinchidan, bank-moliya tizimining ishonchliligini oshirish ham makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Markaziy bankning hisob stavkasi, tijorat banklarining kredit siyosati va moliyaviy vositalar infratuzilmasining rivoji bu borada muhim omillardan hisoblanadi. 2024-yilda Markaziy bank hisob stavkasini 14% darajasida ushlab turishga qaror qildi, bu esa iqtisodiyotda inflyatsiyani jilovlash va investitsion faollikni qo‘llab- quvvatlashda muhim rol o‘ynaydi. To‘rtinchidan, inson kapitaliga investitsiyalarni oshirish orqali mehnat unumdorligini ko‘tarish lozim. Mehnat resurslarining salohiyati yuqori bo‘lsa, bu makroiqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlariga bevosita ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 2023-yil yakunlariga ko‘ra, ishsizlik darajasi 8,4% ni tashkil etdi. Ishsizlik darajasining pasaytirilishi iqtisodiy faollikning oshishini va ijtimoiy barqarorlikni mustahkamlaydi. Shuningdek, davlatning iqtisodiyotdagi ishtiroki muvozanatli bo‘lishi lozim. Davlat regulyator sifatida iqtisodiyotni boshqarishi, lekin bozordagi asosiy harakatlantiruvchi kuch xususiy sektor bo‘lishi kerak. 2023–2025-yillar uchun qabul qilingan "O‘zbekiston – 2030" strategiyasida aynan xususiy sektorning rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash, raqobat muhitini kuchaytirish va korrupsiyani kamaytirish asosiy yo‘nalishlar sifatida belgilangan. 28Makroiqtisodiy nisbatlarni optimallashtirish uchun yana bir muhim yo‘nalish – bu raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishdir. Raqamli xizmatlar, elektron tijorat, fintech texnologiyalar va avtomatlashtirilgan davlat xizmatlari iqtisodiyotning umumiy samaradorligini oshiradi. Ayniqsa, budjetga tushumlar va xarajatlarning ochiqligi ta’minlanadi, bu esa fiskal intizomni kuchaytiradi. Tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, 2022–2025-yillar oralig‘ida O‘zbekistonda makroiqtisodiy nisbatlar bosqichma-bosqich barqarorlashmoqda. YaIMning real o‘sishi, inflyatsiyaning pasayishi, eksport-import balansining ijobiy dinamikasi, byudjet intizomi va moliyaviy barqarorlik ushbu yo‘nalishdagi islohotlarning ijobiy samarasini ko‘rsatmoqda. Ammo hali ham bozor mexanizmlarini chuqurlashtirish, raqobatni kuchaytirish, ijtimoiy sohani isloh qilish, soliq yukini adolatli taqsimlash kabi yo‘nalishlarda izchil ish olib borish zarur. 29 Xulosa Men ushbu kurs ishida “Makroiqtisodiy nisbatlar va unga ta’sir etuvchi omillar” mavzusini tanlab, uni ilmiy-nazariy va amaliy jihatdan chuqur o‘rganishga harakat qildim. Bugungi globallashuv va iqtisodiy o‘zgarishlar davrida makroiqtisodiy nisbatlar har bir mamlakat iqtisodiyotining barqarorligi, o‘sish sur’atlari hamda ijtimoiy farovonlik darajasini belgilovchi asosiy ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib qolmoqda. Ayniqsa, O‘zbekiston sharoitida bu nisbatlarni to‘g‘ri shakllantirish va ularni muvozanatli ushlab turish mamlakatning uzoq muddatli strategik rivojlanish yo‘lida muhim ahamiyat kasb etadi. Ish davomida birinchi navbatda demografik, ijtimoiy va siyosiy omillarning makroiqtisodiy nisbatlarga bo‘lgan ta’sirini tahlil qildim. Statistik ma’lumotlarga tayangan holda 2022 yildan 2025 yilgacha bo‘lgan davrda aholining yillik o‘sish sur’ati, bandlik darajasi, urbanizatsiya jarayonlari va davlat siyosatining iqtisodiy ko‘rsatkichlarga qanday ta’sir qilgani bo‘yicha chuqur tahlillar olib bordim. Bu davrda ijtimoiy sohalarga yo‘naltirilgan budjet mablag‘larining ortishi, soliq va pensiya siyosatidagi islohotlar ham makroiqtisodiy muvozanatni saqlashda muhim omil bo‘ldi. Keyingi bobda bozor infratuzilmasining rivojlanish darajasi, davlatning tartibga solish siyosati, moliyaviy institutlar, kredit tizimi, soliqlar, transport va kommunikatsiya infratuzilmasining makroiqtisodiy nisbatlar shakllanishidagi o‘rni atroflicha tahlil qilindi. O‘zbekistonda 2022–2025 yillarda olib borilgan infratuzilmaviy islohotlar – jumladan, sanoat zonalarini tashkil etish, soliq yukini kamaytirish, “raqamli iqtisodiyot” konsepsiyasining bosqichma-bosqich joriy qilinishi – iqtisodiy faoliyatda xususiy sektorning faollashishiga va makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning barqarorlashuviga olib keldi. So‘nggi bo‘limda esa O‘zbekistonda makroiqtisodiy nisbatlarning shakllanishi va ularni optimallashtirish bo‘yicha mavjud yo‘nalishlar va istiqboldagi imkoniyatlar ko‘rib chiqildi. Xususan, yalpi ichki mahsulotning 30(YaIM) sektorlar bo‘yicha tuzilmasi, inflyatsiya va ishsizlik darajalari, tashqi savdo balansining holati, davlat qarzining YaIMga nisbati, investitsiya iqlimining baholanishi kabi ko‘rsatkichlar asosida tahlillar o‘tkazildi. Bu borada monetar siyosatning ehtiyotkorlik bilan yuritilishi, fiskal muvozanatning saqlanishi, investitsion muhitning yaxshilanishi kabi omillar optimallashtirishning asosiy vositalari sifatida ko‘rsatildi. Xulosa qilib aytganda, kurs ishimda makroiqtisodiy nisbatlarning shakllanishiga ta’sir qiluvchi ko‘plab ichki va tashqi omillarni aniqlab, ularning har biri bo‘yicha real tahlillar va takliflar berishga harakat qildim. Mening fikrimcha, O‘zbekistonning barqaror makroiqtisodiy rivojlanishini ta’minlashda quyidagi yo‘nalishlarga alohida e’tibor qaratish lozim: Demografik o‘sish sur’atlarini iqtisodiy o‘sish bilan uyg‘unlashtirish; Bozor infratuzilmasini yanada takomillashtirish; Moliyaviy barqarorlikni saqlash orqali makroiqtisodiy muvozanatni mustahkamlash; Davlat siyosatida ijtimoiy adolat va iqtisodiy samaradorlik o‘rtasidagi muvozanatni saqlash; Innovatsion va raqamli texnologiyalarni keng joriy etish orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshirish. Ushbu kurs ishi davomida olgan bilim va tahliliy ko‘nikmalarim, men uchun nafaqat ilmiy-amaliy tajriba, balki kelajakdagi iqtisodchi sifatida shakllanishimda ham muhim o‘rin egallaydi, deb hisoblayman. 31Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 3211) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021.

Макроиқтисодий нисбатлар ва унга таъсир этувчи омиллар   |  Makroiqtisodiy nisbatlar va unga ta’sir etuvchi omillar  

Sotib olish