Maktabgacha pedagogika fanining predmeti maqsad va vazifalari - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	56.9KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	02 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Saidmuhammadalixon Ataullayev

Ro'yxatga olish sanasi 29 Noyabr 2023

134 Sotish

Maktabgacha pedagogika fanining predmeti maqsad va vazifalari

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
“MAKTABGACHA TA’LIM METODIKASI” KAFEDRASI
“MAKTABGACHA PEDAGOGIKA” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: “Maktabgacha pedagogika fanining predmeti maqsad va vazifalari”
mavzusidagi

Kurs ishi rahbari: X .Atamurodov
Bajardi: MT-22-10 (C) talabasi
F. Turobova

“Himoyaga tavsiya etilsin”
“Maktabgacha ta’lim metodikasi”
kafedrasi mudiri
____________PhD,dotsent X.I.Yusupova
TOSHKENT-2024

MUNDARIJA:
KIRISH..............................................................................................................3
I BOB. MAKTABGACHA PEDAGOGIKA ASOSI
1.2.Maktabgacha pedagogika fanining nazariy asoslari.....................................5
1.2. Ilk yosh davri bolalarining rivojlanishidagi o’ziga xosliklari.................10
1.3.Maktabgacha yoshdagi bola shaxsining rivojlanishi va xususiyatlar...........15
II BOB. MAKTABGACHA PEDAGOGIKA PREDMETLARI VA RO’LI
2.1.Maktabgacha pedagogikaning predmeti va uning vazifalari………….…...19
2.2.Maktabgacha tarbiya pedagogikasining boshqa fanlar bilan bog‘liqligi..….23
2.3.Pedagogik ilmiy tadqiqot metodlari……………………...………………….24
2.4. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi fanining maqsadi va vazifasi……..…....27
XULOSA………………………………………………………………….…….33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………….…...35
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Mustaqillik tufayli o‘z taraqqiyot yo‘lidan
borayotgan O‘zbekistonda yangicha fikrlaydigan bo‘layotgan voqea hodisalarga
erkin munosabat bildiradigan va tanqidiy mushohada yuritadigan yoshlarni
tarbiyalash uchun keng imkoniyatlar yaratib berilmoqda. Ular qatorida ta’lim
samaradorligini oshirish uchun o‘quvchilarda irodaviy sifatlarni tarkib toptirish
borasida qator ishlarni amalga oshirib kelmoqdalar. O’sib kelayotgan avlodning
jamiyat normalarini to’la qonli qabul qilishi, o’z davrining yaxshi va kerakli kishisi
bo’lib etishishi oilaning boshqa rasmiy tarbiya maskanlari bilan o’rnatadigan
to’g’ri munosabatlari bevosita bog’liq. Ijtimoiylashuv jarayonida maktabgacha
ta’lim muaasasalarining o’rni alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki maktabgacha
ta’lim muaasasalarining xodimlari bolaning ota-onasi bilan bevosita, har kuni
muloqotda bo’ladi va ular maktab ma’muriyatidan farqli ikki xil funktsiyani
bajaradi: rasmiy va norasmiy. Undan tashqari, tarbiyachining o’zi ota-onaga
nisbatan ikki xil holatda bo’ladi – rasmiy tarbiyachi va samimiy, e’tiborli
suhbatdosh tarzida. Lekin oila a’zolari bilan maktabgacha ta’lim muaasasalarining
xodimlarining bitta bola tarbiyasidagi ishlarini uyg’unlashtirish, yaxshi samaraga
erishish unchalik oson ish emas. Chunki ikkala tomon bir-biriga ishongan
taqdirdagi ular o’rtasida samimiy muloqot bo’lishi va tarbiyada ijobiy natijalarga
erishish mumkin.
Kurs ishining maqsadi: Maktabgacha ta’lim tashkilotida Ilk va
maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishidagi o’ziga xosliklari va Davlat
talablari hujjatining olib borilishi maqsad qilib belgilandi..
Kurs ishining vazifalari:
• Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishi.
• 2-3 va 3-4 yoshli bolalarning o’ziga xosliklari.
• Maktabgacha yoshdagi bola shaxsining rivojlanish va xususiyatlari .
3

Kurs ishining ob‘yekti: Mavzuni yoritishda ta’lim sohasiga oid respublika
qarorlari hamda bolalar adabiyoti yuzasidan darsliklar, ilmiy qo’llanmalar,
masalaga oid ilmiy-uslubiy maqolalar nazariy asos bo’lib xizmat qildi
Kurs ishining predmeti: <Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar
rivojlanishiga qo’yiladigan Davlat talablari>> «Ta’lim haqidagi qonun»,
«Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi», «Ilk qadam» davlat dasturi
4

I BOB. MAKTABGACHA PEDAGOGIKA ASOSI
1.2 Maktabgacha pedagogika fanining nazariy asoslari
O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g ‘risida»gi Qonunida (1997-y.)
ta’lim davlatimiz ijtimoiy taraqqiyotida ustuvor soha deb e ’lon qilinishi
pedagogika fani zimmasiga mas’uliyatli ulug‘vor vazifalarni yukladi. O‘sib
kelayotgan yosh avlodning bilimi va ularning kelajakda qanday kasb-hunar
egallashlariga qarab, mamlakatiniz kelajagini tasavvur qilish mumkin. Yoshlar
farovon hayotimiz mezonidir. Yoshlarga ta’lim-tarbiya berish har bir ota-onaning,
o ‘qituvchU' tarbiyachining Vatan oldidagi muqaddas burchidir. Bu vazifani
amalga oshirish uchun qanday yo‘l tutish va nimalarga e ’tibor bermoq lozim? Bu
savollarga m a’lum darajada pedagogika fani javob beradi. Pedagogika fani nima
va u qachon paydo bo‘lgan? Mazkur savolga javob berishdan oldin tarixiy
manbalarga murojaat etaylik. Manbalarda yozilishicha kishilik jamiyati paydo
bo‘lgach, ijtimoiy hayotda orttirilgan tajribalarni yoshlarga o ‘rgatish ehtiyoji
tug‘ildi. Tajribalaming to ‘planishi natijasida ta’lim-
tarbiyaning dastlabki omillari vujudga keldi. Tabiat, ijtimoiy hayot haqidagi
tajribalar asosida bilimlar boyib bordi. Ta’lim-tarbiya ishlari bilan shug‘ullanuvchi
tarbiyachilar kasbhunar homiylari sifatida ajralib chiqa boshladi. Ularning
ta’limtarbiya borasidagi faoliyatlari va to‘plangan tajribalaridan o‘rinli
foydalanishlari pedagogika fanining vujudga kelishiga olib keldi. Shu asnoda
dastlabki maktab ko‘rinishidagi muassasalar vujudga keldi, va taraqqiy etib bordi.
Shunday qilib, pedagogika ta’lim-tarbiyaning maqsad va vazifalari, ularning
mazmuni, metodlari hamda tashkil etish shakllari haqida m a’lumot beruvchi fanga
aylandi. Demak, pedagogika fani o‘sib kelayotgan yosh avlodni barkamol inson
qilib tarbiyalash uchun ta’lim-tarbiyaning mazmunini, umumiy qonuniyatlari va
amalga oshirish yo‘llarini o ‘rgatuvchi fandir. Ba’zan, pedagogika fanining nima
keragi bor? Pedagogikadan xabari y o ‘q bo‘la turib, lekin bolalarga yaxshi tarbiya
bergan otaonalar ko‘pk-u? Yoki aksincha, pedagogika fanini bilgan holda hatto o‘z
farzandlarini ham risoladagidek tarbiyalay olmaganlar ozmunchami? - degan savol
5

tug‘iladi. Agar pedagogika fanidan xabarsiz boMgan kishilar pedagogika fanini o
‘z vaqtida o ‘rganib, yutuqlaridan samarali foydalanganlarida edi, yoshlarni yana
ham yaxshiroq tarbiyalagan boMur edilar. Pedagogikadan yaxshi xabardor
boMgan kishilar esa o‘z bilimlarini tajribada qoMlay olmaganliklari uchun ham
tarbiya jarayonida muvaffaqiyatga erisha olmaganlar. Pedagogika fanini ham
nazariy, ham amaliy jihatdan puxta o ‘rganish lozim. T a’lim tarbiyadan ko‘zlangan
maqsadni anglash va ular tizimida yangi bilimlar berish bolalarni to‘g ‘ri
tarbiyalashning shartidir. Bunda tarbiyachining beg‘araz mehnati, bolalarni sevishi
tarbiya samaradorligini ta’minlaydi. Tarbiya tarixini o ‘rganar ekanmiz, u juda
qadimiy jarayon ekanligini insoniyat butun hayoti davomida tarbiya bilan
shug‘ullanganligiga ishonch hosil qilamiz. Tarbiya jarayonida ajdodlarimiz
tarbiyaviy ta ’sirning samarali y o ‘l, metodlari va manbalarini qidirib hayotga
tadbiq qila boshlaganlar, buning natijasida tarbiya haqidagi g ‘oyalar, nazariya va
tavsiyalar paydo bo‘la boshlagan. Bular o ‘z navbatida pedagogika fanining paydo
bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Jahon mutafakkirlari o ‘zlarining pedagogik g ‘oyalari
bilan fanning rivojlanishiga hissa qo‘shdilar. Bu jarayonda o ‘zbek
mutafakkirlarining xizmatlari beqiyosdir. Tarbiya haqidagi g ‘oyalar eramizdan
avvalgi VI asrda shakllanganligi haqida m a’lumotlar mavjud. Keyingi davrlarda
pedagogik g‘oyalarning shakllanishida zardushtiylik ta’limoti, uning muqaddas
kitobi «Avesto»da qimmatli fikrlar talqin etilgan. Tarbiya haqidagi g ‘oyalarni
shakllanishida islom ta ’limotining ahamiyatini alohida ta ’kidlash joiz. Q ur’oni
Karim va hadisi-shariflarda musulmon ahlining dunyoqarashi, falsafasi, m
a’naviyati, axloqi, e ’tiqodini har tomonlam a shakllantirish yoMlari bayon
qilingan. Tarbiya haqidagi g ‘oyalarning rivojlanishida Imom Buxoriy, At-
Termiziy, Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Yusuf Xos Hojib,
Ahmad Yassaviy, Naqshbandiy, Alisher Navoiy, Behbudiy, Abdulla Avloniy va
boshqalarning xizmatlari beqiyosdir. Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek: «Fuqarolar
endi ijtimoiyiqtisodiy jarayonlaming ishtirokchisi, bajaruvchisi emas, balki
bunyodkori va tashkilotchisidir». Bunday yangicha yondashishlar pedagogika
fanining obyekti va predmetini kengaytirdi. Endilikda pedagogika fanining obyekti
6

faqat ta’lim-tarbiya jarayonining nazariy, metodologik amaliy ta’minlovchisigina
emas, balki komil inson shakllanishi, rivojlanishini ta’minlaydigan keng sohalarni
o ‘z ichiga oladi. Shuning uchun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturida»gi milliy
modelida shaxsga kadrlar tayyorlash tizimining bosh obyekti va subyekti sifatida
qaraladi. Bundan tashqari pedagogika fani oldiga yangicha fikrlaydigan, yangicha
tafakkur, milliy mafkuraga ega komil insonni shakllantirish vazifalari qo‘yildi.
''Pedagogika fanining metodologiyasida, mazmunida, tarbiya nazariyasida,
ta’limning tashkiliy shakllarida, komillik darajasi, sifatlarini aniqlashda katta
islohiy o ‘zgarishlar amalga oshdi.
Bu o‘zgarishlar yangi pedagogik texnologiyalarda o‘z aksini topishi lozim.
Pedagogika ta’lim-tarbiya maqsadini jamiyat talablariga va 0‘quvchilarning yosh
xususiyatlariga qarab mazmunan o ‘zgarib borishini o‘rgatadi, mukammal inson
tarbiyasining tarkibiy qismlarini va ular o ‘rtasidagi aloqa hamda bogManishlarni
ochib beradi. Shu asnoda ta’lim va tarbiya sohasidagi tajribalami umumlashtiradi,
tarbiyaning kelgusidagi rivojlanish istiqbollarini, yo‘llarini ko‘rsatib beradi.
Pedagogika maktab, kollej va akademik litseylar hamda maktabdan tashqari
muassasa xodimlarini ham nazariy, ilg‘or tajribalar bilan qurollantiradi. Ota-
onalarga yoshlarga to‘g‘ri tarbiya berish, o ‘qitishdagi mahoratini yanada
takomillashtirish yo‘lida amaliy tavsiyalar beradi. Tarbiya - o‘sib kelayotgan
avlodlarda hosil qilingan bilimlar asosida aqliy kamolot va dunyoqarashni, insoniy
e ’tiqod, burch va mas’uliyatni jamiyatimiz kishilariga xos bo’lgan axloqiy
fazilatlarni yaratishdagi maqsadni ifodalaydi. Tarbiya bola tug‘ilganidan boshlab
umrining oxirigacha davom etadigan jarayondir. Shu sababli, tarbiya so‘zi ko‘p
vaqtlarda ta’lim, m a’lumot jarayonlariga kiradigan ishlarning mazmunini ham
anglatadi. Tarbiya-ta’lim va ma’lumot natijalarini o ‘zida aks ettiradi. T a ’lim -m
axsustayyorlangankishilarrahbarligidao‘tkaziladigan, o ‘quvchilarni bilim,
ko‘nikma va malakalar bilan qurollantiradigan, bilish qobiliyatlarini o‘stiradigan,
ularning dunyoqarashini tarkib toptiradigan jarayondir. Agar tarbiya bola
tug‘ilganidan boshlab, oilada, maktabda va jamoatchilik ta’sirida shakllansa, ta’lim
7

chegaralangan (masalan, sinf xonasi, laboratoriya xonalari) joyda tashkil etiladi. 0
‘qituvchitarbiyachi rahbarligida muayyan belgilangan vaqtda olib boriladi. M
a’lumot ta’lim-tarbiya natijasida olingan va tizimlashtirilgan bilim, hosil qilingan
ko‘nikma va malakalar hamda shakllangan dunyoqarashlar majmuyidir. Ta’lim,
tarbiya va m a’lumot uyg‘unlashgan yagona jarayon bo‘lib, o ‘qituvchi-tarbiyachi
ularning shakllanishida yetakchilik qiladi. 0 ‘qituvchi maktabda dars berar ekan, o
‘quvchilarni fan olami yangiliklaridan xabardor qiladi, ayni paytda ularda insoniy
sifatlarni shakllantiradi, tarbiyalaydi. Pedagog o ‘quvchilarning aqliy, axloqiy,
jismoniy, estetik, mehnatsevarlik kabi fazilatlarini tarbiyalash uchun, ularning
kundalik xatti-harakat va fe’l-atvorlariga doimo ta’sir ko‘rsatadi. Ijtimoiy hayot
tajribasining ko‘rsatishicha, agar inson o ‘z shaxsiy manfaatini ko‘zlab o‘qisa,
o‘rgansa, o‘z ustida tinmay qunt bilan shug‘ullansa, u oliy m a’lumot olishi
mumkin. Lekin haqiqiy mukammal kamolot egasi boMishi uchun u ta’lim va m
a’lumotdan tashqari, yuksak insoniy fazilatlar asosida tarbiyalangan boMmogM
lozim. Ana shunday fazilatlarga ega boMgan kishigina tarbiya ko‘rgan inson
hisoblanadi. Inson tarbiyasi insonning о ‘zi kabi qadimiy va keng qamrovlidir. Shu
sababli insonni har tomonlama tarbiyalash insoniyatning azaliy orzusi bulib,
ajdodlarimiz ma’rifat va madaniyatni yosh avlodga о ‘rgatish, ularni komillikka
yetaklash yullari, qonun - qoidalarini izlaganlar. Darhaqiqat, insonniig
ma’rifatliligi va ma’naviy komilligiga erishishi ishlari pedagogika fani
yetakchiligida amalga oshiriladi.
Demak, pedagogika fani kishiga har tomonlama tarbiya berish, har bir shaxsni
hamma yosh davrlarida uygun rivojlantirish qonuniyatlari t о ‘grisidagi fandir. Shu
HYPERLINK "http://genderi.org/nizomiy-nomidagi-tdpu.html" HYPERLINK
"http://genderi.org/nizomiy-nomidagi-tdpu.html"bois , podagogika fani insonni har
tomonllma tarbiyalash haqidagi fan bulib, tarbiya sohasidagi jamiyat talablarini
amalga oshirish yо‘lida xizmat qiladi.
Maktabgacha perdagogika esa bola tugilganidan to yetti yoshigacha har
tomonlama tarbiya berish qonuniyatlariii о‘rganadi va bog‘cha sharoitida talim -
tarbiya ishini tashkil etishning mazmuni, metodi va shakllarini ishlab chiqadi.
8

Inson tarbiyasiga oid qonunlar dastlab xalk ogzaki ijodida: ertak, qissa pandnoma,
maqol va matal kabilarda, keyinroq yozma yodgorliklarda , hadislarda asoslab
berilgan.
Ta’lim - tarbiya ishlarining takomillashib borishida Sharq va G‘arbniig
qomusiy olim va pedagoglarining о‘rni kattadir. Markaziy Osiyolik mashhur
allomalar: Muhammad al Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu
Ali ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Kaykovus , Alisher Navoiy, Ahmad Donish, Furqat,
Abdulla Avloniy kabi jahon tan olgan mutafakkirlar о‘zlarining qator asarlarida
ta’lim - tarbiyaga katta e’tibor bilan qaraganlar.
Faylasuf olim Forobiy о‘zining «Fozil shahar kishilarining qarashlari» asarida
tarbiya orqali iisonga beriladigan 12 fazilatni sharhlab beradi.
Abdulla Avloniy esa, tarbiya haqida g‘oyat ibratli fikrlarii bildiradi. "Pedagogika, -
Abdulla Avloniyning yozishicha, - bola tarbiyasining fani, demakdir". «Dars ila
tarbiya , ikkisi jon ila tan kabidir», «Dars oluvchi - biluvchi, tarbiya oluvchi - amal
kiluvchidir». Bu yerda pedagogika faniga qisqa va lо‘nda ta’rif berib, ta’lim bilan
tarbiyani esa jon bilan tanga о‘xshatib, ularni bir - biridan ajratib tushunish
mumkin emasligini yorqin ifodalab bergan. Avloniyning ta’kidlashicha. tarbiyani
yoshlikdan berish nihoyatda zarur, Bolaga avvalo kichik yoshdan boshlab, ota-ona
tarbiya beradi, keyin tarbiya bilan butun jamoatchilik shugullanadi, chunki bunda ,
inson taqdiri hal etiladi deydi.
Demak, pedagogikaning bosh masalasi tarbiya sanaladi. Tarbiya jarayonida
esa bolaning ongi, his - tuygulari shakllanadi. Eng muhimi ijtimoiy hayot uchun
zarur b о ‘lgan va ijtimoiy munoabatlarga xizmat qiladigan xulqiy odatlar hosil
buladi.
Maktabgacha ta’lim pedagogikasi bolalarning, yosh va individual xususiyatlarini
e’tiborga olgan holda ularniig har tomonlama rivojlanishini ta’minlashga xizmat
qiladi.
Maktabgacha tarbiya muassasalari ham bolalarni har tomonlama tarbiyalaydi. Bola
9

hayotidagi ilk yosh eng muhim davr bulib, xuddi mana shu davrda bolaning
jismoniy, axloqiy, mehnat, estetik rivojlanishiga poydevor b о ‘ladi.
"Maktabgacha ta’lim pedagogikasi" fani, "Podagogika" fanining bir qismi b о ‘lib,
о ‘zining nazariy, ilmiy va amaliy asoslariga ega.
Maktabgacha ta’lim pedagogikasi fanining nazariy asoslari , yosh avlodni
barkamol shaxs qilib tarbiyalashga qaratilgan, ta’lim - tarbiya borasida yaratilgan
tajribalarga, nazariy va metodik manbalarga, Urta Osiyo va jahon tan olgan buyuk
mutafakkir olimlarning asarlari va ta’lim - tarbiyaning umumiy qonuniyatlariga
asoslanadi.
Maktabgacha ta’lim pedagogikasi fanining milliy
asoslari: ta’lim - tarbiya muammolarini, muayyan millatning
milliy qadriyatlarini umumbashariy va umuminsoniy qadriyatlar bilan boglagan
hodda hal etish, har bir millatnint ma’naviy merosi va milliy qadriyatlariga
tayangan holda milliy tarbiya masalalarini yosh avlod ongiga yetkazish mazmuni,
usul, metod va tamoyillarini milliylashtirishdan iborat.
1.2 Ilk yosh davri bolalarining rivojlanishidagi o’ziga xosliklari.
Insonning rivojlanish davri ona qomidan boshlanadi. Bola ona qornida
to'qqiz oy mobaynida juda tez rivojlanish jarayonini va murakkab taraqqivot
davrini o‘taydi. Bu davrda ham bola ma’lum darajada tashqi muhit ta’sirida
bo‘ladi. Shuning uchun ham bu ta'siming ijobiy bo‘lishini ta’minlash lozim.
Go'dakning vazni tug'ilgan paytda 3,5 kg, bo‘yi 50 sm bo'lgan bo'lsa, uch oylik
davrida uning vazni taxminan 5 kg, bo‘yi 60 sm, 6 oylik bo'l- ganda esa taxminan
7 kg, bo'yi 64 sm bo'ladi. Bir yoshgacha bo'lgan davrda bolaning rivojlanishi
asosan oila muhiti ta’sirida bo‘lib, u ona suti bilan oziqlanishi lozim. Bola bu
davrda nutqqa ega bo‘lmasa ham nutqni tushunish. anglash. harakatlami idrok
etish, oila a’zolarini tanish qobiliyatiga ega bo'ladi. Shuning uchun ham go'daklik
davridan boshlab uch yoshgacha bo'lgan davrda bolaning nutqi va tafak- kuri jadal
rivojlanadi. Bola bir yoshgacha bo'lgan davrda dastlabki so'z- larni ayta boshlavdi.
10

Bu davrda kattalar, asosan, oila a’zolari go'dakni to'g'ri parvarish qilishni yo'lga
qo’yishlari lozim. "Bola tushunmas ekan” deb, unga befarq bo'lmasliklari, atrof-
muhitdagi buyumlaming nomini to'g'ri talaffuz qilib, ularning nutqini to'g'ri
rivojlantirish uchun keng yo‘1 ochishlari kerak. Oilada bolani tarbiyalashda ota-
ona bilan bola o'rtasida qalban yaqinlikka erishish lozim. Ota-onalar hech qachon
tarbiyani o'z holiga tashlab qo'ymasligi, ya’ni bolaning ilk yoshligidan bu
jarayonga kirishish talab etiladi.
Chunki, bola oilada birinchi hayotiy tajribani o'rganadi. kuzatadi va o'zini turli xil
vaziyatlarda qanday tutish kerakligini o'rganadi. Biz bolani nimaga o'rgatsak uni
aniq, hayotiy misollar bilan mustahkamlashimiz zarur, ya’ni kattalar aytgan
gaplariga amal qilishlari shaxsan tarbiyaning samaradorligini ta'minlaydi. Ilk yosh
guruh (2-3 yoshli bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari. Bu davr o'ziga xos
xususiyatlarga ega. Bir yoshdan ikki yoshgacha bo'lgan davr mobaynida bolaning
nutqi va o‘zgalar tomonidan aytilgan so‘zlarni tushunish qobiliyatlari jadal
rivojlangan bo‘lsa, 2-3 yoshga kelib, o‘z- galar nutqiga taqlid qilish jarayoni
boshlanadi, bola musiqa, badiiy so'z ta'siriga tez beriladi. Shuning uchun ham unga
xuddi shu davrdan boshlab she’rlar aytish hamda raqsga tushishni o‘rgatish lozim.
Ularda kattalarga jo'r bo‘lib qo‘- shiq aytish, musiqaga muvofiq harakat qilish,
ohangni his etish ko‘nikmasi shakllanadi. Bu yoshdagi bolalarni bir joyga
jamlaganda ular orasida о ‘zaro muloqotga kirishish ko‘nikmalari shakllana
boshlaydi. Ta'lim-tarbiyaviy ishlar bolalarda shakllana boshlagan xuddi ana shu
ko'nikmalarni rivojlantirishga va ularni malakalarga aylantirishga yo‘naltirilmog‘i
lozim.
Ilk yosh tarbiyalanuvchilari (1-2 yoshli bola) jismoniy tarbiyasining asosiy
maqsadi bolaning sog’ligini mustahkamlash, ularning tana a’zolarini chiniqtirish,
ularda asosiy harakat turlarini rivojlantirish, bolalarni tetik tutuvchi,
toliqishlarining oldini oluvchi harakatlarini rivojlantirish uchun shart-sharoit
yaratish hamda barmoqlarining mayda muskullarini, yurish va harakat qilishning
ayrim ko‘nikmalarini rivojlantirishdan iborat. Ilk yoshli bolalarning jismoniy
11

rivojlanishida quyidagi jihatlarga alohida e’tibor qaratish zarur; 1) kerakli
masofaga, o‘rindiq va halqaning tagiga emaklash, bir metr uzunlikdagi zinaga
kattalarning yordamida chiqish va undan tushish; 2) tayanchs iz to ‘g‘ri у o
‘nalishda va yerda у otgan taxtacha ustidan, у о ‘ lkachadan, qiya (o‘n-o‘n besh sm
yuqoriga ko‘tarilgan) taxtachadan yurish, o‘n sm balandlikdagi sath ustiga chiqish
va undan tushish; pol, yerdagi yoki besh-o‘n sm balandlikda joylashgan arqon,
xoda yoki taxtacha ustidan o‘ta olish; 3) to‘g‘ri yo‘nalishda yugurish; 4) uncha
katta bo‘ lmagan tepalikdan koptokni dumalatish, uni oldinga, yuqoriga irg‘itish.
Qalamni yoki mo'yqalamni ushlab turish, ular bilan (aji-buji) chiziqlar chizish. 5)
uch va undan ortiq qismlardan iborat minoralar qurish, qopcha va qutichaga mayda
predmet va o‘yinchoqlami solish va ularning ichidan olish. 6) o‘z-o‘ziga xizmat
qilish, qoilarini yuvish, cho‘milishga ijobiy mu- nosabatda bo‘lish, piyoladan choy
ichish, mustaqil yuz-qoilarini yuvish va artish. Ilk yosh guruh (2—3 yoshli bolalar)
tarbiyalanuvchilari bilan jismo- piy tarbiya bo‘yicha bajariladigan ishni to'g'ri
rejalashtirish va o‘tkazish uni samarali hal etishda nihoyatda muhimdir. Kun
davomida turli xilda- gi m ashg'ulotlarning jismoniy mashq va harakatli o'yinlar
bilan qo'shib olib borilishi bolaning to‘g‘ri harakatini ta’minlashga yordam beradi.
Mashg‘ ulotlar to’g‘ ri tashkil etilsa, qiziqarli, ibratli jihatlari oshirilsa, bolalar
o'z vaqtida dam olishlariga e’tibor berilsagina, jismoniy mashqlaming
samaradorligi ortadi. Mashg‘ulotda eng muhimi mashq va o‘yinlaming to'g'ri
taqsimlanishidir. Bunda mashg'ulotning asosiy vazifasini ajrata olish lozim, uning
mazmuni ko‘zda tutgan maqsadni hisobga olib, bola tanasining m a’lum qismlariga
har tomonlama ta’sir o'tkazish zarur. Shu jumladan, mashg‘ulotlar unumdorligini
oshirish maqsadida turli mashqlarni bir-biri bilan bog’ lash ham muhimdir. Bola
organizmini chiniqtirishda ham maktabgacha yosh davrlarining o'ziga xosliklarini
hisobga olgan holda tabaqalashtirilgan yondashuvni tatbiq etish lozim. Jumladan:
ilk yosh guruhida:
- har kuni ertalab badantarbiya qilish, harakatlarni namunaga muvofiq bajarish;
- badantarbiyani ochiq havoda, yengil kiyimda bajarish;
12

- ertalabki badantarbiya mashqlarini suv muolajalari bilan tugallash (kattalar
ko‘magida);
- yozda ochiq havoda iloji boricha ko‘proq bo‘lish;
- kattalar nazorati ostida kichik ochiq suv havzasida (basseynda) cho‘milish
(gigiena talablariga amal qilgan holda).
Bolalarning ovqatlanishi (nonushta, tushki ovqat, kech tushki ovqat va
kechki ovqat) osoyishta vaziyatda o'tishi kerak. Bola stol atrofiga yaxshi ishtaha
bilan o‘tirsa, uning organizmida ovqatning yaxshi hazm bo‘lishiga yordam
beruvchi shart-sharoit hosil qiladi. Yaxshi ishtaha bolalarda mustaqillikni,
madaniy-gigienik malakalarni, stol atrofida o‘zini to‘g‘ri tutib o‘tirish malakalarini
tarbiyalashga yordam beradi. Eng muhimi - bolalarning yoshligidan boshlab ularda
yaxshi ishtaha bo‘lishini ta’minlash muhim ahamiyatga egadir. Bolalami ilk
yoshidanboshlab о vqatni mustaqil yeyishgao‘rgatish ularda ovqatni ishtaha bilan
yeyishga, ovqatga ijobiy munosabatni uyg‘otishga yordam beradi.
Ikkinchiyoshningboshidan qoshiqqa o‘rgatish, to‘rtinchi yoshdan sanchqidan,
beshinchi yoshda pichoqdan foydalanish malakalarini tarbiyalab borish zarur.
Bundan tashqari bolalarda ovqat yeyishdan oldin qo‘lini yuvish, tartibli yeb-ichish,
chapillatmay, tovushsiz chaynash va ichish, salfetkadan foydalanish, to‘g‘ri
o‘tirish, ovqat uchun tashakkur bildirish, ovqatdan keyin og'izni chayqash kabi
maishiy-gigienik malakalar ham tarbiyalab boriladi. Mazkur jarayonda kattalaming
namunasi, tushuntirish, o‘rgatish, nazorat kabi tarbiya uslublarining ahamiyati
katta.
Ilk yosh guruh. Kattalar ko‘magida suvni sachratmasdan yuvinishga
odatlantirib borish, og'zini chayqashgao'rgatish, shaxsiy dastro'molchani o'z
vaqtida qo'llashga o‘rgatiladi. Bolalarda ovqatni taitibli yeyish malakalarini (nonni
uvoq qilmaslik, ovqatni to‘kmaslik, og'izni yumib chaynash, qoshiqni o'ng qo‘lda
ushlab foydalanishlikni) tarbiyalash. Shuningdek, kiyimlami mustaqil ravishda
yechinib, kiyinish malakalarini tarbiyalash. Kattalar ko‘magida kiyimlami o'z
13

javonlariga tartibli joylash tirishga o'rgatish. Xonada tartiblilik va ozodalikni
saqlashga odatlantirish.Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya
berishni to‘g‘ri tashkil etish uchun ularning aqliy rivojlanish qonuniyatlari va
imkoniyatlarini bilish kerak. Maktabgacha ta’lim yoshida boshqa yosh davrlariga
qaraganda aqliy rivoj lanishning yuqori sur’atda taraqqiy etishi kuzatiladi. Ayniqsa,
ilk yosh guruhi bolalarining aqliy rivojlanishiga alohida e’tibor qaratish zarur.
Zamonaviy tadqiqotlar natijalari shuni ko‘rsatadiki, ikki yoshgacha bolalarda juda
katta hajmdagi bilish faolligi kuzatiladi. Bolaning ongi tez rivojlanib, u uch yoshga
kelganda katta kishilaming aql kuchining sakson foiziga tenglashadi. Mazkur holat
maktabgacha yoshdagi bola ongini ortiqcha zo‘riqishlardan asrashni talab etadi.Ilk
yoshda bolalar bir-biri bilan o'ynaganda xalaqit bermaslik, o'yinchoqni tortib
olmaslik, kerak bo4sa so‘rab olish, o'rtog'i o‘ynab bo‘lguncha kutib turish kabi
xususiyatlarni o‘zlariga singdirib borishadi. Natijada bolalarda ijobiy
munosabatning dastlabki shakllari namoyon bo‘la boshlaydi, birga o‘ynash istagi
paydo bo‘ladi. Tarbiyachi esa, o’z navbatida bunday ijobiy munosabatni,
birgalikdagi faoliyatni rag‘batlantirib borishi maqsadga muvofiq. Ilk yosh
guruhida:
1. Kattalar mehnatiga qiziqishni tarbiyalash.
2. Maktabgacha ta’lim muassasasi xodimlarining mehnat jarayonlari bilan
tanishtirish.
3. Bolalarga kattalarning mehnatini hurmat qilish tuyg'usini shakllantirish.
Topshiriq - maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar mehnatini tashkil etishning
boshlang'ich shakli hisoblanib, barcha yosh guruhlarida qo‘llash imkoniyatini
beradi. Ilk va kichik yosh guruhlarida bolalarga uncha murakkab bo‘lmagan va
qisqa muddatli topshiriqlar beriladi: “0 ‘yinchoqni, kitobni, stulni olib kel. joyiga
olib borib qo‘y, tushki ovqat uchun stol ustiga qoshiqlarni qo‘yib chiq”.
Estetik tarbiya - shaxsda tabiat, mehnat, ijtimoiy munosabatlardagi go'zallikrti
estetik ideal nuqtayi nazaridan idrok etish va baholash, shuningdek, voqelikni
go'zallik qonunlariga ko'ra o‘zgartirish ehtiyojini his etish qobiliyatini
14

shakllantirishga yo‘naltirilgan muntazam ta’sir jarayonidir ¹. Maktabgacha ta’lim
yoshining turli davrlari bilan bog'liqlikda estetik tarbiyani amalga oshirishning
o'ziga xosliklari ham aniq namoyon bo‘ladi. Ilk yoshli bolalarda hali ularning
estetik tarbiyasi to’g'risida emas, balki ularning hissiy va sensor rivojlanishi
to‘g'risida o‘ylash kerak. Bola yaltiroq bo‘yoqdan xursand bo' ladi, bir maromdagi
tovush va harakatlardan huzur qiladi. Bola hayotining birinchi yilida ularning
sensor-hissiy qabul qiluvchanligi takomillashib boradi. Bu yoshdagi bolalarda
hissiy kechinmalaming shakllanishida kattalar muhim rol o'ynaydi. Kattalaming
ochiq yuz bilan jo'shqin ohangda gapirishlari bolaga buyumlarning u yoki bu
xususiyatlariga ijobiy munosabatda bo'lishiga yordam beradi. Va, aksincha,
kattalarning ogohlantiruvchi ovozi, ular yuzidagi tundlik alo- mati yoki ho‘mrayib
qarashlari, jerkib, siltab tashlashlari bolalarda shu buyumgayoki uning sifatiga
salbiy munosabatni shakllantiradi. Bola hayotining ikkinchi yilida uning idroki
asta-sekin takomillasha boradi. Bolalar endi faqat borliq xususiyatlarini emas, shu
bilan birga san'at asarlaridagi ayrim estetik ifoda vositalarini ham idrok eta
boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalarda musiqaning quvnoq va g'amgin kuylariga,
ulami Didaktik o'yinlar ta’limiy o‘yin sifatida bolalarning yosh xususi- yatlariga
mos keladigan o‘yinlar sirasiga kiradi. Didaktik o‘yinlaming muhim belgisi undagi
qoidalarning mavjudligidir. 0 ‘yinda o'yin niyati, o'yin qoidalari, o‘yin harakatlari
o‘rtasida uzviy aloqa mavjud. 0 ‘yin niyati o‘yin harakatlarining tabiatini
belgilaydi. 0 ‘yin qoidasi esa, o‘yin harakatlarini, vazifasini hal etishga va
o‘yindagi harakatlarni amalga oshirishga yordam beradi.
1.3 Maktabgacha yoshdagi bola shaxsining rivojlanishi va xususiyatlari.
Shaxs tushunchasi insonga taalluqli bo’lib, psixologik jihatdan taraqqiy etgan,
shaxsiy xususiyatlari va xatti-harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi,
muayyan xulq-atvor va dunyoqarash- ga ega bo'lgan jamiyatning a’zosini
ifodalashga xizmat qiladi. Odam shaxs bo'lishi uchun psixik jihatdan rivojlanishi,
o‘zini yaxlit inson sifatida his etishi, o‘z xususiyatlari va sifatlari bilan
boshqalardan farq qilmog‘i kerak. Kadrlar tayyorlash milliy modelida shaxs
15

kadrlar tayyorlash tizimining bosh subyekti va obyekti, ta’lim sohasidagi
xizmatlaming iste’molchisi va ulami amalga oshiruvchi sifatida ta’riflanadi.
Kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati insonni intellektual va ma’naviy-
axlohiy jihatdan tarbiyalash, uning har tomonlama rivojlangan shaxs sifatida
namoyon bo'lishiga erishishni nazarda tutadi. Mazkur ijtimoiy talabning amalga
oshirilishi har bir fuqaroning bilim olish, ijodiy qobiliyatini namoyon etish,
intellektual jihatdan rivojlanishi hamda muayyan kasb yo‘nalishi bo'yicha mehnat
qilish huquqini kafolatlaydi. Odamning ijtimoiy mavjudot sifatida shaxsga
aylanishi uchun ijtimoiy muhit sharoitlari va tarbiya kerak bo'ladi. Ana shular
ta’sirida odam inson sifatida rivojlanib boradi va shaxsga aylanadi. Rivojlanish
shaxsning fiziologik va intellektual o‘sishida namoyon boTadiganmiqdor va sifat
о ‘zgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi murakkab jarayondir. Rivojlanish mohiyatan
oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga, eski sifatlardan yangi holatlarga o'tish,
yangilanish, yangining paydo bo'lishi, eskining yo'qolib borishi, miqdor
o'zgarishining sifat o'zgarishiga o'tishini ifodalaydi. Rivojlanishining manbayi
qarama- qarshiliklarning o'rtasidagi kurashdan iboratdir. Bola shaxsining
rivojlanishi inson ijtimoiy mavjudotdir, degan falsafiv ta’limotga asoslanadi. Ayni
vaqtda inson tirik, biologik mavjudot hamdir. Demak, uning rivojlanishi da tabiat
rivojlanishining qonuniyatlari ham muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, shaxs bir
butun mavjudot sifatida baholanar ekan, uning rivojlanishiga biologik va ijtimoiy
qonuniyatlar birgalikda ta’sir etadi, ularni bir-biridan ajratib bo'lmaydi. Chunki
shaxsning faoliyati, hayot tarziga yoshi, bilimi, turmush tajribasi bilan birga
boshqa fojiali holatlar, kasalliklar ham ta’sir etadi. Inson butun umri davomida
o'zgarib boradi. U ham ijtimoiy, ham psi- xik jihatdan kamolga yetadi, bunda
bolaga berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq bo'Isa, u jamiyat a’zosi sifatida
kamol topib, murakkab ijtimoiy munosabatlar tizimida o‘ziga munosib o’rin
egallaydi. Chunki rivojlanish tarbiya ta’siri ostida boradi. Shaxsning fazilatlarini
to‘g‘ri ko‘rish va bexato baholash uchun uni turli munosabatlar jarayonida kuzatish
lozim. Demak, shaxsni rivojlantirish vazifasini to'g'ri hal etish uchun uning xulqiga
ta’sir etuvchi omillar hamda shaxs xususiyatlarini yaxshi bilish zarur. Tarbiya
16

bolaga samarali ta’sir etishi uchun o’sish va rivojlanish qonuniyatlarini bilish
hamda hisobga olish maqsadga muvofiq. Shunday qilib, rivojlanish va tarbiya
o‘rtasida ikki tomonlama aloqa mavjud.
2-3 yoshli bolalarning rivojlanish xususiyatlari. Bu davr o'ziga xos xususiyatlarga
ega. Bir yoshdan ikki yoshgacha bo'lgan davr mobaynida bolaning nutqi va
o'zgalar tomonidan aytilgan so'zlarni tushunish qobiliyatlari jadal rivojlangan
bo'lsa, 2-3 yoshga kelib, o'zgalar nutqiga taqlid qilish jarayoni boshlanadi, bola
musiqa, badiiy so'z ta'siriga tez beriladi.Shuning uchun ham unga xuddi shu
davrdan boshlab she'rlar aytish hamda raqsga tushishni o'rgatish lozim. Ularda
kattalarga jo'r bo'lib qo'shiq aytish, musiqaga muvofiq harakat qilish, ohangni his
etish ko'nikmasi shakllanadi. Bu yoshdagi bolalarni bir joyga jamlaganda ular
orasida o'zaro muloqotga kirishish ko'nikmalari shakllana boshlaydi. Ta'lim-
tarbiyaviy ishlar bolalarda shakllana boshlagan xuddi ana shu ko'nikmalarni
rivojlantirishga va ularni malakalarga aylantirishga yo'naltirilmog'i lozim.
3-4 yoshli bolalarning rivojlanish xususiyatlari Bola 3 yoshga qadam qo'yganda
jismoniy o'sishi bir qadar sekinlashadi. Bu davrda uning og'irligi 14-15 kg., bo'yi
90-95 sm. ga yetadi. Bola jismonan ancha chiniqib, asab tizimi taraqqiy etadi.
Tayanch harakat organlari takomillashib boradi. 3 yoshli bolalar qisqa muddat
davomida o'z xatti-harakatlarini idora qilish ko'nikmasiga ega bo'ladilar. Ulardagi
mustaqillik ortib boradi, hissiyot hamda sensor idroki rivojlanib boradi. Jamoa
bo'lib o'ynash ko'nikmalari shakllanadi. O'yin asosida amalga oshiriladigan mehnat
faoliyatini farqlash imkoniya ti kengayadi. Tasviriy faoliyat hamda qurish-yasash
faoliyatining dastlabki ko'rinishlari namoyon bo'ladi. Uch yoshli bolalarning
diqqati qisman markazlashadi, xotirasi mustahkamlanib boradi, moddiy borliqni
idrok etish jarayoni boshlanadi, faraz qilish imkoniyatlari vujudga keladi. Bunda
o'yin faoliyati yetakchi rol o'ynaydi. Mazkur dastur xuddi mana shu faoliyatni
kengaytirishga va rivojlantirishga keng yo'l ochadigan ta'limiy mashg'ulotlar
tizimini belgilab berishga yo'naltirilgan.
17

4-5 yosh bolalarning rivojlanish xususiyatlari Bola to'rt yoshga yetgach, uning
jismoniy o'sishi bir muncha jadallashadi, bu davr mobaynida bo'yi 105-108 sm
gacha o'sadi, og'irligi esa 18-19 kg bo'ladi. Bu davrda bolaning miyasi tez
rivojlanadi. Katta yarim sharlar po'stlog'ining faoliyati takomillashib boradi.
Boladagi asosiy harakatlarning rivojlanish id a jiddiy-sifat o'zgarishlar sodir
bo'Iadi, ularni bajarishda tabiiylik ortib boradi, bolalarda qiyoslash ko'nikmasi
shakllanadi. Bu yoshdagi bolalarning nutqi ravon, xotirasi ancha teran, mustaqil
fikrlash darajasi bir qadar rivojlangan bo'Iadi. Barcha harakat va faoliyatlarni o'zi
mustaqil bajarishga intiladi. Bu yoshda bola nihoyatda serharakat, o'yinqaroq, o'ta
qiziquvchan bo'Iadi. U har qanday tadbirga bajonidil qatnashadi. Shuning uchun
ham ularni to'g'ri ovqatlantirish, o'z vaqtida uxlatish, salomatligini muhofaza
qilish, ruhiy holatini nazorat qilib borish, quvnoq kayfiyatda bo'lishini ta'minlash
muhim ahamiyatga ega.
5-6 yosh bolalarning rivojlanish xususiyatlari Bu davrda bolaning bo'yi 7-8 sm ga
o'sadi. Uning oyoqlari gavdasiga nisbatan tezroq rivojlanadi, og'irligi 20-22 kg.ni
tashkil etadi. Bolalarning umurtqa suyaklari qotmaganligi tufayli tez qiyshayib
qolishi mumkin. Shuning uchun ham suyaklarning to'g'ri o'sishini ta'minlashga
alohida e'tibor berish kerak. Ularning yuragi chaqaloq yuragiga nisbatan 4-5
barobar kattalashgan, biroq muskullari hali yetarli darajada mustahkamlanmagan
bo'Iadi. Olti yoshga yetganda miya po'stlog'ining asab katakchalari rivojlanib,
og'irligi va tashqi ko'rinishidan kattalarnikiga yaqinlashadi. Shuning uchun ham
bolaning asablariga juda ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lish talab etiladi.
Uning talaffuzi aniq, nutqi ravon bo'lishini ta'minlash kerak. Bolaning bu
faoliyatida nuqson bo'lgan taqdirda uning ol- dini olish choralarini ko'rish lozim.
Bu yoshdagi bolalarning so'z boyligining rivojlanishiga alohida e'tibor berish
lozim. Ularning nutqidagi so'zlar bolaning fikr ifodalash ehtiyojlarini to'la
qondirishi kerak. Bu davrda bolalarning matematik tafakkuri, hisoblash
ko’nikmalarini rivojlanishi lozim. Dastlabki iqtisodiy tushunchalarga ehtiyoj
seziladi. Bolaning faraz qilish qobiliyatini jadal rivojlantirishga alohida e’tibor
18

qaratish maqsadga muvofiqdir.
6-7 yosh bolalarning rivojlanish xususiyatlari Bola hayotining yettinchi yilida
undagi harakatlar ko’lami kengayadi va aniqlashadi, uning jismida harakatlarning
o’zaro moslashuvi boshlanadi. 6-7 yoshli bolalar o’zini idora qilish va o’z
harakatlarini nazorat qilish imkoniyatiga ega bo’la boshlaydi. Bu yoshdagi o’g’il
bolalarda mustaqil faoliyat ko’rsatish, tashabbuskorlik rivojlanadi hamda kattalar
fikrini tinglash ishtiyoqi shakllanadi. Bu davrda bolaning bo’yi 120 sm ga yetadi,
og’irligi 22-24 kg bo’ladi. Bu yoshda bola chiniqadi, qiziquvchan bo’ladi, o’z
salomatligini nazorat qila oladi. Uning idrok kuchi va tafakkuri jadal rivojlanadi,
moddiy borliqni bi- lishga intila boshlaydi. Bolalarda gigiyenik malakalar
shakllana boradi.

19

II BOB. II BOB. MAKTABGACHA PEDAGOGIKA PREDMETLARI VA
RO’LI
2.1 Maktabgacha pedagogikaning predmeti va uning vazifalari
Insonni har tamonlama barkamol etib tarbiyalash, xalqimizning azaliy orzusi
bo‘lib, ajdodlarimiz ma'rifat, ma'naviyat va madaniyat qanday qilib yosh avlodga
o‘rgatish – ularni komillikka yetaklash yo‘llari, qonun-qoidalarini muttasil
izlaganlar. Bu esa pedagogika fanini maydonga kelishiga sabab bo‘lgan. Chunki
insonni ma'rifatli va ma'naviy komillikka erishishi pedagogika fanining
yetakchiligida amalga oshiriladi.
Pedagogika - grekcha so‘z bo‘lib, «bola yetaklovchi» - ma'nosini bildiradi.
Insonlarni ma'rifiy va ma'naviy barkamollikka munosabatlarni o‘zgartirib borishi
natijasida pedagogika fani xalq orasida o‘z mavqyeiga ega bo‘ldi. Shu tariqa
insonni tarbiyalovchi fan sifatida pedagogika dunyoviy fanlar tizimi qatoridan
alohida o‘rin egallagan. Uning bosh masalasi tarbiyadir. Bundan uch ming yillar
ilgari Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi «Avesto»da ta'lim-tarbiya
masalalariga katta ahamiyat berilgani holda, uning ibodatxonalari qoshida
maktablar tashkil etilib, kohinlar tomonidan bolalarning ta'lim-tarbiya tizimi ishlab
chiqilgan. Bu ta'lim-tarbiya tizimi quyidagi tartibda amalga oshirilgan: diniy va
axloqiy tarbiya, jismoniy tarbiya, o‘qish va yozishga o‘rgatish.
Ota-bobolarimiz azal-azaldan bola tarbiyasiga alohida e'tibor qaratganlar.
Imom al-Buxoriy, Iso at-Termiziy, Abu Rayhon Beruniy, Az-Zamaxshariy,
Abdurauf Fitrat, Abdulhamid – Cho‘lpon, Abu Ali Ibn Sino, Alisher Navoiy singari
ulug‘ olimu adiblar, fozilu-fuzalolar ta'lim-tarbiya borasida ko‘p asarlar bitganlar.
Sharq pedagogikasining asoschilari Abu Nasr Farobiyning «Fozil odamlar shahri»,
Yusuf Xos Xojibning «Qutadg‘u bilig» asari, Alisher Navoiyning «Maxbub ul-
qulub»i, Kaykovusning «Qobusnoma»si kabi asarlar bunga dalildir.
Mazkur ta'limiy asarlarda inson shaxsini ma'naviy kamolga yetkazish yuksak
xulq-odob, ilm-fanni egallash asosidagina amalga oshirish mumkin, degan g‘oya
20

ilgari surilgan. Haqiqiy bilimga asoslangan ta'limiy uslub shakllanadi, natijada
ta'lim-tarbiya olimlar diqqat markazida bo‘ldi.
Farobiy ta'lim-tarbiyaga bag‘ishlangan asarlarida inson takomilida ta'lim-
tarbiyaning muhimligi, unda nimalarga e'tibor berish zarurligi, ta'lim-tarbiya usul
va uslublari haqida fikr yuritilgan. «Fozil odamlar shahri», «Baxt saodatga erishuv
to‘g‘risida», «Ilmlarning kelib chiqishi» kabi maorifiy asarlarida olimning
tarbiyaviy qarashlari o‘z ifodasini topgan.
Abu Rayhon Beruniyning bilimlarni egallash yo‘llari haqidagi fikrlari hozirgi
davr uchun ham dolzarbdir. O‘quvchiga bilim berishda ularni zeriktirmaslik,
uzviylik, izchillik va hokazolarni e'tiborga olish kerakligini uqtiradi. Beruniy inson
kamolotida uch narsa muhimligini ta'kidlaydi. Bu hozirgi zamon pedagogikasida
e'tirof etiluvchi irsiyat, muhit va tarbiyadir.
Ibn Sino insonlarni kamolotga erishishining birinchi mezoni sanalgan bilim
egallashga da'vat etadi. Bilimsiz kishilar johil bo‘ladi, ular haqiqatni bila
olmaydilar, ular yetuk bo‘lmagan kishilar deydi. Ibn Sino bilim olishda bolalarni
yengildan og‘irga borish orqali bilim berish, olib boriladigan mashqlar bolalar
yoshiga mos bo‘lishi, bilim berishda bolani qiziqishi va qobiliyatlarini hisobga
olish, o‘qitishni jismoniy mashqlar bilan olib borish kerakligini uqtiradi.
Pedagogik fikrni rivojlanishida rus pedagogi K.D.Ushinskiyning pedagogik,
nazariy qarashlari «Inson tarbiya predmeti sifatida» degan mukammal asarida
bayon qilib berilgan. «Ona tili», «Bolalar dunyosi» kitoblari barchaga yaxshi
ma'lum bo‘lib, u ta'limning ko‘rgazmaliligi, ongli va uzviy olib borish masalalarini
ishlab chiqdi.
Pedagogika fan sifatida rivojlanishida chex pedagogi, olimi Yan Amos
Komenskiy (1592-1670)ning hissasi katta bo‘ldi. Uning «Buyuk didaktika» asari
haqli ravishda pedagogika sohasida yaratilgan birinchi ilmiy asar hisoblanadi.
Undan tashqari «Onalar maktabi» degan maktabgacha tarbiya qo‘llanmasi va bir
qancha kitoblari diqqatga sazovordir. Komenskiy o‘zining pedagogik nazariyasida
tarbiyaning tabiatga uyg‘un bo‘lishi to‘g‘risidagi tushunchani ilgari suradi.
Pedagog bolani tarbiyalaganda, bog‘bon daraxtning biologik o‘sish qonuniyatini
21

hisobga olgani kabi, undagi tabiiy bilish xususiyatlarini hisobga olishi shart, deydi.
Komenskiy o‘qishga hammaning tortilishini, hamma umumta'lim olishi kerakligini
uqtiradi.
«Ta'lim to‘g‘risida»gi Qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» qabul
qilinganiga qadar ham biz maktabgacha tarbiya to‘g‘risida fikr yuritib kelganmiz.
Bugun esa bu masalaga yangicha yondashmoqdamiz. Zero dasturimiz talablariga
asosan maktabgacha ta'lim turi – bolani maktabga tayyorlash bilan birga, uni
sog‘lom bo‘lib o‘sishini ta'minlaydi, muntazam ta'lim olishga tayyorlaydi, unda
o‘qishga intilish hissini uyg‘otadi.
Keyingi yillarda maktabgacha ta'lim muassasalarining yangi tarmog‘i
shakllanib bormoqda. Misol tariqasida oilaviy ta'limning ko‘rinishlaridan biri
«Xonadon bog‘chasi», «Bolalar bog‘chasi, boshlang‘ich maktab» majmualarini
keltirish mumkin. Bolalarga xoreografiya, tasviriy va musiqa san'ati, kompyuter
savodxonligini o‘rgatuvchi guruhlar soni kundan-kunga ko‘payib bormoqda.
Bularning hammasi maktabgacha yoshdagi farzandlarimizni «Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi» talablari asosida tarbiyalash uchun shart-sharoit yaratmoqda.
Maktabgacha ta'lim pedagogikasi ijtimoiy tarbiya tajribasini sinchkovlik bilan
o‘rgandi. Bu esa maktabgacha ta'lim muassasalari ishini takomillashtirishga
yordam beradi. Quyidagi sxemada maktabgacha ta'lim pedagogikasining predmeti
ko‘rsatib o‘tilgan:
Bola tug‘ilgan kundan boshlab, uni maktabga borgunga qadar bo‘lgan davrda
har tomonlama yetuk barkamol etib tarbiyalash qonuniyatlarini o‘rganish
maktabgacha ta'lim pedagogikasining muvzuidir. U maktabgacha ta'lim
muassasalari va oilaning tarbiyaviy ta'sir ko‘rsatishi birligini, maktabgacha ta'lim
muassasasi va maktab ishidagi aloqadorlikni, bolalarni maktabda o‘qishga
tayyorlashni ta'minlab, ijtimoiy maktabgacha tarbiya sharoitida tarbiya va ta'lim
berish ishlarining vazifalarini, tamoyillarini, mazmunini, metodlarini, shakllarini
va uni tashkil etishni ishlab chikdi. Maktabgacha ta'lim pedagogikasi pedagogika
fanlar tizimida uning ajralmas qismi bo‘lib shakllandi.
22

Maktabgacha ta'lim pedagogikasining nazariyasi va amaliyoti maktabgacha
yoshdagi bolalarga har tomonlama tarbiya berishning maqsadi, bolaning
imkoniyatlari va uni ilk yoshdan boshlab tarbiyalashning roli, maktabgacha
tarbiyani hayot, zamon bilan bog‘lab olib borishning zarurligi, bola shaxsining
shakllanishida ijtimoiy muhitning hal qiluvchi ahamiyatiga asoslanadi.
Pedagogika fani tarbiyani pedagogik xodisa sifatida o‘rganib, bir qator
tushunchalarni o‘z ichiga oladi. Pedagogikada tarbiya, ta'lim, ma'lumot asosiy
tushunchalar hisoblanadi.
Pedagogikaning asosiy tushunchalari
Tarbiya Ta'lim Ma'lumot
Pedagogik hodisa bulib,
yosh avlodga ilmiy
bilimlar sistemasini,
malaka va ko‘nikmalarni
maxsus metod va
vositalar orqali rejali
ravishda singdirib borish
va uning natijasida har
tomonlama shakllangan
kishini tarbiyalashni
maqsad qilib qo‘yadi. Ijtimoiy zarur bilimlar,
muayyan ko‘nikma va
malakalarni o‘quvchilarga
singdirish, ularning ongiga,
xulqiga ta'sir etish,
dunyoqarashi va bilish
faolligini rivojlantirishdir.
U insonni mehnatga,
hayotga tayyorlashning
asosiy vositasi hisoblanadi.
Ta'lim berish jarayonida
tarbiya va ma'lumotning
maqsadi amalga oshiriladi.
Ta'lim ikki tomonlama
jarayon - o‘qitish va
o‘qishni o‘z ichiga oladi. Asosiy pedagogik
tushuncha bo‘lib, uning
ijtimoiy hayot voqyealarini
ob'ektiv aks ettirishdir.
Ma'lumot kishini bilishga
bo‘lgan talabini ta'minlab,
undagi qobiliyatlarni
ma'lum darajaga ko‘taradi
va amaliy faoliyatga
tayyorlaydi. Ma'lumot
ta'limning natijasi bo‘lib, u
kishi tomonidan bilim,
malaka va ko‘nikmalarni
mustaqil egalashdir.
O‘qitish – pedagogik faoliyat bo‘lib, u bilim ko‘nikma va malakalarni bolalarga
singdirish, ularning bilim va amaliy faoliyatiga rahbarlik kilishdir.
O‘qish – bolalarning bilim, malaka, ko‘nikmalarni egallashdagi amaliy
faoliyatidir. U o‘quvchilarning har tomonlama rivojlanishini ta'minlaydi.
23

2.2 Maktabgacha tarbiya pedagogikasining boshqa
fanlar bilan bog‘liqligi
Maktabgacha ta'lim pedagogikasi jamiyat va insonni o‘rganuvchi fanlar bilan
chambarchas bog‘langan. Pedagogika ijtimoiy hodisa sifatida tarbiyani o‘rganar
ekan, sotsiologiya, anatomiya, fiziologiya, psixologiya, umumiy pedagogika
fanlari, falsafa bilan chambarchas bog‘liqdir. Chunki mazkur fanlar tarbiyaning
maqsadi va vazifalarini o‘rganish metodologiyasini belgilaydi. Jamiyat
to‘g‘risidagi materialistik falsafa tarbiya masalasiga asoslangan holda yondashish
imkonini beradi. Tarixiy materializm - pedagogika tarbiyaning sinfiy mohiyatini
ochib berish, uning paydo bo‘lishi va rivojlanishi ijtimoiy xodisa ekanligini,
jamiyat hayotida va kishi shaxsining rivojlanishida tarbiyaning rolini baholashga
yordam beradi. Didaktik masalalarni ishlab chiqishda pedagogika bilish
nazariyasiga suyanadi, axloqiy tarbiya masalalarini o‘rgatishda pedagogika
etikaning axloq to‘g‘risidagi ta'limotiga, estetik tarbiyaning maqsadini, yo‘llarini,
metodlarini belgilashda etika faniga asoslanadi.
Etika - ahloqni nazariy jihatdan asoslab, yosh avlodni, uning axloqiy tarbiyasi
muammolarini, inson shaxsini shakllantirishda axloqiy g‘oyalar rolini tushunishni
chuqurlashtiradi.
Estetika – insonlarni voqyelikka, san'atga estetik munosabatlarni
rivojlanishining umumiy qonuniyatlarini o‘rganadi, nafosat tarbiyasining ilmiy
asosi bo‘lib xizmat kiladi.
Fiziologiya - pedagogikaning tabiiy-ilmiy bazasi bo‘lib, u birinchi navbatda
inson oliy nerv faoliyatining rivojlanishi, nerv sistemasining xususiyatlari, sezgi
organlari, tayanch-harakat apparati, yurak-tomir va nafas olish sistemalari va shu
kabilarning rivojlanishi haqidagi ma'lumotlarga tayanadi. Hozirgi zamon
fiziologiyasi eng muhim pedagogik muammolarni to‘g‘ri hal etishda: bola
rivojlanishiga, uning qobiliyatlarini shakllantirishga muhit, irsiyat va tarbiyaning
ta'siri va shu singarilarni begilashda pedagogikaga yordam beradi. O‘sib
borayotgan organizm tuzilishining va harakat qilish qonuniyatlarining asosiy
24

tamoyillarini ochib beruvchi yosh fiziologiyasi ta'lim-tarbiya berish masalalarini
ishlab chiqish uchun katta ahamiyatga ega. Fiziologiyaning oliy nerv faoliyati,
nerv sistemasining tipologik xususiyatlari to‘g‘risidagi xulosalarni pedagogikaga
o‘quv-tarbiya jarayoni metodikasini ishlab chikishda, bolalar faoliyatlari uchun
yaxshiroq sharoitlar yaratishda yordam beradi.
Maktabgacha pedagogika bola tarbiyasida uning yosh va psixologik
xususiyatlarini hisobga olib boradi. Shu bois pedagogika uchun pedagogik
psixologiyaning bola xususiyatlari, ularda o‘tadigan psixik jarayonlarining
qonuniyatlari haqidagi ma'lumotlar muhimdir. Shunga ko‘ra pedagogikaning
psixologik fani bilan bog‘liqligi an'anaviy tus olgan.
Hozirgi zamon pedagogikasi ko‘p tarmoqli fan bo‘lib, avvalo u tarbiya
ijtimoiy hodisa ekanligi jihatidan pedagogika tarixi bilan bog‘lanadi.
Pedagogikaning boshqa fanlar bilan bog‘lanish tizimida etnografiya, xalq
pedagogikasi alohida o‘rin tutadi.
Umumiy pedagogika guruhi – uzluksiz ta'lim jarayonining o‘ziga xosligini
asoslab beruvchi – oila pedagogikasi, maktabgacha pedagogika, maktab
pedagogikasi, kasb-hunar ta'limi pedagogikasi, oliy ta'lim pedagogikasi, maxsus
pedagogika degan tarmoqlarga bo‘lingan.

2.3 Pedagogik ilmiy tadqiqot metodlari
Maktabgacha pedagogika o‘z tadqiqot ob'ektiga va tadqiqot metodlariga ega.
Ilmiy tadqiqot barcha fanlar kabi maktabgacha pedagogika fanini ham rivojlanib
borishiga, ayrim pedagogik hodisalarni takomillashtirishga, ularni to‘g‘ri hal etish
yo‘llarini aniqlashga yordam beradi.
Adabiyotlar bilan ishlash metodi.
Pedagogik muammolarni tadqiq etish adabiyotlarni o‘rganishdan boshlanadi.
O‘rganilgan hujjatlar va manbalarga xalq maorifiga aloqador hujjatlar,
qonunshunoslikka oid huquqiy hujjatlar kiradi. Shu bilan birga pedagogika faniga
25

oid b ӯ lgan tarixiy pedagogik adabiyotlar, darsliklar, o‘quv-metodik ishlanmalar
ham kiradi. Adabiyotlarni o‘rganish metodi muammolarining qay tomonlama
yaxshi ochilgan, qaysi masalalarni xal etilmagani kabilarni bilish imkoniyatini
beradi. Adabiy manbalar bilan ishlash quyidagi metodlardan foydalanishni nazarda
tutadi: bibliografiya tuzish, annotatsiya, konspektlashtirish.
Ilg‘or tajribalarni o‘rganish metodi.
Maktabgacha pedagogikaning ko‘pgina muammolarini hal etishda ta'lim-
tarbiya sohasida orttirilgan tajribalar muhim ahamiyat kasb etadi. Tajribani
o‘rganish jarayonidagi muammo, yutuq va kamchiliklar aniqlanadi. Pedagogik
tajribalarni o‘rganishda kuzatish, anketalashtirish, tarbiyachi va bolalarning ijodiy
ishlari, pedagogik hujjatlarni o‘rganish metodlaridan foydalaniladi.
Kuzatish metodi.
Ma'lum bir pedagogik xodisani biror maqsadni ko‘zlab muntazam ravishda
o‘rganish, ta'lim-tarbiya jarayonining turli sharoitlarida uning rivojlanishi va
o‘zgarishini kuzatib borishdir. Kuzatishdan asosiy maqsad faktlar to‘plash, uning
muhim tomonlarini ajratib borishdir. Kuzatish belgilangan aniq reja asosida olib
boriladi.
Suhbat metodi.
Suhbat aniqlanishi kerak bo‘lgan masalalrni oydinlashtirib olish maqsadida,
oldindan tuzilgan reja asosida o‘tkaziladi. Suhbat yakka tartibda, hamda jamoa
tarzida bo‘lishi mumkin. Suhbat bolalar hayotining u yoki bu voqyea xodisalari
to‘g‘risidagi qiziqishlarini, tasavvurlarini aniqlab olishga yordam beradi. Suhbat
yoshlar bilan ham, katta yoshdagi kishilar bilan ham o‘tkaziladi.
Anketa yo‘li bilan so‘rash metodi.
Anketa yo‘li bilan so‘rash metodining boshqa metodlardan afzalligi shundaki,
qisqa vakt ichida anketa orqali anchagina kishilarga savollar berib, ulardan yozma
javoblar olish mumkin. Olingan javoblar ko‘rib chiqiladi va tahlil kilinadi.
Hujjatlarni va bolalarni ishlarini o‘rganish metodi.
Pedagogik hujjatlarni o‘rganish orqali tadqiqotchi o‘rganilayotgan ob'ekt
to‘g‘risida har xil ma'lumotlarni bilib oladi. Bunga MTT mudirlari,
26

tarbiyachilarning rejalari va hisobotlari, MTT tarbiyalanuvchilarining rasmlari,
loydan yasagan buyumlari va shu kabilar kiradi. Masalan: bolaning ancha ilgari
chizgan rasmlarini qarab chiqish, tahlil qilish, bolalarga berilgan topshiriqlarni qay
darajada murakkablashib borganini, ularda tasvirlash faoliyati qanday rivojlanib
borganini aniqlashga hamda ular bilan olib boriladigan keyingi ishlarni belgilashga
yordam beradi.
Inson tarbiyasi insonning o‘zi kabi qadimiy va keng qamrovlidir. SHu sababli,
insonni har tomonlama tarbiyalash insoniyatning azaliy orzusi bo‘lib, ajdodlarimiz
ma’rifat va madaniyatni yosh avlodga o‘rgatish, ularni komillikka etaklash yo‘llari,
qonun- qoidalarini izlaganlar. Darhaqiqat, insonning ma’rifatliligi va ma’naviy
komilligiga erishish ishlari pedagogika fani etakchiligida amalga oshiriladi.
Demak, pedagogika fani kishiga har tomonlama tarbiya berish, har bir shaxsni
hamma yosh davrlarida uyg‘un rivojlantirish qonuniyatlari to‘g‘risidagi fandir.
SHu bois, pedagogika fani insonni har tomonlama tarbiyalash haqidagi fan bo‘lib,
tarbiya sohasidagi jamiyat talablarini amalga oshirish yo‘lida xizmat qiladi.
Maktabgacha pedagogika esa bolaga tug‘ilganidan to etti yoshigacha har
tomonlama tarbiya berish qonuniyatlarini o‘rganadi va bog‘cha sharoitida ta’lim-
tarbiya ishini tashkil etishning mazmuni, metodi va shakllarini ishlab chiqadi.
Inson tarbiyasiga oid qonunlar dastlab xalq og‘zaki ijodida: ertak, qissa,
pandnoma, maqol va matal kabilarda, keyinroq yozma yodgorliklarda, hadislarda
asoslab berilgan. Ta’lim-tarbiya ishlarining takomillashib borishida Sarq va
G‘arbning qomusiy olim va pedagoglarining o‘rni kattadir. Markaziy Osiyolik
mashhur allomalar: Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon
Beruniy, Abu Ali ibn Sino, YUsuf Xos Hojib, Kaykovus, Alisher Navoiy, Ahmad
Donish, Furqat, Abdulla Avloniy kabi jahon tan olgan mutafakkirlar o‘zlarining
qator asarlarida ta’lim-tarbiyaga katta e’tibor bilan qaraganlar. Faylasuf olim
Forobiy o‘zining «Fozil shahar kishilarining qarashlari» asarida tarbiya orqali'
insonga beriladigan12 fazilatni sharhlab beradi. Abdulla Avloniy esa tarbiya haqida
g‘oyat ibratli fikrlarni bildiradi. «Pedagogika — Abdulla Avloniyning yozishicha,
— bola tarbiyasining fani, demakdir». «Dars ila tarbiya ikkisi jon ila tan kabidir»,
27

«Dars oluvchi—biluvchi, tarbiya oluvchi—amal qiluvchidir». Bu erda pedagogika
faniga qisqa va lo‘nda ta’rif berib, ta’lim bilan tarbiyani esa jon bilan tanga
o‘xshatib, ularni bir-biridan ajratib tushunish mumkin emasligini yorqin ifodalab
bergan. Avloniyning ta’kidlashicha, tarbiyani yoshlikdan berish nihoyatda zarur.
Bolaga avvalo, kichik yoshdan boshlab, ota-ona tarbiya beradi, keyin tarbiya bilan
butun jamo- atchilik shug‘ullanadi, chunki bunda inson taqsiri hal etiladi deydi.
Demak, pedagogikaning bosh masalasi tarbiya sanaladi. Tarbiya jarayonida esa
bolaning ongi, his- tuyg‘ulari shakllanadi. Eng muhimi ijtimoiy hayot uchun zarur
bo‘lgan va ijtimoiy munosabatlarga xizmat qiladigan xulqiy odatlar hosil bo‘ladi.
Maktabgacha ta’lim pedagogikasi bolalarning, yosh va individual xususiyatlarini
e’tiborga olgan holda ularning har tomonlama rivojlanishini ta’minlashga xizmat
qiladi. Maktabgacha tarbiya muassasalari ham bolalarni har tomonlama
tarbiyalaydi. Bola hayotidagi ilk yosh eng muhim davr bo‘lib, xuddi mana shu
davrda bolaning jismoniy, axloqiy, mehnat, estetik rivojlanishiga poydevor bo‘ladi.
2.4 Maktabgacha ta’lim pedagogikasi fanining maqsadi va vazifasi.
“Maktabgacha ta’lim pedagogikasi” fani “Pedagogika” fanining bir qismi bo‘lib,
o‘zining nazariy, ilmiy va amaliy asoslariga ega. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi
fanining nazariy asoslari: yosh avlodni barkamol shaxs qilib tarbiyalashga
qaratilgan, ta’lim-tarbiya borasida yaratilgan tajribalarga, nazariy va metodik
manbalarga, O‘rta Osiyo va jahon tan olgan buyuk mutafakkir olimlarning asarlari
va ta’lim-tarbiyaning umumiy qonuniyatlariga asoslanadi. Maktabgacha ta’lim
pedagogikasi fanining milliy asoslari- ta’lim-tarbiya muammolarini, muayyan
millatning milliy qadriyatlarini umumbashariy va umuminsoniy qadriyatlar bilan
bog‘lagan holda hal etish, har bir millatning ma’naviy merosi va milliy
qadriyatlariga tayangan holda milliy tarbiya masalalarini yosh avlod ongiga
etkazish mazmuni, usul, metod va tamoyillarini milliylantirishdan iborat. O‘sib
kelayotgan yosh avlodni muayyan maqsad yo‘lida har tomonlama kamol toptirish,
uning ongi, dunyoqarashi, e’tiqodini o‘stirish, xulq-atvorini tarkib toptirish
28

maktabgacha pedagogika fanining dolzarb muammolaridan sanaladi. Hozirgi
davrda har tomonlama rivojlangan barkamol insonni tarbiyalashning maqsad va
vazifalari ma’naviy boylik, axloqiy poklik, jismoniy mukammallikni o‘zida
mujassamlashtirgan ijtimoiy faollikni tarbiyalashni taqozo etadi. Maktabgacha
ta’lim pedagogikasi fanining maqsadi tarbiyachi murabbiylarning o‘z oldiga aniq
maqsad qo‘yishi, yosh avlodni har tomonlamarivojlangan etuk shaxs qilib
tarbiyalash uchun o‘z ustida ishlashi, intilishi, izlanishi, ayollarni zamon talablari
asosida tarbiyalash uchun tarbiyaning yangi usul va vositalaridan keng foydalana
olish kabi tarbiyachilik mahoratini shakllantirishga qaratiladi. O‘sib kelayotgan
yosh avlodni barkamol inson qilib tarbiyalash borasidagi mavjud muammolarni hal
etish, ta’lim va tarbiya samaradorligini zamon talablari asosida ta’minlash, uni
dunyo talablari darajasiga olib chiqishga erishish, yosh avlodga ta’lim-tarbiya
berishda milliy va umuminsoniy qadriyatlarga tayanish orqali ta’lim-tarbiyaning
mohiyati, mazmunini shakllantirish va takomillashtirish, maktabgacha ta’lim
pedagogikasi fanining qoida va qonunlarini xalqimizning boy tajribalari asosida
boyitib borish va uning yangi qirralarini izlash bugungi kunning dolzarb
muammolaridir. Shuningdek, mustaqillik sharoitida uzluksiz ta’lim tizimini yanada
rivojlantirish muammolarini hal etish maktabgacha ta’lim pedagogikasi fani oldi
ga qator vazifalarni qo‘ymoqda. Maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalash
vazifalari esa shaxsni tarbiyalash maqsadlari asosida ularning yoshiga va
xususiyatlariga qarab belgilanadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bola shaxsini har
tomonlama kamol toptirish jismoniy, aqliy, axloqiy, mehnat va estetik tarbiya
majmuasidan iboratdir. Bu sohada SHarq va G‘arb xalqlari yaratgan og‘zaki
ijodiyot, buyuk mutafakkir, pedagog va olimlarning ta’lim-tarbiyaga doir ilg‘or
fikrlarini o‘rganib, tahlil qilib, barkamol insonni tarbiyalash jarayonini o‘rganish
biz uchun juda qimmatlidir:
•
ta’lim-tarbiya to‘g‘risidagi qonun-qoida tamoyil, metod va usullarni bolalar
bog‘chalari amaliy hayoti bilan bog‘lab, bo‘lajak tarbiyachi —
29

o‘qituvchilarga o‘rgatish hamda xalq ta’limini boshqarish va rahbarlik
masalalarini chuqur o‘rganib, bo‘lajak tarbiyachilarni qanday tayyorlash
muammolarini hal qilish;
• maktabgacha tarbiya muassasalarida oila bilan uzviy hamkorlikda bolalarni
har tomonlama rivojlantirish ishini amalga oshirish. Bunday vazifalarda
tadqiq etish;
•
birinchidan, bolalar sog‘lig‘ini saqlaydi va mustahkamlaydi, jismoniy
rivojlanishini ta’minlaydi;
•
ikkinchidan, ilmga qiziqish va qobiliyatlarini rivojl antiradi;
•
uchinchidan, Vatanga, tabiatga, jonajon o‘lkaga muhabbat, kattalarga
hurmatni, o‘rtoqlik va jamoatchi- lik, xayrixohlik, xulq madaniyati,
mustaqillik, uyushqoqlik va intizom, mehnatsevarlik kabi ijobiy fazilatlarni
tarbiyalaydi;
•
to‘rtinchidan, estetik tarbiyani amalga oshiradi.
Keyingi yillarda jismoniy, aqliy, axloqiy, mehnat va estetik tarbiya bo‘yicha olib
borilgan ilmiy- pedagogik tadqiqotlar maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalash
vazifalarini ularning psixik-fiziologik imkoniyatlarini e’tiborga olgan holda
belgilash zarurligini ko‘rsatib berdi. Ular bolalar bog‘chasining “Ilk qadam”
tayanch dasturida o‘z aksini topgan.
Maktabgacha ta’lim pedagogikasi fanida bir-biri bilan uzviy bog‘langan quyidagi
tushunchalar mavjud: tarbiya, ta’lim, ma’lumot.Tarbiya—kishilik jamiyatining
barcha bosqichlarida shakllanib, rivojlanib, o‘sib, avlodsan-avlodga vorislik
vazifasini bajarib kelgan bo‘lsa-da, ammo har bir jamiyatda tarbiyaning mazmuni
30

maqsadi, vazifalari, o‘ziga xosligi bilan farqlanadi. Tarbiya ijtimoiy hayot uchun
zarur hodisa bo‘lib, yosh avlodga ilmiy bilimlar tizimini, malaka va ko‘nikmalarini
maxsus metod va vositalar orqali rejali ravishda singdirib berish hamda yosh
avlodni har tomonlama shakllangan etuk inson qilib tarbiyalashni maqsad qilib
qo‘yadi. YOsh avlodni komil inson qilib tarbiyalash muammolari dastlab xalq
og‘zaki ijodi, pedagogikasi, yozma yodgorliklarda, pandnomalarda mutafakkir
hamda ma’rifatparvarlar asarlarining bosh mavzusini tashkil etgan. Abdulla
Avloniy tarbiya haqida gapirar ekan, haqli ravishda shunday degan edi: “Tarbiya
bizlar uchun yo hayot - yo mamot, yo najot-yo halokat, yo sadoqat - yo falokat
masalasidir”. Demak, tarbiya va odob Vatanga cheksiz muhabbat, imon-e’tiqod,
mehr-muruvvat, rostgo‘ylik, adolatgo‘ylik, samimiylik, mehnatsevarlik va
bilimdonlik kabi g‘oyalar vositasida shakllanib boradi. Ta’lim - bolalarga bilimni
tartibli bayon qilish jarayoni bo‘lib, muayyan ko‘nikma va malakalarni singdirish,
ularning ongi va xulqiga ta’sir etish, aqlini, ongini, idrokini, dunyoqarishini,
e’tiqodini va bilish faolligini rivojlantirishdir. Ta’lim berish jarayonida tarbiya va
ma’lumotning maqsadi amalga oshiriladi. Ta’lim ikki tomonlama jarayon bo‘lib va
o‘qitishni o‘z ichiga oladi. O‘qitish -pedagogik faoliyat bo‘lib, bilim malaka,
ko‘nikmalarni bolalarga singdirish, ularning bilish va amaliy faoliyatiga rahbarlik
qilishdir. O‘qish - o‘quvchining bilim, malaka ko‘nikmalarini egallashdagi amaliy
faoliyatidir. U o‘quvchilarning har tomonlama rivojlanishshsh ta’minlaydi.
Ma’lumot - asosiy pedagogik tushuncha bo‘lib, u ijtimoiy hayot voqealarni
ob’ektiv aks ettiradi. Bu jarayon kishining tabiat, jamiyat va kishi tafakkuri
to‘grisidagi umumlashtirgan ijtimoiy zarur bilim, malaka, ko‘nikmalar tizimining
egallab olinishi natijasidir. Ma’lumot kishining bilishga bo‘lgan talabini ta’minlab,
undagi qobiliyatlarni ma’lum darajaga ko‘taradi va amaliy faoliyatga tayyorlaydi.
Maktabgacha ta’lim turli yoshdagi bolalarni maktabga tayyorlash bilan
birga, ularni sog‘lom, har tomonlama etuk qilib tarbiyalash uchun zarur tashkiliy,
uslubiy psixologik, pedagogik shart-sharoitlar yaratadi, bolalarni maktabda
muntazam ravishda ta’lim olishga tayyorlashda ota-onalarga yordam beradi, unda
o‘qishga intilish hissini uyg‘otadi. Maktabgacha ta’lim bola 6-7 yoshga etguncha
31

oilada hamda davlat va davlatga qarashli bo‘lmagan maktabgacha bolalar
muassasatarida amalga oshiriladi. Maktabgacha ta’lim bola shaxsini maktabgacha
bolalar ta’lim-tarbiyasiga qo‘yiladigan davlat talablariga muvofiq sog‘lom, etuk,
maktabda o‘qishga tayyor tarzda shakllantirish maqsadini ko‘zlaydi.
Maktabgacha ta’limning vazifalari:
Bolalarni xalqning boy milliy madaniy-tarixiy merosi va umumbashariy
qadriyatlar asosida aqliy va ma’naviy axloqiy jihatdan tarbiyalash.
•
Bolalarda milliy g‘urur, vatanparvarlik hislarini shakllantirish.
•
Maktabgacha yoshdagi bolalarning bilim olish ehtiyojini, o‘qishga intilishini
shakllantirish, ularni muntazam ravishdagi ta’lim jarayoniga tayyorlash.
•
Bolalar tafakko`rini rivojlantirish o‘zining fikrini mustaqil va erkin ifodalash
malakalarini shakllantirish.
•
Bolalarning jismoniy va ruhiy sog‘ligini ta’minlash.
Maktabgacha ta’lim muassasalari hududlarning demografik, ijtimoiy-iqtisodiy va
boshqa xususiyatlarini hisobga olgan holda tashkil etiladi. Maktabgacha ta’lim
muassasalarini tashkil etish va tugatish qonunga muvofiq ravishda amalga
oshiriladi. Maktabgacha ta’lim muassasalari ularning yo‘na- lishlariga ko‘ra
quyidagi turlarga bo‘linadi:
•
bolalar yaslisi, bolalar bog‘chasi, bolalar yasli bog‘chasi, xonadon bolalar
•
bog‘chasi, (ham mustaqil muassasa sifatida, ham filial sifatida);
32

•
bog‘cha maktab majmuasi;
•
tarbiyalanuvchilarni bir yoki bir necha ustuvor yo‘nalishlarda
rivojlantiradigan (til o‘rganish, badiiy-estetik, sport va boshqa yo‘nalishlar
bo‘yicha) maktabgacha ta’lim muassasasi.
•
Tarbiyalanuvchilarning jismoniy va ruhiy rivojlanishidagi kamchiliklarini
bartaraf etishni ustuvor ravishda amalga oshiruvchi maxsus maktabgacha
ta’lim muassasasi.
•
Sanitariya-gigiena, profilaktika va sog‘lomlashtirish tadbirlari va muolajalari
ustuvor ravishda amalga oshiriladigan sog‘lomlashtiruvchi bolalar
bog‘chasi.
•
Aralash turdagi maktabgacha ta’lim muassasi (aralash turdagi muassasa
tarkibiga sog‘lomlashtiruvchi guruhlar turlicha miqdorda bo‘lishi mumkin).
33

XULOSA
Ma`lumki, bugungi maktab bolasidan aniq bilimlargina emas, fikrlash ko`nikmasi,
kattalar hamda sinfdosh o`rtoqlarini tushunish, ular bilan hamkorlik qilish talab
etiladi. Shuning uchun bolaning maktabga qadam qo`yayotganida nechog`li
bilimga ega ekanligi emas, balki uning yangi bilimlarni egallashga tayyorligi, atrof
olamga moslashish ko`nikmasi, voqea-hodisani mustaqil ravishda tahlil etishi
muhimroq hisoblanadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning maktab ta`limiga o`tishi hamisha uning hayoti,
axloqi, qiziqish va munosabatlarida jiddiy o`zgarishlarni yuzaga chiqaradi.
Shuning uchun maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha ta`lim tashkilotida
maktab ta`limiga tayyorlash , uni murakkab bo`lmagan bilim, ko`nikma va
malakalar bilan tanishtirish kerak bo`ladi. Bunday tanishtiruv moslashuv davrining
jiddiy qiyinchiliklaridan xalos bo`lishga yordam beradi.
Shunga binoan, MTT bilan maktab o`rtasidagi bog`liqlik bir tomondan, bolalarni
maktab ta`limi talablariga javob beradigan darajada umumiy rivojlantirib va odobli
qilib tarbiyalagan holda maktabga o`tkazishni, ikkinchi tomondan, o`qituvchining
katta maktabgacha yoshdagi bolalarning egallagan bilim, malaka sifatlariga va
tajribalariga tayanib, ulardan o`quv-tarbiyaviy jarayonda samarali foydalanishni
taqozo etadi.
MTT bilan maktab o`rtasidagi uzviy bog`liqlik katta maktabgacha yoshdagi bolalar
va maktabning boshlang`ich sinf o`quvchilariga ta`lim-tarbiya berish sharoitini
yaqinlashtirishga yordam beradi. Shunday ish tutilganda bolalarning maktab
sharoitiga moslashishi ancha yengillik bilan o`tadi. Bolalar maktab sharoitiga
tabiiy moslashib ketadilar, bu esa o`z navbatida maktabda o`qishning birinchi
kunidan boshlab ta`lim-tarbiya ishining samarasini oshiradi.
Zero, maktabgacha ta`lim tashkiloti xodimlari birinchi sinfda bolalar oldiga
qo`yiladigan talablarni yaxshi bilishlari , maktabga tayyorlov guruhidagi bolalarni
shunga muvofiq ravishda ta`lim olishga tayyorlashlari kerak.
34

Maktab bilan MTT o`rtasidagi uzviy aloqa murakkab va ko`p tomonlama
tuzilishga ega. Unda ta`lim-tarbiyaviy ishlarning mazmuni, metod va usullari,
tashkiliy shakllari, shuningdek bolalarni tarbiyalash shart-sharoitlari va pedagogik
talab kabi yetakchi tomonlarini ajratib ko`rsatish mumkin. Bunda quyidagilarga
alohida e`tibor berish kerak:
1. Maktab talabi nuqtai nazaridan bolalar bilimlarni chuqurroq egallab olishlari
lozim.
2. MTT nuqtai nazaridan bolalarni maktab talabi darajasidagi bilim, malaka,
ko`nikmalar bilan qurollantirish.
3. Bolalarning maktabga ruhiy tayyorligi. Bu yerda vazifa bolalar mehnatning har
qanday turiga tayyor turishlari, ularda aqliy mehnat - bilishga qiziqishni
o`stirishning kelajakdagi mustaqil faoliyatga tayyorlashdan iborat.
4. MTTda beriladigan ta`lim rivojlantiruvchi tarzda bo`lishi kerak.
5. MTT bilan maktab o`rtasida izchil aloqa o`rnatish.
Uzviylik MTT va maktabda shaxsni har tomonlama shakllantirish bo`yicha olib
boriladigan ta`lim-tarbiya ishini izchillik bilan amalga oshirish imkoniyatini
yaratadi. MTT maktabgacha yoshdagi bolalarda boshlang`ich sinf ta`limi maqsad
va vazifalariga mos keladigan sifat jihatdan yangi xususiyatlarni shakllantiradi.
Maktab bilan MTT o`rtasidagi uzviy aloqa asosini MTT va maktabda amalga
oshiriladigan ta`lim-tarbiya ishlari mazmunini belgilovchi dasturlar o`rtasidagi
bog`liqlik tashkil etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
• I.A.Karimov. Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma'naviyat, 2008.
35

• «Barkamol avlod yili» Davlat dasturi. –T.: O‘zbekiston, 2010.
• Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining
poydevori.
–T.: Sharq, 1997.
• O.Hasanboeva.
Pedagogika tarixidan xrestomatiya. –T.: O‘qituvchi, 1993.
• Maktabgacha
yoshdagi bolalar rivojlanishiga q ӯ yiladigan Davlat talablari. T-
2018
• 4.
    Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishida qo'yiladigan davlat
talablari.
- T./2018.
5.
    O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining   2019 yil 8-maydagi PQ-4312-sonli
qaroriga
asosan ishlab chiqilgan “O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim
tizimini
2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi”.
6.
     Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning   davlat   standarti. Vazirlar
Mahkamasining
802-son qarori. 2020-yil 22 dekabr.
7.
     Maktabgacha   pedagogika. F.R.Qodirova, SH.Q.Toshpo’latova,
N.M.Kayumova,M.N.A’zamova
. Toshkent-2019
8.
    Maktabgacha   pedagogika. SH.Sodiqova.   Toshkent- 2013
9.
     Valixo‘jayeva F.B. Talabalarni maktabgacha ta’lam muassasalarida
bolalarga
estetik ’narbiya berishga tayyorlash. Ped.fan.nom.... dis. avt. 2005. —
7-b.

• 10.
    “Maktabgacha ta’lim” jurnali. 2016 yil 1,3,5.
•
11.           www.tdpu.uz
12.
   www.pedagog.uz
13.
          www.Zi
_______________________________________________ ta’lim yo nalishi
ʻ
talabasi ______________________________________________________ning
36

____________________________________________mavzusidagi kurs ishiga
RAHBAR XULOSASI
Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati,
dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil
yoritilganligi, mavzu to liq qamrab olinganligi) ______________________ ʻ
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Ishdagi kamchiliklar_______________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________
Kurs ishining yoritilishi bo yicha rahbar tomonidan baholanishi (kurs ishiga
ʻ
ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________
KOMISSIYA XULOSASI
37

Talaba tomonidan mavzuning og zaki bayoni (yoritib berishi, tushunchasi, ʻ
savollarga to liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi, xulosalar chiqara olishi)
ʻ
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
______________________________________________________________

Kurs ishining og zaki bayoni bo yicha komissiya tomonidan baholanishi
ʻ ʻ
(kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi):
Ball __________
Jami ball_______________________
Komissiya raisi _____________________ ____________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi ____________________ ____________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi _____________________ ____________________
(FISH) (imzo)
38

Maktabgacha pedagogika fanining predmeti maqsad va vazifalari

Sotib olish