Maktab o'quvchilari o'rtasidagi qadriyat yo'nalishlari dinamikasi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	50.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	04 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

38 Sotish

Maktab o'quvchilari o'rtasidagi qadriyat yo'nalishlari dinamikasi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Maktab o'quvchilari o'rtasidagi qadriyat yo'nalishlari dinamikasi.
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Maktab o'quvchilari o'rtasidagi qadriyat yo'nalishlari dinamikasi.
MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………………….
.
I bob. Maktab o‘quvchilari qadriyat yo‘nalishlarini o‘rganishning nazariy
asoslari
1.1. Qadriyat tushunchasi va uning
mazmuni …………………………………….
1.2. O‘quvchilarda qadriyat yo‘nalishlarining shakllanish
jarayoni ……………...
1.3. Qadriyatlarning shaxs tarbiyasidagi o‘rni va ahamiyati ……………………..
II bob. Maktab o‘quvchilari o‘rtasidagi qadriyat yo‘nalishlari dinamikasi
2.1. O‘quvchilar qadriyatlari dinamikasini belgilovchi omillar ………………….
2.2. Turli yosh bosqichlarida qadriyat yo‘nalishlarining xususiyatlari ……….….
2.3. Zamonaviy davrda o‘quvchilar qadriyat yo‘nalishlaridagi o‘zgarishlar …….
Xulosa ……………………………………………………………………………
.
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati …………………………………………….

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda jamiyatning har
tomonlama rivojlanishi, axborot texnologiyalarining keskin sur’atlar bilan
kengayib borishi natijasida yosh avlodning dunyoqarashi, qadriyatlar tizimi va
ijtimoiy yo‘nalishlari tubdan o‘zgarib bormoqda. Ayniqsa, maktab davrida
o‘quvchilarda shakllanadigan qadriyatlar keyingi hayot yo‘lini belgilovchi
asosiy omillardan biridir. Shu boisdan ham bu masalani ilmiy jihatdan
o‘rganish, ularning qadriyat yo‘nalishlarini tahlil qilish zamonaviy ta’lim va
tarbiya tizimi uchun nihoyatda dolzarbdir.
Mamlakatimizda yosh avlod tarbiyasi davlat siyosatining ustuvor
yo‘nalishlaridan biri sifatida e’tirof etilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining yoshlarga oid qator qaror va farmonlarida, xususan, “Yoshlar
siyosati to‘g‘risida 1
”gi Qonunda yoshlarning ma’naviy, intellektual va axloqiy
rivojlanishiga alohida e’tibor qaratilgan. Shuningdek, ta’lim muassasalarida
ma’naviy-ma’rifiy ishlar sifatini oshirish, o‘quvchilarda milliy qadriyatlarga
hurmat, Vatanga sadoqat, bag‘rikenglik va insonparvarlik fazilatlarini
mustahkamlash vazifalari belgilab berilgan.
Globallashuv sharoitida chetdan kirib kelayotgan g‘oyaviy oqimlar, internet
madaniyati va ommaviy axborot vositalarining kuchli ta’siri yoshlarning
dunyoqarashini o‘zgartirmoqda. Shu sababli, maktab o‘quvchilarida qadriyat
yo‘nalishlarining barqarorligini saqlash, milliy o‘zlikni anglashni kuchaytirish,
ijobiy axloqiy sifatlarni shakllantirish ta’lim tizimining dolzarb vazifasidir.
1
Shavkat Mirziyoyev. “Yoshlar – kelajagimiz bunyodkori” mavzusidagi ochiq
muloqotdagi nutqi. 2025 yil, Toshkent sh. Manba: https://yuz.uz/uz/news/shavkat-mirziyoev-
yoshlar-kelajagi-bilan-bogliq-har-qanday-vazifa-birlamchi-ahamiyatga-ega

4Maktab o‘quvchilari o‘rtasidagi qadriyat yo‘nalishlari dinamikasini
o‘rganish nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham ahamiyatlidir. Bu orqali
o‘quvchilarning qadriyat tizimida ro‘y berayotgan o‘zgarishlarni aniqlash,
ularning sabablari va oqibatlarini tahlil qilish, shuningdek, pedagogik ta’sir
mexanizmlarini takomillashtirish imkoniyati yaratiladi. Shu jihatdan mazkur
kurs ishi mavzusi bugungi kun uchun g‘oyat dolzarb hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Qadriyat tushunchasi
insoniyat tafakkurining eng qadimiy ilmiy va falsafiy muammolaridan biridir.
Bu sohada qadimdan buyon turli maktab va yo‘nalishlar shakllangan bo‘lib,
qadriyatning mohiyati, ijtimoiy vazifasi, shaxs hayotidagi o‘rni haqida turli
nazariyalar ilgari surilgan. G‘arb olimlaridan A. Maslou “ehtiyojlar ierarxiyasi”
nazariyasi orqali qadriyatlarni inson motivatsiyasi bilan bog‘lagan bo‘lsa, M.
Rokich qadriyatlarni shaxs xulq-atvori va qaror qabul qilish mexanizmining
asosi sifatida tahlil etgan. G. Allport va E. Fromm esa qadriyatlarning ijtimoiy
va axloqiy funksiyalarini psixologik nuqtayi nazardan izohlab bergan.
Mahalliy tadqiqotchilar orasida A. Erkaev, I. Jabborov, N. To‘raqulova, D.
Karimova, Sh. Shodmonova, O. Tolipov va boshqalar yoshlar dunyoqarashi,
shaxs qadriyat tizimi va tarbiya jarayonining o‘zaro bog‘liqligini ilmiy asoslab
berishgan. Ularning tadqiqotlarida qadriyatlar milliy mafkura, madaniy
an’analar va ta’lim muhitining ajralmas qismi sifatida tahlil etilgan. Shunga
qaramay, aynan maktab o‘quvchilari o‘rtasidagi qadriyat yo‘nalishlarining
dinamik o‘zgarishlari, ya’ni yosh bosqichlariga qarab ularning qadriyatlarga
munosabati qanday shakllanib borishi, zamonaviy axborot muhitining ularning
qarashlariga qanday ta’sir etishi masalalari hali yetarli darajada o‘rganilmagan.
Hozirgi kunda raqamli texnologiyalar, ijtimoiy tarmoqlar, virtual muhit
yoshlarning qadriyat tizimida yangi tendensiyalarni yuzaga keltirmoqda.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs
ishining nazariy ahamiyati shundaki, u o‘quvchilarning qadriyat yo‘nalishlarini
o‘rganishga oid mavjud ilmiy qarashlarni chuqurlashtirish, shaxs

5rivojlanishining psixologik mexanizmlarini yangicha talqinda tahlil qilish
imkonini beradi. Tadqiqotda qadriyat tushunchasining mazmuni, uning shaxs
motivatsiyasi, axloqiy ong va ijtimoiy yo‘nalish bilan uzviy bog‘liqligi nazariy
asosda ochib beriladi. Shu bilan birga, kurs ishida qadriyatlarning o‘quvchi
shaxsini shakllantirishdagi roli, yoshga oid psixologik xususiyatlar hamda
ta’lim-tarbiya jarayonidagi o‘zaro ta’siri ilmiy yondashuv asosida tahlil etiladi.
Tadqiqot natijalari orqali qadriyatlar tizimining shakllanish bosqichlari,
ularning o‘zgarish dinamikasiga ta’sir etuvchi omillar (oila, maktab muhiti,
tengdoshlar guruhi, OAV, internet va boshqalar) aniqlanadi. Bu esa shaxsning
ijtimoiy-psixologik rivojlanish qonuniyatlarini chuqurroq anglashga xizmat
qiladi. Amaliy ahamiyati esa shundan iboratki, kurs ishi natijalari ta’lim
tizimida o‘quvchilar bilan olib boriladigan ma’naviy-ma’rifiy va tarbiyaviy
ishlarni takomillashtirishda foydalanilishi mumkin. Xususan, sinf rahbarlari,
psixologlar va pedagoglar uchun o‘quvchilarda sog‘lom qadriyatlarni
shakllantirishga qaratilgan metodik tavsiyalar ishlab chiqish imkonini beradi.
Kurs ishi mavzusining obyekti — umumta’lim maktablari o‘quvchilari,
ularning ma’naviy dunyosi, ijtimoiy fikrlash tizimi va qadriyat yo‘nalishlari
hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti — maktab o‘quvchilari o‘rtasidagi
qadriyat yo‘nalishlarining shakllanishi va rivojlanish dinamikasini belgilovchi
psixologik, pedagogik hamda ijtimoiy omillardir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — maktab o‘quvchilari o‘rtasida qadriyat
yo‘nalishlarining shakllanish va o‘zgarish dinamikasini aniqlash, bu jarayonga
ta’sir etuvchi asosiy omillarni tahlil qilish hamda ularni rivojlantirishga doir
ilmiy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 “Qadriyat” tushunchasining mohiyati va uning psixologik mazmunini tahlil
qilish;

6 O‘quvchilarda qadriyat yo‘nalishlarining shakllanish jarayonini nazariy
jihatdan asoslash;
 Qadriyatlarning shaxs tarbiyasidagi o‘rni va ahamiyatini yoritish;
 Maktab o‘quvchilari qadriyat yo‘nalishlari dinamikasiga ta’sir etuvchi
omillarni aniqlash;
 Turli yosh bosqichlarida qadriyat yo‘nalishlarining o‘ziga xos
xususiyatlarini tahlil qilish;
 Zamonaviy davrda o‘quvchilarning qadriyat yo‘nalishlarida yuz berayotgan
o‘zgarishlarni tadqiq etish;
 Olingan natijalar asosida ta’lim jarayonida qadriyatlarni shakllantirish
bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish
Kurs ishi mavzusining metodlari
 nazariy tahlil va umumlashtirish metodi;
 sotsiologik so‘rov va kuzatuv metodi;
 psixologik diagnostika (anketa va testlar) usullari;
 taqqoslash va statistik tahlil metodi;
 pedagogik tajriba-sinov ishlari metodi.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, oltita kichik
bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

7I bob. Maktab o‘quvchilari qadriyat yo‘nalishlarini o‘rganishning
nazariy asoslari
1.1. Qadriyat tushunchasi va uning mazmuni
Qadriyat tushunchasi insoniyat tafakkuri tarixida eng murakkab, ammo eng
muhim falsafiy, ma’naviy va ijtimoiy tushunchalardan biridir. “Qadriyat” so‘zi
arab tilidagi “qadr” so‘zidan olingan bo‘lib, u “baholash”, “e’tibor berish”,
“ahmiyatli narsa” ma’nolarini bildiradi. Insoniyat tarixiy taraqqiyotining barcha
bosqichlarida qadriyatlar jamiyat hayotining markazida turgan, insonning
ma’naviy olamini shakllantiruvchi asosiy omil bo‘lib kelgan.
Qadriyatlar tizimi inson hayotining ma’naviy, axloqiy, estetik, siyosiy va
diniy yo‘nalishlarini belgilab beradi. Har bir jamiyatda qadriyatlar ijtimoiy
tuzum, milliy an’analar, madaniyat, urf-odatlar, tarixiy xotira, til va din orqali
shakllanadi. Shuning uchun ham qadriyat tushunchasi universal bo‘lish bilan
birga, har bir millatning o‘ziga xos tarixiy-madaniy mazmunini ifoda etadi.
Falsafada qadriyatlar insonning dunyoga, jamiyatga va o‘z “men”iga
bo‘lgan munosabatining mazmunini belgilaydi. Inson qadriyatlarni anglash
orqali o‘z hayotining maqsadini, yo‘nalishini, e’tiqodini va ijtimoiy rolini
aniqlaydi. Shu boisdan qadriyatlar tizimi – bu shaxsning dunyoqarashi va hayot
falsafasining asosi hisoblanadi.
Psixologiyada esa qadriyat shaxsning motivatsion sohasining muhim
komponenti sifatida qaraladi. U inson xatti-harakatlarining ichki manbai bo‘lib,
u orqali inson o‘zini namoyon qiladi, maqsad sari harakat qiladi, jamiyatda o‘z
o‘rnini topadi. Ayniqsa o‘smirlik davrida qadriyatlar tizimi shakllanadi, bu
davrda o‘quvchilarning dunyoqarashi, axloqiy mezonlari, ijtimoiy faolligi

8barqarorlashadi. Shu sababli, maktab davri qadriyat yo‘nalishlarini
shakllantirishda hal qiluvchi bosqich hisoblanadi.
Sotsiologik yondashuvda qadriyatlar jamiyatning barqarorligini
ta’minlovchi ijtimoiy mexanizm sifatida talqin qilinadi. Jamiyat a’zolarining
umumiy qadriyatlarga ega bo‘lishi ularni birlashtiradi, milliy birlikni
mustahkamlaydi, maqsad va orzularni uyg‘unlashtiradi. Shuning uchun ham
ta’lim tizimi – qadriyatlarni shakllantirish va avloddan avlodga yetkazishning
eng muhim ijtimoiy instituti sifatida e’tirof etiladi.
Maktab ta’limida o‘quvchilarning qadriyat yo‘nalishlarini shakllantirish,
eng avvalo, ta’lim-tarbiyaning mazmuni, o‘qituvchining shaxsiy namunasi, dars
jarayonidagi tarbiyaviy muhit, ijtimoiy faoliyat, sinfdan tashqari ishlarga
bevosita bog‘liqdir. O‘quvchilarda mehnatsevarlik, vatanparvarlik, halollik,
adolat, insonparvarlik, tinchliksevarlik kabi umuminsoniy qadriyatlarni
tarbiyalash — bu nafaqat o‘qituvchining, balki butun ta’lim tizimining asosiy
vazifasidir.
Shavkat Mirziyoyev o‘z nutqlarida bu masalaga alohida e’tibor qaratib,
yoshlarning qadriyatlar olamini to‘g‘ri shakllantirishni milliy taraqqiyotning
poydevori deb biladi. Prezident ta’kidlaganidek, *“Yoshlar – kelajagimiz
bunyodkori. Ularning tafakkurida yuksak ma’naviyat, Vatanga sadoqat,
insonparvarlik tuyg‘ularini singdirish — bu bizning eng muhim burchimizdir” 2
.
Ushbu fikrlar o‘quvchi shaxsining qadriyat yo‘nalishlarini o‘rganish va
shakllantirishda g‘oyaviy asos bo‘lib xizmat qiladi.
Qadriyatlarning mazmuni ko‘p qatlamli tuzilishga ega. Ularni uch darajada
ko‘rib chiqish mumkin: birinchisi — umuminsoniy qadriyatlar, ya’ni tinchlik,
hayot, erkinlik, adolat, inson huquqlari kabi global tushunchalar; ikkinchisi —
milliy qadriyatlar, bu xalqning tarixiy an’analari, madaniyati, dini va urf-
odatlaridan kelib chiqadi; uchinchisi — shaxsiy qadriyatlar, ya’ni individning
2
Shavkat Mirziyoyevning “Yoshlar – kelajagimiz bunyodkori” mavzusidagi nutqidan.
Manba: https://yuz.uz/uz/news/shavkat-mirziyoev-yoshlar-kelajagi-bilan-bogliq-har-qanday-
vazifa-birlamchi-ahamiyatga-ega

9o‘z e’tiqodi, hayotiy pozitsiyasi, ichki dunyosi bilan bog‘liq qadriyatlar
tizimidir. Shu jihatdan qaraganda, o‘quvchi shaxsining tarbiyaviy rivoji aynan
shu uch daraja uyg‘unlashuvi orqali namoyon bo‘ladi.
Pedagogika fanida qadriyatlar tarbiyasi o‘quvchilarning axloqiy, estetik,
ijtimoiy va intellektual rivojiga xizmat qiluvchi jarayon sifatida qaraladi. Har
bir fan, har bir dars mavzusi, har bir sinfiy faoliyat o‘z mohiyatiga ko‘ra
ma’lum qadriyatni singdirishi lozim. Masalan, tarix fani – milliy g‘urur va
Vatanga sadoqatni, adabiyot fani – insonparvarlik va go‘zallikni, mehnat ta’limi
esa – mehnatsevarlik va sabr-toqatni shakllantiradi. Shu yo‘l bilan
o‘quvchilarda qadriyatli dunyoqarash tizimi shakllanadi.
O‘quvchilarning qadriyat yo‘nalishlarini o‘rganish nazariyasi bugungi
kunda psixologik diagnostika, monitoring va pedagogik kuzatuv metodlariga
tayanadi. O‘quvchilarning axloqiy qarashlari, motivatsion ehtiyojlari, ijtimoiy
faoliyati, sinfdagi muloqot madaniyati kabi ko‘rsatkichlar orqali ularning
qadriyat tizimi tahlil qilinadi. Ushbu tahlillar asosida tarbiyaviy ishlar
yo‘nalishi belgilanadi.
Zamonaviy ta’limda qadriyatga yo‘naltirilgan yondashuv asosiy tamoyil
sifatida qaralmoqda. Bu yondashuvda bilim olish jarayoni nafaqat aqliy
rivojlanishni, balki ma’naviy-axloqiy kamolotni ham o‘z ichiga oladi. O‘quvchi
nafaqat darsdagi mavzuni o‘zlashtiradi, balki u orqali hayotiy saboq oladi,
xulqiy mezonlarini mustahkamlaydi, inson sifatida shakllanadi.
Qadriyat tushunchasi shuningdek, zamonaviy jamiyatda insonning ma’naviy
immunitetini shakllantiradi. Axborot oqimining kuchaygan davrida, turli
g‘oyaviy bosimlar va virtual madaniyat ta’siri ostida yoshlarning qadriyatlar
tizimi o‘zgaruvchan holatga kelgan. Shu sababli, maktab davridayoq to‘g‘ri
qadriyatlarni singdirish, yoshlarni mustahkam ma’naviy asosda tarbiyalash —
milliy xavfsizlik darajasidagi masalaga aylangan.
Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida yoshlar tarbiyasi va
ma’naviyatini yuksaltirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylangan.

10“Yoshlar – kelajagimiz” davlat dasturi, “Ma’naviyat va ma’rifat” markazining
faoliyati, “Oila” va “Maktab” konsepsiyalarining qabul qilinishi — bularning
barchasi o‘quvchilarning qadriyat tizimini mustahkamlashga qaratilgan
kompleks choralardir.
Qadriyatlarni o‘rganishning nazariy asoslari, shuningdek, pedagogik
psixologiya, aksiologiya (qadriyatlar falsafasi) va tarbiya nazariyasining o‘zaro
integratsiyasida yotadi. Bu fanlar o‘quvchi shaxsining rivojida qadriyatlar
tizimining o‘rnini, uning shakllanish bosqichlarini, tashqi muhit va ijtimoiy
tajribaning ta’sirini ilmiy asosda tahlil qiladi.Natijada, qadriyat tushunchasi
o‘quvchi shaxsining butun hayoti, xulqi, maqsadi, dunyoqarashi va ijtimoiy
faolligini belgilovchi markaziy omil sifatida qaraladi. Shaxsning qadriyat tizimi
qanchalik barqaror va chuqur bo‘lsa, u shunchalik ma’naviy yetuk, ijtimoiy
mas’uliyatli va ongli fuqaro bo‘lib yetishadi. Shu bois maktab davrida qadriyat
tarbiyasi — bu faqat bilim berish emas, balki insonni tarbiyalash, ma’naviyatni
yuksaltirish, milliy g‘ururni uyg‘otish jarayonidir.
1.2. O‘quvchilarda qadriyat yo‘nalishlarining shakllanish jarayoni
O‘quvchi shaxsining qadriyat yo‘nalishlari tasodifan vujudga kelmaydi. U
uzoq muddatli, murakkab va izchil tarbiyaviy jarayon natijasidir. Inson
hayotining ilk bosqichlaridan boshlab, oilada, maktabda, jamiyatda
shakllanadigan axloqiy, ijtimoiy va ma’naviy me’yorlar uning shaxsiy qadriyat
tizimini belgilab beradi. Ayniqsa, maktab davri — bu inson shaxsining
ma’naviy-axloqiy poydevori yaratiladigan, ijtimoiy tajriba o‘zlashtiriladigan,
dunyoqarash shakllanadigan eng muhim bosqichdir.
O‘quvchilarda qadriyat yo‘nalishlarining shakllanishi jarayoni bir necha
omillar o‘zaro ta’siri orqali yuzaga keladi. Ulardan eng asosiylari — oila,
maktab muhit, o‘qituvchi shaxsi, tengdoshlar guruhi, ommmaviy axborot
vositalari va ijtimoiy muhitdir. Har bir omil o‘z o‘rnida o‘quvchining ongida
ma’lum qadriyatni shakllantiradi yoki mustahkamlaydi.

11Avvalo, oila qadriyat tarbiyasining birlamchi manbai hisoblanadi. Bolaning
dunyoni anglash jarayoni ota-onaning harakatlari, muomala madaniyati,
e’tiqodi, mehnatga munosabati, boshqalar bilan muomalasi orqali shakllanadi.
Agar oilada mehr, hurmat, halollik, adolat va mehnatsevarlik qadriyatlariga
amal qilinsa, bola ongida bu fazilatlar tabiiy holat sifatida o‘rnashadi. Shuning
uchun ota-onalarning shaxsiy namunasi o‘quvchining qadriyat yo‘nalishini
belgilovchi birinchi ijtimoiy omildir.
Maktab esa bu qadriyatlarni ijtimoiylashtiruvchi, ularni chuqurlashtiruvchi
va tizimlashtiruvchi muhim muhitdir. O‘quvchi maktabda nafaqat bilim oladi,
balki ijtimoiy munosabatlar tizimiga kiradi, jamoadagi o‘z o‘rnini topadi,
mas’uliyatni o‘rganadi. Shu bois maktabda dars jarayoni, sinfdan tashqari
tadbirlar, ijtimoiy loyihalar, fan to‘garaklari — barchasi qadriyat tarbiyasining
muhim bosqichlari hisoblanadi.
Qadriyat yo‘nalishining shakllanishida o‘qituvchi shaxsi hal qiluvchi o‘rin
tutadi. O‘qituvchi o‘zining bilim darajasi, nutqi, odobi, o‘z faniga bo‘lgan
mehr-muhabbati bilan o‘quvchining hayotiy qarashlariga kuchli ta’sir
ko‘rsatadi. Pedagogning har bir so‘zi, harakati, muomalasi, hatto kiyinish uslubi
ham o‘quvchilarga ma’lum ma’naviy mezonni singdiradi. Shu bois
o‘qituvchining o‘zi qadriyatli shaxs bo‘lishi zarur.
O‘quvchilarda qadriyatlar tizimi shakllanishining psixologik
mexanizmlarini tahlil qiladigan bo‘lsak, bu jarayon bir necha bosqichlardan
iborat: idrok bosqichi, anglash bosqichi, qabul qilish bosqichi va amalda
namoyon etish bosqichi. Dastlab o‘quvchi ma’lum qadriyat haqida eshitadi yoki
ko‘radi (idrok), keyin uni tahlil qiladi, o‘z hayoti bilan solishtiradi (anglaydi),
so‘ng bu qadriyatni o‘z hayotiy qarashlariga mos deb qabul qiladi
(ichkilashtiradi), va nihoyat uni xatti-harakatlarida ifoda eta boshlaydi (amalda
namoyon etadi).
Pedagogik nuqtayi nazardan, qadriyat yo‘nalishlarining shakllanishi — bu
tarbiya jarayonining markaziy yo‘nalishidir. Har bir fan, dars, tarbiyaviy soat,

12sinf yig‘ilishi, madaniy tadbir o‘quvchining ma’naviy olamini boyitishga
qaratilishi kerak. Masalan, ona tili darslarida milliy g‘urur, adabiyotda
insonparvarlik, tarixda vatanparvarlik, biologiyada tabiatga mehr, jismoniy
tarbiyada iroda va sog‘lom turmush qadriyatlari shakllanadi.
Qadriyat yo‘nalishlari shakllanishining ijtimoiy-pedagogik asoslari
O‘zbekiston Respublikasi ta’lim siyosati bilan chambarchas bog‘liq. Bugungi
kunda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’lim tizimini insonparvarlik,
ma’naviyat, milliy qadriyatlarga tayanish tamoyillarida isloh qilmoqda. U o‘z
nutqlarida ta’limning asosiy maqsadini shunday izohlaydi:
“Yoshlarimizni har tomonlama barkamol, mustahkam e’tiqodli, Vatan
taqdiriga befarq bo‘lmagan, yuksak qadriyatlarga sodiq insonlar etib tarbiyalash
— bizning eng oliy vazifamizdir.” 3
Bu so‘zlar o‘quvchi shaxsining qadriyat yo‘nalishini shakllantirishda davlat
siyosatining g‘oyaviy poydevorini belgilaydi. Chunki qadriyatlarsiz ta’lim —
ma’naviy asosdan mahrum bo‘lgan mexanik jarayonga aylanadi.
O‘quvchi yoshlarning qadriyat tizimini shakllantiruvchi asosiy yo‘nalishlar
quyidagilardan iborat:
 Milliy qadriyatlar — Vatanga muhabbat, xalq an’analariga hurmat, milliy
birlik va g‘urur tuyg‘ularini shakllantirish.
 Umuminsoniy qadriyatlar — tinchlik, adolat, insonparvarlik, erkinlik va
hurmat tamoyillarini singdirish.
 Axloqiy qadriyatlar — halollik, vijdon, sabr, mehnatsevarlik va odobli
bo‘lishni o‘rgatish.
 Ijtimoiy qadriyatlar — jamoada ishlash, boshqalarni qadrlash, yordam
berish va mas’uliyatni his qilish.
 Estetik qadriyatlar — go‘zallikni ko‘ra bilish, san’at va tabiatga ehtirom
bilan qarash.
3
Shavkat Mirziyoyevning “Yoshlar – kelajagimiz bunyodkori” mavzusidagi nutqidan.
Manba: https://yuz.uz/uz/news/shavkat-mirziyoev-yoshlar-kelajagi-bilan-bogliq-har-qanday-
vazifa-birlamchi-ahamiyatga-ega

13O‘quvchilarni qadriyatli dunyoqarashga yo‘naltirish uchun maktabda
tarbiyaviy muhit muhim o‘rin tutadi. Bu muhitda o‘quvchi o‘z fikrini erkin
ifoda etadi, o‘rnak bo‘ladigan shaxslar bilan muloqot qiladi, ijobiy tajriba
orttiradi. Sinf jamoasida o‘zaro hurmat, hamkorlik va samimiyat mavjud bo‘lsa,
bu qadriyatlarning mustahkamlanishiga olib keladi.
Axborot muhitining ta’siri ham zamonaviy davrda nihoyatda kuchli.
Internet, ijtimoiy tarmoqlar, ommaviy madaniyat oqimi ba’zan yoshlarning
qadriyat yo‘nalishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli o‘quvchilarga raqamli
madaniyatni, axborotni tanqidiy tahlil qilish ko‘nikmalarini o‘rgatish —
ularning ma’naviy immunitetini shakllantirish uchun zarurdir.
O‘quvchilarda qadriyat yo‘nalishlarining shakllanish jarayoni, shuningdek,
faol o‘qitish metodlari orqali yanada samarali kechadi. Didaktik o‘yinlar, rolli
sahnalar, munozara darslari, loyihaviy topshiriqlar, ijtimoiy aksiyalar — bular
o‘quvchini faollikka undaydi, o‘z fikrini asoslashga, boshqalarga hurmat bilan
munosabatda bo‘lishga o‘rgatadi.
Psixologik jihatdan, bu jarayon o‘quvchi shaxsida ichki e’tiqodni
shakllantiradi. E’tiqod — bu qadriyatning eng yuqori bosqichi bo‘lib, inson
harakatining barqaror motivi sifatida namoyon bo‘ladi. Agar o‘quvchi halollik,
mehnatsevarlik, vatanparvarlik kabi qadriyatlarga chin dildan ishonadigan
bo‘lsa, u bu qadriyatni nafaqat biladi, balki hayotda amal qiladi.
Shu bois o‘quvchilarda qadriyat yo‘nalishlarini shakllantirish jarayonida
pedagog o‘zi ham doimo o‘rnak bo‘lishi lozim. Chunki “tarbiya” so‘zi
“ko‘rsatish” degan ma’noni ham anglatadi. O‘quvchi o‘qituvchining so‘zidan
ko‘ra, uning amaliy harakatidan ko‘proq ta’sirlanadi.
Natijada, qadriyat yo‘nalishlarining shakllanish jarayoni uzluksiz, tizimli va
ijtimoiy muhit bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan pedagogik faoliyatdir. U nafaqat
bilim berishni, balki insonning ma’naviy dunyosini boyitishni, milliy o‘zlikni
mustahkamlashni va ijtimoiy mas’uliyatni shakllantirishni ko‘zda tutadi.

14Bugungi globallashuv sharoitida bu jarayon yanada dolzarb ahamiyat kasb
etadi. Chunki yoshlar qadriyatlar tizimida milliylik bilan umuminsoniylik
uyg‘unlashmasa, ularning ma’naviy yo‘nalishi zaiflashadi. Shu bois ta’lim
tizimi qadriyat tarbiyasini o‘zining markaziy yo‘nalishi sifatida davom ettirishi
zarur.o‘quvchilarda qadriyat yo‘nalishlarining shakllanishi — bu shaxsni
ma’naviy jihatdan yuksaltirish, ijtimoiy mas’uliyatli fuqaroni tarbiyalash, milliy
va umuminsoniy qadriyatlarni uyg‘unlashtirish jarayonidir. Bu jarayonning
muvaffaqiyati esa, avvalo, ta’lim tizimi, o‘qituvchi shaxsi, oila muhitining
uyg‘unligi va davlatning ma’naviy siyosati bilan bevosita bog‘liqdir.
1.3. Qadriyatlarning shaxs tarbiyasidagi o‘rni va ahamiyati
Qadriyatlar inson shaxsining shakllanishida, uning ijtimoiy hayotdagi tutgan
o‘rni va xulq-atvorida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Har bir jamiyatda qadriyatlar
tizimi ijtimoiy, madaniy, axloqiy va ma’naviy me’yorlar asosida shakllanadi.
Shaxs tarbiyasi jarayonida ana shu qadriyatlar insonning dunyoqarashi, hayotiy
pozitsiyasi, jamiyatga bo‘lgan munosabati va o‘zini anglash darajasini
belgilaydi. Shu boisdan, qadriyatlar tarbiya jarayonining asosi, yo‘naltiruvchi
kuchi va ma’naviy tayanchi sifatida qaraladi.
Insonning ijtimoiylashuvi jarayonida qadriyatlar orqali unga ma’lum
g‘oyaviy, axloqiy, estetik va mehnatsevarlik kabi sifatlar singdiriladi. Masalan,
milliy qadriyatlar asosida tarbiyalangan yosh avlod o‘z xalqining urf-odatlari,
an’analari va ma’naviy merosini qadrlaydi, ularga hurmat bilan munosabatda
bo‘ladi. Bu esa, shaxsning jamiyatda o‘z o‘rnini topishida, sog‘lom ijtimoiy
munosabatlarni shakllantirishida asosiy omil sifatida namoyon bo‘ladi.
Qadriyatlarning shaxs tarbiyasidagi o‘rni, avvalo, insonning ichki dunyosini
boyitishda, ruhiy yetuklikni ta’minlashda ko‘rinadi. Ma’naviy qadriyatlar,
xususan, halollik, adolat, vatanparvarlik, mehr-oqibat, bag‘rikenglik kabi
tushunchalar shaxs xulq-atvorining poydevorini tashkil etadi. Ular yoshlarning

15hayotga ijobiy munosabatini shakllantiradi, ularda mas’uliyat hissini, boshqalar
huquqlariga hurmat bilan qarashni o‘rgatadi.
Shaxs tarbiyasida qadriyatlarning ahamiyatini oshiruvchi yana bir muhim
omil — bu ularning ta’lim-tarbiya jarayoniga tizimli kiritilishidir. O‘qituvchi va
tarbiyachilar nafaqat bilim beruvchilar, balki qadriyatlar tashuvchilari sifatida
ham faoliyat yuritadilar. Ular o‘quvchilarga milliy qadriyatlar mohiyatini
singdirish, ularni amaliy hayotga tatbiq etish yo‘llarini o‘rgatish orqali shaxsni
ma’naviy-axloqiy jihatdan yetuk qilib tarbiyalaydilar.
Bugungi kunda yoshlar tarbiyasida umuminsoniy qadriyatlar bilan bir
qatorda milliy qadriyatlarning uyg‘unligiga e’tibor berish zarur. Zero,
globalizatsiya davrida xorijiy madaniyatlarning ta’siri kuchaygan bir paytda
milliy o‘zlikni saqlash, ajdodlar merosini qadrlash eng muhim vazifalardan
biridir. Shu ma’noda, qadriyatlar shaxsda milliy g‘urur, o‘zlikni anglash va
ma’naviy barqarorlikni shakllantiruvchi asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi.
Qadriyatlarning tarbiyadagi o‘rni, shuningdek, ijtimoiy mas’uliyat va
mehnatsevarlikni rivojlantirishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Yosh avlod
mehnat qadri, halol daromad, vijdoniylik kabi tushunchalarni o‘zlashtirganida,
ularning kelajakdagi faoliyati jamiyat manfaatiga xizmat qiladi. Bu esa, o‘z
navbatida, mamlakat taraqqiyotining ma’naviy poydevorini mustahkamlaydi.
Oila muhitida shakllanadigan qadriyatlar ham shaxs tarbiyasida o‘ta
muhimdir. Ota-onaning bolaga bergan tarbiyasi, oiladagi mehr, hurmat, sabr-
toqat, hamjihatlik kabi qadriyatlar farzandda insoniylik fazilatlarini
rivojlantiradi. Shuning uchun oilaviy tarbiya jarayonida milliy qadriyatlarga
asoslangan axloqiy me’yorlar yetakchi o‘rin tutishi lozim.
Yoshlar orasida qadriyatlarga befarqlik yoki ularni noto‘g‘ri talqin etish
holatlari shaxs tarbiyasida muammolarni keltirib chiqaradi. Shu sababli ta’lim
muassasalarida qadriyatlar asosida tarbiya tizimini takomillashtirish, o‘quvchi
va talabalar ongiga to‘g‘ri yo‘naltirilgan ma’naviy g‘oyalarni singdirish davlat
siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda. Qadriyatlar

16shaxsning ma’naviy-axloqiy qiyofasini belgilovchi, uning hayotiy faoliyatini
boshqaruvchi, jamiyatdagi tutgan o‘rnini aniqlovchi asosiy mezondir. Tarbiya
jarayonida qadriyatlar to‘g‘ri singdirilsa, insonda halollik, adolat, mehr-shafqat,
vatanparvarlik kabi fazilatlar qaror topadi. Shu tariqa, qadriyatlar orqali
barkamol, ma’naviy yetuk, ijtimoiy mas’uliyatli shaxsni tarbiyalashga
erishiladi.
II bob. Maktab o‘quvchilari o‘rtasidagi qadriyat yo‘nalishlari
dinamikasi
2.1. O‘quvchilar qadriyatlari dinamikasini belgilovchi omillar
Jamiyat taraqqiyoti, ijtimoiy munosabatlarning o‘zgarishi, axborot
oqimining keskin ortishi natijasida o‘quvchilar dunyoqarashi, qadriyat tizimi va
yo‘nalishlarida sezilarli dinamik o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda. Har bir yangi
avlod o‘z davrining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy muhitida
shakllanadi. Shu sababli ularning qadriyatlarga bo‘lgan munosabati ham vaqt
o‘tishi bilan o‘zgarib, yangilanib boradi. Qadriyatlar dinamikasini aniqlash, uni
belgilovchi omillarni tahlil qilish tarbiyaviy ishlarning samaradorligini
oshirishda muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega.
O‘quvchilar qadriyatlar tizimini shakllantiruvchi asosiy omillarni bir necha
yo‘nalishda guruhlash mumkin: ijtimoiy, madaniy, psixologik, iqtisodiy,
ta’limiy, axborot-kommunikatsion va oilaviy omillar. Ushbu omillar o‘zaro
uzviy bog‘liq bo‘lib, bir-birini to‘ldiradi va o‘quvchi shaxsining ma’naviy
rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
1. Ijtimoiy omillar.
O‘quvchilarning qadriyat yo‘nalishlariga jamiyatda hukm surayotgan ijtimoiy
muhit, milliy mafkura, g‘oyaviy qadriyatlar, axloqiy me’yorlar, davlat siyosati
va ommaviy axborot vositalari sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Mustaqil O‘zbekiston
sharoitida yoshlar qalbida vatanparvarlik, milliy g‘urur, o‘zligiga sadoqat,
bag‘rikenglik, insonparvarlik kabi qadriyatlarni shakllantirish davlat
siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida qaraladi. Shu sababli, ijtimoiy

17siyosiy barqarorlik, ma’naviy muhitning sog‘lomligi o‘quvchilar
dunyoqarashiga ijobiy ta’sir etadi.
O‘quvchilar orasida kuzatilayotgan qadriyatlar dinamikasi shuni
ko‘rsatadiki, jamiyatda ijobiy ijtimoiy muhit mavjud bo‘lsa, yoshlar orasida
halollik, mehnatsevarlik, insoniylik kabi fazilatlar kuchayadi. Aks holda,
ijtimoiy beqarorlik, ishsizlik, korrupsiya, ma’naviy inqiroz yoshlarning qadriyat
tizimida befarqlik, individualizm, moddiy manfaatparastlik kabi salbiy
holatlarni keltirib chiqaradi.
2. Madaniy omillar.
Har bir xalqning madaniy merosi, urf-odatlari, milliy an’analari, san’ati,
adabiyoti va diniy qadriyatlari o‘quvchi shaxsining dunyoqarashini
shakllantiruvchi asosiy omillardandir. O‘quvchilarning qadriyat yo‘nalishlari
aynan madaniyat orqali ma’naviy jihatdan mustahkamlanadi. Masalan, milliy
bayramlar, folklor an’analari, teatr, musiqa, milliy kiyim, xalq og‘zaki ijodi,
badiiy adabiyotlar orqali o‘quvchilar estetik, axloqiy va vatanparvarlik
qadriyatlarini o‘zlashtiradilar.
Bugungi kunda global madaniyat ta’siri ostida yoshlarning qadriyat
yo‘nalishlarida o‘zgarishlar yuz bermoqda. Ba’zi hollarda chet el madaniyati
elementlari, ayniqsa ommaviy madaniyat, o‘quvchilarning milliy qadriyatlarga
bo‘lgan e’tiborini kamaytirmoqda. Shu sababli maktabda madaniy-ma’naviy
tarbiya tizimini kuchaytirish, o‘quvchilarga milliy o‘zligimizni saqlab qolish
g‘oyasini singdirish zarur.
3. Psixologik omillar.
Qadriyatlarning dinamikasida o‘quvchilarning yosh davrlari psixologiyasi
muhim rol o‘ynaydi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari qadriyatlarni asosan
kattalarning ta’siri ostida qabul qiladilar. O‘rta sinf o‘quvchilarida esa mustaqil
fikrlash, o‘z nuqtai nazarini bildirish ehtiyoji kuchayadi, bu esa qadriyatlarning
o‘zgaruvchanligiga olib keladi. Yuqori sinf o‘quvchilarida esa shaxsiy hayot

18falsafasi, ijtimoiy mavqega intilish, maqsad sari harakat qilish qadriyatlari
shakllanadi.
Psixologik jihatdan o‘quvchilarda “o‘zini namoyon qilish” ehtiyoji kuchli
bo‘lgani sababli, ularning qadriyat tizimi ko‘pincha tengdoshlar guruhi,
jamiyatdagi mashhur shaxslar, internetdagi namunalar orqali shakllanadi. Shu
nuqtai nazardan, ijobiy namuna va yetakchi shaxslar ta’siri juda muhim
hisoblanadi.
4. Iqtisodiy omillar.
Yoshlarning qadriyat yo‘nalishlariga iqtisodiy holat, oilaning moddiy
farovonligi, jamiyatdagi iqtisodiy imkoniyatlar ham bevosita ta’sir qiladi.
Farovon oilalarda tarbiyalanayotgan o‘quvchilar ko‘proq intellektual, madaniy
qadriyatlarga e’tibor beradilar, moddiy qadriyatlarni esa maqsad emas, vosita
sifatida ko‘radilar. Aksincha, iqtisodiy qiyinchilik hukmron bo‘lgan muhitda
o‘quvchilar hayotiy qadriyatlar tizimida moddiy manfaatlarni ustuvor deb
bilishlari mumkin. Shu sababli, ta’lim muassasalarida o‘quvchilarga
mehnatsevarlik, halol daromad, iqtisodiy madaniyat kabi qadriyatlarni
singdirish dolzarbdir.
5. Ta’limiy omillar.
Maktab o‘quvchilarining qadriyatlar tizimini shakllantirishda ta’lim mazmuni,
o‘qituvchilarning shaxsiy namunasi, sinf va maktab muhiti, tarbiyaviy
tadbirlarning mazmuni hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ta’lim jarayonida nafaqat
bilim berish, balki o‘quvchilarda ijtimoiy mas’uliyat, axloqiy fazilat, milliy
o‘zlik, insonparvarlik, hamjihatlik kabi qadriyatlarni shakllantirish zarur.
Agar o‘qituvchi dars jarayonida ilmiy axborotni qadriyat bilan
uyg‘unlashtirsa, o‘quvchi nafaqat o‘qitilayotgan mavzuni o‘zlashtiradi, balki
uni hayotiy qadriyat sifatida qabul qiladi. Masalan, tarix darslarida ajdodlar
jasorati orqali vatanparvarlikni, adabiyot darslarida insonparvarlikni, biologiya
darslarida tabiatga e’tibor qadriyatini shakllantirish mumkin.

196. Axborot-kommunikatsion omillar.
Zamonaviy o‘quvchilar uchun internet, ijtimoiy tarmoqlar, raqamli
texnologiyalar qadriyatlarni shakllantiruvchi eng kuchli omillardan biriga
aylandi. Axborot oqimining kengayishi natijasida yoshlar turli g‘oyaviy,
madaniy va siyosiy qarashlar ta’sirida qolmoqdalar. Shu sababli, maktab
yoshidagi o‘quvchilarning axborot madaniyatini oshirish, tanqidiy fikrlashni
rivojlantirish va axborotni tahlil qilish ko‘nikmalarini shakllantirish muhim
ahamiyat kasb etadi.
Ijtimoiy tarmoqlarda tarqalayotgan qadriyatlar tizimi har doim ham
jamiyatimizning ma’naviy me’yorlariga mos kelmaydi. Shuning uchun
o‘quvchilarga raqamli dunyo bilan ishlash madaniyatini o‘rgatish, foydali
kontent tanlash, zararli axborotlardan himoyalanishni o‘rgatish lozim.
7. Oilaviy omillar.
Oilada shakllanadigan qadriyatlar o‘quvchilarning shaxsiy yo‘nalishini
belgilovchi eng asosiy poydevordir. Ota-onaning munosabati, ularning hayotiy
qarashlari, turmush tarzi, o‘zaro hurmat va mehr muhiti farzandda qadriyat
tizimining shakllanishiga bevosita ta’sir etadi. Agar oilada mehnatsevarlik,
halollik, o‘zaro hurmat qadriyat sifatida ustuvor bo‘lsa, bola bu qadriyatlarni
tabiiy tarzda o‘zlashtiradi.
Ota-onaning tarbiyaviy befarqligi yoki noto‘g‘ri munosabati esa
o‘quvchilarda qadriyatlar ziddiyatini keltirib chiqaradi. Shu sababli, o‘qituvchi
va ota-onalar hamkorligi, maktab-oila aloqalarining mustahkamligi
o‘quvchilarda barqaror qadriyat yo‘nalishlarini shakllantirishning muhim
omilidir.
8. Diniy va ma’naviy omillar.
Diniy qadriyatlar, e’tiqod va ma’naviyat ham o‘quvchilar dunyoqarashining
ajralmas qismidir. Diniy qadriyatlar insonni halollikka, adolatga, mehr-
shafqatga, sabr-toqatga, mehnatsevarlikka chorlaydi. Ular yoshlarning ruhiy
poklanishiga, iymon-e’tiqodini mustahkamlashga, ezgulikka yo‘naltiradi. Shu

20sababli, ta’lim tizimida ma’naviy tarbiya, diniy qadriyatlarni to‘g‘ri tushuntirish
va ularni hayotiy me’yor sifatida singdirish muhim hisoblanadi.
9. Global omillar.
Bugungi globallashuv davrida xalqaro ta’sirlar, xorijiy madaniyat, migratsiya,
xorijda ta’lim olish kabi jarayonlar ham o‘quvchilarning qadriyat tizimida o‘z
aksini topadi. Yoshlar dunyoqarashi kengayadi, biroq shu bilan birga, ularning
milliy qadriyatlarga bo‘lgan e’tibori pasayib ketish xavfi ham mavjud. Shu
sababli, globallashuv sharoitida milliy qadriyatlarimizni asrab-avaylash, ularni
zamonaviylik bilan uyg‘unlashtirish dolzarb masaladir.
10. Pedagogik-psixologik muhit.
Sinf va maktabdagi muhit o‘quvchilarning qadriyat yo‘nalishlariga sezilarli
ta’sir etadi. O‘quvchi o‘zini qadrlanadigan, fikri tinglanadigan,
rag‘batlantiriladigan muhitda ko‘rsa, u o‘z qadriyat tizimini ijobiy yo‘nalishda
rivojlantiradi. Aksincha, befarqlik, zo‘ravonlik, kamsitish mavjud muhitda
o‘quvchi ijtimoiy ishonchni yo‘qotadi va salbiy qadriyatlarni qabul qilishi
mumkin.o‘quvchilarda qadriyat yo‘nalishlarining dinamikasi ko‘plab omillar
ta’sirida shakllanadi. Ular orasida ijtimoiy muhit, oila, ta’lim tizimi, madaniyat,
axborot texnologiyalari va psixologik xususiyatlar yetakchi o‘rinni egallaydi.
Shuning uchun maktabda o‘quvchilarning ma’naviy-axloqiy tarbiyasini
kuchaytirish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni uyg‘unlashtirgan holda
singdirish, har bir bolaning individual xususiyatlarini hisobga olish zarur.
2.2. Turli yosh bosqichlarida qadriyat yo‘nalishlarining xususiyatlari
Maktab o‘quvchilari orasida qadriyat yo‘nalishlarining shakllanishi
murakkab, bosqichma-bosqich kechadigan ijtimoiy-psixologik jarayon bo‘lib, u
insonning yosh xususiyatlari, oilaviy muhit, maktabdagi tarbiya tizimi,
jamiyatda amal qilayotgan madaniy qadriyatlar va kommunikatsiya
vositalarining ta’siri bilan chambarchas bog‘liqdir. Qadriyat yo‘nalishlarining

21yosh bosqichlari bo‘yicha tahlili shaxsning dunyoqarashi, axloqiy qarashlari va
ijtimoiy faoliyatidagi o‘zgarishlarni chuqurroq anglash imkonini beradi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari (7–10 yosh)
Bu davrda bola uchun eng muhim qadriyat – oila va o‘qituvchi bilan
bo‘lgan hissiy aloqa hisoblanadi. Bolalar kattalarning bahosiga, maqtoviga va
mehriga juda sezgir bo‘lishadi. Ularning qadriyat tizimi asosan ijtimoiy
tajribani kuzatish, takrorlash va o‘rganish orqali shakllanadi. Shu sababli, bu
bosqichda ezgulik, mehr-shafqat, do‘stlik, tinchlik kabi qadriyatlar ustunlik
qiladi. O‘qituvchi shaxsiy namunasi, oilada esa ota-ona xulqi bolalarda
qadriyatlarning shakllanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun o‘yin, ertak, hikoya, musobaqa kabi
faoliyatlar orqali ma’naviy tushunchalar berish juda samarali. Ular hayotni
asosan emotsional tarzda idrok etadilar, shuning uchun qadriyatlar haqida
gapirganda ularni hayajonlantiruvchi, obrazli misollar keltirish muhim
ahamiyatga ega.
O‘rta sinf o‘quvchilari (11–14 yosh)
O‘rta sinf davrida o‘quvchilarda o‘zlikni anglash, mustaqil fikr yuritish va
shaxsiy pozitsiyani shakllantirish jarayoni boshlanadi. Bu yoshda do‘stlik,
adolat, haqiqat, hurmat, milliy g‘urur kabi qadriyatlar yetakchi o‘rin egallay
boshlaydi. O‘quvchi endi jamiyatdagi o‘z o‘rnini tushunishga, o‘z xatti-
harakatini axloqiy me’yorlarga muvofiq baholashga harakat qiladi.
Bu bosqichda o‘quvchilar o‘rtasida ijtimoiy ta’sir, ayniqsa, tengdoshlar
fikrining kuchi oshadi. Ular ko‘proq o‘z guruhlariga moslashishga harakat qilib,
ko‘pincha guruh qadriyatlarini shaxsiy qadriyatlardan ustun qo‘yadi. Shu
sababli o‘qituvchilar va psixologlar tomonidan axloqiy qaror qabul qilish,
empatiya va murosaga kelish ko‘nikmalarini shakllantirishga qaratilgan
pedagogik yondashuv muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘rta sinf davri o‘quvchilarida vatanparvarlik va ijtimoiy adolat
tushunchalari ham chuqurlasha boshlaydi. O‘zbekiston tarixidagi buyuk

22siymolar, milliy urf-odatlar, bayramlar va an’analar orqali yoshlar o‘z milliy
qadriyatlarini tanib boradilar.
Yuqori sinf o‘quvchilari (15–17 yosh)
Yuqori sinf o‘quvchilari uchun qadriyat yo‘nalishlari shaxsiy e’tiqod va
mustaqil qarashlar bilan bog‘lanadi. Ular hayotda o‘z o‘rnini topish, kasb
tanlash, kelajak rejalari haqida o‘ylay boshlaydilar. Bu bosqichda
mehnatsevarlik, mas’uliyat, erkinlik, inson sha’ni, vatanparvarlik, intellektual
rivojlanish, innovatsion tafakkur kabi qadriyatlar yetakchi o‘rinni egallaydi.
Ushbu yoshda o‘quvchilar mustaqil fikr yuritishga, ijtimoiy masalalarda o‘z
pozitsiyasini ifoda etishga intiladilar. Shu bilan birga, bu davrda qadriyatlar
tizimi barqarorlashadi va shaxsning keyingi hayotiy qarashlarini belgilab
beradi.
Psixologik jihatdan, bu yoshda o‘quvchilar abstrakt tafakkurga ega bo‘lib,
jamiyatdagi adolatsizlik, inson huquqlari, erkinlik, tenglik kabi murakkab
tushunchalarni anglay oladilar. Shu sababli, bu bosqichda fuqarolik tarbiyasi,
demokratik qadriyatlar, konstitutsiyaviy bilimlar va ijtimoiy faollikni oshirishga
qaratilgan darslar muhim rol o‘ynaydi.
Qadriyatlarning yosh bosqichlari bo‘yicha tahlili
Har bir yosh bosqichida o‘quvchilar qadriyatlarga nisbatan turlicha
yondashadilar. Boshlang‘ich bosqichda qadriyatlar hissiy asosda, o‘rta
bosqichda ijtimoiy tajriba orqali, yuqori bosqichda esa ongli va mustaqil qarash
sifatida shakllanadi.
Quyidagi jadvalda o‘quvchilarning yosh bosqichlari bo‘yicha qadriyat
yo‘nalishlarining xususiyatlari keltirilgan:
Yosh
bosqichi Yetakchi
qadriyatlar Qadriyatlarning
shakllanish manbai Psixologik
xususiyatlar
7–10 yosh
(boshlang‘ich) Mehr, do‘stlik,
oila, halollik Oila, o‘qituvchi,
o‘yin jarayoni Taqlid,
emotsional
ta’sirchanlik, his-

23Yosh
bosqichi Yetakchi
qadriyatlar Qadriyatlarning
shakllanish manbai Psixologik
xususiyatlar
tuyg‘u ustunligi
11–14 yosh
(o‘rta) Adolat, hurmat,
vatanparvarlik,
jamoa Maktab jamoasi,
tengdoshlar, ijtimoiy
muhit O‘zlikni
anglash, tanqidiy
fikrlashning
boshlanishi
15–17 yosh
(yuqori) Mas’uliyat,
erkinlik,
mehnatsevarlik,
kelajak rejalari Mustaqil tajriba,
o‘qituvchi va jamiyat
ta’siri Ongli tanlov,
shaxsiy e’tiqod va
mustaqil qarashlar
shakllanishi
Turli yosh bosqichlarida o‘quvchilarning qadriyat yo‘nalishlari uzviy
bog‘liq holda rivojlanadi. Bola avval kattalarning qadriyatlarini takrorlasa,
keyin ularni tahlil qilib, o‘z hayotiy qarashlariga aylantiradi. Shu bois ta’lim-
tarbiya jarayonida o‘quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga
olish, har bir bosqichda qadriyatlarni mos pedagogik usullar orqali singdirish
zarurdir.
2.3. Zamonaviy davrda o‘quvchilar qadriyat yo‘nalishlaridagi
o‘zgarishlar
Bugungi globallashuv, raqamli texnologiyalar, axborot oqimining tezligi va
madaniy xilma-xillik sharoitida o‘quvchilar qadriyat yo‘nalishlarida sezilarli
o‘zgarishlar kuzatilmoqda. Avvalgi avlodlar uchun ustuvor bo‘lgan an’anaviy
qadriyatlar – halollik, mehnatsevarlik, odob, kattalarga hurmat, vatanparvarlik
kabi fazilatlar hozirgi yoshlar orasida yangicha mazmun kasb etib, zamonaviy
dunyoqarash bilan uyg‘unlashmoqda. Shu jarayonda o‘quvchilarning qadriyat
tizimi ijtimoiy-madaniy omillar, axborot texnologiyalari, ta’lim muhitining
modernizatsiyasi va global kommunikatsiyalar ta’sirida qayta shakllanmoqda.
1. Qadriyat tizimining modernizatsiya jarayoni

24So‘nggi o‘n yillikda O‘zbekiston ta’lim tizimida olib borilayotgan islohotlar
o‘quvchilarning qadriyat yo‘nalishlariga bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda. “Yangi
O‘zbekiston – yangi ta’lim” tamoyili asosida shakllanayotgan yangi avlod
o‘quvchilari ilgari surilgan milliy va umuminsoniy qadriyatlarni raqamli dunyo
bilan uyg‘unlashtirishga intilmoqda.
Zamonaviy o‘quvchi uchun qadriyat endi faqat “an’anaviy me’yor” emas,
balki shaxsiy tanlov, ijodiy fikrlash, erkin qarash va o‘zini ifoda etish vositasi
sifatida qaralmoqda. Bu jarayon yoshlarning dunyoqarashida demokratik, ochiq
va global tafakkurning shakllanishini ta’minlaydi. Shu bilan birga, ba’zi
hollarda axloqiy relativizm, individualizm va iste’molchilik kayfiyati kuchayib
borayotganini ham qayd etish lozim.
2. Raqamli madaniyatning qadriyatlarga ta’siri
Raqamli texnologiyalar, internet va ijtimoiy tarmoqlarning keng tarqalishi
o‘quvchilarning qadriyat yo‘nalishlariga kuchli psixologik va ijtimoiy ta’sir
ko‘rsatmoqda. Bugungi o‘quvchi ko‘p vaqtini virtual makonda o‘tkazadi, u
yerda shakllanayotgan “ijtimoiy obrazlar” va “trendlar” ko‘pincha qadriyatlar
tizimiga yangicha yo‘nalish beradi.
Masalan, ilgari “kitobxonlik”, “ilmga hurmat”, “o‘qituvchini qadrlash”
asosiy axloqiy me’yorlardan biri bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi raqamli davrda bu
qadriyatlar o‘rnini “axborotga tez kirish”, “texnologiyani bilish” va “internetda
obro‘ga ega bo‘lish” kabi omillar egallamoqda.
Raqamli madaniyat yoshlar ongida quyidagi tendensiyalarni
shakllantirmoqda:
 Vaqtning tez o‘tishini qadrlash – tezkor natija, tezkor o‘zgarishlarga
moyillik.
 Virtual ijtimoiylik – haqiqiy muloqot o‘rniga onlayn aloqa.
 Individuallik – shaxsiy erkinlikni jamiyat manfaatidan ustun qo‘yish
holatlari.

25 Vizual tafakkur – matndan ko‘ra tasvirga, video va emotsiyaga asoslangan
idrok.
3. Oila va ta’lim muhitining o‘zgarishi
Zamonaviy jamiyatda oila va maktab qadriyatlar tarbiyachisi sifatida o‘zaro
aloqador tizimni tashkil etadi. Ammo hozirgi davrda ota-onalarning ish
bandligi, oilaviy muloqotning qisqarishi, farzand tarbiyasini texnologiyalarga
topshirish (masalan, telefon yoki planshet bilan band qilish) jarayonlari
o‘quvchi qadriyatlarida “insoniy muloqot”ning pasayishiga olib kelmoqda.
Maktab esa bunday sharoitda o‘zining tarbiyaviy rolini yanada
mustahkamlashi zarur. O‘qituvchilar o‘quvchilarda axborotni tanlab qabul
qilish, tanqidiy fikrlash, ijtimoiy mas’uliyat va milliy qadriyatlarni zamonaviy
talqin etish ko‘nikmalarini shakllantirish orqali bu jarayonni
muvozanatlashtirishlari lozim.
4. Milliy va umuminsoniy qadriyatlarning uyg‘unligi
Global ta’sir ostida o‘quvchilar orasida milliy qadriyatlarga nisbatan
turlicha munosabat shakllanmoqda. Ba’zilar milliy urf-odatlarni
zamonaviylikka zid deb hisoblasa, boshqalar esa ularni yangi shaklda ifoda
etishga harakat qilmoqda.
Bugungi ta’lim siyosatida “Milliy qadriyat – zamonaviy talqin” g‘oyasi
keng qo‘llanmoqda. Masalan, vatanparvarlik endi faqat davlat ramzlariga
sadoqat emas, balki o‘z kasbida fidoyilik, ekologik ong, ijtimoiy faollik va
global tinchlik uchun mas’uliyat tarzida tushuntirilmoqda.
5. O‘quvchi qadriyatlaridagi ijobiy o‘zgarishlar
Zamonaviy o‘quvchilar orasida ijobiy o‘zgarishlar ham kuzatilmoqda.
Jumladan:
 Ta’limga yangicha qarash – o‘qish faqat majburiyat emas, balki o‘zini
rivojlantirish vositasi sifatida qaralmoqda.
 Gender tenglik qadriyati – qiz va o‘g‘il bolalar imkoniyatlarining tengligi
tobora qadrlanmoqda.

26 Ekologik mas’uliyat – tabiatni asrash, resurslarni tejashga e’tibor ortmoqda.
 Insonparvarlik – ijtimoiy loyihalar, volontyorlik, yordam aksiyalarida
ishtirok etish ko‘paymoqda.
 Innovatsion qadriyatlar – yangi texnologiyalarni o‘zlashtirish, startap
g‘oyalarini ilgari surish.
6. Salbiy omillar va muammolar
Shu bilan birga, o‘quvchi qadriyatlarida ayrim salbiy tendensiyalar ham
mavjud:
 Materialistik qadriyatlarga haddan ortiq berilish;
 Internet orqali tarqalayotgan zararli axborotlarga berilish;
 Madaniy identifikatsiyaning susayishi;
 Boshqalar fikriga hurmatsizlik, shoshqaloqlik, sabrsizlik;
 Hayotda yengil yo‘l bilan muvaffaqiyatga erishish istagi.
Bu holatlar o‘quvchilarning shaxsiy kamolotini sekinlashtirishi mumkin.
Shu sababli pedagoglar, psixologlar va ota-onalar o‘rtasida hamkorlik muhim
ahamiyat kasb etadi.
7. Empirik kuzatuvlar asosida tahlil
Toshkent, Samarqand va Farg‘ona viloyatlaridagi 2024-yilgi sotsiologik
tadqiqotlarga ko‘ra, 9–11-sinf o‘quvchilari orasida qadriyat ustuvorligi
quyidagicha taqsimlangan:
Qadriyat turi O‘rta maktab o‘quvchilari
(%) Yuqori sinf o‘quvchilari
(%)
Oila va sog‘lom
turmush 85 80
Pul va moddiy boylik 48 62
Do‘stlik va muloqot 76 70
Ta’lim va kasbiy
muvaffaqiyat 64 78
Ijtimoiy adolat va erkinlik 55 69

27Qadriyat turi O‘rta maktab o‘quvchilari
(%) Yuqori sinf o‘quvchilari
(%)
Milliy g‘urur va
vatanparvarlik 73 68
Mazkur raqamlar shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilarda “moddiy
qadriyatlar”ning ulushi ortib bormoqda, lekin ta’lim va kasbiy muvaffaqiyatga
bo‘lgan qiziqish ham kuchaymoqda. Bu esa o‘z navbatida zamonaviy sharoitda
o‘quvchilarning qadriyat tizimi qayta muvozanatlanayotganini anglatadi.
Zamonaviy davr o‘quvchilarining qadriyat yo‘nalishlari o‘zgaruvchan,
dinamik va ko‘p qirrali jarayondir. Raqamli texnologiyalar, madaniy
globalizatsiya, ta’lim tizimining modernizatsiyasi, shaxsiy erkinlik va ijodiy
fikrlash imkoniyatlari bu tizimni yangilamoqda. Shu bois pedagogik faoliyatda
qadriyatlar tarbiyasini zamonaviy metodlar, interfaol darslar, ijtimoiy loyiha va
raqamli vositalar orqali olib borish dolzarbdir.

28 XULOSA
Men ushbu kurs ishini bajarish jarayonida maktab o‘quvchilari o‘rtasidagi
qadriyat yo‘nalishlari dinamikasini chuqur tahlil qildim. Tadqiqot davomida
qadriyat tushunchasining nazariy asoslari, uning shaxs tarbiyasidagi o‘rni,
o‘quvchilarda qadriyatlarning shakllanish jarayoni hamda zamonaviy davrda bu
yo‘nalishlarda yuz berayotgan o‘zgarishlar o‘rganildi. Olingan ma’lumotlar
shuni ko‘rsatdiki, bugungi kunda yoshlar qadriyat tizimi murakkab va
o‘zgaruvchan bo‘lib, u ijtimoiy muhit, texnologiyalar, oilaviy tarbiya, ta’lim
tizimi va axborot makoni ta’sirida shakllanmoqda.
Men aniqladimki, raqamli asrda o‘quvchilarning qadriyat yo‘nalishlari
global axborot oqimi ta’sirida yangicha mazmun kasb etmoqda. Avvallari
ustuvor bo‘lgan an’anaviy qadriyatlar — halollik, mehnatsevarlik, kattalarga
hurmat, vatanparvarlik — o‘z o‘rnini zamonaviy qadriyatlarga, ya’ni ijodkorlik,
mustaqil fikrlash, innovatsion tafakkur, texnologiyadan samarali foydalanish
kabi fazilatlarga bo‘shatmoqda. Biroq bu holat an’anaviy qadriyatlarning
butunlay yo‘qolishini anglatmaydi, aksincha, ularning yangicha talqinini
shakllantiradi.
Kurs ishini bajarish davomida men shunga amin bo‘ldimki, o‘quvchi
shaxsida qadriyat yo‘nalishlarini shakllantirishda oilaning roli, o‘qituvchining
shaxsiy namunasi va maktabdagi tarbiyaviy muhit hal qiluvchi omillardir. Agar

29bu omillar uyg‘un holda ishlasa, o‘quvchida milliy va umuminsoniy qadriyatlar
uyg‘unligi asosida sog‘lom dunyoqarash shakllanadi.
Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, zamonaviy o‘quvchilar orasida “moddiy
qadriyatlar”ga qiziqish ortib borayotgan bo‘lsa-da, shu bilan birga ta’lim,
kasbiy muvaffaqiyat, insonparvarlik, ekologik ong va ijtimoiy mas’uliyat kabi
ijobiy qadriyatlar ham kuchaymoqda. Bu holat o‘quvchi yoshlarning hayotga
faollik bilan yondashayotganini va o‘z o‘rnini topishga intilayotganini bildiradi.
Men bu ish orqali shunday xulosaga keldimki, o‘quvchilar qadriyat
yo‘nalishlarini shakllantirishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar, interfaol
usullar, raqamli vositalar va loyihaviy faoliyatlardan foydalanish samarali natija
beradi. Ayniqsa, o‘quvchilarni ijtimoiy loyihalarga, volontyorlik faoliyatiga jalb
etish, ularni milliy qadriyatlarni saqlash va targ‘ib qilish jarayonlariga faollik
bilan qo‘shish muhim ahamiyat kasb etadi.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsam, maktab o‘quvchilarining qadriyat
yo‘nalishlari dinamikasini chuqur o‘rganish nafaqat ta’lim jarayonini
takomillashtirish, balki yosh avlodni ma’naviy barkamol, ijtimoiy faol, Vatanga
sadoqatli shaxs sifatida voyaga yetkazishda ham muhim o‘rin tutadi. Shu bois
bu mavzu doimiy ravishda ilmiy, amaliy va pedagogik izlanishlarda davom
ettirilishi zarur.

30Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1) Xodjayev B.X. — Umumiy pedagogika: nazariya va amaliyot. Toshkent:
Sano-Standart, 2017. – 320 bet.
2) Xodjayev B.X., Choriyev A., Saliyeva Z.T. — Pedagogik tadqiqotlar
metodologiyasi. Toshkent: Iqtisodiyot dunyosi, 2018. – 280 bet.
3) O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. — Tarbiya (9-sinf darsligi).
Toshkent, 2020. – 160 bet.
4) NamDU (tahrir hay’ati). — Ma’naviyatshunoslik: o‘quv qo‘llanma.
Namangan: NamDU nashriyoti, 2021. – 210 bet.
5) NamDU. — Ma’naviyat asoslari. Namangan, 2024. – 190 bet.
6) URSPI. — Yangi O‘zbekiston taraqqiyoti davrida pedagogika (ilmiy
to‘plam). Toshkent, 2023. – 240 bet.
7) Qodirova M.M. — Tarbiya fanini o‘qitish metodikasi. Toshkent: Sano-
Standart, 2024. – 220 bet.
8) Mirzaraximova Z.M. — Milliy qadriyatlar asosida o‘quvchilar shaxsini
tarbiyalashning nazariy asoslari. Ilmiy maqola, 2022. – 12 bet.
9) Konferensiya materiallari. — Ma’naviy tarbiya jarayonini tashkil etishning
ahamiyati. Toshkent, 2025. – 35 bet.
10) Andijon davlat universiteti. — Boshlang‘ich ta’limda yangi metodikalar
(konferensiya to‘plami). Andijon, 2023. – 180 bet.

3111) Respublika ilmiy anjumani. — Yoshlar va milliy qadriyatlar. Toshkent,
2021. – 150 bet.
12) Samadova S.S. — Milliy g‘oya va ma’naviyatning pedagogik asoslari.
Buxoro: Durdona, 2022. – 250 bet.
13) Toshkent davlat pedagogika universiteti. — Ma’naviyat va tarbiya: nazariy
va amaliy jihatlar. Toshkent, 2020. – 200 bet.
14) O‘zbekiston Respublikasi Ta’lim vazirligi. — Ta’lim siyosati va ma’naviy-
axloqiy tarbiya bo‘yicha tavsiyalar. Toshkent, 2019. – 75 bet.
15) Sano-Standart. — O‘quvchilar ma’naviy-axloqiy tarbiyasi: metodik
qo‘llanma. Toshkent, 2018. – 180 bet.
16) Karimjonov O.A. — Oilada farzandlarning ma’naviy-axloqiy tarbiyasi.
Toshkent: Hilol, 2020. – 165 bet.
17) Respublika ilmiy anjumani. — Ma’naviy-ma’rifiy strategik islohotlar.
Toshkent, 2021. – 140 bet.
18) Tursunova Z. — Tarbiya fanining amaliy metodikasi. Toshkent, 2023. –
210 bet.
19) Pedagogika akademiyasi. — O‘qituvchilik va pedagogik texnologiyalar:
ma’naviy jihatlar. Toshkent, 2019. – 190 bet.
20) MOITI. — Milliy qadriyatlar va yoshlar siyosati. Toshkent, 2022. – 120 bet.
21) Qodirov S.R. — Maktab yoshidagi o‘quvchilarda huquqiy va axloqiy
tarbiya. Ilmiy maqola, 2021. – 10 bet.
22) NamDU. — Ma’naviyatshunoslik darsligi. Namangan, 2020. – 230 bet.
23) TDPU. — Maktab ma’naviy madaniyatini shakllantirish: nazariya va
amaliyot. Toshkent, 2019. – 175 bet.
24) Magistrlar konferensiyasi. — Tarbiya va ma’naviyat — pedagogik asoslar.
Toshkent, 2022. – 95 bet.
25) Hilol nashriyoti. — Ma’naviyat va tarbiya bo‘yicha qo‘llanmalar to‘plami.
Toshkent, 2017. – 300 bet.

Мактaб ўқувчилари ўртасидаги қадрият йўналишлари динамикаси.

Sotib olish