Dokument ma'lumotlari

Narxi 19900UZS
Hajmi 260.6KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 12 Dekabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

256 Sotish

Maksimal va minimal narxlar

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ 1 Maksimal va minimal narxlar MUNDARIJA Kirish. 1.Bozor muvozanati va muvozanat narx 2.Bozor muvozanatiga ta’sir qiluvchi omillar. 3.Maksimal va minimal narxlar,”qora bozorni “vujudga kelishi. 4.Erkin bozor sharotida raqobatning mohiyati. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati. 2 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi : Maksimal va minimal narxlar mavzusi iqtisodiyot va bozorlar uchun juda muhim ahamiyatga ega. Ushbu mavzu dolzarbligi quyidagi omillar bilan izohlanadi: Maksimal va minimal narxlar bozor muvozanatini saqlashga yordam beradi. Agar narxlar belgilangan chegaralardan yuqori yoki past bo'lsa, bu ta'minot va talabda disbalansga olib kelishi mumkin. Minimal narxlar (masalan, minimal ish haqi) ijtimoiy himoya va aholini qo'llab-quvvatlashda muhim rol o'ynaydi. Ular kam ta'minlangan qatlamlarga yordam berishga qaratilgan.Maksimal narxlar inflatsiyani bostirishda, minimal narxlar esa deflyatsiya tahdidi bilan kurashishda yordam beradi. Bu iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashda muhimdi Narxlar dinamikasi bozor sharoitlariga bog'liq ravishda o'zgaradi. Bu, iste'molchilarning xarid qilish qobiliyatiga va ishlab chiqaruvchilarning foyda olish imkoniyatiga ta'sir qilad Maksimal narxlar raqobat muhitini shakllantiradi, chunki u iste'molchilarning tanlovini kengaytiradi, shuningdek, ishlab chiqaruvchilarni innovatsiyalar va sifatni oshirishga undaydi.Maksimal va minimal narxlar iqtisodiy tizimning turli jihatlari uchun juda muhim va dolzarb mavzudir. Ular bozorlarning samaradorligini, ijtimoiy adolatni va iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Kurs ishining maqsad va vazifalari: Maksimal va minimal narxlar mavzusidagi tadqiqotning maqsad va vazifalari quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin: Maqsadlar: 1. Bozor mexanizmlarini o'rgan ish : Maksimal va minimal narxlarning bozor muvozanatiga ta'sirini tahlil qilish. 2. Ijtimoiy adolatni ta'minlash : Minimal narxlar orqali aholini qo'llab-quvvatlash mexanizmlarini o'rganish. 3 3. Inflatsiya va deflyatsiya dinamikasini aniqlash : Narxlar darajasining iqtisodiy o'zgarishlarga qanday ta'sir qilishini o'rganish. 4. Raqobatni baholash : Maksimal narxlar raqobat va sifatga qanday ta'sir qilishi haqida tahlil o'tkazish. Vazifalar: 1. Nazariy asoslarni tahlil qilish : Maksimal va minimal narxlar haqida mavjud iqtisodiy nazariyalarni o'rganish. 2. Praktik misollarni keltirish : Turli davlatlardagi maksimal va minimal narxlar misollarini o'rganish va ularning natijalarini taqqoslash. 3. Iqtisodiy ko'rsatkichlarni tahlil qilish : Narxlar o'zgarishining iqtisodiy ko'rsatkichlarga (masalan, ish bilan ta'minlash, inflyatsiya darajasi) ta'sirini aniqlash. 4. Ijtimoiy va iqtisodiy natijalarni baholash : Maksimal va minimal narxlar qo'llanilganda ijtimoiy va iqtisodiy natijalarni tahlil qilish. 5. Tavsiya va takliflar ishlab chiqish : Olingan ma'lumotlar asosida optimal narx siyosatini ishlab chiqish va tavsiyalar berish. Kurs ishi mavzusining ob’ekti va predmeti. Iqtisodiy bozorlar — bu narxlar, ta'minot va talab, iste'molchilar va ishlab chiqaruvchilar o'rtasidagi munosabatlar to'plami. Ushbu ob'ekt bozor mexanizmlarini va iqtisodiy jarayonlarni o'z ichiga oladi. Predmet: Maksimal va minimal narxlarning iqtisodiy ta'siri — bu tadqiqot predmetida maksimal va minimal narxlarning bozor muvozanatiga, ijtimoiy adolatga, inflatsiya va deflyatsiya jarayonlariga hamda raqobatga ta'sirini o'rganish yotadi. 4 Shu tariqa, ob'ekt iqtisodiy bozorlar bo'lsa, predmet esa ushbu bozorlar ichidagi maksimal va minimal narxlarning turli jihatlari va ularning ta'sirini tahlil qilishdir. Kurs ishi tuzilmasining tavsifi . Kirish, 4 ta reja, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5 1.Bozor muvozanati va muvozanat narx Bozor muvozanati — bozordagi talab va taklifning miqdoran va tarkib jihatidan bir-biriga muvofiq kelishi. Bozor muvozanati bir lahzalik (o zgarmasʻ taklifda), qisqa muddatli (tashkilot yoki firmalarning o zgarmas miqdori va ishlab ʻ chiqarish hajmining o zgarishi) va uzoq muddatli (iqtisodiy shartsharoit tashkilot, ʻ firmalar va mavjud talabning zamonaviy darajasiga muvofiq kelganda) bo lishi ʻ mumkin. Talab va taklif uzoq vaqt bir-biridan ajralib qolsa, Bozor muvozanati buziladi. Umuman olganda Bozor muvozanati hamma tovarlarga nisbatan va uzok, vaqt bo lishi mumkin. Ammo juz iy va ayrim tovarlarga nisbatan moslikning ʻ ʼ buzilishi muqarrar. Chunki ehtiyojning yuksalishi bilan yangi talab paydo bo ladi va ʻ u darhol qondirilmaydi. Bozor muvozanati ni ta minlashning asosiy yo llari: tovar ʼ ʻ ishlab chiqarishni talab darajasiga yetkazish orqali bozorni to ydirish; yetarli tovarlar ʻ zaxirasini barpo etish; talabgir tovarlar narxini oshirish, o tmay turgan tovarlar ʻ narxini pasaytirish; eksport va importning ortishi yoki kamayishi; aholi daromadlarining tovarlar va xizmatlar ko payishiga qarab ortib borishi; mehnat ʻ unumdorligining ish haqiga nisbatan tezroq o sishi. Bozor muvozanati ma rifatli ʻ ʼ jamiyatda narxlar bilan bozorni tartibga solish orqali ta minlanadi. ʼ Bozor muvozanati ni ta minlashning asosiy yo llari: tovar ishlabchiqarishni ʼ ʻ talab darajasiga yetkazish orqali bozorni to ydirish; yetarli tovarlar zaxirasini barpo ʻ etish; talabgir tovarlar narxini oshirish, o tmay turgan tovarlar narxini pasaytirish; ʻ eksport va importning ortishi yoki kamayishi; aholi daromadlariningtovarlar va xizmatlar ko payishiga qarab ortib borishi; mehnat unumdorligining ishhaqiga ʻ nisbatan tezroq o sishi. ʻ Muvozanat - bu tizimning shunday bir holatiki, agar unga biror bir tashqi kuch ta’sir qilmasa, u o’zining ushbu holatini saqlab qoladi. Talab va taklif modelida talab 6 D chizig’i bilan taklif S chizig’ining kesishgan nuqtasi bozor muvozanatini bildiradi. Demak, bozor muvozanati talab hajmi bilan taklif hajmining tengligini ta’minlaydigan narx darajasi va tovar miqdori bilan aniqlanadi. Talab va taklif qonuniga ko’ra shuni ta’kidlash mumkinki, agar bozor muvozanat holatida bo’lsa, u holda, uning qatnashchilari tovar narxini yoki tovar miqdorini o’zgartirishga hech narsa sabab bo’lmaydi. Muvozanat narx Pe (2.10-rasm) deb, shunday narxga aytiladiki, agar u bozorda taklif qilinadigan ne’mat miqdori S Q ni unga bыlgan talab miqdori unga bo’lgan talab miqdori D Q ga tenglashtirsa, ya’ni S D Q  Q . Bozor iqtisodiyotining amal qilishida talab va taklif qonunlari muhim o‘rin tutadi. Talab va taklif narxni shakllantiradi, shu bilan birga narx talab va taklif o‘rtasidagi nisbatni aniqlab beradi. Bu mavzuda birinchi navbatda talab va taklifga narx ta’sirining ahamiyatini qarab chiqamiz. Keyin talab va taklif ta’sirida muvozanatli narxning o‘rnatilishi tushuntirib beriladi. Bu yerda talab va taklif qonunlari, ularning miqdoriga ta’sir etuvchi omillarni, ular o‘rtasidagi mutanosiblikni tushuntirishga alohida e’tibor beriladi. Shuningdek, mavzuning yakunida talabning shakllanishi va amal qilishi, unga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganishda iqtisodiyot nazariyasida muhim yo‘nalishlardan biriga aylangan iste’molchi hatti-harakati nazariyasi bilan tanishib chiqamiz. Ehtiyoj kishilarning hayotiy vositalariga bo‘lgan zaruriyatini ifodalovchi ilmiy kategoriya sifatida taraqqiyotning hamma bosqichlari uchun umumiy va doimiydir. Uning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi tarixiy ko‘rinishi talab tushunchasidir. Talab ehtiyojdan farq qilib, mustaqil iqtisodiy kategoriya sifatida amal qiladi. Ehtiyojning faqat pul bilan ta’minlangan qismi talabga aylanadi. Demak, talab-bu pul bilan ta’minlangan ehtiyojdir. Ehtiyoj zarur miqdordagi pul bilan ta’minlanmasa, u xohish vaistak bo‘lib qolaveradi. Talabning bir qator muqobil variantlari mavjud bo‘ladi, chunki narx o‘zgarishi bilan tovarning sotib olinadigan miqdori ham o‘zgaradi. Shu bog‘liqlikdan kelib chiqib, talabga quyidagicha ta’rif berish mumkin: ma’lum vaqt oralig‘ida, narxlarning mavjud darajasida iste’molchilarning tovar va xizmatlar ma’lum turlarini sotib olishga qodir bo‘lgan ehtiyoji talab deyiladi. Talablar turlicha bo‘lib, odatda bir xil tovar yoki xizmatlarga bo‘lgan talabning ikki turi farq qilinadi: 7 yakka talab va bozor talabi. Har bir iste’molchining, ya’ni alohida shaxs, oila, korxona, firmaning tovarning shu turiga bo‘lgan talabi yakka talab deyiladi. Ko‘pchilik iste’molchilarning shu turdagi tovar yoki xizmatga bo‘lgan talablari yig‘indisi bozor talabi deyiladi. Yakka talab va bozor talabi miqdor jihatidan aniqlanadi. Lekin bu miqdor har doim ham bir xil bo‘lib turmaydi, balki o‘zgaruvchan bo‘ladi. Talab miqdorining o‘zgarishiga bir qancha omillar ta’sir qiladi. Ularning ichida eng ko‘p ta’sir qiladigan omil narx omilidir. Daromadlar o‘zgarishi bilan talab miqdori teskari bog‘liqlikda o‘zgaradigan tovarlar past toifali tovarlar deyiladi. Iste’molchilar daromadi va ular tomonidan sotib olinadigan tovarlar miqdori o‘rtasidagi bog‘liqlik nemis iqtisodchisi va statisti Ernst Engel tomonidan chuqur tadqiq etilgan. Shunga ko‘ra, iste’molchi daromadi bilan ular tomonidan sotib olinishi mumkin bo‘lgan tovarlar miqdori o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik Engel qonuni deyiladi. Bu qonnunning amal qilishini Engel egri chizig‘i orqali ifodalash mumkin Oliy toifali yoki normal tovarlar uchun Engel egri chizig‘i o‘suvchan ko‘rinishda bo‘ladi. Haqiqatan ham, aholi daromadlari o‘sib borishi bilan bu turdagi tovarlar ko‘proq xarid qilinadi. Past toifali tovarlar uchun Engel egri chizig‘i pasayuvchan ko‘rinishda bo‘lib, daromadlar oshib borishi bilan iste’molchilar ularni kamroq miqdorda sotib oladilar. Agar tovarning iste’moli daromad darajasiga bog‘liq bo‘lmasa, u holda Engel egri chizig‘i tik holda bo‘ladi. Ehtiyoj kishilarning hayotiy vositalariga bo‘lgan zaruriyatini ifodalovchi ilmiy kategoriya sifatida taraqqiyotning hamma bosqichlari uchun umumiy va doimiydir. Uning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi tarixiy ko‘rinishi talab tushunchasidir. Talab ehtiyojdan farq qilib, mustaqil iqtisodiy kategoriya (ilmiy tushuncha) sifatida amal qiladi. Ehtiyojning faqat pul bilan ta’minlangan qismi talabga aylanadi. Demak,talab – bu pul bilan ta’minlangan ehtiyojdir. Ehtiyoj zarur miqdordagi pul bilan ta’minlanmasa, u «xohish», «istak» bo‘lib qolaveradi. Talabning bir qatormuqobil variantlari mavjud bo‘ladi, chunki narx o‘zgarishi bilan tovarning sotibolinadigan miqdori ham o‘zgaradi. Shu bog‘liqlikdan kelib chiqib, talabga quyidagicha ta’rif berish mumkin: ma’lum vaqt oralig‘ida, narxlarning mavjud darajasida iste’molchilarning tovar va xizmatlar ma’lum turlarini sotib olishga qodir bo‘lgan 8 ehtiyoji talab deyiladi. Talablar turlicha bo‘lib, odatda bir xil tovar yoki xizmatlarga bo‘lgan talabning ikki turi farq qilinadi: yakka talab va bozor talabi. Har bir iste’molchining, ya’ni alohida shaxs, oila, korxona, firmaning tovarning shu turiga bo‘lgan talabi yakka talab deyiladi. Bir qancha (ko‘pchilik) iste’molchilarning shu turdagi tovar yoki xizmatga bo‘lgan talablari yig‘indisi bozor talabi deyiladi. Narx va sotib olinadigan tovarlar miqdori o‘rtasidagi bo‘ladigan bog‘liqlikni quyidagi 1- jadval ma’lumotlari asosida qarab chiqamiz.Narx va sotib olinadigan tovar miqdori o‘rtasidagi bog‘liqlik Jadval ma’lumotlari tovar narxining pasayishi sotib olinadigan tovar miqdorining o‘sishiga va aksincha, narxning o‘sishi talab miqdorining kamayishiga olib kelishini ko‘rsatadi. Mahsulot narxi va sotib olinadigan tovar miqdori o‘zgarishi o‘rtasida Ma’lum vaqt oralig‘idagi narxlarning muayyan darajasida . ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchilar tomonidan ma’lum turdagi tovar va xizmatlarning bozorga chiqarilgan miqdori taklif deyiladi. Narx o‘zgarishi bilan sotishga chiqariladigan mahsulot miqdori ham o‘zgarishi sababli talab kabi taklifning ham bir qator muqobil variantlari mavjud bo‘ladi. Taklif narxlarning turli darajasida qancha miqdordagi mahsulotning sotishga chiqarilishini ko‘rsatadi. Narxning oshishi bilan shunga mos ravishda sotishga chiqariladigantovarlar taklifi miqdori ham ortadi, narxning tushishi bilan taklif hajmi qisqaradi. Narxning o‘zgarishi bilan taklif etilayotgan tovar miqdorining to‘g‘ri bog‘liqlikdagi o‘zgarishi taklif qonuni deyiladi. Narx va taklif miqdori o‘rtasidagi bog‘liqlik Bozor muvozanati vujudga kelgan holda shakllangannarx bozor narxi deyiladi. Ba’zan uni muvozanatlashgan narx ham debyuritiladi. Bozor muvozanati va muvozanatli narx har doim mavjud bo‘lib turmaydi, ularga ta’sir qiluvchi ko‘plab omillar muvozanatlikning buzilishigasabab bo‘ladi. Ammo iqtisodiyotda ushbu muvozanatga doimo intilish mavjud bo‘ladi. Bozor muvozanati ma rifatli jamiyatda narxlar bilan bozorni tartibga solishʼ orqali ta minlanadi. Haqiqiy hayotda tovarlarni sotib olish vasotish bo'yicha ʼ operatsiyalar yuqoridan talab narxi va pastdan taklif narxi bilancheklangan har qanday narxda amalga oshirilishi mumkin. Bitimning haqiqiy narxiko'plab qo'shimcha omillarga bog'liq bo'ladi: a) kuchlar muvozanatiga(sotuvchilarning bozordagi ustunligi (monopollik) haqida gap ketganda, albatta, bitimlar ko'tarilgan 9 narxda tuziladi, qarama-qarshi vaziyatda - xaridorning ustunligi(monopsoniya) - aksincha, bitimlar eng past narxda tuziladi; agar kuchlarning ma'lum bir muvozanati bo'lmasa, u holda narxlar har qanday diapazonda o'rnatilishi mumkin); b) bitimlar ishtirokchilari o'rtasida ma'lumot yetishmasligi va tajriba yetishmasligisababli mantiqsiz xatti-harakatlardan. Butun kosmosda faqat bitta barqaror nuqta bor,ya'ni pozitsiyani o'zgartirish har ikki tomon uchun foydali bo'lmaganida, bundaymuvozanat. Muvozanat nuqtasida bozor xatti-harakatlari optimallashtiriladi. Bozor ayirboshlash kategoriyasi bo’lib, ishlab chiqarishning uzluksiz takrorlanib turishigayordam beradi. Ishlab chiqarish, yangidan boshlanishi uchun yaratilgan tovarlar sotilishi va ularning pulga aylanishi, puldan esa kerakli iqtisodiy resurslar xaridqilinishi zarur. Bozor vositasida tovarni sotishdan tushgan mablag’lar hisobiga, ishlabchiqaruvchilar resurslar sotib olish yo’li bilan sarflangan ishlab chiqarish vositalario’rnini qo’laydigan va ishlab chiqarishni kengaytirish uchun kerakli moddiy vamehnat resurslariga ega bo’ladilar. Bozor orqali resurslarning erkin harakatita’minlanadi va ularning tarmoqlar o’rtasida taqsimlanishi ro’y beradi. Iste’molchilar bozorda u yoki bu tovarga bo’lgan talabini bildiradi. Bozor bu talabni ishlabchiqaruvchilar va resurslarni etkazib beruvchilarga uzatadi. Resurslar talab bildirgantarmoqlar va sohalar o’rtasida taqsimlanib turadi.2 Bozorda taklif qilinadigantovarlarning miqdori talabning miqdoriga teng bo'lgan narx muvozanatli narx, bunarxga mos keladigan tovarlar hajmi esa muvozanatli miqdor debnomlanadi.Muvozanat - bu tizimning shunday bir holatiki, agar unga biror bir tashqikuch ta'sir qilmasa, u o‘zining ushbu holatini saqlab qoladi. Talab va taklif modelidatalab chizig‘i bilan taklif S chizig‘ining kesishgan nuqtasi bozor muvozanatini bildiradi. Demak, bozor muvozanati talab hajmi bilan taklif hajmining tengliginita'minlaydigan narx darajasi va tovar miqdori bilan aniqlanadi. Talab va taklif qonuniga ko‘ra shuni ta'kidlash mumkinki, agar bozor muvozanat holatida bo‘lsa, uholda, uning qatnashchilari tovar narxini yoki tovar miqdorini o‘zgartirishga hechnarsa sabab bo‘lmaydi. Muvozanat narx (P) (1-rasm) deb, shunday narxga aytiladiki, agar u bozordataklif qilinadigan ne'mat miqdori (Q)ni unga bo‘lgan talab miqdori unga bo‘lgan talabmiqdori ga tenglashtirsa, ya'ni. (P=Q) 1-rasmdan ko‘rinib 10 turibdiki, bozor muvozanatiyagona. Talab va taklif chizig‘iqlari yagona muvozanat E nuqtada kesishadi. va (Pe-Qe)nuqtalar, muvozanat nuqta E ning koordinatlari hisoblanadi. Bozor muvozanatining turlari Muvozanat barqaror va beqaror.Agar nomutanosiblikdankeyin bozor muvozanat holatiga kelsa va oldingi muvozanat narxi va hajmi o'rnatilsa,u holda muvozanat barqaror deyiladi.Agar nomutanosiblikdan so'ng yangi muvozanato'rnatilsa va narx darajasi va talab va taklif hajmi o'zgarsa, muvozanat beqaror debataladi.Barqarorlik turlari:1. mutloq;2. nisbiy;3. Mahalliy (narx o'zgarishi yuz beradi, lekin ma'lum chegaralar ichida);4. Global (har qanday tebranish sharoitida o'rnatiladi). Muvozanat narxining funktsiyalari quyidagilar:1. tarqatish;2. Ma'lumot; 3. rag'batlantiruvchi; 4. Muvozanat.Tovarlar bozoridagi muvozanat Iqtisodiy tizimdagi muvozanat bu tizimning har bir ishtirokchisi o'z xatti- harakatlarini o'zgartirishni xohlamaydigan shartdir.Yaxshi bozorda, sotuvchilar yoki sotib olishga qaror qilgan sotuvchilar va xaridorlar. ma'lummiqdorda. uning narxiga qarab yaxshi. Bozordagi muvozanat barcha sotuvchilar vaxaridor sotib olishni yoki sotishni xohlagan miqdorini sotib olishlari yoki sotibolishlari mumkin bo'lsa yuzaga keladi.Bozordagi muvozanat - bu sotuvchilar xaridor sotib olishga qaror qilgan tovarning aniq miqdorini sotish uchun taklif qiladiganvaziyat (talab hajmi taklif hajmiga teng).Sotuvchilar va xaridorlar har xil miqdordagitovarlarni uning narxiga qarab sotib olishni yoki sotib olishni xohlashlari sababli, bozor muvozanati uchun talab va taklif hajmi bir-biriga mos keladigan narxni belgilash kerak. Boshqacha aytganda, narx talab va taklifni tenglashtiradi.Talab vataklif hajmining mos kelishiga olib keladigan narx muvozanat bahosi deyiladi, shunarxdagi talab va taklif hajmi esa talab va taklifning muvozanatli hajmideyiladi.Muvozanat sharoitida bozorni tozalash deb ataladigan narsa sodir bo'ladi bozorda sotilmagan tovarlar yoki qondirilmagan talab bo'lmaydi (tovarlarni belgilangan narxda sotib olishni istagan va sotuvchilar etishmasligi sababli buniamalga oshira olmaydiganlar).Shunday qilib, bozorda qandaydir yaxshilik uchunmuvozanatni topish uchun siz ushbu bozorda bunday ta'minot hajmiga nima sabab bo'lishini aniqlashingiz kerak, bu talab hajmiga mos keladi shu narxda, sotuvchilar xaridor olib borishni istaganlari kabi bozorga o'zlari ishlab chiqargan mahsulotningto'liq miqdorini olib kelishadi. Bu narx muvozanat 11 narxi deb ataladi va unga moskeladigan talab va talab hajmi talab va taklifning muvozanat hajmi.Balansni qandayaniqlash mumkin?Buning uchun talab va taklif funktsiyalaridan foydalaning va talabva taklif funktsiyalari bir xil qiymatni qaysi narx qiymatida berishinianiqlangShakllangan D egri deb faraz qiling. 1 - bu iste'molchilar talabi egri. Va Segri - ta'minot egri.Egri chiziqlar ba'zi bir A nuqtada kesishadi (boshqacha qilibaytganda A umumiy nuqtasi mavjud), bu bozorda narx va miqdorning muvozanatqiymatlarini ko'rsatadi. Talab va taklif egri chiziqlarining kesishish nuqtasimuvozanat nuqtasi deyiladi. 1. Muvozanat nuqtasiShunga ko'ra, muvozanat narxidan past har qanday qiymat uchun qarama-qarshi rasm kuzatiladi. Sotuvchilar etkazib erish hajmini biroz qisqartirishni xohlashadi, chunki past narxlar ishlab chiqarishrentabelligini pasayishini anglatadi. Xaridorlar iste'molni ko'paytirishni xohlashadi,chunki past narx ularning xarid qobiliyatini oshirish va tovarlarni sotib olishda"qiyinchilik" ni pasayishini anglatadi. Natijada, taklif etishmasligi (ortiqcha talab) paydo bo'ladi bozorda ushbu narxda bir oz ko'proq tovar sotib olishni istaganiste'molchilar qoladi, ishlab chiqaruvchilar tomonidan olib kelingan barcha tovarlar allaqachon sotilgan.Egri chiziqlar kesishmasligi mumkinmi? Bunday vaziyat bozordanarx va sotishning ijobiy qiymatlari bilan muvozanatni o'rnatishning iloji bo'lmagandayuzaga kelishi mumkinmi? Grafikalar tilida bu egri chiziqlar kesishmasligini yoki boshqacha aytganda, umumiy nuqtai nazarga ega emasligini anglatadi. 2.Bozor muvozanatiga ta`sir ko`rsatuvchi omillar tahlili. Ba'zi vaqtlarda bozor narxi davlat tomonidan o‘rnatiladi. Narx maksimaldeyiladi, agar o‘rnatilgan narx muvozanat narxdan kichik bo‘lsa (- muvozanat narx)va narxni maksimal narx dan yuqori belgilash ta'qiqlansaMaksimal narx ba'zi bir mahsulotlarga aholini ushbu mahsulot bilan ma'lum darajada ta'minlash maqsadidadavlat tomonidan o‘rnatiladi.Talab va taklif nazariyasiga ko‘ra, maksimal narxningo‘rnatilishi mahsulot tanqisligiga olib keladi. Tovar tanqisligini davlat o‘z zahirasidanmahsulotni bozorga chiqarish yo‘li bilan yechadi, ya'ni o‘z zahirasidagi miqdordamahsulot chiqarib talab va taklifni tenglashtiradi.Agar sotuvchilarga tovarni 12 maksimalnarx dan yuqori narxda sotishga ruxsat bo‘lmasa, taklif miqdor bilan chegaralanganiuchun, norasmiy bozor (xufiyona bozor) vujudga keladi (rasmda bu nuqta orqaliifodalangan va bu bozorda tovar norasmiy bozor narxi da sotiladi; muvozanat narxdanancha yuqori bo‘lishi mumkin).Mahsulotning narxi minimal narx deyiladi, agar minimal narx muvozanat narxdan katta bo‘lsa, (Ре -muvozanat narx) va narx ni pasaytirish mumkin bo‘lmasa. Muvozanatli narx eng muhim funktsiyalarni bajaradi:Axborot - uning qiymati barcha bozor ishtirokchilari uchun qo'llanma bo'libxizmat qiladi; Me'yorlash - bu tovarlarning taqsimlanishini normallashtiradi,iste'molchiga ushbu mahsulot o'zi uchun mavjudmi yoki yo'qligi to'g'risida ma'lum bir Bozordagi muvozanat yuzaga kelmagan vaziyatlar. Aslida, bunday vaziyat mumkin. Ta'minot egri chizig'i butunlay talab egri chizig'idanyuqori bo'lgan ikkita holat mavjudligini tasavvur qilishimiz mumkin. Birinchi holatmateriallarning qimmatligi (masalan, sof oltindan ishlangan stullar) yoki yuqoridarajada (qum donalaridan yopishtirilgan) ishlab chiqarish uchun juda kattaxarajatlarni talab qiladigan tovarlar bozorlarini o'z ichiga oladi. Bundan tashqari, biron bir iste'molchi ushbu qimmatbaho tovarlarni ishlab chiqarish uchun pulto'lashga rozi bo'lmaydilar (shunchaki daromadlari cheklanganligi sababli). Ta'minotegri ushbu tovarlarga bo'lgan talab egri chizig'idan ancha yuqori bo'ladi (2-rasm, a).Bu shuni anglatadiki, bozor muvozanati narx va miqdorning nol qiymatida yuzagakeladi, ya'ni bunday tovarlar bozori umuman mavjud emas. Boshqa holatda, tovarlarniishlab chiqarish katta xarajatlarni talab etmasligi mumkin, ammo tovarlarning o'zi Aslida, bunday vaziyat mumkin. Ta'minot egri chizig'i butunlay talab egri chizig'idanyuqori bo'lgan ikkita holat mavjudligini tasavvur qilishimiz mumkin. Birinchi holatmateriallarning qimmatligi (masalan, sof oltindan ishlangan stullar) yoki yuqoridarajada (qum donalaridan yopishtirilgan) ishlab chiqarish uchun juda kattaxarajatlarni talab qiladigan tovarlar bozorlarini o'z ichiga oladi. Bundan tashqari, biron bir iste'molchi ushbu qimmatbaho tovarlarni ishlab chiqarish uchun pulto'lashga rozi bo'lmaydilar (shunchaki daromadlari cheklanganligi sababli). iste'molchilar uchun umuman foydasiz bo'lishi mumkin. Masalan, stol usti qoshig'initutqichsiz ishlab chiqarish 13 arzon \u003d lekin kim bu qoshiqlarni "bepul" sotibolmoqchi? Shuning uchun, bu holda, ushbu tovarlarni ishlab chiqarish qanchalik arzon bo'lmasin, talab egri vertikal o'qga to'g'ri keladi (bu deyarli yo'qligini anglatadi)yoki unga yopishib oladigan bo'lsak, taklif egri bilan umumiy fikrlar mavjud emasBalans mexanizmiBozorda muvozanat qanday o'rnatiladi? Qanday qilib sotuvchilar va xaridorlar ma'lum bir narxning muvozanat ekanligini aniqlaydilar va faqat shunarxda bitimlar tuzishni boshlaydilar?Yagona narxni belgilash mexanizmi ma'lum bir bozor va uning ishtirokchilarining xususiyatlariga qarab farq qilishimumkin.Aytaylik, bozorda hech qanday bitim tuzilmagan va sotuvchilar va xaridorlar bir-birlarining xohish va imkoniyatlarini bilishmaydi. Shuning uchun yangi bozordamuvozanat qanday o'rnatilishini aniqlashimiz kerak.Bunday yangi bozorda birinchi bo'lib sinov bitimlari amalga oshiriladi, natijada birinchi xaridorlar qandaydir tarzdasotuvchilar bilan narx to'g'risida muzokara olib boradilar va imtiyozlarga ega bo'ladilar. Narxlarning ma'lum bir o'zgarishi shakllanadi. Bozor mukammal bo'lganligi sababli (bizning taxminimiz bo'yicha) har bir keyingi xaridor va har bir sotuvchi allaqachon qanday narxlarda bitimlar tuzilganligini biladi va engmaqbullarini boshqaradi. Qabul qiluvchilar eng past narxda sotib olishga intilishadi va bunday narxni taklif qiladigan sotuvchilarga murojaat qilishadi. Sotuvchilar tovarlarni balandroq narxda sotishga intilishadi, ammo boshqalarga nisbatan yuqori narxga narxtaklif qila olmaydilar ular xaridorsiz qoladi. Shu bilan birga, agar sotuvchilar belgilangan narxda o'z mahsulotlarini juda tez sotilishini va tez orada ular molsiz bo'lishlarini ko'rishsa, ular asta-sekin narxni ko'taradilar. Agar ular tovarlar sotilmasligini ko'rsalar, ular asta- sekin narxni pasaytira boshlaydilar.Bozorningmuvozanat narxini topish tezligi uning ishtirokchilarining "harakatchanligi" ga va bozorda ma'lumotni uzatish qulayligiga (ya'ni bozorni takomillashtirishga) bog'liq.Masalan, agar sotuvchilar o'z mahsulotiga qanday talab taklif qilinishini bilishmasa (masalan, yaxshi bozor hozirgina paydo bo'lgan bo'lsa), ular avval talabni baholaydilar va tegishli miqdordagi mahsulotni ishlab chiqaradilar. Agar ularning bahosi etarlicha baholanmagan bo'lsa va ishlab chiqarilgan mahsulot iste'molchilargaular taklif qilgan narx bo'yicha etarli bo'lmasa, sotuvchilar foydani ko'paytirish uchunnarxni va mahsulotni ko'taradilar. Agar 14 qoniqtirilmagan talab yana qolsa sotuvchilar yana narx va mahsulotni ko'taradilar va hokazo. Shunday qilib, asta-sekin talab vataklif egri chorrahasida bozorda muvozanat o'rnatiladi.Keyingi kunlarda sotuvchilar va xaridorlar avval qanday narxlarda bitimlar tuzilganligini bilib olishadi va savdokunidan boshlab ular "kecha" narxini hisobga olishadi. Yangi narx savdo jarayonidaallaqachon tartibga solinadi.Bozor muvozanatiga erishish mexanizmiTalab vataklifning o'zgarishiga qarab narxlarning erkin harakati bozorda sotilayotgan tovarlar xaridorlarning ishlab chiqaruvchi tomonidan taklif qilingan narxni to'lash qobiliyatigamuvofiq taqsimlanishiga olib keladi. Agar nomutanosiblikdan so'ng yangi muvozanat o'rnatilsa va narxlar darajasi va talab vataklif hajmi o'zgarsa, u holda muvozanat deyiladi beqaror.Balans barqarorligi.Barqarorlik turlariBalans barqarorligi - bozorning oldingi muvozanat narxi vamuvozanat hajmini belgilash orqali muvozanatga erishish qobiliyati.Bozor muvozanatining maxsus holatlari.Nol narxdagi balans.Bo'sh resurslar masalas Barqaror muvozanat - faqat ichki omillar ta'sirida muvozanat holatga qaytish uchunyana bozorga qobiliyatidir. bozorda muvozanat barqaror taqdirda, keyin yanadatuzatish ya'ni, shart emas, bozor o'zi muvozanatni saqlab qolish uchun ega bo'ladi.Bozor barqarorligining mulkni yo'q bo'lsa, bas, u zarur tartibga solish bo'ladi. bozorda davlat ta'siri asosiy vositasi: subsidiyalar, soliqlar, Ruxsat etilgan nisbati yokitovarlarni belgilangan miqdori. eng maqbul yumshoq yo'l va tartibga solish bozor mexanizmini soliqqa tortish hisoblanadi. Soliqlar bozor sub'ektlari harakat erkinligi bilan to'sqinlik qilmaydilar bozor jarayonlarini oqish sharoit o'zgarmaydi. daromad darajasida ishonishi mumkinligi to'g'risida signal beradi. Shu bilan birga, buishlab chiqaruvchiga ta'sir qiladi, u o'zining xarajatlarini qoplay oladimi yoki ishlabchiqarishdan bosh tortishi kerakligini ko'rsatib beradi. Shunday qilib, ishlabchiqaruvchining resurslarga bo'lgan talabi normallashadi; Rag'batlantiruvchi - bu ishlab chiqaruvchini ishlab chiqarishni kengaytirishga yokikamaytirishga, texnologiya va assortimentni o'zgartirishga majbur qiladi, shundaxarajatlar narxga "mos keladi" va ba'zi foyda qoladi. Bozor muvozanati tushunchasininihoyat aniqlash uchun uning xususiyatlarini hisobga olish kerak Bozor iqtisodiyotitovar – pul munosabatlariga asoslanganligi tufayli uning o’z 15 ob'еkti va sub'еktlarimavjud..3Bozordagi turli-tuman tovarlar va xizmatlar bozor ob'еktining xilma-xilligiva miqdori ishlab chiqarishning qay darajada rivojlanganligini ko’rsatadi. Ishlabchiqarish qanchalik rivojlangan bo’lsa, bozor ob'еktlari shunchalik ko’p va xilma-xil bo’ladi Hаr qаndаy bоzоrdа nаrх, хаrid vа sоtuvlаr hаjmi tаlаb vа tаklifning o`zаrоmunоsаbаti оrqаli o`rnаtilаdi. Tаlаb hаjmining tаklif hаjmidаn оshishi (20 tonnaga) guruchgа bo`lgаn оrtiqchа tаlаbning vujudgа kеlishigа sаbаb bo`lаdi. Аgаr nаrх bir kg uchun3200 so`m dаrаjаsidа qаt′iy ushlаb turilgаndа, bоzоrdа guruch tаnqisligi vujudgаkеlgаn bo`lardi. Istе′mоlchilаr o`zlаri хоhlаgаn miqdоrdаgi guruchni хаrid qilishimkоniyatigа egа bo`lmаsdilаr. Qimmat nаrхlаrdа, aksincha, tаlаb hаjmi tаklif hаjmidаn kаm bo`lаdi. Xususan, bizning misolimizda bir kg guruchning narxi 3600so`m bo`lganda talab hajmi 190, taklif hajmi esa 210 tonnaga teng. Sоtuvchilаr ko`phаjmdаgi guruchni sоtishni istаydilаr, аmmо хаridоrlаr qimmаt nаrхdа kamroqguruch хаrid qilishga moyil. Аgаr bоzоrdа tаklif hаjmi tаlаb hаjmidаn оshib kеtsа,tоvаrning оrtiqchа tаklifi vujudgа kеlаdi, ya′ni nаrх 3600 so`m darajasida ushlаbturilgаndа, bоzоrdа оrtiqchа guruch tаklifi (20 tonnaga) kuzаtilgаn vа sоtuvchilаr iхtiyorlаridаgi bаrchа guruchni sоtish uchun хаridоr tоpа оlmаgаn bo`lardi.Guruchning nаrхi 3400 so`m/kg bo`lgаndаgina tаlаb hаjmi (200 tonna) tаklif hаjmigа(200 tonna) tеng. Bu nаrхdа guruch tаnqisligi hаm, оrtiqchа tаklif hаm kuzаtilmаydi.Bоzоr muvоzаnаt hоlаtigа erishаdi. Umuman olganda muvozanat - bu tizimningshunday holatiki, agar unga birorta tashqi kuch ta ′sir ko`rsatmasa, u o`zining holatinisaqlab qoladi. Talab va taklif modelida talab chizig`i (D) bilan taklif chizig`i (S)kesishgan nuqta (E nuqta) bozor muvozanatini bildiradi. Demak, bozor muvozanatitalab hajmi bilan taklif hajmining tengligini ta ′minlaydigan narx darajasi va tovar miqdori bilan aniqlanadi. Talab va taklif qonuniga tayanib shuni ta′kidlash mumkinki, berilgan vaqt oralig`ida bozor muvozanat holatida bo`lsa, u holda bu vaqt davomidatovar narxi yoki tovar miqdorini o`zgartirishga hech narsa sabab bo`lmaydi.Keltirilgan ma′lumotlar asosida bozor muvozanati grafigini hosil qilamizBarqaror muvozanat - bu avvalgi qiymat va savdo hajmini saqlab qolish bilantiklanadigan muvozanat. Bozorning mutlaq, nisbiy, mahalliy, global barqarorliginifarqlang. Barqaror muvozanat - bu narxlar darajasi va 16 sotuvlar o'zgarishi bilantiklanadigan muvozanat; Talab va taklifning bozor muvozanatidan chetga chiqishlariquyidagilarni keltirib chiqarishi mumkin.1ortiqcha ishlab chiqarish. Ortiqcha taklif talabdan oshib ketganda paydo bo'ladi.Tovarlarning narxi muvozanat narxidan yuqori, mavjud miqdori esa talabqilinganidanyuqori. Ortiqchani yo'q qilish uchun narxlar muvozanat darajasiga tushiriladi. Sifatida bu mahsulotga talab va sotishni ko'paytiradi; tovar taqchilligi. Resurslarning etishmasligi talab taklifdan ustun bo'lganida yuzagakeladi. Tovarlarning narxi muvozanat narxidan past, mavjud miqdori talabqilinganidan kamroq. Narxni muvozanat darajasiga ko'tarish orqali defitsit yo'qqilinadi. Bu sodir bo'lganda, talab kamayadi va bozordagi mahsulotlar zaxirasiko'payadi Bozor muvozanati - xo'jalik yurituvchi sub'yektlar tomonidan hech kim unio'zgartirishga asoslantirmaydigan shart. Muvozanat nuqtasi talab va taklif egrichorrahasida joylashgan bo'ladi. Shu jumladan bozor muvozanati modellari vaqtomiliga bog'liq yoki bo'lmagan holda o'rganilishi mumkin. Agar vaqt omili modelda hisobga olinmasa, u holda bu model statik modeldeyiladi . Agar vaqt faktori o'zgaruvchilardan biri bo'lsa, u holda model dinamik model deyiladi . Statikadagi muvozanat modellari:muvozanat modellari uchun quyidagi fikrlar xarakterlidir. 1. bozorning turli muvozanat sharoitlarini taqdim etish va taqqoslash 2. bir holatdan ikkinchisiga o'tish mexanizmi o'rganilmaga  3. vaqt faqat bilvosita hisobga olinadi.  Tаlаb vа tаklifni grаfik yordаmidа tаhlil etish quyidаgi хulоsаlаrnichiqаrishgа yordаm bеrаdi. Muvоzаnаtli nаrхdаn (3400 so`m/kg.) yuqоri bo`lgan hаr qаndаy nаrхdа оrtiqchа tаklif hаjmi sоtuvchilаrning turib qоlgаn tоvаrni tеzrоq sоtishuchun rаqоbаtlаshishiga va natijada nаrхlаrning pаsаyishigа оlib kеlаdi. Nаrхlаrning pаsаyishi istе′mоlchilаrni ko`prоq mаhsulоt хаrid qilishgа rаg`bаtlаntirаdi vа bоzоrdаgi оrtiqchа guruch miqdоrining yo`qоlishigа оlib kеlаdi. Bu hоlаt tоki tаlаbvа tаklif hаjmi tеnglаshib, bоzоrdа muvоzаnаt o`rnаtilgungа qаdаr dаvоm etаdi.Muvоzаnаtli nаrхdаn quyi bo`lgаn hаr qаndаy nаrхdа tаqchil bo`lgаn tоvаrni qo`lgаkiritish uchun istе′mоlchilаr o`rtаsidаgi rаqоbаt kurаshi nаrхning ko`tаrilishigа оlibkеlаdi. Nаrхning ko`tаrilishi ishlаb chiqаruvchilаrni tаklif hаjmini 17 оshirishgаrаg`bаtlаntirаdi. Nаtijаdа bоzоrdаgi tаqchillik yo`qоlib, bоzоr yanа qаytаdаnmuvоzаnаt hоlаtigа intilаdi. Muvоzаnаtli nаrх – bu shundаy nаrхki, bundа tаlаb hаjmihаr dоim tаklif hаjmigа tеng vа bu hаjm muvоzаnаtli hаjm dеb аtаlаdi. 3.Maksimal va minimal narxlar,”qora bozorni “vujudga kelishi. Qora bozor , yashirin iqtisod yoki yashirin iqtisodiyot — bu noqonuniy bozor yoki bir qator bitimlar bo lib, u qandaydir noqonuniy jihatga ega yokiʻ institutsional qoidalar to plamiga rioya qilmaslik bilan tavsiflanadi. Agar qoida ʻ ishlab chiqarish va tarqatish qonun bilan taqiqlangan tovarlar va xizmatlar majmuini belgilasa, qoidaga rioya qilmaslik qora bozor savdosini tashkil etadi, chunki bitimning o zi noqonuniy hisoblanadi. Taqiqlangan tovarlar va xizmatlarni ishlab ʻ chiqarish yoki tarqatish bilan shug ullanuvchi tomonlar ʻ a zolari hisoblanadi. ʼ Masalan, giyohvand moddalarning noqonuniy savdosi, fohishalik (taqiqlangan joylarda), noqonuniy valyuta operatsiyalari va odam savdosi kabilarni misol keltirish mumkin. [ 1 ] Daromad solig ini to lashdan bo yin tovlash bilan bog liq soliq ʻ ʻ ʻ ʻ kodeksining buzilishi ham yashirin iqtisodiyotga misoldir. Soliq to lashdan bo yin tovlash yoki qora bozor faoliyatida ishtirok etish ʻ ʻ noqonuniy bo lgani uchun ishtirokchilar o z xatti-harakatlarini hukumat yoki tartibga ʻ ʻ soluvchi organdan yashirishga harakat qilishadi [ 4 ] . Noqonuniy operatsiyalarda naqd pul eng maqbul ayirboshlash vositasi tanlovidir, chunki naqd pul operatsiyalarini kuzatish oson emas [ 5 ] . Qora bozorlarda faoliyat yuritishning umumiy asosiy sabablari kontrabanda savdosi, soliq va qoidalardan qochish, narxlarni nazorat qilish yoki ratsiondan foydalanish kabilardir. Odatda bunday faoliyatning jami aniq nomi bilan ataladi , masalan , „ buta go ʻ shtidagi qora bozor “. Qora bozor „ kulrang “ bozordan farq qiladi , unda tovarlar qonuniy bo ʻ lsa - da , norasmiy , ruxsatsiz yoki original ishlab chiqaruvchi tomonidan mo ʻ ljallanmagan yo ʻ llar orqali taqsimlanadi hamda savdo qonuniy va rasmiy bo ʻ lgan bozor oq bozor deb ataladi . 18 Qora pul — bu daromadlar va boshqa soliqlar to ʻ lanmagan va faqat pul yuvishning qandaydir shakllari b ilan qonuniylashtirilishi mumkin bo ʻ lgan noqonuniy operatsiyadan tushgan mablag ʻ lardir . Qora iqtisodiyotning yashirin tabiati tufayli uning hajmi va qamrovini aniqlash imkonsiz . Qora bozor bo ʻ yicha adabiyotlar umumiy terminologiyani hali yaratmagan va buning o ʻ rniga ko ʻ plab sinonimlarni taklif qilgan : yer osti , yashirin , kulrang , soya , norasmiy , noqonuniy , kuzatilmagan , xabar qilinmagan , qayd etilmagan , ikkinchi , parallel va qora kabilardir . Yagona yashirin iqtisodiyot mavjud emas; ular juda ko p. Bu yer ostiʻ iqtisodiyotlari hamma joyda mavjud bo lib, ular bozorga yo naltirilgan va ʻ ʻ markazlashtirilgan rejalashtirilgan davlatlarda mavjud bo lib, ular rivojlangan yoki ʻ rivojlanayotgan bo ladi. Yer osti faoliyati bilan shug ullanuvchilar ishlab chiqarish ʻ ʻ va ayirboshlash bilan shug ullanuvchi rasmiy agentlarni tartibga soluvchi qoidalar, ʻ huquqlar, qoidalar va ijro jazolarining institutsional tizimini chetlab o tadilar, undan ʻ halos bo lishga harakat qilishadi yoki undan chiqarib tashlanadi. ʻ Yer osti faoliyatining turlari ular amal qilmaydigan muayyan institutsional qoidalarga ko ra ʻ ajratiladi: 1. noqonuniy iqtisodiyot 2. hisobot qilinmagan iqtisodiyot 3. qayd etilmagan iqtisodiyot 4. norasmiy iqtisodiyot „Noqonuniy iqtisod“ tijoratning qonuniy shakllari doirasini belgilab beruvchi qonun hujjatlarini buzgan holda olib boriladigan iqtisodiy faoliyatdan iborat. Noqonuniy iqtisodiyot ishtirokchilari giyohvand moddalar, qurollar va fohishalik kabi taqiqlangan tovarlar ishlab chiqaradi va xizmatlar ko rsatadi ʻ „Hisobot qilinmagan iqtisodiyot“ soliq kodeksida kodekslangan tarzda institutsional tarzda o rnatilgan fiskal qoidalarni chetlab o tadi yoki amal qilmaydi. ʻ ʻ Hisobot etilmagan iqtisodning umumiy ko rsatkichi soliq organiga xabar qilinishi ʻ kerak bo lgan, ammo bunday hisobot berilmagan daromad miqdoridir. Hisobot ʻ 19 qilinmagan iqtisodiyotning qo shimcha ko rsatkichi bu " soliq bo shlig i " debʻ ʻ ʻ ʻ nomlanadi, bunda fiskal organ tomonidan to lanishi kerak bo lgan soliq tushumlari ʻ ʻ miqdori va haqiqatda undirilgan soliq tushumlari miqdori o rtasidagi farq ʻ hisoblanadi. AQShda hisobga kiritilmagan daromad 2 trillion dollarni tashkil etadi bundan „soliq bo shlig i“ miqdori450-600 ʻ ʻ milliard. Noqonuniy ravishda sotib olingan va/yoki noqonuniy tarzda amalga oshirilgan tovarlar va xizmatlar qonuniy bozor bitimlari narxidan yuqori yoki pastroq ayirboshlanishi mumkin:  Ular qonuniy bozor narxlaridan arzonroq bo lishi mumkin. Yetkazib beruvchi ʻ ishlab chiqarish xarajatlari va/yoki soliqlarni to lashi shart emas. Bu odatda ʻ yashirin iqtisodiyotda sodir bo ladi. Jinoyatchilar tovarlarni o g irlab, qonuniy ʻ ʻ ʻ bozor narxidan pastroq sotadilar, lekin kvitansiya, kafolat va boshqalar yo q. ʻ Agar biror kishi ish bajarish uchun yollangan bo lsa va mijoz xarajatlarni ʻ hisobdan chiqara olmasa (ayniqsa, uyni ta mirlash yoki kosmetologik xizmatlar ʼ kabi ish uchun keng tarqalgan), mijoz evaziga arzonroq narxni (odatda naqd pulda) talab qilishga moyil bo lishi mumkin. xizmat ko rsatuvchi provayderga ʻ ʻ soliq deklaratsiyasida daromadlar to g risida hisobot berishdan qochish imkonini ʻ ʻ beruvchi kvitansiyani oldindan ko rsatish. ʻ  Ular qonuniy bozor narxlaridan qimmatroq bo lishi mumkin. Misol uchun, agar ʻ mahsulot sotib olish yoki ishlab chiqarish qiyin bo lsa, ishlov berish xavfli bo lsa, ʻ ʻ qat iy ratsionga ega bo lsa yoki qonuniy ravishda osonlikcha mavjud bo lmasa. ʼ ʻ ʻ Agar tovarlar almashinuvi davlatning qandaydir sanktsiyalari bilan, masalan, ba zi dori vositalari bilan noqonuniy bo lsa, bu sanktsiya natijasida ularning narxi ʼ ʻ ko tariladi. ʻ Hatto yer osti bozori pastroq narxlarni taklif qilsa ham, iste molchilar imkon qadar ʼ qonuniy bozorda xarid qilish uchun rag batga ega, chunki: ʻ  Ular qonuniy etkazib beruvchilarni afzal ko rishlari mumkin, chunki ular qat iy ʻ ʼ tartibga solinadi va ular bilan bog lanish osonroq. Bundan farqli o laroq, qora ʻ ʻ 20 bozor sotuvchilari tartibga solinmagan va ular ko rsatadigan mahsulot(lar)ʻ va/yoki xizmat(lar)da xato bo lgan taqdirda javobgarlikka tortish qiyin; ʻ  Amerika Qo shma Shtatlari ʻ kabi ba zi yurisdiktsiyalarda mijozlar bila turib qora ʼ iqtisodiyotda, hatto iste molchi sifatida qatnashsa, ʼ jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin;  Ular qora marketingni axloqiy yoqtirmasliklari mumkin;  Ba zi yurisdiktsiyalarda (masalan, ʼ Angliya va Uels ) o g irlangan tovarlarga ega ʻ ʻ bo lgan iste molchilar, agar ular o g irlanganligini bilmasalar ham, ularni olib ʻ ʼ ʻ ʻ ketishadi. Garchi ularning o zlari odatda jinoiy javobgarlikka tortilmasalar ham, ʻ ular hali ham to lagan tovarlarsiz va pullarini qaytarib olish uchun hech qanday ʻ imkoniyatga ega emaslar. Bu xavf, ular qonuniy bo lsa ham, ular yer osti ʻ bozoridan bo lishi mumkin bo lgan tovarlarni sotib olishdan ba zilarini to xtatib ʻ ʻ ʼ ʻ qo yishi mumkin (masalan, avtomobil yukxonasi savdosida sotilgan narsalar). ʻ Biroq, ba zi holatlarda, iste molchilar qora bozor xizmatlaridan foydalanish ʼ ʼ yaxshiroq degan xulosaga kelishadi, ayniqsa hukumat qoidalari aks holda qonuniy raqobatbardosh xizmat bo lishiga to sqinlik qilganda. Misol ʻ ʻ uchun, Baltimorda ko plab iste molchilar noqonuniy taksi taksilarini faol ravishda ʻ ʼ afzal ko rishadi, chunki ular qulayroq, qulayroq va adolatli narxga ega. Navbatlar ʻ bizda sof tijoriy sektorlarda ham paydo bo‘ladi. Benzin, shakar, avtomobil uchun navbatlarni esga olish kifoya... Xorijdan asbob-uskuna xarid qilish istagidagi tadbirkorga va'da qilingan konvertatsiya uchun qancha navbat kutilishini bilasizmi? Oylab, agar yillab bo‘lmasa! Bu holatda ular banklarning hisob raqamlarida muzlatilgan pullarini ushlab turishadi, ya'ni ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri moliyaviy yo‘qotishlarga duchor bo‘lishadi, boz ustiga, valyuta o‘z vaqtida to‘lanmaganligi sababli ularni shartnoma shartlariga ko‘ra jarimaga ham tortishadi. Lekin bular konvertatsiya va'da qilingan tadbirkorlar. Aksariyat esa allaqachon hech qanday navbatda turishmaydi, ular rasmiy ayriboshlash kursidan ancha baland bo‘lgan norasmiy bozordan xarid qilib qo‘yaqolishadi.Navbatlar iqtisodiyoti nuqtai nazaridan bu — tanqislik deb ataluvchi iqtisodiy kasallikning shakllaridan biridir. 21 Tanqislikning boshqa ko‘rinishlari — qora bozor, «shapkalar», tovar savdosining kartali (limitlangan) tizimi kabilardir. Nega tanqislik yuzaga keladi va unga qarshi qanday kurashish mumkin? Keling, misol tariqasida go‘sht bozorini olaylik. Har qanday bozor uch asosiy elementdan iborat — narx-navo, talab va taklif. Uch element bir-biriga ta'sir qiladi. Lekin bizni hozircha talab va taklif mahsulot narxiga qanday ta'sir qilishi qiziqtiradi. Talab qonuni Narx va talab o‘rtasida teskari bog‘liqlik mavjud: narx qanchalik past bo‘lsa, talab shunchalik yuqori bo‘ladi va aksincha. Nega bunday bo‘lishi o‘z-o‘zidan tushunarli: mahsulot qancha arzon bo‘lsa (va arzonligidan o‘zining iste'mol xossalarini yo‘qotmasa) u shunchalik xaridorgir bo‘ladi. Bizning shartli misolimizda (1-jadvalga qarang) 30 ming so‘m narxda iste'molchilar (aytaylik, kuniga) 500 kg go‘sht xarid qilishga tayyor, narx 15 ming so‘m bo‘lganida esa — 1200 tonna. Savol shundan iboratki, sotuvchilar shu narxdan shuncha mahsulot sotishga tayyormikan?.. Taklif qonuni Mahsulotning narxi va uni taklif etish kattaligi o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlik bor: narx qanchalik yuqori bo‘lsa, sotuvchilar shu mahsulotni savdoga shunchalik ko‘p taklif etishni istashadi va buni amalga oshirishlari mumkin. Aytaylik, ishlab chiqarish va yetkazish xarajatlari go‘shtning 1 kilosiga 20 ming so‘mga tushmoqda. Mos ravishda, go‘shtning kilosi 20 ming so‘m bo‘lsa ishlab chiqaruvchilar foyda olishmaydi. Ehtimol, mahsulot birligiga xarajatlari kamroq bo‘lgan sotuvchilar topilib qolar, aynan o‘shalar savdoga 100 tonna chiqarishadi. Yanada pastroq narxlarda savdo nolga yaqinlasha boradi. Lekin go‘shtning kilosiga 20 mingdan baland narxlarda savdo yomon bo‘lmaydi, chunki sotuvchilar uchun foyda keltira boshlaydi-da. 22 Yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdiki, talab va taklif darajalari bog‘liqligi ma'lumotlari ma'lum bo‘lib turganida talab va taklifning tengligini ta'minlovchi narxning yagona varianti mavjud bo‘lib turibdi — kilosiga 30 ming so‘m. Boshqa har qanday variantlarda yo mahsulotning ortiqchaligi yoki tanqisligi vujudga keladi. Agar biz erkin bozorga ega bo‘lsak go‘shtning bozor narxi kilosiga 30 ming so‘m darajasida o‘rnashadi (bu narx muvozanat narxi deb ataladi, chunki talab va taklifning tengligini ta'minlaydi). Bozorga borgan har qanday kishi yaxshi biladiki, bozorda savdogarlar va xaridorlar ko‘p bo‘lsa va erkin raqobatga hech narsa xalaqit bermasa, bozor narxi ertami-kechmi muvozanat narxiga yaqin darajada to‘xtaydi.Bozorning bu mexanizmlari har qanday bozorda — go‘sht bo‘ladimi, kartoshka, kiyim-kechak, valyuta yoki kreditlar bo‘ladimi — ish beradi. Narx hosil bo‘lishi nuqtai nazaridan bu mahsulotlar o‘rtasida prinsipial farq yo‘q. Sun'iy tanqislik nimalarga olib keladi? Tanqislik nega hosil bo‘ladi o‘zi? Faqat bozor mexanizmlariga nimadir xalaqit bera boshlasa! Ko‘pincha ularga xalaqit beruvchi ikki sabab bo‘ladi: davlatning xatti- harakatlari va monopolistlarning xatti-harakatlari. Davlat eng ezgu istaklar bilan ba'zi bir muhim, masalan, ijtimoiy ahamiyatga ega mahsulotlar narxini pasaytirmoqchi bo‘ladi. Buning uchun nima qilish kerak? Taklifni rag‘batlantirish lozim. Taklif qanchalik yuqori bo‘lsa, sotuvchilar o‘rtasida raqobat ham shunchalik yuqori bo‘ladi va narxlar shunchalik past bo‘ladi. Go‘sht bozoriga nisbatan qo‘llaniladigan bo‘lsa, yem bazasini, nasldorlikni rivojlantirish, ishlab chiqaruvchilarni rag‘batlantirish, 23 raqobat yo‘lidagi to‘siqlarni olib tashlash va boshqa choralar bilan chorvachilikni qo‘llab-quvvatlash lozim. Ana shunda bir necha yildan keyin, agar dastur samarali bo‘lsa, go‘sht ishlab chiqarish ko‘payadi va uning narxi tusha boshlaydi. Lekin undan ham oddiyroq yo‘li bor: shunchaki narxlarni pasaytirishga buyurish! Amaliyotda, ma'lum bir narxdan qimmat sotishni taqiqlash. Masalan, ma'muriy tartibda, 1 kg go‘sht narxini 25 ming so‘m qilib belgilab qo‘yamiz.Bunda natija qanday bo‘ladi? Biz sun'iy yaratilgan tanqislikning tipik manzarasiga guvoh bo‘lamiz. 25 ming so‘m bahoda xaridorlar 600 tonna go‘sht sotib olishga tayyor bo‘lishadi, sotuvchilar esa faqatgina 300 tonna taklif qila oladi. Ana sizga navbatlaru, kartochkalaru, narx yuqoriroq bo‘lgan qora bozor! Sotuvchilarning aksariyatiga bu narxda go‘sht sotish shunchaki foyda keltirmaydi. Ular nima qila boshlashadi? Yoki bozorni butunlay tark etishadi yoki narxlar qimmatroq bo‘lgan xufyona qora bozorga o‘tishadi. Sun'iy yaratilgan tanqislikning eng asosiy oqibati — pasaytirilgan narxlar ushbu mahsulotni ishlab chiqarishni foyda bermaydigan qiladi, natijada taklif borgan sari kamaya boradi. Alal-oqibatda, ertami-kechmi narxlarni yana erkin qo‘yib yuborishga majbur bo‘linadi, lekin bu holatda ular dastlabki muvozanatlashgan narxdan-da qimmatroq bo‘ladi, chunki mahsulotni ishlab chiqarish qisqarib ketgan bo‘ladi. Qosh qo‘yaman, deb ko‘z chiqarish, deyiladi buning otini. 4.Erkin bozor sharotida raqobatning mohiyati. Raqobat - bu ikki kishi yoki guruhning doimiy raqobatbardosh munosabatlardagi holati. Raqobat - bu raqobatlashayotgan ikki tomon o'rtasidagi "bir-biriga qarshi" munosabati. O'zaro munosabatlarning o'zini "raqobat" deb ham atash mumkin, yoki har bir ishtirokchi bir-biri bilan raqib bo'ladi. Kimningdir asosiy raqibini ashaddiy raqib deb atash mumkin. Raqobatni "Aktyorlar qaysi davlatlar raqobatchilarga yetarlicha tahdid solayotganini aniqlaydigan idrokiy tasniflash 24 jarayoni" deb ta'riflash mumkin. Raqobat bir tomonning doimiy hukmronligiga olib kelmasdan, davom etishi uchun "teng tomonlar o'rtasidagi raqobat munosabatlari" bo'lishi kerak. Siyosatshunos Jon A. Vaskesning ta'kidlashicha, kuchlar tengligi haqiqiy raqobat mavjud bo'lishi uchun zaruriy komponent hisoblanadi, ammo boshqalar bu elementga etiroz bildiradi. Raqobat jamiyatning turli sohalarini uchrab turadi va "inson unosabatlarining barcha darajalarida ko'p". Ko'pincha do'stlar, firmalar, sport jamoalari, maktablar va universitetlar o'rtasida mavjud. Bundan tashqari, "oilalilar, siyosatchilar, siyosiy partiyalar, etnik guruhlar, mamlakatlar va shtatlarning mintaqaviy bo'limlari har xil uzunlikdagi va intensivlikdagi doimiy raqobatda ishtirok etadilar". Raqobat turli tomonlar o'rtasidagi marosimlar mahsulidan rivojlanadi. Ba'zi hollarda, raqobat "shunchalik kuchli bo'ladiki, aktyorlar faqat o'z harakatlari bilan raqiblariga zarar yetkazishi yoki foyda keltirishi haqida tashvishlanishadi"Fransiya va Germaniya o'rtasidagi raqobat. Ikki millat davlati bor ekan; Bu yerda, Prussiya Gardes du Korpusining zobitlari urush qo'zg'atmoqchi bo'lib, 1806-yilning kuzida Berlindagi Fransiya elchixonasi zinapoyasida qilichlarini kutarib turishgan. Raqobat odatda odamlar yoki guruhlar o'rtasidagi raqobatni anglatadi, bu yerda har biri boshqasidan ko'ra ko'proq muvaffaqiyat qozonishga intiladi. Shu bilan bir qatorda fe'l (so'z turkumi) shaklida qo'llanilganda (Amerika ingliz tilida raqobatlashuvchi va raqobatlashuvchi, Britaniya ingliz tilida raqobatlashuvchi va raqobatlashuvchi) tenglik munosabatini ko'rsatishi mumkin. Raqib so'zini kelib chiqishi o'rta fransuz va lotincha rivalis, fransuzcha rivus so'zlaridan kelib chiqqan bo'lib, boshqasi bilan bir xil ariq va daryodan suv ichadigan yoki undan foydalanadigan odamni anglatadi. Bu so'z ingliz tiliga taxminan 1577-yilda kirib kelgan va Uilyam Shekspirning 1623-yilda yozilganh Veronadagi ikki janob kitobida aytib o'tilgan.Jeyms Mark Bolduin 1902-yilda o'zining "Falsafa va psixologiya lug'ati" da raqobatning uchta asosiy turini aniqlagan. - biologik raqobat - shaxsiy yoki ongli raqobat 25 - savdo va sanoatda raqobat. Ko'proq zamonaviy tadqiqotlar raqobatni o'rnatish uchun zarur bo'lgan o'xshashlik, yaqinlik va tarixni aniqlaydi, boshqalari esa shafqatsizlik bilan raqib munosabatlarini mustahkamlash uchun raqobat tarixiga bo'lgan ehtiyojni kamaytirishi mumkinligini taxmin qilishdi. Agar biror shaxs yoki tashkilotning bir nechta raqiblari bo'lsa, eng muhimini ashaddiy raqib deb atash mumkin. Badiiy adabiyotda tez-tez takrorlanib turadigan qahramon sifatida qahramonlar uchun ashaddiy raqib yoki ashaddiy dushman bo'lib xizmat qilishi odatiy holdir. Biroq, ashaddiy raqibni dushmandan ajratish ham mumkin, ikkinchisi esa qahramonning azaliy yoki doimiy dushmani bo'lmasa ham, uni mag'lub qila olmaydigan dushmandir. Ma'lumki, raqobat bozor mexanizmining ajralmas qismi, iqtisodiy sub'ektlarni faollikka undovchi va shu orqali iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi kuchdir. Raqobat ayovsiz kurash bo'lgandan iqtisodiyotning barcha ishtirokchilarini sergak tortishga, jon saqlash uchun tinmay harakat qilishga undaydi. Jamiyatda firmalar tovar ishlab chiqaruvchi bo'lsa, xonadonlar iste'molchilardir. Shu bois ularning maqsadi farqlanadi shunga binoan ular raqobatlarda turlicha qatnashadilar. Raqobat sharoitida "Harakatda barakat bor" degan qoida amal qiladi. Raqobat xo'jalikning hamma sohalarida borganidan unda barcha iqtisodiy faol kishilar individual yoki firma jamoasiga birlashgan tarzda qatnashadilar. Raqobat kurashining ahamiyati shunchalik yuqoriki, usiz bozorni tassavur qilib bo'lmaydi. Chunki u bozor iqtisodiyotining mazmuniga aylanib ketgan. Raqobat bo'lmasa, bozor iqtisodiyotini barpo etib bo'lmaydi. Raqobat - bozorning asosiy sharti, aytish mumkinki, uning qonunidir.Bozor xo'jaligida raqobat kim bo'lishidan qat'iy nazar yaxshi ishlaganlarning yutib chiqishini bildiradi. Shu jihatdan u iqtisodiy resurslarni tejamli ishlatishga, tovar va xizmatlarni ko'plab va sifatli ishlab chiqarishga undaydi. Uning rag'bat kuchi faqat ishlab chiqarishning o'zini o'sishiga undash emas, balki iqtisodiy munosabatlarni ham takomillashuviga moyil etishdir. U xo'jalik 26 yuritishning eng samarali usullarini yuzaga keltiradi, iqtisodiy aloqalarning eng maqulini topishga majbur qiladi. Raqobat bo'lganda firmalar bozorga o'z raqibinikidan yaxshiroq va arzonroq tovarlarni taklif etishi zarur. Buning uchun firmalar xaridorlarga ma'qul bo'ladigan yangi tovar namunalarini o'zlari yaratadilar yoki o'zgalar yaratgan tovar namunalarini ishlab chiqarish huquqlari sotib oladilar, xarajatni pasaytiradilar. Monopoliyalar narx bilan emas, balki ko'pincha sifat bilan raqobatlashadilar, buning uchun fan-texnika yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etadilar. Masalan, avtomobil kompaniyalar xalqaro avtosalonlarda avtomobillarning super yangi modellarini namoyish etadilar. Ular avtomobil modelini yaratish chog'ida yangi texnikaviy g'oyalarni model konstruksiyasida amalga oshiradilar. Bu shundan darak beradiki, sifat bilan raqobatlashuv fan-texnika taraqqiyotining omiliga aylanadi. Shuningdek raqobat iqtisodiyot sub'ektlarini qat'iyan tabaqalashuviga olib keladi. Bu eng avvalo foyda miqdori, kapital miqdori, qarzni to'lash qobilyati va nihoyat, ish haqining har xil bo'lishida ko'rinadi. Raqobatda yutib chiqqanlar iqtisodiy jihatdan kuchayib ketsalar yutqazganlar zaiflashadi, hatto xonayvaron bo'lib bankrot holiga tushadilar. Biz bilamizki, bankrot bo'lish bu o'zining majburiyatlari va to'lovlarini bajarishga qodir bo'lmaslikdir. Bankrot bo'lgan firmalar yo'qoladi. Iqtisodiy saralanishning ikki ziddiyatli oqibati bor. Birinchidan, o'z ishini uddalay olmagan firmalarning sinishi, eng ishbilarmonlarni tanlab olib, iqtisodiyotni ularning ishonchli qo'liga berish bo'lsa; ikkinchidan, bu zo'rlari yanada zo'rayib ketishi va monopollashuv tendensiyasini yuzaga keltiradiki, natijada erkin raqobat cheklanib qoladi. Shu boisdan, davlat o'zining antimonopol tadbirlari bilan singan firmalar o'rniga yangilarini paydo bo'lishiga ko'maklashadi, chunki korxonalar ko'p joyda rag'bat qizg'in boradi. Iqtisodiy sohadagi raqobatning muhimligi shundaki, ishlab chiqarish munosabatlarining subektlari ishlab chiqaruvchilar, iste'molchilar, tadbirkorlar, yollanma ishchilar va boshqalar o'rtasida qulayroq ishlab chiqarish sharoitida arzon ishlab chiqarish resurslari va ishchi kuchiga ega bo'lish, unumliroq texnologiya,ish 27 joyi yaxshi samarali bozorga kira olish imkoniyati uchun olib boriladigan kurashdan iborat.Xulosa o'rnida shuni aytib o'tish mumkinki, raqobat-bozor iqtisodiyoti ishtirokchilarining o'z manfatlarini yuzaga chiqarish uchun bir-biri bilan bellashuvi, ular o'rtasidagi yuqori foyda va ko'proq naflilikka ega bo'lish uchun kurarishdir. Raqobatning kuchi doimo ortib boradi. Qayerda raqobat munosib o'rin egallasa shu yerda ishlab chiqarish tez rivojlanadi va jamiyat a'zolarining turmush darajasi yuqori bo'ladi. O ‘zbekistonda iqtisodiyotni erkinlashtirish, modernizatsiya qilish va milliy iqtisodiyotning jahon xo‘jaligiga oqilona va samarali integratsiyalashuvi bosqichida bozor qonuniyatlariga asoslangan milliy xo‘jalik bosqichma-bosqich shakllanib bormoqda, uning tarkibi, xususan, tarmoq va hududiy tuzilishi takomillashtirilmoqda. Bozor transformatsiyasi jarayonlarida milliy iqtisodiyot amal qilishi va rivojlanishida o‘ziga xos tendensiya va qonuniyatlar yuzaga chiqmoqda. Mamlakatimizda mavjud moddiy, iqtisodiy, intellektual resurslardan oqilona foydalanish, cheklangan zaxiralardan yuqori samara olish, aholi turmush darajasining pasayib ketishining oldini olish va muttasil oshirib borish, inqirozning salbiy oqibatlarini yumshatish va barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash bo‘yicha chora- tadbirlar ko‘rilmoqda, tegishli islohatlar olib borilmoqda. Olib borilayotgan islohatlar samarasini yanada oshirish, davlat va jamiyatning har tomonlama va jadal rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish, mamlakatimizni modernizatsiya qilish hamda hayotning barcha sohalarini liberallashtirish bo‘yicha ustuvor yo‘nalishlarni amalga oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28- yanvardagi “2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-60-sonli Farmoni tasdiqlandi. Tadbirkorlikni yanada rivojlantirish, ularga sharoit yaratib berish maqsadga muvofiq. Bu borada Prezidentimiz beshta asosiy yo‘nalishni ko‘rsatib o‘tib, ularning har biri bo‘yicha ko‘plab tashabbuslarni ilgari surdi. Birinchi yo‘nalishda korxonalarni toifalarga ajratib, ularni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha alohida yondashuvlar belgilandi. Xususan, yillik aylanmasi 1 milliard so‘mgacha bo‘lgan korxonalar-mikro biznes, 10 milliard so‘mgacha bo‘lgani-kichik biznes va 100 milliard so‘mgacha bo‘lgani o‘rta biznes toifasiga kiradi. Shundan kelib chiqib, 2023-yil 1-yanvardan boshlab, mikrobiznes 28 uchun aylanmadan olinadigan soliqning amaldagi 4 foizdan 25 foizgacha bo‘lgan stavkalari o‘rniga yagona 4 foizli soliq stavkasi joriy etiladi. Yillik aylanmasi 1 milliard so‘mdan oshib, umumiy soliq to‘lash tartibiga o‘tgan korxonalar bir yil davomida foyda solig‘ini 2 barobar kam to‘laydi. Ushbu imkoniyatlar 370 ming tadbirkorga yengillik yaratadi. Yuqori salohiyatli o‘rta korxonalar sonini ko‘paytirish zarurligi ta’kidlanib, ular uchun qator soliq va kompensatsiya imtiyozlari belgilandi. Iqtisоdiу sоhаdаgi rаqоbаtning muhimligi shundаki, ishlаb сhiqаrish munоsаbаtlаrining subеktlаri ishlаb сhiqаruvсhilаr, istе’mоlсhilаr, tаdbirkоrlаr, уоllаnmа ishсhilаr vа bоshqаlаr о’rtаsidа qulауrоq ishlаb сhiqаrish shаrоitidа аrzоn ishlаb сhiqаrish rеsurslаri vа ishсhi kuсhigа еgа bо’lish, unumlirоq tеxnоlоgiуа,ish jоуi уаxshi sаmаrаli bоzоrgа kirа оlish imkоniуаti uсhun оlib bоrilаdigаn kurаshdаn ibоrаt. Xulоsа о’rnidа shuni ауtib о’tish mumkinki, rаqоbаt-bоzоr iqtisоdiуоti ishtirоkсhilаrining о’z mаnfаtlаrini уuzаgа сhiqаrish uсhun bir-biri bilаn bеllаshuvi, ulаr о’rtаsidаgi уuqоri fоуdа vа kо’рrоq nаflilikkа еgа bо’lish uсhun kurаrishdir. Rаqоbаtning kuсhi dоimо оrtib bоrаdi. Qауеrdа rаqоbаt munоsib о’rin еgаllаsа shu уеrdа ishlаb сhiqаrish tеz rivоjlаnаdi vа jаmiуаt а’zоlаrining turmush dаrаjаsi уuqоri bо’lаdi. 29 Xulosa Maksimal va minimal narxlar mavzusi O'zbekiston iqtisodiyotida muhim ahamiyatga ega. Ushbu tadqiqot davomida O'zbekistonning narx belgilash tizimi va uning ijtimoiy-iqtisodiy ta'sirlarini o'rganish orqali, maksimal va minimal narxlarning iqtisodiy barqarorlik, ijtimoiy adolat va raqobat muhitiga qanday ta'sir qilishi ko'rsatildi.O'zbekiston Respublikasi 2017 yilda iqtisodiy islohotlarni boshlaganidan so'ng, narxlarni liberallashtirish jarayoni boshlandi. Bu davrda, 2020 yilda qishloq xo'jaligi mahsulotlari uchun minimal narxlar belgilandi. Misol uchun, 2022 yilda bug'doy narxi tonnasi 1,2 million so'mga (taxminan 110 dollar) belgilangan edi. Bu chora, ishlab chiqaruvchilarning foydasini oshirish va iste'molchilarni zaruriy oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta'minlash maqsadida amalga oshirildi.Biroq, maksimal narxlar belgilash siyosati ham muhim ahamiyatga ega. 2021 yilda davlat tomonidan tuxum va sut kabi asosiy oziq-ovqat mahsulotlari uchun maksimal narxlar joriy qilindi. Masalan, tuxum narxi 0,7 ming so'mga (taxminan 0,06 dollar) belgilangan edi. Bu, iste'molchilarning xarid qilish imkoniyatlarini kengaytirish va ijtimoiy himoyani ta'minlash maqsadida amalga oshirildi. Shuningdek, O'zbekistonda minimal ish haqi ham belgilangan bo'lib, 2023 yilda u 1,5 million so'm (taxminan 140 dollar) ga yetdi. Bu o'zgarishlar kam ta'minlangan qatlamlarga yordam berish va iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashga qaratilgan.O'zbekistonda maksimal va minimal narxlar tizimi iqtisodiy barqarorlikni saqlash, ijtimoiy himoyani kuchaytirish va iste'molchilarni himoya qilishda muhim rol o'ynaydi. Narxlar siyosati kelajakda ham davom ettirilishi va bozor mexanizmlarini takomillashtirishga qaratilgan yangi chora-tadbirlar qo'llanilishi lozim. Ushbu tadqiqotlar, iqtisodiy islohotlar doirasida narxlar siyosatining samaradorligini oshirishga yordam beradi. 30 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati 1. O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligi . (2023). "O'zbekiston iqtisodiyoti: yangiliklar va tahlillar". [Iqtisodiy statistikalar ma'lumotlari]. 2. O'zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo'mitasi . (2022). "Oziq-ovqat mahsulotlari narxlari tahlili". [Statistik hisobot]. 3. G'ofurov, A. (2021). "Iqtisodiy islohotlar va narxlar siyosati". Tashkent: Iqtisodiyot va tadbirkorlik fakulteti nashri. 4. Mamatov, B. (2020). "Maksimal va minimal narxlar: nazariya va amaliyot". Tashkent: O'zbekiston milliy universiteti nashri. 5. Dzhuraev, R. (2022). "O'zbekistonda narxlar siyosati: muammolar va yechimlar". Tashkent: Iqtisodiyot va moliya jurnali, 5(3), 45-59. 6. Xalilov, D. (2021). "Oziq-ovqat narxlari va inflyatsiya: O'zbekiston misolida". Tashkent: O'zbekiston davlat jahon tillari universiteti nashri. 31

Maksimal  va minimal narxlar

 

                                              MUNDARIJA

Kirish.

1.Bozor muvozanati va muvozanat narx

2.Bozor muvozanatiga ta’sir qiluvchi omillar.

3.Maksimal va minimal narxlar,”qora bozorni “vujudga kelishi.

4.Erkin bozor sharotida raqobatning mohiyati.

Xulosa.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati.

Sotib olish