Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15259

Информация о документе

Цена	19900UZS
Размер	260.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	12 Декабрь 2024
Расширение	docx
Категория	Экономика

Maksimal va minimal narxlar

uchun aylanmadan olinadigan soliqning amaldagi 4 foizdan 25 foizgacha bo‘lgan
stavkalari o‘rniga yagona 4 foizli soliq stavkasi joriy etiladi. Yillik aylanmasi 1
milliard so‘mdan oshib, umumiy soliq to‘lash tartibiga o‘tgan korxonalar bir yil
davomida foyda solig‘ini 2 barobar kam to‘laydi. Ushbu imkoniyatlar 370 ming
tadbirkorga yengillik yaratadi. Yuqori salohiyatli o‘rta korxonalar sonini ko‘paytirish
zarurligi ta’kidlanib, ular uchun qator soliq va kompensatsiya imtiyozlari belgilandi.
Iqtisоdiу sоhаdаgi rаqоbаtning muhimligi shundаki, ishlаb сhiqаrish
munоsаbаtlаrining subеktlаri ishlаb сhiqаruvсhilаr, istе’mоlсhilаr, tаdbirkоrlаr,
уоllаnmа ishсhilаr vа bоshqаlаr о’rtаsidа qulауrоq ishlаb сhiqаrish shаrоitidа аrzоn
ishlаb сhiqаrish rеsurslаri vа ishсhi kuсhigа еgа bо’lish, unumlirоq tеxnоlоgiуа,ish
jоуi уаxshi sаmаrаli bоzоrgа kirа оlish imkоniуаti uсhun оlib bоrilаdigаn kurаshdаn
ibоrаt. Xulоsа о’rnidа shuni ауtib о’tish mumkinki, rаqоbаt-bоzоr iqtisоdiуоti
ishtirоkсhilаrining о’z mаnfаtlаrini уuzаgа сhiqаrish uсhun bir-biri bilаn bеllаshuvi,
ulаr о’rtаsidаgi уuqоri fоуdа vа kо’рrоq nаflilikkа еgа bо’lish uсhun kurаrishdir.
Rаqоbаtning kuсhi dоimо оrtib bоrаdi. Qауеrdа rаqоbаt munоsib о’rin еgаllаsа shu
уеrdа ishlаb сhiqаrish tеz rivоjlаnаdi vа jаmiуаt а’zоlаrining turmush dаrаjаsi уuqоri
bо’lаdi.
29

joyi yaxshi samarali bozorga kira olish imkoniyati uchun olib boriladigan kurashdan
iborat.Xulosa o'rnida shuni aytib o'tish mumkinki, raqobat-bozor iqtisodiyoti
ishtirokchilarining o'z manfatlarini yuzaga chiqarish uchun bir-biri bilan bellashuvi,
ular o'rtasidagi yuqori foyda va ko'proq naflilikka ega bo'lish uchun kurarishdir.
Raqobatning kuchi doimo ortib boradi. Qayerda raqobat munosib o'rin egallasa shu
yerda ishlab chiqarish tez rivojlanadi va jamiyat a'zolarining turmush darajasi yuqori
bo'ladi. O
‘zbekistonda iqtisodiyotni erkinlashtirish, modernizatsiya qilish va milliy
iqtisodiyotning jahon xo‘jaligiga oqilona va samarali integratsiyalashuvi bosqichida
bozor qonuniyatlariga asoslangan milliy xo‘jalik bosqichma-bosqich shakllanib
bormoqda, uning tarkibi, xususan, tarmoq va hududiy tuzilishi
takomillashtirilmoqda. Bozor transformatsiyasi jarayonlarida milliy iqtisodiyot amal
qilishi va rivojlanishida o‘ziga xos tendensiya va qonuniyatlar yuzaga chiqmoqda.
Mamlakatimizda mavjud moddiy, iqtisodiy, intellektual resurslardan oqilona
foydalanish, cheklangan zaxiralardan yuqori samara olish, aholi turmush darajasining
pasayib ketishining oldini olish va muttasil oshirib borish, inqirozning salbiy
oqibatlarini yumshatish va barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash bo‘yicha chora-
tadbirlar ko‘rilmoqda, tegishli islohatlar olib borilmoqda. Olib borilayotgan islohatlar
samarasini yanada oshirish, davlat va jamiyatning har tomonlama va jadal
rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish, mamlakatimizni modernizatsiya qilish
hamda hayotning barcha sohalarini liberallashtirish bo‘yicha ustuvor yo‘nalishlarni
amalga oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-
yanvardagi “2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot
strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-60-sonli Farmoni tasdiqlandi. Tadbirkorlikni yanada
rivojlantirish, ularga sharoit yaratib berish maqsadga muvofiq. Bu borada
Prezidentimiz beshta asosiy yo‘nalishni ko‘rsatib o‘tib, ularning har biri bo‘yicha
ko‘plab tashabbuslarni ilgari surdi. Birinchi yo‘nalishda korxonalarni toifalarga
ajratib, ularni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha alohida yondashuvlar belgilandi. Xususan,
yillik aylanmasi 1 milliard so‘mgacha bo‘lgan korxonalar-mikro biznes, 10 milliard
so‘mgacha bo‘lgani-kichik biznes va 100 milliard so‘mgacha bo‘lgani o‘rta biznes
toifasiga kiradi. Shundan kelib chiqib, 2023-yil 1-yanvardan boshlab, mikrobiznes
28

3. Inflatsiya va deflyatsiya dinamikasini aniqlash : Narxlar darajasining iqtisodiy
o'zgarishlarga qanday ta'sir qilishini o'rganish.
4. Raqobatni baholash : Maksimal narxlar raqobat va sifatga qanday ta'sir qilishi
haqida tahlil o'tkazish.
Vazifalar:
1. Nazariy asoslarni tahlil qilish : Maksimal va minimal narxlar haqida mavjud
iqtisodiy nazariyalarni o'rganish.
2. Praktik misollarni keltirish : Turli davlatlardagi maksimal va minimal narxlar
misollarini o'rganish va ularning natijalarini taqqoslash.
3. Iqtisodiy ko'rsatkichlarni tahlil qilish : Narxlar o'zgarishining iqtisodiy
ko'rsatkichlarga (masalan, ish bilan ta'minlash, inflyatsiya darajasi) ta'sirini
aniqlash.
4. Ijtimoiy va iqtisodiy natijalarni baholash : Maksimal va minimal narxlar
qo'llanilganda ijtimoiy va iqtisodiy natijalarni tahlil qilish.
5. Tavsiya va takliflar ishlab chiqish : Olingan ma'lumotlar asosida optimal narx
siyosatini ishlab chiqish va tavsiyalar berish.
Kurs ishi mavzusining ob’ekti va predmeti. Iqtisodiy bozorlar — bu narxlar,
ta'minot va talab, iste'molchilar va ishlab chiqaruvchilar o'rtasidagi munosabatlar
to'plami. Ushbu ob'ekt bozor mexanizmlarini va iqtisodiy jarayonlarni o'z ichiga
oladi.
Predmet:
Maksimal va minimal narxlarning iqtisodiy ta'siri — bu tadqiqot predmetida
maksimal va minimal narxlarning bozor muvozanatiga, ijtimoiy adolatga, inflatsiya
va deflyatsiya jarayonlariga hamda raqobatga ta'sirini o'rganish yotadi.
4

raqobat yo‘lidagi to‘siqlarni olib tashlash va boshqa choralar bilan chorvachilikni
qo‘llab-quvvatlash lozim. Ana shunda bir necha yildan keyin, agar dastur samarali
bo‘lsa, go‘sht ishlab chiqarish ko‘payadi va uning narxi tusha boshlaydi.
Lekin undan ham oddiyroq yo‘li bor: shunchaki narxlarni pasaytirishga
buyurish! Amaliyotda, ma'lum bir narxdan qimmat sotishni taqiqlash. Masalan,
ma'muriy tartibda, 1 kg go‘sht narxini 25 ming so‘m qilib belgilab qo‘yamiz.Bunda
natija qanday bo‘ladi? Biz sun'iy yaratilgan tanqislikning tipik manzarasiga guvoh
bo‘lamiz. 25 ming so‘m bahoda xaridorlar 600 tonna go‘sht sotib olishga tayyor
bo‘lishadi, sotuvchilar esa faqatgina 300 tonna taklif qila oladi. Ana sizga navbatlaru,
kartochkalaru, narx yuqoriroq bo‘lgan qora bozor! Sotuvchilarning aksariyatiga bu
narxda go‘sht sotish shunchaki foyda keltirmaydi. Ular nima qila boshlashadi? Yoki
bozorni butunlay tark etishadi yoki narxlar qimmatroq bo‘lgan xufyona qora bozorga
o‘tishadi.
Sun'iy yaratilgan tanqislikning eng asosiy oqibati — pasaytirilgan narxlar ushbu
mahsulotni ishlab chiqarishni foyda bermaydigan qiladi, natijada taklif borgan sari
kamaya boradi. Alal-oqibatda, ertami-kechmi narxlarni yana erkin qo‘yib yuborishga
majbur bo‘linadi, lekin bu holatda ular dastlabki muvozanatlashgan narxdan-da
qimmatroq bo‘ladi, chunki mahsulotni ishlab chiqarish qisqarib ketgan bo‘ladi. Qosh
qo‘yaman, deb ko‘z chiqarish, deyiladi buning otini.
4.Erkin bozor sharotida raqobatning mohiyati.
Raqobat - bu ikki kishi yoki guruhning doimiy raqobatbardosh
munosabatlardagi holati. Raqobat - bu raqobatlashayotgan ikki tomon o'rtasidagi
"bir-biriga qarshi" munosabati. O'zaro munosabatlarning o'zini "raqobat" deb ham
atash mumkin, yoki har bir ishtirokchi bir-biri bilan raqib bo'ladi. Kimningdir asosiy
raqibini ashaddiy raqib deb atash mumkin. Raqobatni "Aktyorlar qaysi davlatlar
raqobatchilarga yetarlicha tahdid solayotganini aniqlaydigan idrokiy tasniflash
24

sotuvlar o'zgarishi bilantiklanadigan muvozanat; Talab va taklifning bozor
muvozanatidan chetga chiqishlariquyidagilarni keltirib chiqarishi mumkin.1ortiqcha
ishlab chiqarish. Ortiqcha taklif talabdan oshib ketganda paydo bo'ladi.Tovarlarning
narxi muvozanat narxidan yuqori, mavjud miqdori esa talabqilinganidanyuqori.
Ortiqchani yo'q qilish uchun narxlar muvozanat darajasiga tushiriladi. Sifatida bu
mahsulotga talab va sotishni ko'paytiradi;
tovar taqchilligi. Resurslarning etishmasligi talab taklifdan ustun bo'lganida
yuzagakeladi. Tovarlarning narxi muvozanat narxidan past, mavjud miqdori
talabqilinganidan kamroq. Narxni muvozanat darajasiga ko'tarish orqali defitsit
yo'qqilinadi. Bu sodir bo'lganda, talab kamayadi va bozordagi mahsulotlar
zaxirasiko'payadi Bozor muvozanati - xo'jalik yurituvchi sub'yektlar tomonidan hech
kim unio'zgartirishga asoslantirmaydigan shart. Muvozanat nuqtasi talab va taklif
egrichorrahasida joylashgan bo'ladi. Shu jumladan bozor muvozanati modellari
vaqtomiliga bog'liq yoki bo'lmagan holda o'rganilishi mumkin. Agar vaqt omili
modelda hisobga olinmasa, u holda bu model statik modeldeyiladi . Agar vaqt faktori
o'zgaruvchilardan biri bo'lsa, u holda model dinamik model deyiladi . Statikadagi
muvozanat modellari:muvozanat modellari uchun quyidagi fikrlar xarakterlidir.
1. bozorning turli muvozanat sharoitlarini taqdim etish va taqqoslash
2. bir holatdan ikkinchisiga o'tish mexanizmi o'rganilmaga

3. vaqt faqat bilvosita hisobga olinadi.

Tаlаb vа tаklifni grаfik yordаmidа tаhlil etish quyidаgi хulоsаlаrnichiqаrishgа
yordаm bеrаdi. Muvоzаnаtli nаrхdаn (3400 so`m/kg.) yuqоri bo`lgan hаr qаndаy
nаrхdа оrtiqchа tаklif hаjmi sоtuvchilаrning turib qоlgаn tоvаrni tеzrоq sоtishuchun
rаqоbаtlаshishiga va natijada nаrхlаrning pаsаyishigа оlib kеlаdi. Nаrхlаrning
pаsаyishi istе′mоlchilаrni ko`prоq mаhsulоt хаrid qilishgа rаg`bаtlаntirаdi vа
bоzоrdаgi оrtiqchа guruch miqdоrining yo`qоlishigа оlib kеlаdi. Bu hоlаt tоki
tаlаbvа tаklif hаjmi tеnglаshib, bоzоrdа muvоzаnаt o`rnаtilgungа qаdаr dаvоm
etаdi.Muvоzаnаtli nаrхdаn quyi bo`lgаn hаr qаndаy nаrхdа tаqchil bo`lgаn tоvаrni
qo`lgаkiritish uchun istе′mоlchilаr o`rtаsidаgi rаqоbаt kurаshi nаrхning ko`tаrilishigа
оlibkеlаdi. Nаrхning ko`tаrilishi ishlаb chiqаruvchilаrni tаklif hаjmini
17

narxda tuziladi, qarama-qarshi vaziyatda - xaridorning ustunligi(monopsoniya) -
aksincha, bitimlar eng past narxda tuziladi; agar kuchlarning ma'lum bir muvozanati
bo'lmasa, u holda narxlar har qanday diapazonda o'rnatilishi mumkin); b) bitimlar
ishtirokchilari o'rtasida ma'lumot yetishmasligi va tajriba yetishmasligisababli
mantiqsiz xatti-harakatlardan. Butun kosmosda faqat bitta barqaror nuqta bor,ya'ni
pozitsiyani o'zgartirish har ikki tomon uchun foydali bo'lmaganida,
bundaymuvozanat. Muvozanat nuqtasida bozor xatti-harakatlari optimallashtiriladi.
Bozor ayirboshlash kategoriyasi bo’lib, ishlab chiqarishning uzluksiz takrorlanib
turishigayordam beradi. Ishlab chiqarish, yangidan boshlanishi uchun yaratilgan
tovarlar sotilishi va ularning pulga aylanishi, puldan esa kerakli iqtisodiy resurslar
xaridqilinishi zarur. Bozor vositasida tovarni sotishdan tushgan mablag’lar hisobiga,
ishlabchiqaruvchilar resurslar sotib olish yo’li bilan sarflangan ishlab chiqarish
vositalario’rnini qo’laydigan va ishlab chiqarishni kengaytirish uchun kerakli moddiy
vamehnat resurslariga ega bo’ladilar. Bozor orqali resurslarning erkin
harakatita’minlanadi va ularning tarmoqlar o’rtasida taqsimlanishi ro’y beradi.
Iste’molchilar bozorda u yoki bu tovarga bo’lgan talabini bildiradi. Bozor bu talabni
ishlabchiqaruvchilar va resurslarni etkazib beruvchilarga uzatadi. Resurslar talab
bildirgantarmoqlar va sohalar o’rtasida taqsimlanib turadi.2 Bozorda taklif
qilinadigantovarlarning miqdori talabning miqdoriga teng bo'lgan narx muvozanatli
narx, bunarxga mos keladigan tovarlar hajmi esa muvozanatli miqdor
debnomlanadi.Muvozanat - bu tizimning shunday bir holatiki, agar unga biror bir
tashqikuch ta'sir qilmasa, u o‘zining ushbu holatini saqlab qoladi. Talab va taklif
modelidatalab chizig‘i bilan taklif S chizig‘ining kesishgan nuqtasi bozor
muvozanatini bildiradi. Demak, bozor muvozanati talab hajmi bilan taklif hajmining
tengliginita'minlaydigan narx darajasi va tovar miqdori bilan aniqlanadi. Talab va
taklif qonuniga ko‘ra shuni ta'kidlash mumkinki, agar bozor muvozanat holatida
bo‘lsa, uholda, uning qatnashchilari tovar narxini yoki tovar miqdorini o‘zgartirishga
hechnarsa sabab bo‘lmaydi. Muvozanat narx (P) (1-rasm) deb, shunday narxga
aytiladiki, agar u bozordataklif qilinadigan ne'mat miqdori (Q)ni unga bo‘lgan talab
miqdori unga bo‘lgan talabmiqdori ga tenglashtirsa, ya'ni. (P=Q) 1-rasmdan ko‘rinib
10

yuritishning eng samarali usullarini yuzaga keltiradi, iqtisodiy aloqalarning eng
maqulini topishga majbur qiladi.
Raqobat bo'lganda firmalar bozorga o'z raqibinikidan yaxshiroq va arzonroq
tovarlarni taklif etishi zarur. Buning uchun firmalar xaridorlarga ma'qul bo'ladigan
yangi tovar namunalarini o'zlari yaratadilar yoki o'zgalar yaratgan tovar namunalarini
ishlab chiqarish huquqlari sotib oladilar, xarajatni pasaytiradilar. Monopoliyalar narx
bilan emas, balki ko'pincha sifat bilan raqobatlashadilar, buning uchun fan-texnika
yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etadilar. Masalan, avtomobil kompaniyalar
xalqaro avtosalonlarda avtomobillarning super yangi modellarini namoyish etadilar.
Ular avtomobil modelini yaratish chog'ida yangi texnikaviy g'oyalarni model
konstruksiyasida amalga oshiradilar. Bu shundan darak beradiki, sifat bilan
raqobatlashuv fan-texnika taraqqiyotining omiliga aylanadi.
Shuningdek raqobat iqtisodiyot sub'ektlarini qat'iyan tabaqalashuviga olib
keladi. Bu eng avvalo foyda miqdori, kapital miqdori, qarzni to'lash qobilyati va
nihoyat, ish haqining har xil bo'lishida ko'rinadi. Raqobatda yutib chiqqanlar
iqtisodiy jihatdan kuchayib ketsalar yutqazganlar zaiflashadi, hatto xonayvaron bo'lib
bankrot holiga tushadilar. Biz bilamizki, bankrot bo'lish bu o'zining majburiyatlari va
to'lovlarini bajarishga qodir bo'lmaslikdir. Bankrot bo'lgan firmalar yo'qoladi.
Iqtisodiy saralanishning ikki ziddiyatli oqibati bor. Birinchidan, o'z ishini uddalay
olmagan firmalarning sinishi, eng ishbilarmonlarni tanlab olib, iqtisodiyotni ularning
ishonchli qo'liga berish bo'lsa; ikkinchidan, bu zo'rlari yanada zo'rayib ketishi va
monopollashuv tendensiyasini yuzaga keltiradiki, natijada erkin raqobat cheklanib
qoladi. Shu boisdan, davlat o'zining antimonopol tadbirlari bilan singan firmalar
o'rniga yangilarini paydo bo'lishiga ko'maklashadi, chunki korxonalar ko'p joyda
rag'bat qizg'in boradi.
Iqtisodiy sohadagi raqobatning muhimligi shundaki, ishlab chiqarish
munosabatlarining subektlari ishlab chiqaruvchilar, iste'molchilar, tadbirkorlar,
yollanma ishchilar va boshqalar o'rtasida qulayroq ishlab chiqarish sharoitida arzon
ishlab chiqarish resurslari va ishchi kuchiga ega bo'lish, unumliroq texnologiya,ish
27

D chizig’i bilan taklif S chizig’ining kesishgan nuqtasi bozor muvozanatini bildiradi.
Demak, bozor muvozanati talab hajmi bilan taklif hajmining tengligini
ta’minlaydigan narx darajasi va tovar miqdori bilan aniqlanadi. Talab va taklif
qonuniga ko’ra shuni ta’kidlash mumkinki, agar bozor muvozanat holatida bo’lsa, u
holda, uning qatnashchilari tovar narxini yoki tovar miqdorini o’zgartirishga hech
narsa sabab bo’lmaydi. Muvozanat narx Pe (2.10-rasm) deb, shunday narxga
aytiladiki, agar u bozorda taklif qilinadigan ne’mat miqdori S Q ni unga bыlgan talab
miqdori unga bo’lgan talab miqdori D Q ga tenglashtirsa, ya’ni S D Q  Q .
Bozor iqtisodiyotining amal qilishida talab va taklif qonunlari muhim o‘rin
tutadi. Talab va taklif narxni shakllantiradi, shu bilan birga narx talab va taklif
o‘rtasidagi nisbatni aniqlab beradi. Bu mavzuda birinchi navbatda talab va taklifga
narx ta’sirining ahamiyatini qarab chiqamiz. Keyin talab va taklif ta’sirida
muvozanatli narxning o‘rnatilishi tushuntirib beriladi. Bu yerda talab va taklif
qonunlari, ularning miqdoriga ta’sir etuvchi omillarni, ular o‘rtasidagi
mutanosiblikni tushuntirishga alohida e’tibor beriladi. Shuningdek, mavzuning
yakunida talabning shakllanishi va amal qilishi, unga ta’sir etuvchi omillarni
o‘rganishda iqtisodiyot nazariyasida muhim yo‘nalishlardan biriga aylangan
iste’molchi hatti-harakati nazariyasi bilan tanishib chiqamiz.
Ehtiyoj kishilarning hayotiy vositalariga bo‘lgan zaruriyatini ifodalovchi ilmiy
kategoriya sifatida taraqqiyotning hamma bosqichlari uchun umumiy va doimiydir.
Uning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi tarixiy ko‘rinishi talab tushunchasidir. Talab
ehtiyojdan farq qilib, mustaqil iqtisodiy kategoriya sifatida amal qiladi. Ehtiyojning
faqat pul bilan ta’minlangan qismi talabga aylanadi. Demak, talab-bu pul bilan
ta’minlangan ehtiyojdir. Ehtiyoj zarur miqdordagi pul bilan ta’minlanmasa, u xohish
vaistak bo‘lib qolaveradi. Talabning bir qator muqobil variantlari mavjud bo‘ladi,
chunki narx o‘zgarishi bilan tovarning sotib olinadigan miqdori ham o‘zgaradi. Shu
bog‘liqlikdan kelib chiqib, talabga quyidagicha ta’rif berish mumkin: ma’lum vaqt
oralig‘ida, narxlarning mavjud darajasida iste’molchilarning tovar va xizmatlar
ma’lum turlarini sotib olishga qodir bo‘lgan ehtiyoji talab deyiladi. Talablar turlicha
bo‘lib, odatda bir xil tovar yoki xizmatlarga bo‘lgan talabning ikki turi farq qilinadi:
7

turibdiki, bozor muvozanatiyagona. Talab va taklif chizig‘iqlari yagona muvozanat E
nuqtada kesishadi. va (Pe-Qe)nuqtalar, muvozanat nuqta E ning koordinatlari
hisoblanadi. Bozor muvozanatining turlari Muvozanat barqaror va beqaror.Agar
nomutanosiblikdankeyin bozor muvozanat holatiga kelsa va oldingi muvozanat narxi
va hajmi o'rnatilsa,u holda muvozanat barqaror deyiladi.Agar nomutanosiblikdan
so'ng yangi muvozanato'rnatilsa va narx darajasi va talab va taklif hajmi o'zgarsa,
muvozanat beqaror debataladi.Barqarorlik turlari:1. mutloq;2. nisbiy;3. Mahalliy
(narx o'zgarishi yuz beradi, lekin ma'lum chegaralar ichida);4. Global (har qanday
tebranish sharoitida o'rnatiladi). Muvozanat narxining funktsiyalari quyidagilar:1.
tarqatish;2. Ma'lumot; 3. rag'batlantiruvchi; 4. Muvozanat.Tovarlar bozoridagi
muvozanat Iqtisodiy tizimdagi muvozanat bu tizimning har bir ishtirokchisi o'z xatti-
harakatlarini o'zgartirishni xohlamaydigan shartdir.Yaxshi bozorda, sotuvchilar yoki
sotib olishga qaror qilgan sotuvchilar va xaridorlar. ma'lummiqdorda. uning narxiga
qarab yaxshi. Bozordagi muvozanat barcha sotuvchilar vaxaridor sotib olishni yoki
sotishni xohlagan miqdorini sotib olishlari yoki sotibolishlari mumkin bo'lsa yuzaga
keladi.Bozordagi muvozanat - bu sotuvchilar xaridor sotib olishga qaror qilgan
tovarning aniq miqdorini sotish uchun taklif qiladiganvaziyat (talab hajmi taklif
hajmiga teng).Sotuvchilar va xaridorlar har xil miqdordagitovarlarni uning narxiga
qarab sotib olishni yoki sotib olishni xohlashlari sababli, bozor muvozanati uchun
talab va taklif hajmi bir-biriga mos keladigan narxni belgilash kerak. Boshqacha
aytganda, narx talab va taklifni tenglashtiradi.Talab vataklif hajmining mos kelishiga
olib keladigan narx muvozanat bahosi deyiladi, shunarxdagi talab va taklif hajmi esa
talab va taklifning muvozanatli hajmideyiladi.Muvozanat sharoitida bozorni tozalash
deb ataladigan narsa sodir bo'ladi bozorda sotilmagan tovarlar yoki qondirilmagan
talab bo'lmaydi (tovarlarni belgilangan narxda sotib olishni istagan va sotuvchilar
etishmasligi sababli buniamalga oshira olmaydiganlar).Shunday qilib, bozorda
qandaydir yaxshilik uchunmuvozanatni topish uchun siz ushbu bozorda bunday
ta'minot hajmiga nima sabab bo'lishini aniqlashingiz kerak, bu talab hajmiga mos
keladi shu narxda, sotuvchilar xaridor olib borishni istaganlari kabi bozorga o'zlari
ishlab chiqargan mahsulotningto'liq miqdorini olib kelishadi. Bu narx muvozanat
11

narxi deb ataladi va unga moskeladigan talab va talab hajmi talab va taklifning
muvozanat hajmi.Balansni qandayaniqlash mumkin?Buning uchun talab va taklif
funktsiyalaridan foydalaning va talabva taklif funktsiyalari bir xil qiymatni qaysi
narx qiymatida berishinianiqlangShakllangan D egri deb faraz qiling. 1 - bu
iste'molchilar talabi egri. Va Segri - ta'minot egri.Egri chiziqlar ba'zi bir A nuqtada
kesishadi (boshqacha qilibaytganda A umumiy nuqtasi mavjud), bu bozorda narx va
miqdorning muvozanatqiymatlarini ko'rsatadi. Talab va taklif egri chiziqlarining
kesishish nuqtasimuvozanat nuqtasi deyiladi. 1. Muvozanat nuqtasiShunga ko'ra,
muvozanat narxidan past har qanday qiymat uchun qarama-qarshi rasm kuzatiladi.
Sotuvchilar etkazib erish hajmini biroz qisqartirishni xohlashadi, chunki past narxlar
ishlab chiqarishrentabelligini pasayishini anglatadi. Xaridorlar iste'molni
ko'paytirishni xohlashadi,chunki past narx ularning xarid qobiliyatini oshirish va
tovarlarni sotib olishda"qiyinchilik" ni pasayishini anglatadi. Natijada, taklif
etishmasligi (ortiqcha talab) paydo bo'ladi bozorda ushbu narxda bir oz ko'proq tovar
sotib olishni istaganiste'molchilar qoladi, ishlab chiqaruvchilar tomonidan olib
kelingan barcha tovarlar allaqachon sotilgan.Egri chiziqlar kesishmasligi mumkinmi?
Bunday vaziyat bozordanarx va sotishning ijobiy qiymatlari bilan muvozanatni
o'rnatishning iloji bo'lmagandayuzaga kelishi mumkinmi? Grafikalar tilida bu egri
chiziqlar kesishmasligini yoki boshqacha aytganda, umumiy nuqtai nazarga ega
emasligini anglatadi.
2.Bozor muvozanatiga ta`sir ko`rsatuvchi omillar tahlili.
Ba'zi vaqtlarda bozor narxi davlat tomonidan o‘rnatiladi. Narx
maksimaldeyiladi, agar o‘rnatilgan narx muvozanat narxdan kichik bo‘lsa (-
muvozanat narx)va narxni maksimal narx dan yuqori belgilash ta'qiqlansaMaksimal
narx ba'zi bir mahsulotlarga aholini ushbu mahsulot bilan ma'lum darajada ta'minlash
maqsadidadavlat tomonidan o‘rnatiladi.Talab va taklif nazariyasiga ko‘ra, maksimal
narxningo‘rnatilishi mahsulot tanqisligiga olib keladi. Tovar tanqisligini davlat o‘z
zahirasidanmahsulotni bozorga chiqarish yo‘li bilan yechadi, ya'ni o‘z zahirasidagi
miqdordamahsulot chiqarib talab va taklifni tenglashtiradi.Agar sotuvchilarga tovarni
12

qilinmagan iqtisodiyotning qo shimcha ko rsatkichi bu " soliq bo shlig i " debʻ ʻ ʻ ʻ
nomlanadi, bunda fiskal organ tomonidan to lanishi kerak bo lgan soliq tushumlari
ʻ ʻ
miqdori va haqiqatda undirilgan soliq tushumlari miqdori o rtasidagi farq
ʻ
hisoblanadi. AQShda hisobga kiritilmagan daromad 2 trillion dollarni tashkil etadi
bundan „soliq bo shlig i“ miqdori450-600
ʻ ʻ milliard.
Noqonuniy ravishda sotib olingan va/yoki noqonuniy tarzda amalga oshirilgan
tovarlar va xizmatlar qonuniy bozor bitimlari narxidan yuqori yoki pastroq
ayirboshlanishi mumkin:
 Ular qonuniy bozor narxlaridan arzonroq bo lishi mumkin. Yetkazib beruvchi
ʻ
ishlab chiqarish xarajatlari va/yoki soliqlarni to lashi shart emas. Bu odatda
ʻ
yashirin iqtisodiyotda sodir bo ladi. Jinoyatchilar tovarlarni o g irlab, qonuniy
ʻ ʻ ʻ
bozor narxidan pastroq sotadilar, lekin kvitansiya, kafolat va boshqalar yo q.
ʻ
Agar biror kishi ish bajarish uchun yollangan bo lsa va mijoz xarajatlarni
ʻ
hisobdan chiqara olmasa (ayniqsa, uyni ta mirlash yoki kosmetologik xizmatlar
ʼ
kabi ish uchun keng tarqalgan), mijoz evaziga arzonroq narxni (odatda naqd
pulda) talab qilishga moyil bo lishi mumkin. xizmat ko rsatuvchi provayderga
ʻ ʻ
soliq deklaratsiyasida daromadlar to g risida hisobot berishdan qochish imkonini
ʻ ʻ
beruvchi kvitansiyani oldindan ko rsatish.
ʻ
 Ular qonuniy bozor narxlaridan qimmatroq bo lishi mumkin. Misol uchun, agar
ʻ
mahsulot sotib olish yoki ishlab chiqarish qiyin bo lsa, ishlov berish xavfli bo lsa,
ʻ ʻ
qat iy ratsionga ega bo lsa yoki qonuniy ravishda osonlikcha mavjud bo lmasa.
ʼ ʻ ʻ
Agar tovarlar almashinuvi davlatning qandaydir sanktsiyalari bilan, masalan,
ba zi dori vositalari bilan noqonuniy bo lsa, bu sanktsiya natijasida ularning narxi
ʼ ʻ
ko tariladi.
ʻ
Hatto yer osti bozori pastroq narxlarni taklif qilsa ham, iste molchilar imkon qadar
ʼ
qonuniy bozorda xarid qilish uchun rag batga ega, chunki:
ʻ
 Ular qonuniy etkazib beruvchilarni afzal ko rishlari mumkin, chunki ular qat iy
ʻ ʼ
tartibga solinadi va ular bilan bog lanish osonroq. Bundan farqli o laroq, qora
ʻ ʻ
20

maksimalnarx dan yuqori narxda sotishga ruxsat bo‘lmasa, taklif miqdor bilan
chegaralanganiuchun, norasmiy bozor (xufiyona bozor) vujudga keladi (rasmda bu
nuqta orqaliifodalangan va bu bozorda tovar norasmiy bozor narxi da sotiladi;
muvozanat narxdanancha yuqori bo‘lishi mumkin).Mahsulotning narxi minimal narx
deyiladi, agar minimal narx muvozanat narxdan katta bo‘lsa, (Ре -muvozanat narx)
va narx ni pasaytirish mumkin bo‘lmasa. Muvozanatli narx eng muhim
funktsiyalarni bajaradi:Axborot - uning qiymati barcha bozor ishtirokchilari uchun
qo'llanma bo'libxizmat qiladi; Me'yorlash - bu tovarlarning taqsimlanishini
normallashtiradi,iste'molchiga ushbu mahsulot o'zi uchun mavjudmi yoki yo'qligi
to'g'risida ma'lum bir
Bozordagi muvozanat yuzaga kelmagan vaziyatlar. Aslida, bunday vaziyat
mumkin. Ta'minot egri chizig'i butunlay talab egri chizig'idanyuqori bo'lgan ikkita
holat mavjudligini tasavvur qilishimiz mumkin. Birinchi holatmateriallarning
qimmatligi (masalan, sof oltindan ishlangan stullar) yoki yuqoridarajada (qum
donalaridan yopishtirilgan) ishlab chiqarish uchun juda kattaxarajatlarni talab
qiladigan tovarlar bozorlarini o'z ichiga oladi. Bundan tashqari, biron bir iste'molchi
ushbu qimmatbaho tovarlarni ishlab chiqarish uchun pulto'lashga rozi bo'lmaydilar
(shunchaki daromadlari cheklanganligi sababli). Ta'minotegri ushbu tovarlarga
bo'lgan talab egri chizig'idan ancha yuqori bo'ladi (2-rasm, a).Bu shuni anglatadiki,
bozor muvozanati narx va miqdorning nol qiymatida yuzagakeladi, ya'ni bunday
tovarlar bozori umuman mavjud emas. Boshqa holatda, tovarlarniishlab chiqarish
katta xarajatlarni talab etmasligi mumkin, ammo tovarlarning o'zi Aslida, bunday
vaziyat mumkin. Ta'minot egri chizig'i butunlay talab egri chizig'idanyuqori bo'lgan
ikkita holat mavjudligini tasavvur qilishimiz mumkin. Birinchi holatmateriallarning
qimmatligi (masalan, sof oltindan ishlangan stullar) yoki yuqoridarajada (qum
donalaridan yopishtirilgan) ishlab chiqarish uchun juda kattaxarajatlarni talab
qiladigan tovarlar bozorlarini o'z ichiga oladi. Bundan tashqari, biron bir iste'molchi
ushbu qimmatbaho tovarlarni ishlab chiqarish uchun pulto'lashga rozi bo'lmaydilar
(shunchaki daromadlari cheklanganligi sababli). iste'molchilar uchun umuman
foydasiz bo'lishi mumkin. Masalan, stol usti qoshig'initutqichsiz ishlab chiqarish
13

$arzon \u003d lekin kim bu qoshiqlarni "bepul" sotibolmoqchi? Shuning uchun, bu holda, ushbu tovarlarni ishlab chiqarish qanchalik arzon bo'lmasin, talab egri vertikal o'qga to'g'ri keladi (bu deyarli yo'qligini anglatadi)yoki unga yopishib oladigan bo'lsak, taklif egri bilan umumiy fikrlar mavjud emasBalans mexanizmiBozorda muvozanat qanday o'rnatiladi? Qanday qilib sotuvchilar va xaridorlar ma'lum bir narxning muvozanat ekanligini aniqlaydilar va faqat shunarxda bitimlar tuzishni boshlaydilar?Yagona narxni belgilash mexanizmi ma'lum bir bozor va uning ishtirokchilarining xususiyatlariga qarab farq qilishimumkin.Aytaylik, bozorda hech qanday bitim tuzilmagan va sotuvchilar va xaridorlar bir-birlarining xohish va imkoniyatlarini bilishmaydi. Shuning uchun yangi bozordamuvozanat qanday o'rnatilishini aniqlashimiz kerak.Bunday yangi bozorda birinchi bo'lib sinov bitimlari amalga oshiriladi, natijada birinchi xaridorlar qandaydir tarzdasotuvchilar bilan narx to'g'risida muzokara olib boradilar va imtiyozlarga ega bo'ladilar. Narxlarning ma'lum bir o'zgarishi shakllanadi. Bozor mukammal bo'lganligi sababli (bizning taxminimiz bo'yicha) har bir keyingi xaridor va har bir sotuvchi allaqachon qanday narxlarda bitimlar tuzilganligini biladi va engmaqbullarini boshqaradi. Qabul qiluvchilar eng past narxda sotib olishga intilishadi va bunday narxni taklif qiladigan sotuvchilarga murojaat qilishadi. Sotuvchilar tovarlarni balandroq narxda sotishga intilishadi, ammo boshqalarga nisbatan yuqori narxga narxtaklif qila olmaydilar ular xaridorsiz qoladi. Shu bilan birga, agar sotuvchilar belgilangan narxda o'z mahsulotlarini juda tez sotilishini va tez orada ular molsiz bo'lishlarini ko'rishsa, ular asta-sekin narxni ko'taradilar. Agar ular tovarlar sotilmasligini ko'rsalar, ular asta- sekin narxni pasaytira boshlaydilar.Bozorningmuvozanat narxini topish tezligi uning ishtirokchilarining "harakatchanligi" ga va bozorda ma'lumotni uzatish qulayligiga (ya'ni bozorni takomillashtirishga) bog'liq.Masalan, agar sotuvchilar o'z mahsulotiga qanday talab taklif qilinishini bilishmasa (masalan, yaxshi bozor hozirgina paydo bo'lgan bo'lsa), ular avval talabni baholaydilar va tegishli miqdordagi mahsulotni ishlab chiqaradilar. Agar ularning bahosi etarlicha baholanmagan bo'lsa va ishlab chiqarilgan mahsulot iste'molchilargaular taklif qilgan narx bo'yicha etarli bo'lmasa, sotuvchilar foydani ko'paytirish uchunnarxni va mahsulotni ko'taradilar. Agar 14$