Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 395.5KB
Покупки 1
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Психология

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

792 Продаж

Maktab tizimida kasbga yo’naltirish ishlarida psixodiagnostik metodikalarni qo’llash

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA'LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI MAVZU : MAKTAB TIZIMIDA KASBGA YO ‘ NALTIRISH ISHLARIDA PSIXODIAGNOSTIK METODIKALARNI QO ‘ LLASH . MUNDARIJA KIRISH… ……………………………………………………………….……….3 I BOB MAKTAB TA’LIM TIZIMIDA KASBGA YO’NALTIRISH ISHLARI TASHKIL ETISH. 1.1§ Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida kasbga yo’naltirish ishlari tashkil etish……………………………………………………………………………….5 1.2§ Kasbga yo’naltirishda qo‘llaniladigan interfaol usullar ……………..………7 1.3§ O‘quvchilarda kasb-hunarga bo’lgan qiziqishlarni shakllantirish …………..10 II BOB O‘QUVCHILARNI KASBIY QIZIQISHLARI PSIXODIAGNOSTIKASI 2.1§ O‘quvchilarning kasbga bo‘lgan qiziqishlarini o‘stirish, kasbga mehr- muhabbat uyg‘otish ……………… …………………………………………...…15 2.2§ Psixodiagnostika metodlari , o’quvchilardan olingan ma’lumotlarni qayta ishlash ………………………………….……………………………………..…..18 XULOSA ……..……………………………………………………………..……33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………………..…34 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi : O'zbekiston Respublikasining 2022-2026 -yillarga mo'ljallangan ,,Taraqqiyot strategiyasi’’da ham takidlab o'tilgan, unda kasbga yo'naltirish, kasb berish xizmatlarini yanada kengaytirish masalalari atroflicha muhokama qilingan. Davlat siyosatiga singdirilgan g'oya raqamli asrning yangi sharoitida yoshlarni muvaffaqiyatli hayotga tayyorlashda kasbga yo'naltirish tizimining ahamiyatini o'zida aks ettiradi. Umumta'lim maktablaridagi o'quv- tarbiya jarayoni bolalarning qobiliyati va layoqatlarini har tomonlama rivojlantirishga, qobiliyati va qiziqishlari asosida malum kasbni shakllantirishga qaratilgan. Keyingi yillarda shu narsa ma’lum bo’ldiki yoshlarni ish bilan ta'minlash, kasbga yo’naltirish davlatimiz siyosatining ustivor vazifalaridan biri bo'lib turibdi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ta’lim siyosatining muhim maqsadlaridan biri yosh avlodni har tomonlama barkamol insonlar qilib tarbiyalashdir. Albatta, barkamol inson deganda ma’naviy jihatdan yetuk, o‘z vatanining tarixi, bugungi va kelajagi uchun qayg‘uradigan, shuningdek jamiyatning iqtisodiy taraqqiyotiga o‘z hissasini qo‘shish ishtiyoqida yonib yashaydigan shaxsni tushunish bugungi kun talabiga mos keladi. Lekin ushbu tushunchaga tahliliy yondashilsa, uning naqadar serqirra, murakkab va har tomonlama umuminsoniy qadriyatlarga mos kelishini idrok etish mumkin. Aytish mumkinki, barkamol insonning shakllanishi, uning munosib kasb-hunarni egallashi, jamiyat taraqqiyoti uchun baholi qudrat o‘z hissasini qo‘shib, yashashi va shu orqali jamiyatda o‘zligini namoyon etishi, ya’ni shaxs sifatida kamol topishi nazarga olinadi. Komillik sari intilish shaxsning kasbiy shakllanishi bilan birgalikda yaxlit holda kechadigan va deyarli bir umr davom etadigan murakkab jarayondir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 28-maydagi “Malakali pedagog kadrlar tayyorlash hamda o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarini shunday kadrlar bilan ta’minlash tizimini yanada takomillashtirishga oid choratadbirlar to‘g‘risida”gi PQ 1761-sonli qarorida ham o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi tizimiga ilg‘or pedagogik uslub va texnologiyalarni, hamkorlikda o‘qitish, amaliy o‘yinlar, interfaol ta’lim uslubi va boshqalarni joriy qilish ko‘rsatib o‘tilgan. Bu esa o‘quvchilarni har tomonlama etuk ma’naviyatli, dunyoqarashi keng, komil insonlar qilib tarbiyalash bilan birga to‘g‘ri kasbga yo‘naltira olish uchun ham dasturil amal bo‘lmoqda. 1 Bu borada maktab bitiruvchilarini kasbga yo'naltirish, iqtidoridan kelib chiqib to'g'ri kasb tanlashi muhim ahamiyat kasb etadi. Ma'lumki, har qanday jamiyatning ravnaqi, ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy barqarorligi, fuqarolarining aqliy va axloqiy salohiyatini yuksak darajada rivojlanganligiga bog'liq. Kurs ishinig ob’ekti : Bu maktab va kasb maktalarining yuqori va bitiruvchi o’quvchilari hisoblanadi. Ularning kelajakdagi hayotini o’zining qiziqishlari asosoida biror faoliyat bilan shug’ullanishi kerak bo’ladi. Kurs ishining maqsadi : O’quvchilarga kasblar borasidagi tasavvurlarni uyg’otish shuning, kasb tanlash va kasbga yo’naltirish yuzasidan nazariy, amaliy ma’lumotlar manbayini toplash. Kurs ishining vazifalari : -talabalarning ilmiy ma’lumotlar bilan tanishtirish: -kasb tanlash va shaxs xususiyatlari o’rtasida bog’liqlikni asoslash; -o’quvchilarda kasbiy psixodiagnostika ishlarini o’tkazish; Kurs ishini amaliy va nazariy ahamiyati: O’quvchilarning kasb hunarga yo’naltirish ishlari va hozirgi davrda ishlab chiqarishni hisobga olish mehnat samaradorligini oshirish, kasb mahoratini takomillashtirish uchun negiz bo’lib hisoblangan kasb tanlashlikni to’g’ri targ’ib qilish. Kasb hunar mohiyatini ochib beruvchi professiogramma, professiografiya, psixogramma asosida mutaxasilarini tayyorlash uchun oliy o’quv yurtlar intilmoqlari lozim. Kurs ishi tuzulishi: Kurs ishi 2ta bob 5ta paragrif, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 28-maydagi “Malakali pedagog kadrlar tayyorlash hamda o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarini shunday kadrlar bilan ta’minlash tizimini yanada takomillashtirishga oid choratadbirlar to‘g‘risida”gi PQ 1761-sonli qarori I BOB MAKTAB TA’LIM TIZIMIDA KASBGA YO’NALTIRISH ISHLARI TASHKIL ETISH. 1.1§ Umumiy o’rta ta’lim maktablarida kasbga yo’naltirish ishlari tashkil etish. Hozirda O’zbekistonda bu fan endi rivojlanishi kerak bo’lgan va yoshlarni tarbiyalashda, ularga kasb tanlashlariga yordam beruvchi asosiy mutaxassislik fani bo’lib bormoqda. Kasbga yo'naltirish- shaxsning bo'lg'usi kasbiy faoliyat subyekti sifatida o'ziga nisbatan shakllanish jarayonini o'taydi, ya'ni k е lajakda bozor iqtisodiyoti munosabatlariga moslashib boradi.Kasbga yo'naltirishga yoshlarning kasbni erkin va mustaqil tanlashning ilmiy- amaliy tizimi sifatida qarash lozim. U har bir shaxsning ham shaxsiy xususiyatlarini, ham xalq xo'jaligi manfaatlari nuqtai nazaridan m е hnat resurslarini to'laqonli taiminlash, bozor iqtisodiyoti munosabatlari zaruriyatini hisobga olish k е rak. Kasb psixologiyasini mohiyati bu insonni kasbga xos xatti – harakatini va kasb tarixi bilan bog’liq tomonlarni ko’rsatib berish, shuningdek yoshlarni, kasb tanlovchilarni o’zi qiziqqan kasbni tanlashlarida yo‘nalishlar berish, keyinchalik kasbdan ketishlariga yordam berish kabilar hisoblanadi. Dunyoga kelgan bola haqida, uning kelajagi haqida, qanday kasbni egallashi haqida ko‘proq uning ota – onasi bosh qotiradi. Bolani maktabga chiqqanidan boshlab uning ota – onasi “Mening bolam kelajakda vrach bo‘ladi”, yoki ma’lum bir kasbni oldindan tayyorlab qo‘yadilar. Lekin hayotni o‘zi bolani shaxs sifatida rivojlanishi, biologik taraqqiyoti, psixologik imkoniyatlari asosida o‘ziga xos bo‘lgan kasbni tanlashlariga imkoniyat yaratadi. 2 Dunyoga kelgan bolada kurtak tarzida o‘ziga xos bo‘lgan imkoniyatlar bo‘ladi. Bola rivojlanib borgan sari unda ma’lum bir tamonga ixtidorlik ham taraqqiy etib boradi. SHaxs bo‘lib borayotgan bolada psixologik xususiyatlar yuzaga chiqib, uni borliqqa bo‘lgan qiziqishini ortirib boradi. Ayrim bolalar yosh davrlaridanoq o‘simliklarga, ularning tuzilishlariga qiziqadilar, ayrimlari xarakatdagi xashoratlarga, xayvonlarga qiziqadilar. Bu maktabda, oliygohda, atrofdagilarning aytib berishlari va o‘zining mustaqil o‘rganishlari bilan shakllanib boradi. Maktabda bolalarga kasb bilan 2 Adizova T.M. Psixokorrеksiya. − T.2005 bog‘liq bo‘lgan tanishtirish darslarini ham tashkil etish zarur bo‘ladi. Bunda bolalar ko‘pchilik kasblar haqida bilib oladilar va kasb tanlashlari uchun imkoniyatlar kengayadi. Ularni yuqori sinflarga o‘tib borishlari bilan birga keyingi etaplarda qaysi kollejga va litseyga kirishlari ham aniqroq bo‘lib boradi. Ular o‘zlari qiziqqan kasbni olishga mustaqil qarorlar qabul qilgan holda intiladilar. Yoshlarning kasb tanlashlari maktabdan boshlanadi. Bunga ularni tayyorlab borish zarur bo‘ladi. Buni psixolog olim Anvar Jalolov o‘zining “Kasb qanday tanlanadi” kitobida shunday ko‘rsatib beradi. Xilma – xil va qiziqarli kasblarni tanlashning asosiy maqsadi yaxshi yashash va yaxshi kasbni tanlash hisoblanadi. O‘zi uchun qiziqarli bo‘lgan kasb insonni har doim o‘z ustida ishlashga, uni yaxshiroq bilishga olib keladi. Insonda kasb tanlash jarayonini yana shu muallif quyidagicha belgilaydi. Insonda ma’lum kasbga, uni egallashga xavas, mayil, orzu, ishtiyoq, xafsala bo‘lmasa u hech qanday kasbni egallay olmaydi. Insondagi shu jarayonlar odamning o‘z kelajagini to‘g‘ri anglashga, tushunishga olib keladi. Unda istak, xohish paydo bo‘ladi. Bular bolada ma’lum bir maqsadni shakllanishiga va bu yo‘lda iroda kuchini sarf qilishga olib keladi. Irodali inson o‘z maqsadi sari intiladi va orzu havaslariga erishadi. Bunda bolada paydo bo‘luvchi xavas atrofdagi insonlarni kuzatish orqali, ularga aytilgan maqtov so‘zlarini tinglash va uning mahoratiga qoyil qolish, odamlarni uning mahoratini maqtashlari, bu insonni bilimdonligi, qo‘lidan ko‘plab ishlar kelishini kuzatishi unda shu insonga o‘xshashga xavasni uyg‘otadi. Unda orzu, armon, tilak, ishtiyoq va xafsala paydo bo‘ladi. Bu jarayonlar bolada uyg‘onayotgan ehtiyojlar va manfaatlar bilan bog‘liq bo‘lib uni o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlarini amalga oshirishning xissiyotlari, irodalari bilan bog‘liq jarayondir. Katta bo‘lib borayotgan bolada xavas paydo bo‘ladi. Kasbga nisbatan olganda bolani shu kasbga qiziqishi, intilishi, mayli, xohish, istak va orzusi bo‘lib ko‘zga tashlanadi. Bu yo‘lda bola o‘ziga tilak tilab shu kasbni egallashga bo‘lgan intilishi sodir bo‘ladi. Agarda bola o‘z tilaklarini xafsala bilan amalga oshirmasa, xarakat qilmasa bu armon va orzu bo‘lib qoladi. Shuning uchun u zo‘r ishtiyoq bilan xarakat qilishi va armonlarini amalga oshirishi zarur bo‘ladi. Ko‘rinib turibdiki bu jarayonlar insonga xos bo‘lgan psixologik jarayonlarni tashkil etib. Insonning maqsadini vujudga kelishining asosi hisoblanadi. Albatta bu jarayonda insondan iroda kuchi ham talab qilinadi. Ishtiyoq bu – zo‘r istak, xohish hisoblanadi. Yoshlarni kasb tanlashlari yo‘lidagi bunday jarayonlarni o‘rgangan psixolog olimlar ularni quyidagicha ta’riflaydilar. Insonni anglash darajasiga ko‘ra kasb tanlashda quyidagi tomonlar ta’riflanadi. Istak – intilishning shunday bir turidirki, bunda inson faqatgina o‘zining hozirgi holatidan norozi ekanini his qilib tursa ham, lekin qanday maqsadga intilayotganini, binobarin, bu maqsadga erishishning yo‘l – yo‘riqlarini aniq bilmaydi. Bunda kishi nima istayotganini o‘zi anglab etmaydi. Bola o‘zi nimani istayotganini anglamas ekan bu istakni amalga oshirib bo‘lmaydi. Insondagi istak ma’lum darajada anglangan bo‘lsa, tilak – xavasga aylanib ketishi mumkin. Tilak – havas intilishning shunday bir turidirki, bunda inson faqatgina qanday maqsadga intilayotganligini biladi, lekin bu maqsadga erishish yo‘llarini aniq bilmaydi. Bunday tilak bo‘lgan payitda bolada ko‘pincha yangi intilish paydo bo‘ladi. Bunda bolada tilakka erishish uchun vosita va yo‘llarqidirish, ba’zi vaqtda esa o‘zida tug‘ilgan tilakni bosishga intilish hosil bo‘ladi. 1.2§ Kasbga yo’naltirishda qo‘llaniladigan interfaol usullar. O‘quvchilarning kasbga bo‘lgan qiziqishlarini o‘stirish, kasbga mehr- muhabbat uyg‘otishda qo‘llaniladigan interfaol usullarni o‘quv jarayonida qo‘llashning tub maqsadi dars qaysi shaklda bo‘lmasin, qaerda o‘tkazilmasin o‘qituvchi bilan o‘quvchining hamkorlikda ishlashini tashkil etishdan iborat. Umumta’lim tizimida interfaol usullarni qo‘llashda o‘qituvchilar uchun quyidagi talablarni tavsiya qilamiz: - ta’lim jarayonida ilg‘or pedagogik texnologiyalarning maqsadi, mohiyatini, taraqqiyot bosqichlarini bilish;- ilg‘or pedagogik texnologiyalarni o‘quv fani maqsadiga muvofiq tanlay olish va amaliyotga tadbiq etish; - pedagogik tamoyillarga to‘laqonli amal qilish barobarida o‘z ustida tinmay izlanishlar olib borish; - interfaol dars shakllarining an’anaviy darsdan ustunligini anglash va har ikkala dars shakllaridan o‘rinli foydalanish malakasiga ega bo‘lish; - o‘quvchi shaxsiy sifatlaridagi o‘ziga xoslik munosabatlarini yakdil anglay olish va induvidial mahorat orqali yondashish malakasiga ega bo‘lish; - darsda o‘quvchilarning ijodkorligi, dunyoqarashi, jamiyatda o‘z o‘rnini topa olishi uchun shart-sharoit yaratish, fan va madaniyatning eng so‘nggi yutuqlari asosida ularni hayotga tayyorlashning samarali shakl va uslublarini amalda qo‘llash. Yangi pedagogik texnologiyalar asosida dars o‘tish jarayonida talabalarda o‘zlashtirish yuqori bo‘lish bilan birga, yo‘naltirilgan kasblariga mehr-muhabbat paydo bo‘lishi, mustahkam kasbiy mahoratga ega bo‘lishlari va buning hayotdagi muhim ahamiyati haqida ham ongli tushunchani hosil qilishlari, tanlagan sohasiga qiziqishlari yanada oshishi tabiiydir. Jamiyatda ta’lim tizimini rivojlantirishning strategik yo’nalishi – bu insonning turli sohalarida maqsadli mustaqil faoliyati asosida uning intelekt va ahloqiy rivojlanishidir. Jahonning rivojlangan davlatlari qatori mamlakatimizda ham ta’limdagi islohotlar jarayonida mustaqil ta’limni rag’batlantirish muhim yo’nalish sifatida kelmoqda. 3 Makatab amaliyotchi psixologining o’quvchilarni rivojlantirish sxemasi; — o'quvchilarning kasblar haqidagi fikrlarini kengavtirish,ularning qobiliyat va imkoniyatlarini aniqlash. — o'quvchilarning bilim hamda motivlarini shakllantinsh íntellektual va ijodiy imkoniyatlanni rivojlantirish hamda ularning kasblar dunyosi haqidagi fikrlarni kengaytinsh: — o'quvchilarda kasbga bo’lgan qobiliyatlarini aniqlash, ularning iiodiy qobiliyatlarini rivojlantirish. ularni ma'lumotnoma va entsiklopedik adabiyotlar bilan tanishtirish. 3 A.Zokirov, K.Farfieva, G.Burxonova, S.Alimxodjaeva. Kasb-hunarga yo‘naltirish jarayonida o‘quvchi shaxsini o‘rganish metodikalari.- T: 2006 yil — o'quvchilarni iuzluksiz kasb hunarga yo'naltinsh, psixologik-pedagogik diagnostik — metodikalar asosida kasbiy qiziqishi, layoqati;motivi va qobilyatlarini erta yoshdan yo’naltirish. Ma’lumki, har qanday jamiyatning ravnaqi, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy barqarorligi uning faqarolarining aqliy jihatdan yetukligi va axloqiy salohiytining yuksak darajada rivojlanganligiga bog’liq. Asrlar davomida saqlanib kelinayotgan xalqning boy intelektual merosi hamda umuminsoniy qadriyatlar asosida madaniyat, ma’rifat, fan-texnologiya va iqtisodiyotning yangi yutuqlari asosida mukammal tayyorgarlikdan o’tgan kadrlarni tayyorlashning yangi tizimini shakllantirish O’zbekiston Respublikasi taraqqiyotining muhim shartlaridan biridir. Shu jumladan ta’lim, ilm-fan sohasida ham bir qator o’zgarishtirishlar kiritilmoqda. Bu o’zgartirishlar bevosita kelajak avlodning barkamol shaxs bo’lib yetishishiga xizmat qiladi.Ta’lim muassasalarida ta’lim olayotgan o’quvchi yoshlarda umumiy o’rta ta’limni davom ettirish uchun zarur bo’lgan savodxonlik, bilim, ko’nikma va malakalar asosida shakllantirish, ta’lim oluvchilarga bilim, ko’nikma va malakalrning zaruriy hajmini berish,ularda mustaqil fikrlash va tahlil qilish qobiliyatini rivojlantirish maqsadida barcha shart-sharoitlar yaratilgan. Kasblar bo’yicha birlamchi bilim, ko’nikmalarni shakllantirish uchun professional tashxislash va kasb-hunarga yo’naltirish bo’yicha choralar amalga oshirilmoqda¹. Bu borada respublikamizda “O’quvchilarni kasb-hunarga yo’naltirish va psixologik-pedagogik tashxis markazi” tashkil etilgan. Bu markaz O’zbekiston Republikasi Konstitutsiyasi va qonunlarida ko’zda tutilgan jamiyat ehtiyoji va mehnat bozori talablari asosida o’quvchilarning o’z qiziqishlari, qobiliyatlari va sog’liqlariga mos bo’lgan kasb-hunarlarni tanlashlariga ko’maklashadi. Ushbu markaz o’quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish va psixologik-pedagogik tashxis sohasidagi yagona davlat siyosatini ishlab chiqish va o’rnatilgan tartibga amalga oshirish, O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining kasb-hunarga yo’naltirish respublika tizimini tashkiliy, ilmiy-metodik, axborot- ma’lumot va dasturiy ta’minlash maqsadida tashkil etilgan. Kasb-hunarga yo’naltirish va psixologik-pedagogik tashxis ishlari holatini nazorat qilish, uni takomillashtirish choralarini ko’rish, tegishli dasturlar, me’yoriy hujjatlar va tavsiyalar ishlab chiqish; mamlakatimizdagi va xorijiy davlatlarning ilg’or tajribalarini umumlashtirish, ommalashtirish va hayotga tadbiq etish; barcha bosqichdagi o’quvchilarni kasb-hunarga yo’naltirish va psixologik-pedagogik hududiy tashxis markazlari va ta’lim muassalaridagi kasb-hunarga yo’naltirish vazifasi yuklatilgan mutaxassislarning malakasini oshirish bo’yicha chora tadbirlar ishlab chiqish; umumiy o’rta ta’lim maktablari o’quvchilarining hayotiy va kasbiy o’zligini anglash borasidagi ustuvor dasturlar va muammolar bilan ishlash respublika tashxis markazining eng muhim vazifalaridan hisoblanadi. 1.3§ O'quvchilarda kasb-hunarga bo’lgan qiziqishlarni shakllantirish. Hozirgi kunda umumiy o'rta ta'lim maktablarida tashkil etilayotgan kasbga yo'naltirish ishlari o'quvchilarning jamiyatimizda o'z o'rnini topishlariga katta yordam bеradi. Bu jarayonda mintaqaviy kasblarni targ'ib qilish bilan birgalikda, o'quvchilarga kasblar to'g'risida ma'lumot b е rish, konsultatsiyalar o'tkazishga yordam b е radi. Shu bilan birgalikda kasbga yo'naltirishbo'yicha ta'lim muassasalarida psixologlarning, maktab p е dagogik jamoasining vazifalarini, kasbga yo'naltirish tadbirlarini amalga oshirishda ham katta ahamiyat o'ynaydi. Yoshlarga ta'lim -tarbiya beruvchi o'qituvchi, ustoz, murabbiy, ta'lim xodim, mutaxassis, rahbar nafaqat bilimdon, balki eng avvalo, yuksak insoniy sifatlar sohibi bo'lishi lozim. Darhaqiqat o'quvchi yoshlarning fanga qiziqishi yoki kasb- hunar tanlashni, uni o'rnganish, malakali mutaxasis bo'lib yetishishiga talim- tarbiya beruvchilarning ma'lakali mutaxasis bo'lib yetishida ta'lim-tarbiya beruvchilarning ma'naviyasi axloqiy fazilati bilimda maxorati mehnat sevarligi fidoiyligi bir so'z bilan aytganda, ijtimoiy- madaniy kamoloti muhim ahamatga ega. Shuningdek ularning kasb madaniyati ham alohida o'rin tutadi. Zero mutaxassis xodimning maxorati yoki kasb madanyati qanchalik yuksak bo'lsa, uning faoliyati shunchalik samarali bo'ladi. O'quvchilarda kasb-hunarga mayl va qiziqish uyg'otish, ularni shakllantirish hamda o'stirish ota-onalar bilan hamkorlik da olib borilsa kutilgan natijalarga erishish mumkin. Shaxsning mutaxassis sifatida shakllanish jarayoni xususida mualliflik qarashlari keltirilgan. Ilgari ishlab chiqilgan shaxsning mutaxassis sifatida shakllanishi yosh xususiyati va ish stajiga bog’liq degan qarashlardan farqli ravishda muallif tomonidan shaxsning kasbiy mahorati bu parametrlarning funksiyasi hisoblanmasligi, aksincha individning kasbiy shakllanishining qaysi bosqichida ekanligiga qarab aniqlanishini ko’rsatib bergan. Kasbiy faoliyatni turli darajada o’zlashtirgan mutaxassislar haqidagi tasavvurlar, qolaversa, kasbiy shakllanish mezonlarining tavsifi keltirib o’tilgan. Malakali kadrlar tayyorlash tizimini uzluksiz ravishda rivojlantirish ehtiyoji va turli ishlab chiqarish sohalarida ko’p yillik ish staji bilan faoliyat yuritayotgan shaxsning o’z imkoniyatlarini to’liq amalga oshirmasligi shaxsni har tomonlama kasbiy faoliyatda o’zini namoyon qilishi muammosini yuzaga keltirdi. Bu muammolarni hal qilmasdan turib kelgusi kasbiy faoliyatdagi muvaffaqiyatli sifatli ta’limni va rejalashtirishni amalga oshirish mumkin emas. Bu muammoning amaliy ahamiyati uni turli fan doiralar qatorida psixologiya doirasida ham o’rganishni muhimligini ko’rsatib berdi. 4 Kasbiy shakllanish jarayonini o’rganishdagi qiyinchiliklar qobiliyatlar va kasbiy qobiliyatlarning ishni bajarishning muayyan bir usuliga asoslangan normativ faoliyatga yo’naltirilganligidadir. Shuning uchun ham kasbiy yetuklik darajasi ajratib ko’rsatilmaydi, balki faqatgina yosh xususiyati va mutaxassis sifatida yuritilayotgan vaqt inobatga olinadi. Shaxsning kasbiy shakllanishi masalasi ko’pgina mualliflar tomonidan tadqiq qilingan. Bu inson taraqqiyotida tez-tez uchraydigan jarayondir. Ko’pincha mutaxassis shaxsining to’la taqlil qilish tushib qoladi, shaxsning kasbiy shakllanish bosqichi esa hayot yo’li bosqichi bilan muvofiq tarzda ko’rib chiqiladi. Shuning uchun vaqt doirasida qatiy chegaralanib qoladi. Ijtimoiy sohalarda faoliyat yurituvchi shaxsning kasbiy shakllanishini o’rganishda insonning imkoniyatlarini 4 Mirashirova N. Maktabgacha tarbiya muassasalarida psixologik xizmat. -T.:TDPU, 2003 to’liq ochib beruvchi sub’ekt va ijtimoiy muhit orasidagi turli ijtimoiy aloqalar tipiga ahamiyat berish muhimdir. Har bir ijtimoiy aloqalarning yana odamovilik va muloqotchanlik kabi kichik tiplarga bo’linishi biz uchun muhim ahamiyatga egadir. Birinchi tipda sub’ekt o’zini topgan, o’zida va faoliyatida o’zini o’zgartirishni xohlamasligi bilan tavsiflanadi. Ikkinchi tip esa sub’ektning o’zini o’zi qidirishi bilan izohlanadi. Bu o’tish, oraliq holat hisoblanadi. Individ (yoki jamiyat) bir shaklni tark etib jamiyatning boshqa yuqori darajasiga erishadi. Garmonik aloqalar uchun sub’ekt yaxlit shaxs sifatida namoyon bo’ladi, u sub’ekt-predmet tartibi - rolli niqob sharti bilan belgilanadi. Bu yerda inson—taraqqiyotning absolyut harakati holatidal bo’ladi. 5 Kasbiy maorif- o'quvchilarga mahalliy sharoitlarning ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarini hisobga olib, u yoki bu kasb egalariga, mutaxassislarga bo'lgan ehtiyojlarni, turli kasblardagi professional mehnatning mazmunini , kasbning insonga qo'yadigan talablarini, mehnat sharoitlarini moddiy va ma’naviy rag'batlantirish sharoitlarini, kasbni egallash mumkin bo'lgan o'quv muassasalari turlarini ma’lum qilish, ya’ni bunda o'quvchilar turli kasblar va ixtisosliklarning xarakteri va o'ziga xosliklari bilan tanishadilar. Kasbiy konsultatsiya- individual xarakterga ega bo'lib, ayrim o'quvchilarga ular egallamoqchi bo'lgan kasbning xususiyatlari va o'z imkoniyatlarini to'g'ri anglashga ko'maklashishininazardatutadi. Kasbiy diagnostika- o'quvchilarda kasb tanlash sub’ekti shaxsini uning ma’lum shaxs xususiyatlari tanlayotgan kasb talablariga mosliginazardatutiladi. Kasbiy tanlash (saralash)- muayyan kasbni muvaffaqiyatli ravishda egallab, o'z oldiga qo'ygan fuqarolik (xususiy) burchini yuqori saviyada ado eta biladigan shaxslarni ajrata olishdan iborat jarayondir. Kasbiy bilimlar, shakllangan ma’lum ko'nikmalar, malakalarga asoslangan holda tekshirish me’zonlariga suyanib, omilkorlik bilan oqilona saralash o'tkaziladi. Kasbiy yo'nalganlik inson shaxsi yo'nalganligining bir ko'rinishi hisoblanib, bu holat uning chuqur shaxs 5 V.S. Muxina, Rivojlanish psixologiyasi. - 4-nashr, - M.: Akademiya, 1999. tuzulmalarigacha kirib boradi. Kasbiy yo'nalganlik insonning individual-psixologik va individual-tipologik xususiyatlarigacha, uning qadriyatlar tizimiga, steriotiplariga, qobiliyatlari va qiziqishlariga borib taqaladi. Kasbga yo’naltirishnish bosqichlariv quyidagilarga bo’lishimiz mumkin: 1-bosqich: Boshlang’ich sinf o’quvchilarini qobilyatlarini, kasbiy motivatsiyasini aniqlash, yo’naltirish 2-bosqich: O’smirlik davrida kasbiy motivini aniqalash rivojlantirish 3-bosqich: Yuqori sinf o’quvchilarini kasbga yo’naltirish Kasb tanlashdagi xatolar 1. Jamoaga qo’shilib kasb tanlash 2. Kasbni u haqdagi tashqi tasavvurga qarab tanlash 3. Biror bir kasb egasiga taqlid qilgan holda kasb tanlash 4. O’quv fanini kasbga o’xshatish 5. Faqat kasbning nufuzigaq arab tanlash 6. Kimga yoki nimagadir jahl qilib kasbt anlash 7. O’z qobiliyatini yetarli darajada hisobga olmaslik 8. Tasoddifiy kishilar fikriga tayanish I BOB XULOSASI Maktab o'quvchilarida kasb-hunar tanlashga ko'malashishning asosiy maqsadi — umumiy o'rta ta'lim muassasalarida kasb-hunarga yo'naltirish ishlarini tashkil etish, o'quvchilarda kasbiy bilimlarni va motivatsiyani, ijtimoiy hayotdagi kasbiy olamga moslashuv va jamoaviy hamkorlik ko'nikmalarni shakllantirish. Bugungi kunda har bir insonning kasblar olamida o'z-o'zini topishi,kasbiy o'zligini anglashi, jamiyatda o'z o'rnini topishga intilishi va unga qiziqishlari kun sayin ortib bormoqda. Minglab kasblar ichida qaysi birini tanlash, unga shaxs moyilligi, layoqati va qiziqishlarining mos kelishi yoki kelmasligini bilish shaxs istiqbolida muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa o'quvchi- yoshlarni kasbga yo'naltirish umumta'lim maktabi ishining tarkibiy qismidir. Ma'lumki, agar kasb to'g'ri tanlangan bo'lsa, inson uchun mehnat quvonch, ijodiy ilhom manbaiga aylanadi, bu esa inson uchun ham, jamiyat uchun ham foydalidir. Shu o'rinda psixologlarimiz ta'kidlaganidek, insonning o'zi hohlagan kasbni erkin tanlashi nihoyatda katta ahamiyatga ega. Inson sevgan ishi bilan shug'ullansa, u bu ishdan xursand bo'lishi, qanoat hosil qilishi, ko'p tashabbus ko'rsatishi, charg'imay g'ayrat bilan ishlashi mumkin. Xulosa o'rnida aytish mumkinki, kasb tanlash katta hayot yo'lidagi eng muhim qadamdir. Inson hayotda o'zini baxtli his etishi uchun albatta, atrofida mehribon, sevimli insonlar bo'lishidan tashqari, o'z qiziqishi bilan amalga oshiradigan kasb-hunarga ham ega bo'lishi zarur. Ba'zi yoshlar ko'p yillar orzu qilib yurgan mutaxassislik uchun oliy ta'lim muassasasiga hujjat topshirish damlari yaqinlashganda, «Men kelajakda shu sohaning mutaxassisi bo'la olamanmi, bunga mening bilimim va iqtidorim yetadimi?» — deb o'ylanib qoladilar. Ayrimlar o'zlarining ko'p yillik orzularidan ham voz kechib, hozirgi kunda dolzarb ahamiyatli o'rin tutayotgan sohaga qiziqib, kutilmaganda o'z fikrlarini o'zgartiradilar. Asosiysi, yoshlar to'g'ri yo'lni tanlash o'z hayotlari oldida juda katta mas'uliyatli vazifa ekanligini yaxshi bilishlari va faqatgina qiziqishlari yuqori bo'lgan kasb sirlarini egallashga intilishlari zarur. II BOB O‘QUVCHILARNI KASBIY QIZIQISHLARNI PSIXODIAGNOSTIKASI 2.1§ O‘quvchilarning kasbga bo‘lgan qiziqishlarini o‘stirish, kasbga mehr- muhabbat uyg‘otish Bugungi yoshlar har tomonlama intellektual salohiyatga ega. Ular zamonaviy kompyuter texnologiyalarini, fanlar bo‘yicha barcha yangiliklarni tez o‘zlashtira oladilar, internet bilan muloqotda bo‘la oladilar. Qolaversa, yoshlarning biror kasbni o‘rganish jarayonida ana shunday fikrlay oladigan, yangiliklar yarata oladigan, dunyoqarashi keng bo‘lib etishishlari davr talabiga aylandi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "O'zbekiston yangi taraqqiyot davrida ta'lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi farmonida 2021-2022 o'quv yilidan boshlab "Kasbga yo'naltirish tizimi"ni joriy etish, 7-sinfdan boshlab o'quvchilar o'rtasida interaktiv so'rovnoma o'tkazish, 7-9 sinflar uchun har oyda "Kasblar oyligi" mavzusidagi tadbirlar tashkil qilish, kasbga yo'naltirishda "ustoz-shogird" tizimini yanada irvojlantirish kabi vazifalar belgilab berilgan. Shundan kelib chiqqan holda maktablarda o'quvchilarni to'g'ri kasbga yo'naltirish tizimini oliy ta'limda pedagogika sohasida joriy etilgan klaster tizimiga intergativ asosda bog'lash orqali uni rivojlantirish maqsadga muvoifq qilib belgilandi. Kasbga yo'naltirish bo'yicha mavjud yondashuvlar tub o'zgarishlarni talab qilmoqda. Kasbga yo'naltirish zamonaviy insonni bozorga to'liq yo'naltirishi va uning raqamli makonda muvaffaqiyatli rivojlanishi uchun zarur shart bo'lishi lozim. Mamlakatimizda joriy etilgan "Kasbga yo'naltirish tizimi" Bu tizim doirasida bir qator vazifalar belgilab o'tilgan, jumladan: kasb-hunarga bo'lgan qiziqishini aniqlasish va ularning ma'lumotlar bazasini yaratish; 7-sinf o'quvchilari uchun har oyda bir marta "Kasblar olamiga sayohat" mavzusida maxsus kurslar olib borish; 8-sinf o'quvchilari uchun har chorakda kamida bir marotaba "Mening kelajakdagi kasbim" mavzusida seminar-treninglar olib borish hamda o'quvchilarni kelajakda egallamoqchi bo'lgan kasblarga yo'naltirish; 9-sinf o'quvchilarining kasbiy moyilligi bo'yicha o'tkazilgan pedagogik-psixologik tashxislar natijalari asosida kelgusida aniq ishchi kasblar yoki mutaxassislikka qaratilgan keying ta'limga tayyorlash bo'yicha kasb-hunar maktablarida, hamkor muassasalarda ta'lim olishi mumkin bo'lgan o'quvchilar o'rtasida kasbga yo'naltirish ishlarini olib borish va hokazo. 6 Umumta’lim maktablarida mashg‘ulot olib boruvchi o‘qituvchi hozirgi zamon talablaridan kelib chiqib, avvalo, kasbning ahamiyati, maqsad vazifalarini aniq bilgan holda darslarni tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Masalan, amaliy san’at turlari bo‘yicha o‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirishning asosiy maqsadi quyidagilardan iborat: tevarak-atrofdagi voqea-hodisalarni, go‘zallikni seza bilishga, ulardan bahra˗ olishga va ularga to‘g‘ri baho berishga o‘rgatish; madaniyatimiz va ma’naviyatimizni, boy milliy merosimizni qadrlash, ˗ asrabavaylash va ular bilan faxrlanish tuyg‘usini shakllantirish; mashhur usta-hunarmandlarning ijodiy uslublarini har jihatdan mukammal ˗ o‘rgatish; kasb-hunarga bo‘lgan qiziquvchanlik, izlanuvchanlik va yaratuvchanlik ˗ qobiliyatlarini oshirish. Ushbu maqsadlarni amalga oshirishda, ayniqsa, noan’anaviy usullardan foydalanish o‘quvchilarning fanga bo‘lgan qiziqishlarini o‘stiradi. Chunki yuqori darajadagi kasbiy madaniyat, mustaqil fikrlay oladigan, turli echimlarni mustaqil hal qiladigan, jahon standartlariga mos keladigan barkamol avlodni shakllantirishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar, o‘qitishning interfaol usullari katta ahamiyatga ega. Boshlang'ich sinf o'quvchilarining o'quv faoliyatidagi umumiy diagnostikasi quyidagi yo'nalishlarda tashkil qilinishi mumkin. 1. Motivatsion diagnostika nostandart vaziyatlarda bilimlarni uzatish va ulardan foydlanishda namoyon bo'ladigan o'quv faoliyatining rivojlanish darajasini nazarda tutadi. 6 O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "O'zbekiston yangi taraqqiyot davrida ta'lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi farmon 2. Kognitiv diagnostika tasniflash, guruhlash, muammolarga nisbatan optimal yechimlarni tanlash kabilardan iborat aqliy faoliyat darajasini nazarda tutadi. 3. Tarbiya diagnostikasi bolalarda og'ishgan xulq va uning sabablarini hamda shaxslararo munosabatlarda xulq atvorning ahloqiy me'yorlarini tashxislashni nazarda tutadi. 4. Tezkor diagnostika favqulodda vaziyatlarda bolada yuzaga keladigan turli o'zgarishlarni tashxislash va uning sabablarini aniqlashni nazarda tutadi. O'quvchilarning kasbiy o'zligini aniqlashga bir qator omillar ta'sir korsatadi (jadval). Bu omillar natijasida vujudga keladigan muammolar oldindan bashorat qilingan holda, uni oldini olish va bartaraf etish usullari joriy etilishi lozim. Bugungi kunda o‘quvchilarni kasb-hunarga yo’naltirishda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish samarali natijalar beradi. Jumladan “Aqliy xujum”, “Bumerang”, “Tarozi”, “Yelpig’ich”, “Kichik guruhlarda ishlash”, “Venn diagrammasi” “Sinkven” kabi pedagogik texnologiyalardan foydalanish tavsiya etiladi. Skarabey texnologiyasi interaktiv texnologiya bo’lib, u o’quvchilarda fikriy bog’liqlik, mantiq, xotiraning rivojlanishiga imkoniyat yaratadi va har qanday muammoni hal qilishda o’z fikrini ochiq va yerkin ifodalash mahoratini shakllantiradi. Ushbu texnologiya o’quvchilarga mustaqil ravishda bilimning sifati va saviyasini xolis baholash, o’rganilayotgan mavzu haqida tushuncha va tasavvurlarni aniqlash imkonini beradi. Ushbu texnologiya o’quvchilar tajribasidan foydalanishni ko’zda tutadi va reflektiv kuzatishlarni amalga oshiradi, faol ijodiy izlash hamda fikriy tajriba o’tkazish imkoniyatlariga yega bo’ladi. “Tarozi” texnologiyasini munozarali, murakkab mazmunli mavzularni o’rganishda qo’llash mumkin. U tanqidiy tafakkur, mantiq, ijodiy improvizasiya, fikran tajribalarni rivojlantirishga yo’naltirilgan bulib o’quvchini dalillash qobiliyatini rivojlantirish, o’z dalillarini yozma va og’zaki shaklda ishonchli va lo’nda ifodalashni shakllantiradi, o’z nuqtai nazarini himoya qilish, muxoliflarni ishontirish va munozara madaniyatiga o’rgatadi. “Yelpig’ich” texnologiyasi murakkab, ko’p tarmoqli, mumkin qadar muammoli turidagi mavzularni o’rganishga qaratilgan bo’lib, uning mohiyati shundan iboratki, bunda mavzuning turli tarmoqlari bo’yicha bir yo’la axborot beriladi. Ayni paytda, ularning har biri alohida nuqtalardan muhokama yetiladi. Bu interaktiv texnoloiya tanqidiy, tahliliy, aniq mantiqiy fikrlashni muvaffaqiyatli rivojlantirishga hamda o’z g’oyalari, fikrlarini yozma va og’zaki shaklini ixcham bayon yetish, himoya qilishga imkoniyat yaratadi. Bu texnologiya umumiy mavzuning ayrim tarmoqlarini muhokama qiluvchi kichik guruhlarning, har bir qatnashuvchining, guruhning faol ishlashiga qaratilgan. O’quvchilarni kasb-hunarga yo’naltirish ishlari ta’lim-tarbiya bilan uzviy kechadigan, uning barcha qirralarini qamrab oladigan uzluksiz jarayondir. Bunday hamkorlik o’sib kelayotgan yosh avlodga ongli kasb tanlash, o’z kasbiy istiqbolini belgilash hamda jamiyat ravnaqiga munosib hissa qo’shish imkonini yaratadi. 2.2 § Psixodiagnostika metodlari , o’quvchilardan olingan ma’lumotlarni qayta ishlash Psixodiagnostik metodlarning asosiy xususiyati shundan iboratki, o’rganilayotgan hodisaning miqdoriy (va sifatiy ) baholash imkoniyatining mavjudligi tufayli o’lchash-sinashga yo’naltirilganligidir.Buni ma`lum qoidalarni bajarish natijasida amalga oshirish mumkin bo’ladi. O'smirlar va ilk o'spirinlarning kasb tanlashi katta hayotiy ahamiyatga ega bo'lgan ham shaxsiy, ham ijtimoiy muammo bo'lganligadan bu jarayonda ota-onalar, jamoatchilik va turli kasb ustalari ham faol qatnashishlari kerak, chunki yoshlar ko'p hollarda kattalarning maslahatlari va tavisyalarin i hisobga olgan holda qat'iy bir fikrga, qarorga kelishlari mumkin. Shuni ham aytib o'tish o'rinliki, maktab o'quvchilari kasb tanlash borasidagi o'z qarorlarini, ko'pincha, har tomonlama dalillab bera olmaydilar, biroq ularning ko'pchiligi bu masalaga о ngli ravishda yondashishga intiladilar. Tadqiqot ishimizda o’quvchilarning kasbga qiziqishini aniqlash maqsadida “Qiziqishlar xaritasi ”metodikasini oldik. Maqsad:o‘quvchilarning kasbiy qiziqishlari, qobiliyatlarini aniqlashga mo‘ljallangan bo‘lib, maktab psixologining kasbiy proforientatsion yo‘nalishda ko‘nikma va malakalarini shakllantirishga qaratilgan. Mashg‘ulotning borishi: Qiziqishlaringiz sohasi va yo‘nalishi aniqlashga qaratilgan quyidagi savollarning har birini diqqat bilan o‘qing va mumkin qadar aniq javob berishga harakat qiling. Agar savolda so‘ralgan mazmun, sizga, har tomonlama ma’qul tushsa va juda yoqsa, unda javob varaqasining tegishli katakchasiga ikkita plyus (++) belgisini qo‘yasiz. Agar savol mazmuni shunchaki yoqsa, unda bitta plyus (+), agar yoqish- yoqmasligini bilmasangiz yoki ikkilansangiz unda, nol (0) qo‘yasiz. Agar savol mazmuni sizga ma’qul bo‘lmasa, minus ( — ), agar juda yoqmasa, ya’ni bu faoliyatni yomon ko‘rsangiz, unda ikkita minus ( — — ) belgisini qo‘yasiz. Vaqt chegaralanmagan, lekin diqqat bilan, savollarni tushirib qoldirmay, tez-tez o‘ylab javob bering. D iqqat boshladik! Quyidagi faoliyatlar bilan shug‘ullanishni yoqtirasizmi? Havas qilasizmi? Istaysizmi? 1.O‘simliklar va hayvonlarning hayoti bilan shug‘ullanish, tanishish. 2.Geografiya darsligi, geografiyaga oid kitoblarni o‘ qish 3.Geologik ekspeditsiyalar haqidagi badiiy yoki ilmiy - ommabop adabiyotlar o‘ qish. 4.Odam anatomiyasi va fiziologiyasi darslari va shu sohaga oid darsliklar, kitoblarni o‘ qish. 5.Uy-r o‘ z g‘ or darslari yoki r o‘ z g‘ or ishlariga taalluqli vazifalar. 6. Fizikadagi yangi kashfiyotlar va buyuk fiziklarning hayoti, ijodi haqidagi ilmiy-ommabop adabiyotlar o‘ qish. 7. Ximiya fanidagi yangi ixtirolar yoki buyuk ximiklarning hayoti va ijodi haqida o‘ qish. 8. Texnika sohasiga tegishli jurnallar o‘ qish (masalan, "Sirli olam", "Fan va turmush"). 9. Ilmiy-ommabop jurnallardagi elektronika va radiotexnika b o‘ yicha yutuqlar va yangiliklar haqida maqolalar o‘ qish. 10. Har xil metallar va ularning xususiyatlari bilan tanishish. 11. Yog‘ochlarning har xil turlari va ularni amalda q o‘ llash haqida bilish . 12. Qurilish sohasidagi yutuqlarni bilish. 13. Har xil turdagi transport (avtomobil, temiryo‘l) haydovchilari haqida kitoblar o‘qish, filmlar ko‘rish). 14. Uchuvchi va kosmonavtlar haqida kitoblar o‘qish, filmlar ko‘rish. 15. Harbiy texnika bilan tanishish 16. Tarixiy voqealar va tarixiy arboblar haqidagi kitoblar o‘ qish. 17. O‘zbek va jahon adabiyoti klassiklarini o‘ qish. 18. Gazeta va jurnallarning maqola va ocherklarini muhokama qilish. 19. Sinfda va maktabda b o‘ layotgan ishlar va voqealarni muhokama qilish . 20. Maktab hayoti (tarbiyachi, o‘ qituvchi, sardorlarning faoliyati) haqida kitoblar o‘ qish. 21. Militsiyaning faoliyati haqida filmlar k o‘ rish, kitob o‘ qish. 22. O‘qiyotgan, ishlayotgan yoki yashayottan joyingizni chiroyli qilib bezash, narsalarni saranjomlash, tartibga keltirish. 23. "Qiziqarli matematika", "boshqotirmalar" haqidagi maqola va kitoblar o‘ qish. 24. Iqtisodiy geografiyani o‘ rganish. 25. Chet tili mash g‘ ulotlari. 26. Buyuk rassomlar hayoti, tasviriy san’atning rivojlanish tarixi bilan tanishish. 27. Mashhur sahna va kino artistlarining hayoti bilan tanishish, ular bilan uchrashish, fotosuratlarini yi g‘ ish. 28. Mashhur musiqachilarning hayoti va ijodi bilan, musiqa san’ati nazariyasiga doir masalalar bilan tanishish va o‘ rganish. 29. Sport va buyuk sportchilar haqida jurnal, gazeta, kitoblar o‘ qish 30. Biologiya, botanika, zoologiyani o‘ rganish . 31. Geografik ixtirolar va ma’lumotlar orqali har xil mamlakatlar bilan tanishish . 33. Odamlar qanday qilib kasalliklar bilan kurashishlarini o‘rganganlari haqida, tibbiyot sohasidagi yutuqlar haqida o‘qish. 34. Yengil sanoat korxonalariga ekskursiyaga borish. 35. "Fiziklar hazillashadilar", "Qiziqarli fizika sohasida kitoblar o‘qish. 36. Tabiatdagi ximiyaviy hodisalarni kuzatish, ximiyadan tajribalar o‘tkazish, ximik reaksiyalarning borishini kuzatish. 37. 3amonaviy texnikaning eng so‘nggi yutuqlari bilan tanishish (radio va teleko‘rsatuvlarni eshitib, ko‘rib, gazetalardagi maqolalarni o‘qib). 38. Radiotexnika to‘garaklariga qatnashish yoki elektriklarning ishi bilan tanishish. 39. Metallarga ishlov berishda ishlatiladigan har xil o‘lchov asboblari bilan tanishish. Ular bilan ishlash. 40. Yog‘ochdan uy jihozlari tayyorlash jarayonini kuzatish, mebel l arning yangi namunalarini o‘rgan i sh. 41. Quruvchilar bilan uchrashish, ularning faoliyatini kuzatish. 42. Yo‘l xarakati vositalari haqida ommabop adabiyotlapni o‘qish. 43. Dengizchilar haqida kitoblar o‘qish, filmlar ko‘rish. 44. Harbiy mazmundagi filmlarni ko‘rish, kitob o‘qish, katta to‘qnashuvlar va janglar tarixi bilan tanishish. 45. O‘zimizda va chet el miqyosida bo‘layottan, siyosiy voqealarni muhokama etish. 46. Adabiy-tanqidiy maqolalarni o‘qish. 47. Radio va televizordan har hil yangiliklar va axborot ko‘rsatuvlarini eshitish va ko‘rish. 48. Tuman, shahar, respublikada bo‘layotgan kundalik voqealardan xabardor bo‘lish. 49. O‘rtoqlaringizga darslarini bajarishda yordam berish va tushuntirish ishlarini olib borish (agar o‘zlari qila olmasalar). 50. Do‘stlarning, tanishlarning yoki adabiy qahramonlarning qilmishlarini to‘g‘ri va haqqoniy tahlil etish va ba h olash. 51. Oilaning oziq-ovqat bilan ta’minlanishiga ahamiyat berish, sayohatlar chog‘ida hamma uchun ovqatlanishni tashkil etish. 52. Matematika sohasidagi kashfiyotlar, buyuk matematiklar hayoti va faoliyati haqida ilmiy ommabop adabiyotlarni o‘qish. 53. Xalq xo‘jaligi rejalarining bajarilishi bilan qiziqish. 54. Chet tilida badiiy adabiyotlarni o‘qish. 55. Redkollegiya a’zosi bo‘lish, gazetalarni badiiy bezash bilan shug‘ullanish. 56. Drama teatri va yosh tomoshabinlar teatriga borish. 57. Opera yeki simfonik musiqalarni eshitish. 58. Sport musobaqalarini tomosha qilish, sportga doir radio va teleko‘rsatuvlarni eshitish, ko‘rish. 59. Biologiya to‘garagiga qatnashish. 60. Geografiya to‘garagida shug‘ullanish. 61. Yerdagi minerallarning geografik tarqalishi haqida tasvirlar, ma’lumotlar yig‘ish va xaritalar tuzish. 62. Odam organizmi xislatlarini, kasallikning paydo bo‘lish sabablari va da ’ volash usullarini o‘rgatish. 63. Pazandalik to‘garagiga qatnashish, uyda ovqat tayyorlash. 64. Fizikadan tajribalar o‘tkazish. 65. Eritmalarni tayyorlash reaktivlarning og‘irligini o‘lchash. 66. Hap xil mexanizm (soat, dazmol)larni yig‘ish, tuzatish. 67. Aniq o‘lchov asboblari (ossillograf, ampermetr, voltmetr)ni ishlatish , ular yordamida har xil hisoblarni olib borish. 68. Metaldan har xil detallar va buyumlar yasash. 69. Yog‘ochdan har xil qismlar va ashyolar yasash yoki yog‘ochni bad i iy bezash (o‘ymakorlik, kuydirish, naqsh berish). 70. Har xil imoratlarning eskizlarini, qurilishlarning chizmalarini bajarish. 71. Yosh temiryo‘lchilar yoki avtohavaskorlar to‘garagiga qatnashish. 72. Parashyutchilar seksiyasida, aviamodelchilar to‘garagida ishtirok etish yoki aviaklub ishida qatnashish. 73. O‘q-yoy otish to‘gapagida shug‘ullanish. 74. Har xil xalqlar va mamlakatlarning kelib chiqish tarixini o‘rganish. 75. Adabiyot fanidan sinf va uy insholari yozish. 76. O‘zga odamlarning harakatlari, xylqi va hayotini kuzatish. 77. Jamoat topshiriqlarini, biron bir ishni bajarish, tashkil etish uchun o‘rtoqlarini uyushtirish , birlashtirish. 78. Kichik yoshdagi bolalarga qarash ularga kitob o‘qib berish, shug‘ullanish, har xil hikoyalar gapirib berish, yoki biron bir i sh da ularga ko‘maklashish. 79. Tengdoshlar va kichik bolalar orasida tartib va muntazam intizom o‘rnatish. 80. Sotuvchi, oshpaz, ofitsiantlarning faoliyatini kuzatish 81. Matematika to‘garagida shug‘ullanish. 82. Ishlab chiqarishning rivojlanish masalalarini o‘rganish, ishlab chiqarish korxonalarida hisob-kitob va rejalash borasidagi yutuqlar haqida bilish. 83. Chet tilidagi lug‘atlar bilan ishlash, yaxshi tanish bo‘lmagan tilda o‘ziga xos murakkab nutq xycyciyatlarini tahlil qilish. 84. Muzey va badiiy ko‘rgazmalarga borish. 85. Tomoshabinlar oldida, sahnada badiiy faoliyat ko‘rsatish. 86. Biron bir musiqiy asbobda o‘ynash. 87. Sport o‘yinlarini o‘ynash. 88. O‘simlik va hayvonlarning rivojlanishini kuzatib, yozib borish. 89. Mustaqil ravishda geografik xaritalarni tuzish, har xil geografik ma’lumotlarni to‘plash. 90. Geologiya muzeylari uchun ko‘rgazma materiallar, minerallar to‘plami yig‘ish. 91. Vrach, hamshira, dorishunoslarning faoliyati bilan tanishish. 92. Bichish va tikish to‘garagiga qatnashish, o‘zingizga va oila a’zolaringizga tikish. 93. Fizika to‘garagida shug‘ullanish, yoki fizika bo‘yicha qo‘shimcha mashg‘ulotlarga qatnashish. 94. Ximiya to‘garagida shug‘ullanish yoki ximiya bo‘yicha qo‘shimcha mashg‘ulotlarga borish. 95. Texnika to‘garaklarida n birida shug‘ullanish (samolyot, dengiz kemalari va boshqa inshootlarning modelini yasash). 96. Elektr asboblari, apparatlari va hap xil elektr mashinalarin i ng tuzilishi bilan tanishi sh , ishini kuzatish har xil radiouskuna va o‘lchov asboblari bilan shug‘ullanish. 97. Mehnat darslarida metallga ishlov berish ustaxonasida shug‘ullanish. 98."Mohir qo‘llar" yoki yog‘ochga ishlov berish to‘garagida shug‘ullanish. 99. Qurilishda bo‘lish, qurilish jarayoni va bezash ishlarini kuzatish. 100. Transport va yo‘lovchilarning yo‘l harakati qoidalarini bajarishlarini kuzatish. 101. Eshkak eshuvchi, yelkanli qayiqchi, akvalangchi (g‘avvoslar) to‘garaklarida va suvda cho‘kayotganlarni qutqarish brigadasida qatnashish. 102. H arbiy (masalan, "shunqorlar") o‘yinlarida ishtirok etish . 103. Tarix muzeylariga borish , madaniy obidalar va yodgorliklar bilan tanishish. 104. Adabiyot to‘garaklarida shug‘ullanish, adabiyotdan qo‘shimcha mashg‘ulotlarda ishtirok etish. 105. Shaxsiy kundalik tutish. 106. Xalqaro ahvol haqida sinfda axborot berish. 107. Tarbiyachilik (masalan, sardorlik) ishlarini bajapish. 108. 0damlarning xatti-harakatlari va odatda yashiradigan ba’zi bir xulqlarining sabablarini ochish, aniqlash. 109. Do‘kon da xaridorlarga kerakli buyumlarni tanlashda yordam berish. 110. Matematikadan qiyin masalalarni yechish. 111. Pullik kirim-chiqimlarning aniq hisob-kitobini olib borish. 112. Chet tili to‘garaklarida shug‘ullanish yoki chet tilidan qo‘shimcha darslarga qatnashish. 113. Badiiy to‘garaklarda shug‘ullanish. 114. Badiiy-havaskorlik ko‘riklarida ishtirok etish. 115. Xorda ashula aytish yoki musiqa to‘garaklarida qatnashish. 116. Sport seksiyalarining birida shug‘ullanish. 117. Biologiya olimpiadalarida qatnashish yoki o‘simliklar va hayvonlar ko‘rgazmasini tayyorlash. 118. Geografik ekspeditsiyada qatnashish. 119. Geologik ekspeditsiyada qatnashish . 120. Kasallarning ahvolini kuzatish, g‘amxo‘rlik qilish, tegishli yordam berish, ahvollarin i yengillashtirish choralarini ko‘rish. 121. Oshpazlik va qandolatchilik ko‘rgazmalariga qatnashish yoki borish. 122. Fizika olimpiadasida qatnashish. 123. Ximiyadan qiyin masalalar yechish, olimpiadalarda qatnashish. 124. Texnik sxema va chizmalarni tahlil qilish, ularni mustaqil ravishda tuzish. 125. Murakkab radiosxemalarni ta h lil qilish. 126. Ishlab chiqarish korxonalariga ekskursiyaga borish, uskunalar va dastgohlarning yangi turlari bilan tanishish , ularda ishlash yoki ta’mirlash ishlarini kuzatish. 127. O‘z qo‘li bilan yog‘ochdan biror narsa yasash. 128. Qurilish ishlarida imkon darajada yordamlashish. 129. Avtomobil, trolleybuslarga xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash ishlarida baholi qudrat qatnashish. 130. Har qanday ob-havo sharoitida ham "tez yordam" samolyotda uchish yoki katta tezlik bilan uchuvchi samolyotlarni boshqarish. 131. Qat’iy o‘rnatilgan tartib bo‘yicha yashash, kun tartibiga qat’iy rioya qilish. 132. Tarix to‘garagida shug‘ullanish, tarixiy ma’lumotlarni to‘plash, ma’ruzalar qilish. 133. Adabiyot manba a lari bilan ishlash, o‘qiganlarim haqida taassurotlarimni kundalikka yozib borish. 134. Munozaralarda va kitobxonlar konferensiyalarida qatnashish. 135. O‘quvchilar jamoatchiligi yig‘ilishi yoki majlislarini tayyorlash va o‘tkazish. 136. Tarbiyasi yomon bolalarga ta’sir ko‘rsatish, bolalar va o‘smirlar tarbiyasi masalalari haqida kattalar bilan muhokama qilish. 137. Militsiya ishiga yordam berish, "militsiyaning yosh do‘sti" to‘garagiga a’zo bo‘lish. 138. Doim har xil odamlar bilan muloqotda, aloqada 6o‘lish. 139. Matematika olipiadalarida qatnashish. 140. Tovarlar va ular narxining kelib chiqishini bilish, oylik maosh, mehnatni tashkillashtirishni tushunishga harakat qilish. 141. Do‘stlarim bilan chet tilida gaplashish. 142. Tasviriy san’at ko‘rgazmalarida qatnashish. 143. Teatr to‘garagiga borish. 144. Teatr ko‘rik-tanlovlariga qatnashish. 145. Sport musobaqalarida qatnashish. 146. Bog‘da yoki tomarqada o‘simliklarni o‘stirish, hayvonlarni tarbiyalash va parvarish qilish. 147. Joylarni xaritaviy (topografik) ko‘rinishda suratlarini chizish. 148. Berilgan dastur bo‘yicha murakkab va jiddiy topshiriqlarni bajarishga to‘g‘ri keladigan qiyin va uzoq muddatli sayohatlarga borish. 149. Shifoxona, poliklinika yoki dorixonada ishlash. 150. Oziq ovqat yoki yengil sanoat korxonasida mutaxassis bo‘lib ishlash (tikuvchi, bichuvchi, qandolatchi). 151. Fizikadan qiyin masalalar yechish. 152. Ximiyaviy ishlab chiqarish korxonasida ishlash. 153. Texnik ijodiyot ko‘rgazmasida ishtirok etish. 154. Elektroenergetika yoki radioelektronika sohasida ishlash. 155. Dastgoh, (stanok)da ishlash, har xil detallar, buyumlar tayyorlash. 156. Chizmalar asosida modellar, yog‘ochsozl i k ishlarini bajarish. 157. Qurilish brigadasida ishlash. 158. Yo‘lovchi yoki yuklarni tashish, yo‘l h arakati qoidalariga qat’iy rioya qalish. 159. Bo‘ronli ob-havoda katta daryo yoki ochiq dengizda ishlash. 160. Xarbiy injener yoki qo‘mondon bo‘lish. 161. Ona diyorning tarix i y obidalariga sayohat qilish. 162. Hikoyalar yozish, she’r va masal tuzish. 163. Devoriy gazeta yok i davriy matbuot uchun maqola yoki ocherklar yozish. 164. Mehnat shanbaligida brigadaga boshchilik qilish. 165. Kichik bolalar uchun o‘yinlar, bayramlar tashkil etish. 166.Yuridik tashkilotlarda ishlash (sud, prokuratura, advokatura huquqiy maslahatxonalarda). 167. Odamlarga har xil katta va kichik xizmatlar ko‘rsatish. 168. Har doim matematik bilimlar talab qiladigan ishlarni bajarish. 169. Xalq xo‘jaligi korxonalarining iqtisodi, rejalashtirilishi va moliyaviy ta’minlanishi sohasida ishlash. 170. Chet tilidan olimpiada, tanlov va konferensiyalarda qatnashish. 171. Tasviriy san’at ko‘rgazmalarida ishtirok etish. 172. Sahnada yoki kinoda o‘ynash. 173. Musiqachi, musiqiy rej i ssyor yoki musiqa darsidan o‘qituvchi bo‘lish. 174. Jismoniy tarbiya o‘qituvchisi yoki treneri bo‘lish. Ilovalar Javob varaqasi Familiya____________ Ism_________Maktab_______Sinf________ 1 30 59 88 117 146 2 31 60 89 118 147 3 32 61 90 119 148 4 33 62 91 120 149 5 34 63 92 121 150 6 35 64 93 122 151 7 36 65 94 123 152 8 37 66 95 124 153 9 38 67 96 125 154 10 39 68 97 126 155 11 40 69 98 127 156 12 41 70 99 128 157 13 42 71 100 129 158 14 43 72 101 130 159 15 44 73 102 131 160 16 45 74 103 132 161 17 46 75 104 133 162 18 47 76 105 134 163 19 48 77 106 135 164 20 49 78 107 136 165 21 50 79 108 137 166 22 51 80 109 138 167 23 52 81 110 139 168 24 53 82 111 140 169 25 54 83 112 141 170 26 55 84 113 142 171 27 56 85 114 143 172 28 57 86 115 144 173 29 58 87 116 145 174 II BOB XULOSASI . Har bir inson hayotida kasbiy faoliyat muhim ahamiyatga ega. Ota-onalar farzandlarining ilk qadamlaridanoq uning kelajagi to g risida o ylab qolishadi. Farzandlarining qiziqish va qobiliyatlarini kuzatish orqali ularning kasbiy kelajagini aniqlashga harakat qiladilar. Kopgina maktab bitiruvchilari kelajakda kim bolsam ekan yoki qaysi sohaning mutaxassisi bo'lsam ekan? - degan savolni oz oldilariga qo'yib, kasb tanlash muammosiga duch kelishadi. Natijada oquvchilar tomonidan mutaxassisliklar tasodifan tanlanadi. Hech qanday maxsus tayyorgarlikka ega bolmasdan yoki kasbiy kelajagini tushunib etmasdan maktab bitiruvchilarining bir qismi darhol ishga joylashadi. Bunday misollarni keltirib otadigan bolsak juda kop. Shunday ekan, o’sib kelayotgan yosh avlodni kasb hunarga yo’naltirish, to’g’ri kasb egallashga yo’naltirish masalasi faqat hozirgi kunda emas balki azaldan hayotiy ahamiyatli, dolzarb muammolardan biri ekanligini ko’rishimiz mumkin. Farzandlarimizni erta yoshligidan boshlab qiziqishlari, moyillik va qobiliyatlarini e’tiborga olib ularni kasb hunarga to’g’ri yo’naltirsak, nafaqat oilaning, balki butun jamiyatning ravnaqiga samarali ijobiy ta’sir qiladi. Keng ma’noda kasbiy shakllanish deganda insonning o‘z aqliy qobiliyatlari, jismoniy imkoniyatlari, u yoki bu sohaga bo‘lgan layoqatlari, qiziqish va intilishlari, shuningdek qadriyat va dunyoqarashlariga ko‘ra biron-bir kasb sohasida ta’lim olishi, keyinchalik shu sohaga kirishib, moslasha borishi va nihoyat yillar davomida etuk va malakali mutaxassis bo‘lib etishishi tushiniladi. XULOSA Har qanday jamiyatning ravnaqi, ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy barqarorligi uning fuqarolarining aqliy va ahloqiy salohiyatini yuksak darajada rivojlanganligiga bog'liq.Inson bolasi kamolga yetgani sari ilmga, ma'rifatga Dastlabki saboqni u maktabdan oladi. Maktabga birinchi bor kelgan bolada o’qishga nisbatan qiziqishlari juda yuqori bo’ladi. Keyinchalik maktabdagi qiyinchiliklar sabab qiziqishi so’nishi mumkin. Shunday vaziyatlarda ustozlari va ota onasi yonida turib yordam qilishlari lozim bo’ladi. Davlatimizni ham eng yuqorida qo’ygan maqsadlaridan biri hisoblanadi. Ammo kelajagimiz egalari bo'lgan yoshlarga ta'lim berish ularni o'qitish bilan bog'liq ayrim muammolar bugungi kunda kishini o'ylantirib qo'yayotgani tabiiy. Masalan bolalarning har hil xarxashalaridan ularga nisbatan qattiq qo’llik bilan yondoshmasligi lozim bo’ladi. B.Shouning fikri bo'yicha kasb - mutaxassislarning chetdagi odamlarga qarshi fitnasidir. YE.A.Klimov o'z ishlarida bu borada bir necha ta'riflarni ilgari suradi. Nisbat batafsil ta'rif quyidagicha "Kasb - jamiyat uchun zarur va qadriyatli soha bo'lib bunda insondan jismoniy va ruhiy kuch talab etadi" bu kuchlar unga sarflangan mehnat o'rniga yashashi va rivojlanishi uchun muhim vositalar omili sifatida namoyon bo'ladi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ta’lim siyosatining muhim maqsadlaridan biri yosh avlodni har tomonlama barkamol insonlar qilib tarbiyalashdir. Albatta, barkamol inson deganda ma’naviy jihatdan yetuk, o‘z vatanining tarixi, bugungi va kelajagi uchun qayg‘uradigan, shuningdek jamiyatning iqtisodiy taraqqiyotiga o‘z hissasini qo‘shish ishtiyoqida yonib yashaydigan shaxsni tushunish bugungi kun talabiga mos keladi. Lekin ushbu tushunchaga tahliliy yondashilsa, uning naqadar serqirra, murakkab va har tomonlama umuminsoniy qadriyatlarga mos kelishini idrok etish mumkin. Aytish mumkinki, barkamol insonning shakllanishi, uning munosib kasb-hunarni egallashi, jamiyat taraqqiyoti uchun baholi qudrat o‘z hissasini qo‘shib, yashashi va shu orqali jamiyatda o‘zligini namoyon etishi, ya’ni shaxs sifatida kamol topishi nazarga olinadi. Komillik sari intilish shaxsning kasbiy shakllanishi bilan birgalikda yaxlit holda kechadigan va deyarli bir umr davom etadigan murakkab jarayondir. Keng ma’noda kasbiy shakllanish deganda insonning o‘z aqliy qobiliyatlari, jismoniy imkoniyatlari, u yoki bu sohaga bo‘lgan layoqatlari, qiziqish va intilishlari, shuningdek, qadriyat va dunyoqarashlariga ko‘ra biron-bir kasb sohasida ta’lim olishi, keyinchalik shu sohaga kirishib, moslasha borishi va nihoyat yillar davomida etuk va malakali mutaxassis bo‘lib etishishi tushiniladi. F OYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Farmoni. 2019-yilning 29-aprel. 2. O'zbekiston Respublikasida o'quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo'naltirish tizimini rivojlantirish konsepsiyasi. Toshkent. O'quvchilarni kasb-hunarga yo'naltirish va psixologik-pedagogik Respublika tashxis markazi. 2010 3. O ' zbekiston Respublikasi Prezidentining " O ' zbekiston yangi taraqqiyot davrida ta ' lim - tarbiya va ilm - fan sohalarini rivojlantirish chora - tadbirlari to ' g ' risida " gi farmon 4. O ‘ zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017- yil 6- apreldagi “ Umumiy o ‘ rta ta ’ lim va o ‘ rta maxsus , kasb - hunar ta ’ limining davlat ta ’ lim standartlarini tasdiqlash to ‘ g ‘ risida ” gi 187- son qarori . 5. O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 28- maydagi “ Malakali pedagog kadrlar tayyorlash hamda o ‘ rta maxsus , kasb - hunar ta ’ limi muassasalarini shunday kadrlar bilan ta ’ minlash tizimini yanada takomillashtirishga oid choratadbirlar to ‘ g ‘ risida ” gi PQ 1761- sonli qarori 6. A . Zokirov , K . Farfieva , G . Burxonova , S . Alimxodjaeva . Kasb - hunarga yo ‘ naltirish jarayonida o ‘ quvchi shaxsini o ‘ rganish metodikalari .- T: 2006 yil 7. Ontogenez psixologiyasi : nazariy eksperimental tahlil E . G ’ oziyev ; O ’ zr oliy 8. O’rta maxsus ta’lim Vazirligi, O’zbekiston Milliy universiteti.-T.:-Noshir, 2010.360 9. Boltaboyev S.A va boshqalar. "Kasb tanlashga yo'llash" ma'ruzalar matni. Toshkent. Nizomiy nomli TDPU 2003 10. Musilmanov N.A, Mullaxmedov R.G "Kasb tanlashga yo'llash" Toshkent 2007 11. Nishanova Z.T. Psixologik xizmat. -T.: TDPU, 2006. - 162 b. 12. (Metodika manbasi: Nemov R.S.Psixologiya: Ucheb.dlya 13. stud.vissh.ped.ucheb.zavedeniy: V Z kn. – Z ye izd. – M.: Gumanitar.izd.tsentr 14. . E.G’oziyev, K.Mamedov Kasb psixologiyasi.-T :O’zMU, 2003 15. V.S. Muxina, Rivojlanish psixologiyasi. - 4-nashr, - M.: Akademiya, 1999. 16. N.Semago,M. Semago,Bolaning aqliy rivojlanishini baholash nazariyasi va amaliyoti.Maktabgacha va boshlang'ich maktab yoshi.-Sankt-Peterburg: Nutq,2010. 17. L.S. Vygotskiy, Inson taraqqiyoti psixologiyasi. - M Eksmo nashriyoti, 2005. 18. F. N. Gonobolin. "Psixologiya"“Ma’rifat” nashriyoti, M., 1973 y 19. Vygotskiy L. S. O'smirning pedologiyasi. 6 jildda T. Bolalar psixologiyasi 20. B. Elkonin tahriri ostida. M.: Pedagogika 1984. 132-yillar. 21. Semenyuk L.M. Rivojlanish psixologiyasi bo'yicha o'quvchi: talabalar uchun darslik 22. Ed. DI. Feldshtein: 2-nashr, to'ldirilgan.Moskva: Amaliy psixologiya instituti, 1996. INTERNET SAYTLARI: 1. http://www.referat.ru 2. www.inter-pedagogika.ru 3. www.school.edu.ru 4. www.ziyouz.com 5. http://www.lex.uz

MAKTAB TIZIMIDA KASBGA YO‘NALTIRISH ISHLARIDA PSIXODIAGNOSTIK METODIKALARNI QO‘LLASH.

Купить