Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 1.5MB
Покупки 0
Дата загрузки 11 Апрель 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Дошкольное и начальное образование

Продавец

orazaliyeva shaxnoza

Дата регистрации 15 Февраль 2024

42 Продаж

Maktabgacha ta’lim muassasi turli yosh guruhlarida applikatsiya ishiga o’rgatishning vazifalari va turlari

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNAVOTSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT IQTISODIYOT VA PEDAGOGIKA INSTITUTI “Tillar va maktabgacha ta’lim” fakulteti “Maktabgacha ta’lim” yo‘nalishi 3-kurs 22/ 7 - guruh talabasi ________________________________________________________ _ning “Tasviriy faoliyatga o‘rgatish metodikasi” fanidan KURS ISHI MAVZU: _____________________________________________________________ __________________________________________________________________ Ilmiy rahbar:___________________________ “______”_____________202 5-yil Chirchiq-2025 1 “Tillar va maktabgacha ta’lim” fakulteti “Maktabgacha ta’lim” yo‘nalishi 3-kurs 22/ 7 - guruh talabasi _______________________________________________________________ ning “Tasviriy faoliyatga o‘rgatish metodikasi” fanidan __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ mavzusidagi kurs ishiga TAQRIZ Mavzuning dolzarbligi:_______________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Kurs ishining tarkibiy qismlari va uning yoritilishi: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Kurs ishining kamchiliklari: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Taqrizchining yakuniy xulosasi: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Taqrizchi: _______________________________ ___________________ (ilmiy darajasi, unvoni F.I.SH.) (imzo) “_____” ____________ 2025-y. 2 “Tillar va maktabgacha ta’lim” fakulteti “Maktabgacha ta’lim” yo‘nalishi 3-kurs 22/ 7 - guruh talabasi _______________________________________________________________ ning “ Tasviriy faoliyatga o‘rgatish metodikasi” fanidan __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ mavzusidagi kurs ishiga XULOSASI Mavzuning dolzarbligi:_______________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Kurs ishining tarkibiy qismlari va uning yoritilishi: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Kurs ishining rasmiylashtirilishi: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Ilmiy rahbarning yakuniy xulosasi: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Ilmiy rahbari: _______________________________ ___________________ (ilmiy darajasi, unvoni F.I.SH.) (imzo) “___” ___________ 2025-y. 3 MUNDARIJA KIRISH ..................................................................... 5 I. BOB MAKTABGACHA TA’LIMDA BADIIY- ESTETIK DIDNI SHAKLLANTIRISHNING MAZMUNI VA AHAMIYATI ........................................................................................... 9 1.1 Maktabgacha Yoshdagi bolalarda tasviriy faoliyatga o‘rgatish masalalarining o‘rganilganligi. ....................................... 9 1.2 Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari turlari va mazmuni ...................................... 22 II BOB MAKTABGACHA TA’LIM MUASSASI TURLI YOSH GURUHLARIDA APPLIKATSIYA ISHIGA O‘RGATISHNING VAZIFALARI VA TURLARI ....................... 36 2.2. Kichik va o‘rta guruhda tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarini tashkil etish tartibi. ............................................................. 36 2.2. Katta va tayyorlov guruhda tasvırıy faolıyat mashg‘ulotlarını tashkıl etısh mazmunı ........................................... 53 XULOSA ................................................................ 73 FOYDALANGAN ADABİYOTLAR ................... 75 ILOVALAR ............................................................ 78 4 KIRISH Maktabgacha ta’lim bola shaxsini sog‘lom va etuk, shu bilan birga maktabga tayyorlagan holda shakllantirish maqsadini ko‘zlaydi. O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunning 11-moddasida: “Bu ta’lim 6-7 Yoshgacha oilada, bolalar MTMsida va mulk shaklidan qat’iy nazar, boshqa ta’lim tashkilotlarida olib boriladi”,- deb ta’kidlangan. Darhaqiqat, ta’lim- tarbiya qanchalik erta boshlansa, uning samarasi shunchalik erta namoyon bo‘ladi va insonning butun hayot tarziga ijobiy ta’sir qiladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 29 dekabrdagi “2017 — 2021 yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi” 2707 qarorida” Maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarmog‘ini kengaytirish, malakali pedagog kadrlar bilan ta’minlash, bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash darajasini tubdan yaxshilash, ta’lim-tarbiya jarayoniga zamonaviy ta’lim dasturlari va texnologiyalarini tatbiq etish, bolalarni har tomonlama intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy rivojlantirish uchun shart- sharoitlar yaratish” belgilangan. Mavzuning dolzarbligi . Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tasviriy san’at mashg‘ulotlarida bolalar ilmiy bilim asoslarini egallaydilar. Tevarak atrofdagi borlikni o‘zlashtiradilar. Bu esa ularni g‘oyaviy aqliy-ahloqiy estetik jihatdan tarbiyalashda samarali ta’sir ko`rsatadi. Tasviriy san’at mashg‘ulotlari bolalarda estetik dunyoqarashni g‘oyaviy e’tiqodni shakllantirishda alohida ahamiyat kasb etadi. U fikrlash qobiliyatini ko‘rish xotirasini ijodiy tasavvurini, badiiy didni, estetik hissiyotni o‘stiradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida o‘qitiladigan san’atni har bir turi narsaning o‘ziga qarab chizish dekorativ rasm chizish, mavzu asosida rasm chizish, san’ati haqida suhbati bolalar ijodiy qobiliyatini o‘sishi dunyoqarashining shakllanishiga yordam beradi, ya’ni shaxsni har tomonlama kamol toptiradi. Tasviriy san’atning asosiy vazifalaridan biri bolalarga estetik, xususan badiy tarbiya berishdir. Estetik tarbiya bu bolalarning hayotdagi , 5 tabiatidagi, san’atdagi fan va jamiyatdagi go‘zalliklarini idrok etish qobiliyatini tarbiyalashdir. Go`zallik kishilarning aqliga, qalbiga idrokiga ta’sir etib ma’naviy dunyoqarashni boyitadi. Hozirgi vaqtda Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining asosiy vazifalaridan biri bolalarga borliqni faqat ijodiy o`zlashtirishga bo`lgan ehtiyoj va qobiliyatni shakllantirishgagina emas, balki ularni go‘zallik qonunlari asosida borliqni qaytadan ko‘rish hissini tarbiyalash hamdir. Jamiyatimizning har bir kishisi qaysi sohada ish olib borayotganligidan qat’iy nazar go‘zallik va nafislikni ko‘ra bilish va tushuna bilish shart. Bolalarni estetik jihatdan tarbiyalash maqsadida tarbiyachi ularga tabiatdagi go‘zallikni shakllarni turli tumanligini ko‘rsatadi. Bolalarga quvonch , hayajon baxsh etgan tabiat go`zalliklar suz bilan tasvirlab bo`lmas, rang birikmalari uzoq vaqtlargacha ularning xayolida saqlanadi. Manzaraning daraxt shoxlarining, barglarining, gullarning o‘zlariga qarab rasm chizish ularni o‘ziga xos xususiyatlarni urganish orqali mashg‘ulotlar bolalarga dunyoni keng va atroflicha ko`ra olishga shuningdek ko‘rish orqali olgan ta’surotlari doirasini kengaytirishga narsalar haqida Aniq va to‘liq tushunchalar hosil qilishga yordam beradi. Rasm chizish jarayonida bolalar narsalarning shakli, proporsiyalari fazojagi xolatlari, rangli va och-to‘qli nisbatlari diqqat bilan o‘rganadilar. Tasviriy san’at mashg‘ulotlari bolalarning ko‘rish orqali milliy g‘oyalarni idrokini o‘stiradi. Ko‘z orqali milliy g‘oyalarni idrok etishni o‘stiradi. Ko‘z orqali idrok etishni rivojlantirish deganda, biz maqsadga muvofik kuzatish qobiliyatlarini tushunamiz, ya’ni narsa va xodisalarni solishtirish, ularning farki va umumiy tomonlarini Aniqlash, narsalarni shakli va tashki ko`rinishi klassifikatsiyalashni anglaymiz. Tasviriy faoliyat maktab Yoshidagi bolalarni har tomonlama tarbiyalashda katta ahamiyatga egadir. Rasm chizish, loydan buyumlar yasash va applikatsiya - bu tasviriy faoliyat turlari bo‘lib, ularning asosiy vazifasi-tevarak atrofni obrazli aks ettirish hisoblanadi. Tasviriy faoliyat jarayonida bolalarda irodaning sifatlari-boshlagan ishini oxiriga etkazish, oldiga maqsad qo‘yib, o‘shani bajarishga tomon intilish, 6 qiyinchiliklarni engish, o‘rtoqlariga yordamlashish kabi xususiyatlar tarbiyalanadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarini innovatsion texnologiyalar asosida tashkil etish ta’lim sohasidagi isloxotlardan birini tashkil etadi. Davr talabiga mos barkamol avlodni tarbiyalash maktabgacha ta’lim tashkilotsi tarbiyachilaridan katta mas’uliyat talab kilmoqda. Bu hakda birinchi yurtboshimiz I.A.Karimov shunday deydi: "Biz o‘z haq-xuquqlarini taniydigan, o‘z kuchi va imkoniyatlarida voqea- hodisalarga mustaqil munosabat bilan yondashadigan, ayni zamonda shaxsiy manfaatlarini mamlakat va xalq bilan uyg‘un holda ko‘radigan erkin, xar jihatdan barkamol insonlarni tarbiyalashimiz kerak." Maktabgacha ta’lim tashkilotsi tarbiyalanuvchilarini ma’naviy sog‘lom, estetik jixatdan etuk bo‘lishini ta’minlashda ularning go‘zallikka bo‘lgan qiziqishini oshirishda tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarining imkoniyatlari juda kengdir. Maktabgacha ta’lim tashkilotsining katta guruxida tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida ishning jamoa shaklidan keng foydalaniladi. Ular xilma-xil bo‘lishi mumkin. Masalan, ikkita bola tarbiyachi tavsiya etgan yoki o‘zlari mustaqil tanlagan umumiy mavzuni birgalikda bir qog‘oz sahifasida chizadilar. Butun gurux bolalari bitta umumiy applikatsiyani masalan, «Kuzgi zarang»ni yaratishlari mumkin. Ularga turli rangdagi — sariq, qizil, to‘q sariq, yashil rangdagi qog‘oz beriladi. Har bir bola tarbiyachi o‘ziga bergan qog‘ozdan zarang bargini qirqadi, so‘ngra barglar bir daraxtga yopishtiriladi. «Poezd», «SHahar ko‘chasi», «Bolalar bayramda raqs tushishyapti» va shu kabi jamoa kompozitsiyalar ham qiziqarlidir. Katta maktabgacha tarbiya Yoshidagi bolalar yirik formatli applikatsiyalarni ham bajara oladilar. Bu odatda biror bayramga atab qilinadi va undan zal yoki gurux xonasini bezashda foydalaniladi. Endilikda hayotimizning barcha sohalarida respublikaning milliy manfaatlaridan kelib chiqqan holda, avlod ajdodlarimizning azaliy turmush tarzi, 7 an’analari, urf odatlari va ko‘nikmalarini hisobga olib, bolalarimizda xalqimizga, o‘z vataniga mehr, samimiylik, his-tuyg‘ularini shakllantirish, ularni rivojlanitirish, tarbiya nazariyasi va amaliyotiga tadbiq etish muhim dolzarb muammoga aylanmoqda. Kurs ishining maqsadi : Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida Maktabga tayyorlov Yoshda applikatsiya mashg‘ulotlari orqali kompozitsion xislarni shakllantirish jarayonini o‘rganish. Kurs ishining predmeti: Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida Maktabga tayyorlov Yoshda applikatsiya mashg‘ulotlari orqali kompozitsion xislarni shakllantirish. Kurs ishining vazifalari : 1) Mavzuga doir adabiyotlarni o‘rganib chiqish va manbalarni yig‘ish. 2) Bolaning ruhiy rivojlanishida tasviriy faoliyatning ahamiyatini atroflicha yoritish va o‘rganib chiqish. 3) MTM tarbiyalanuvchilarining Yoshiga qarab tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarini rejalashtirish va ularni o‘rganish. 4) Applikatsiya mashg‘ulotlari orqali kompozitsion xislarni shakllantirish usullarini ishlab chiqish. 5) Tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida kompozitsion xislarni shakllantirish jarayonini o‘rganish. Kurs ishing tuzilishi. kirish, asosiy qism boblari, birinchi bob ikkita band, ikkinchi bob ikkita band, uchinchi bob amaliy qism bo‘lib, unda ikkita band, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat bo‘ladi. 8 I. BOB MAKTABGACHA TA’LIMDA BADIIY- ESTETIK DIDNI SHAKLLANTIRISHNING MAZMUNI VA AHAMIYATI 1.1 Maktabgacha Yoshdagi bolalarda tasviriy faoliyatga o‘rgatish masalalarining o‘rganilganligi. Komil inson tarbiyasi kompleks ta’sir etuvchi vositalar negizida amalga oshiriladi. Bu kompleksda badiiy-estetik mazmundagi, bilimlar tasavvurlarning ham muhim o‘rni bor. SHuning uchun ham barcha davrlarda Yosh avlodning estetik tarbiyasiga alohida e’tibor bilan qaralgan. Jumladan, Yosh avlodning dunyoning anglashi, atrof muhitdagi voqea va xodisalarga nisbatan o‘z munosabatlarini namoyon etishda estetik tasavvurlar, bilimlar, muayyan ko‘nikmalar va malaka shakllangan bo‘lishi lozim. Aynan mana shu sifatlar vositasida bolalar o‘zining «men»ining dastlabki chizgichlarini ifodalab, tasvirlay boshlaydi. Uning sifati va shakllanish jarayonining sur’ati, tezligi mavjud pedagogik shart-sharoitlar, pedagogik ta’sir etuvchi omillarga bog‘liq. Zero, estetik mazmundagi faoliyat umumiy dunyoqarashning tarkibiy qismidir. A.A.Leonev ta’kidlaydiki, ta’limning yo‘nalishi, mazmuni bolani shaxs sifatida shakllanishida etakchi o‘rin tutadi. Xususan, bu yo‘nalish istiqbolida bolalarni o‘zlarini hayotlarida faoliyat ko‘rsatishlari uchun muayyan ijtimoiy tajribalar to‘playdi, dunyo, tevarak atrof haqida yaxlit tasavvurni shakllantirish, bolalarni o‘z-o‘zini namoyon etishi borasidagi harakat, intilishlarini rag‘batlantirishga qaratiladi. Bu borada estetik mazmundagi mashg‘ulotlar asosiy o‘rinni egallaydi, ya’ni bu Yoshdagi bolalarda olam haqidagi ilmiy dunyoqarash elementlarini tasavvurlarini shakllantirishda badiiy-estetik mazmundagi mashg‘ulotlar ustivor ahamiyat kasb etadi. CHunki ular hammaga, barcha Yoshdagilar uchun ham umumiy hisoblanadi. Zero, musiqiy, tasviriy ijodiyot, drama, raqs, adabiyot insonning ma’naviy madaniyatining ajralmas qismidir. Ayni paytda bular insoniyat tomonidan atrof-muhitni, zamon va makonni, uning qonuniyatlarini, bir suz bilan aytganda, badiiy ijodiyot namunalarini o‘rganishning, o‘zlashtirishning umumiy universal yo‘lidir. 9 Bolaning estetik mazmundagi mashg‘ulot, ya’ni badiiy ijodiyotning u yoki bu turi bilan shug‘ullanishi, bu jarayonning ishtirokchisi sifatida dunyoning bir bo`lagi sifatida olamni anglashlari demakki, uning muayyan dunyo qarashini tasavvurlarini shakllantirishning pedagogik jihatidan kafolatlangan shaklidir. Bolalarda dunyoqarashni shakllantirishda musiqiy tarbiyaning o‘rni alohida ahamiyat kasb etadi. Zero, bugungi kunda aynan musiqa insoniyat hayotiga eng chuqur kirib borgan, ijtimoiy-madaniy xodisa sifatida badiiy-estetik jixatidan yuqori ta’sir kuchiga ega. Tarixdan ma’lumki, bizning buyuk qomusiy olimimiz Abu Nasr Forobiy dunyodagi asosiy fanlarni to‘rt guruhga bo‘lib, shulardan biri musiqa ekanligini ilmiy jihatdan asoslab bergan. Yosh avlodning dunyoqarashini shakllantirishda badiiy adabiyotning ham ahamiyati katta. Buyuk shaxslar, taniqli ijodkorlarning xayotlari bilan tanishar ekanmiz, ularda dunyoqarashlarining shakllanishida, ijodkorlik kurtaklarini yoyilishida badiiy adabiyotning o‘rni beqiyos bo‘lganligining guvohi bo‘lamiz. O‘zbeklardan Hamid Olimjon, ruslardan A.S.Pushkinlarni eslashning o‘zi kifoya, ular buvilari, enagalarining ertaklari orqali dunyoni taniganlar. SHu ma’noda Yosh avlodga ertak aytib berish, bu jarayonni maqsadli ta’limiy va tarbiyaviy tadbir sifatida taqdim etilishiga urg‘u berish lozim, ya’ni bola ertakning passiv eshituvchisi emas, balki ertak syujeti asosida olamni, faol anglovchi sub’ekt sifatida qabul qilinishi lozim. Bu jarayonni pedagogik jahitidan to‘g‘ri tashkil etishida bolaning ertak syujetini o‘z tafakkurida «qayta ishlash» ga o‘rgatish, syujet bo‘yicha savollar tuzish va ularga javob topish, javoblardan xulosalar yasash, umumlashtirish orqali shaxsiy mulohazalar bildira olishga o‘rgatish muhim ta’limiy va tarbiyaviy tadbirdir. Yosh avlodning dunyoqarashini tarkib toptirishida badiiy-estetik manba - ertaklarning tarbiyaviy ahamiyati bu jarayonning qimmati shundaki, katta Yoshdagilardan farqli o‘laroq ertakdagi voqea-hodisalar bolalar tomonidan u qanday aytilgan bo‘lsa o‘shanday qabul qilinadi. Bunda yaxshilik va yomonlik, 10 go‘zallik va xunuklik kabilarga bolalar o‘z munosabatlarini bildira boshlaydilar. O‘zlaricha ertak bo‘yicha u yoki bu syujetlarni to‘qiy boshlaydilar, ya’n nimalarnidir ixtiro qila boshlaydilar. SHu tariqa bolalar dunyoqarashida aniq chizmalar shakllana boradi. Bular ko‘p hollarda ijodiy xarakter kasb etadi. SHu tariqa ularning xayoliy tasavvurlari o‘sadi. Ertaklar mazmuni asosida tasviriy faoliyat ko‘rsatish tasavvurdagi hodisalar, undagi obrazlarni qayta talqin qilish, unga o‘z «tahriri» ni singdirish, shaxsiy faoliyatining yangi qirralarini, usullarini o‘zlashtirishga keng yo‘l ochib beradi. SHuningdek bu jarayon bolada fikrlashga, o‘z tasavvurlarini tushuntirishga, pirovard natijada mustaqil xolda fikrlashga o‘rgatadi. Mustaqil fikrlash dunyoni anglash, muayyan dunyoqarashga ega bo‘lishning dastlabki bosqichidir. Zero, Yosh avlodning tajribasida tasviriy faoliyatning ulushi katta. SHu bois bolalarda estetik tasavvurlarning nafaqat umumiy dunyoqarash- larini shakllantirish vositasi, balki ularni umumiy rivojlanishi, muhim ijtimoiy hodisa- vositasi sifatida qarash joiz. Zero, ta’lim yo‘nalishlari, tamoyillari, uning mazmuni, uslublari qanchalik takomillashtirilmasin, bolalarni mustaqil fikrlashga o‘rgatishmas ekan, ularning bilimi ongli, mustahkam bo‘lmaydi, demak, uning amaliy tadbiqi ham oqsaydi. Mustaqil fikrlash haqida mulohaza yuritar ekan, har bir fan sohasi vakillari aynan o‘sha damni bu borada ustun qo‘yishiga intiladi. Bu holat bolalar «bisoti» dagi faoliyati turlariga ham bog‘liq. Bunda shubhasiz, tabiiy- ijobiy ma’no bor. Biroq, mustaqil fikrlash genezisini fiziologik tahlili, kuzatuvi tasviriy faoliyatni mustaqil fikrlashda odamning, keyinchalik insonning ichki ruhiyatiga tabiiy- fiziologik jihatidan eng yaqin faoliyat ekanligini anglash qiyin emas.Faktlarga murojaat etamiz. Ulg‘ayayotgan bolalarimizning onggidagi dastlabki fikrlar aynan tasvir vositasida «bayon etiladi». Bu oddiy qalam, ruchka, flomasterda bajarilgan turli chiziqlar, bo‘yoqlardagi turli surtmalar tarzidagi kichik xikoyalar, fikrlar tasviridir. Faqatgina oddiy ko‘z, maxsus yo‘naltirilmagan nigoh bu fikrlarni «o‘qiy olmaydi». 11 CHunki bu fikr «boshqa tilda bitilgan». Bolalarni eshitgan ertaklari, ko‘rgan multfilmlariga o‘z imkoniyatlari darajasida illyustratsiyalar ishlashi fikr bildirishining, demakki dunyoni anglashning bir shaklidir. Hamma ham rassom bo‘lmaydi. Bunga xojat ham, ehtiyoj ham yo‘q. Rassom degan iboraga e’tibor qilaylik. Odatda uni san’at tushunchasiga qiyoslashadi. San’at tushunchasi uz navbatida inson faoliyatining barcha sohalariga tadbiq etiladi. Qaysiki, u o‘z faoliyat mahsulini yuksak maxoratli darajada bajara olsa bu mahsulotni san’at asariga qiyoslashadi. YAxshi mahsulotning zamirida nafaqat mahoratli malaka, balki fikr ham yotadi, aynan aniq mazmun va yo‘nalishga ega bo‘lgan fikr odamni insoniylikka, oddiy individni mahoratlilikka yo‘naltiruvchi «etakchi motor» vazifasini o‘taydi. Rassomning asari fikr, tafakkur, fikr bulganda ham aloxida hollarda yakka tartibda mustaqil fikrning mevasidir. CHunki rassom o‘z asarini mustaqil bajaradi. Asariga nisbatan o‘z fikrini to‘la- to‘kis bayon etib bo‘lmasdan uni boshqa birovga kursatmaydi. Uni xattoki o‘zidagi «begona fikr»dan ham (boshqa asarning mazmuni va kompozitsiyasiga oid fikr) dan ham qizg‘anadi, asraydi. SHu bois asar yakunlangunga qadar uni ustidan ishlamagan paytlarida ularning ustidan parda tortib qo‘yiladi. Demak, u rassom mustaqil fikrlovchi sub’ekt sifatida mustaqil fikr ob’ekti – asarni yaratilishi sa’natining yorqin vakili sifatida e’tirof etiladi. Uz holicha «asar» yaratilayotgan bolaga ham shu jihatlarning ayrim xususiyatlarini qo‘llash mumkin. Faqat buni barcha barobar qabul qila olmaydi. Buning uchun ayrimlarda, yana shu mustaqil, sog‘lom fikrni ojizligi sabab bo‘ladi. Bu ojizlikning negizi qaerda? Uning boshlang‘ich bosqichini topish va bartaraf etish choralari bormi? Albatta bor. Uni ta’limda, ta’limning barcha bo‘g‘inlaridan, shu jumladan maktabgacha Yoshidagi bolalarni tarbiyalash sifatida ham qidirishi kerak. Bu bo‘g‘inlarning istalgan bir bo‘lagidagi, maktabgacha ta’limda, shu jumladan, mustaqil fikrlashni, badiiy- estetik faoliyat orqali dunyoni anglashni oqsashiga, pirovard natijada ta’limning 12 keyingi bo‘g‘inlarida keng ma’noda badiiy tafakkurning etishmovchiligiga olib keladi. Farzandlarimizda ilmiy dunyoqarash elementlarini shakllantirishda ularni olamni, borliqlarni, hodisa jarayon va buyumlarni anglab idrok etish malakalarini tarkib toptirish muhim ahamiyat kasb etadi. Ularning qiziqish ko‘lamlari barqarorlasha borib, faoliyatlar borasidagi dastlabki tabaqalashuvlar sodir bo‘la boshlaydi. «Bolalar badiiy obrazlarni qanday bo‘lsa, o‘shanday tarzda estetik jihatidan anglab uni baholay boshlaydilar» SHu tariqa nafaqat u yoki bu tur, janrdagi san’at asarini, hamda dunyoni, olamni anglab o‘zlashtira boradilar. Yosh avlodning dunyoqarash elementlarini shakllantirishda estetik ong ham muhim ahamiyat kasb etadi. Estetik ong-bevosita ijtimoiy borliq, tabiat va san’at bilan muloqot qilish jarayonida shakllanadigan bu qarashlar, g‘oyalar, nazariyalar, badiiy mulohazalar mezonlari estetik idrok etish majmuasidir. Estetik ongning asosini esa estetik idrok etish tashkil etadi. Estetik idrok etish – bu atrof-muhitdagi hodisalar, jarayonlar, buyumlarning estetik mohiyatlarini o‘zlarida aks ettirishi xossasi bo‘lib, u bir vaqtni o‘zida xissiy, hamda xususiy ahamiyat kasb etadi, bu ikki jihatning uzviy aloqasida sodir bo‘ladi. To‘laqonli estetik idrok etish faqatgina estetik tushuncha va mulohazalarning bir butunligida mumkin bo‘ladi. Estetik idrok etishda Yosh avlodning indivudialligi, dunyoni, olamni anglashga bo‘lgan shaxsiy moyiliklari, qiziqishlari, shular negizida dunyoqarashi mazmunining tamoyillari namoyon bo‘lib, ular shakllanib boradi. Birok, I.A.Pavlov ta’limotiga ko‘ra fiziologik me’yorlar nuqtai nazaridan insonlarning asab tizimi faoliyatiga binoan tevarak atrofni idrok etish badiiy va tafakkuriy turlarga bo‘linadi. Birinchi guruhga mansublar tashqi dunyoni juda ziyrak qabul qiladi va birinchi signal bevosita asosiy omil vazifasini o‘taydi. Bu toifadagilar obrazlar, bevosita badiiy asarlar ta’siriga tez beriladi. Ikkinchi toifadagilar o‘zining tahliliy faoliyati bilan avvalgilaridan ajralib turadi va ikkinchi signal tizimi – so‘z, xodisalarning tahlili va umulashtirilishiga asoslanadi. Olamni, borliqni, hodisalarni va jarayonlarni idrok etishdagi bunday 13 tafovutlarning dastlabki ko‘rinishlari ilk bor maktabgacha Yoshidagi bolalarda namoyon bo‘la boshlaydi. SHuning uchun ham aynan bolalarni idrok etish tipi badiiy yoxud tafakkuriga qarab ularda dunyoqarash elementlarini shakllantirish muhim pedagogik ahamiyatga molik masaladir. Kuzatishlarning tahlilicha, voyaga etayotgan bolalarning ko‘pchiligi birinchi signallarga asoslangan idrok mexanizmlariga ega. Jumladan, ularning dunyoqarashini shakllantirishning muhim omili - estetik tasavvur komponentlari rang, shakl, ohang, mazmun va h.k. ko‘p hollarda obrazlar orqali shakllanadi. Bular asta-sekin estetik tasavvurdan estetik extiyojga aylanib boradi. Bu ehtiyojni shakllanish jarayonini mazmun jihatidan to‘g‘ri yo‘naltirish maktabgacha ta’lim Yoshidagi bolalarda dunyoqarashni tarkib topishida muhim o‘rin tutadi. Farzandlarimizdagi dunyoqarashni shakllanishi aqliy tarbiya bilan bog‘liq ta’limiy va tarbiyaviy jarayon bo‘lganligi uchun tevarak olam haqidagi bilimlar tizimining eng oddiy asoslari haqidagi tasavvurlar. Yosh avlodning estetik tasavvur, dunyoqarashni shakllanishida muntazamlik, bardamlik etakchi tamoyil bo‘lishi lozim. Yosh avlodning rivojlanishi jarayonida o‘sib ulg‘ayar ekanlar kattalarning ko‘magida buyumlarni ishlatishni o‘rgana boradi. Masalan, masofadan boshqarish pulti orqali televizorni ulash, bir kanaldan ikkinchi kanalga o‘tish. Xuddi shuningdek, bir rangdan ikkinchi rangni ajratishi, san’at turlari haqidagi elementar tasavvurlarga ega bo‘lish (bu teatr, bu kino, bu tasviriy san’at asari, bu ashula va h.k.) ham estetik mazmun vositasida dunyoqarashni shakllantirish vositasidir. Zero, ularning har birida ijtimoiy hayotning muayyan qirralari aks etgan bo‘ladi. Bu jarayonda umumiydan xususiyga o‘tish, buyum, hodisa va jarayonlarning tarkibiy komponentilarini anglashga o‘tish, estetik tasavvurlar vositasida dunyoqarashni shakllantirishda N.YA.Galperin, N.F.Talizinalarining ta’limiy g‘oyalaridan bosqichma-bosqich shakllantirish foydalanish imkonini beradi. Yosh avlodning estetik tasavvurlari, bilimlari asosida dunyoqarashni shakllantirishning turli shakllari bor. Ulardan tasviriy san’atni san’at turi 14 ekanligini, unda muayyan mazmun va mohiyat mavjudligini tasavvur etish, anglash birinchi jihati bo‘lib, tasviriy san’atning turlaridan rangtasvir, grafika, haykaltaroshlik mavjudligini, ularning bir-birlaridan farqining ajrata olish ikkinchi jihat, uning har bir turining o‘z yo‘nalishi manzara, portret, natyurmort, batal, maishiy, animalistik, mavjudligini bilish va muayyan asarni qaysi yo‘nalishga taalluqli ekanligini ajrata bilish uchinchi jihat va x.k.. Bularning barchasi ma’lum sistemadagi bilimlar majmuasini tavsiflaydi. Yana bir misol, rang tasvirning natyumort janrida ko‘p hollarda buyumlar tasvirlanadi. Ularning o‘ziga xos shakllari mavjud: choynak, olma, tarvuz, anor va h.k. sharsimon; kitob - to‘rtburchak; lagan - yassi, aylanasimon; piyola, kosa - gumbazsimon, yarimshar; qovun - ovalsimon; ko‘za - sharsimon va silindrsimon va h. k. SHu tariqa nisbatan tuzilishi jihatidan murakkab bo‘lgan buyumlarning tuzilishini idrok etish, anglash, ularni qismlarga ajratish bo‘yicha malakalar shakllantirib boriladi. Taniqli psixolog olim A.V.Zaporojets bu jarayonni psixologik jihatlarini ochib berar ekan, buyumlar hodisalar, jarayonlarning tashqi jihatlari shakli, rangi, tuzilishi ma’lum darajada uning mohiyatini ham anglatishini, shu bois bolalarni buyumlarning tashqi xususiyatlari bilan ichki mazmunining mushtarakligini anglatishga o‘rganish aqliy rivojlanishning muhim jihatlaridan biri sifatida tavsiflaydi. Yuqorida keltirilgan xulosani umumiy jihatdan davom ettirgan holda aynan bizning tadqiqotimiz nuqtai nazaridan qaraganda tasviriy san’atning rangtasvir turining manzara janrida yil fasllarini tasviri vositasida yuzaki qaraganda aynan uning rangi orqali manzarani qaysi faslga tegishli ekanligini anglash mumkin, bu tashqi xususiyat. Yil fasllarini almashish tartibi uning ichki mazmunini, ya’ni ranglar qariga yashiringan mazmunni anglashga o‘rgatadi. Bola tabiat va olamning almashinishi haqidagi ob’ektiv qonuniyatni anglab boradi. Bu estetik tasavvurlarning shartli ravishdagi tashqi xususiyat bo‘lib umuman bola shaxsini 15 tarkib toptirish, uning dunyoqarashining shakllanishida shartli ravishda ichki xususiyatdagi ahamiyatini yana bir karra ta’kidlaydi. Maktabgacha ta’limning vazifasi bolalarni xalqning boy milliy, madaniy- tarixiy merosi va ma’naviy axloqiy jihatdan tarbiyalash: bolalarda milliy vatanparvarlik hislarini shakllantirish, maktabgacha Yoshdagi bolalarda bilim olish ehtiyojini, o‘qishga intilish moyilliklarini shakllantirib, ularni muntazam ravishda ta’lim jarayoniga tayyorlash, bolalarning tafakkurini rivojlantirish, o‘zining fikrini mustakil va erkin ifodalash malakalarini shakllantirish, bolalarning jismoniy va ruhiy sog‘ligini ta’minlashdan iborat. Asosiy maqsadlardan yana biri zamonaviy tasviriy san’at orqali bolalardagi qobiliyat hamda imkoniyatlarni aniqlab, ularni to‘g‘ri shakllantirish va yuzaga chiqarishdir. Tasviriy san’atning o‘ziga xos murakkabliklarini tushunib, uning nozik qirralarini maktabgacha Yoshdagi bolalarga ulashish mahoratiga ega bo‘la oladigan tarbiyachilarni etishtirib chiqarish vazifasi turibdi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tasviriy faoliyat vositasida bolalarning estetik qobiliyatlarini shakllantirishda tarbiyachining o‘rn ibeqiyos. U chuqur bilim va yuqori malakaga ega bo‘lishi, buning uchun muntazam ravishda o‘z ustida ishlashi, o‘zining ilmiy nazariy saviyasini tinimsiz ko‘tarishi, ilg‘or tajribalarga tayanishi kerak. Davlat umumilliy dasturi ta’lim tizimini tubdan isloh qilish, uni ham shaklan, ham mazmunan zamon talablariga moslashtirish, ta’lim sifat- samaradorligini uzluksiz takomillashtirib borishga yo‘naltirildi. Tasviriy faoliyati bo‘yicha maktabgacha ta’lim tashkilotsi dasturi va maktabda tasviriy san’at dasturi bolalarda tevarak atrofga nisbatan, san’at bolalarda estetik munosabatni tarbiyalash ijodiy qobiliyat va tasvirlashlarini rivojlantirishni ko‘zda tutadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotsi mashg‘ulotlarida, maktabda muvaffaqiyatli o‘qib ketishlari uchun zarur bo‘lgan vazifalar xal etiladi. Rasm, applikatsiya, loy ishlari jarayonida bolalarda fikr yuritishning analiz, sintez, takrorlash, konkretlashtirish kabilar shakllanadi. SHuningdek bu jarayonlarda 16 bolalar jamoada ishlashga, o‘z harakatini o‘rtoqlarining harakatiga bo‘ysundirishga o‘rganadilar. Bolalar maktabgacha ta’lim tashkilotsida tasviriy faoliyati mashg‘ulotlari bolalarda, o‘quv faoliyatida zarur bo‘lgan malaka ko‘nikmalarni shakllantiradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining tasviriy faoliyat birlamchi yo‘nalishi maktabgacha Yoshdagi bolalarni badiiy-estetik tarbiyalash hisoblanadi. Bu yo‘nalishning samarasi estetik yo‘nalishning barcha vositalarini (teatr, musiqa, badiiy adabiyot, rasm chizish, applikatsiya va boshq.) kompleks tarzda qo‘llanilgandagina aniq bo‘ladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida o‘tiladigan “Tasviriy faoliyat” mashg‘ulotlari bolalarga beriladigan estetik tarbiya masalalarini echishda katta ahamiyatga ega. CHunki tasviriy faoliyat o‘z xususiyatiga ko‘ra badiiy faoliyat hisoblanadi. Badiiy faoliyat mashg‘ulotlarining barcha turlari bolalarda go‘zallikni bilish uchun, borliqqa emotsional-estetik munosabatni rivojlantirish uchun keng imkoniyatlarni ochib beradi. “Tasviriy faoliyat” mashg‘ulotlari jarayonida: 1. Badiiy didni tarbiyalash; 2. Amaliy badiiy faoliyat va malakalarni rivojlantirish; 3. Fantaziya, ijodiy fikrlash va tasavvur qilish, idrok qilishni rivojlantirish; 4. Qo‘lning aniq harakatlari va barmoqlarning mayda motorikasini rivojlantirish; 5. Kasbiy badiiy-ijodiy faoliyat kurtaklarini namoyon bo‘lishi uchun imkon yaratish kabi ta’limiy va tarbiyaviy masalalar hal etib boriladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun ishlab chiqilgan takomillashtirilgan “Bolajon” tayanch dasturining tuzilishi va mazmunining tahlilidan ayonki, kichik guruhlardan boshlab eng ko‘p vaqt tasviriy faoliyatga ajratilgan. Agar tasviriy faoliyatning turlari - rasm (2soat), 17 - applikatsiya (0,5 soat), - qurish-yasash (0,5 soat) - loy ishini (1 soat) qo‘shib hisoblasak, jami 4 soatni tashkil etadi. Haftalik yuklama 12 soatni tashkil etilishini e’tiborga oladigan bo‘lsak, tasviriy faoliyat barcha faoliyatlarning uchdan bir qismini tashkil etadi. Demak, tasviriy faoliyat integrativ mazmun kasb etuvchi eng katta bo‘lim hisoblanadi va faoliyatning boshqa turlari bilan mantiqiy va didaktik bog‘liqlikda amalga oshiriladi. Bu omil tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari mazmuni va metodikasini faoliyatning boshqa turlariga hamohang tarzda takomillashtirib borish lozimligini anglatadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarda bolalar asosan amaliy ish bajaradilar, san’at asarlarini bilan rasmga qarab hikoya qilish; maktabda esa tasviriy san’atning turlari rang tasvir, grafik, haykaltaroshlik va dekorativ san’at asarlari bilan yanada chuqurroq tanishadilar. Maktabgacha ta’lim tashkilotsida tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari xilma-xildir: rasm chizish, loy, applikatsiya, qurish-yasash mashg‘ulotlari hisoblanadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotsida keltirilgan mashg‘ulotlarning hammasiga katta ahamiyat beriladi. Boshlang‘ich sinflarda ta’lim-tarbiya masalalarining muvaffaqiyatli hal etilishi, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida olib boriladigan tasvirlash faoliyati mashg‘ulotlari bilan uzviy ravishda olib boriladi. Bolalar guruhdagi olib boriladigan tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida, qalam hamda mo‘yqalamdan erkin foydalanishga o‘z xarakterini va qo‘l kuchini idora etishga o‘rganadilar. Bu esa, malakani egallash, bolalarda qo‘lini engil,erkin bir tekisdagi harakat qilish xususiyatlarini rivojlantiradi. Bolalar turli shakl, kattalik, proporsiyadagi predmetlarni chizish jarayonida predmetning ish xususiyatiga qarab yo‘nalishni saqlash zarurligiga, predmetning kattaligiga mos ravishda harakatlanishga o‘rganadilar. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida olib boriladigan tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida materialdan tartibli foydalanishga , ularni toza saqlashga, faqat zarur materiallardan hamda ularni ishlatish yo‘llarini 18 rejalashtirishga o‘rganadilar. Bu mashg‘ulotlar bolalarda diqqatni va ko‘rish xotirasini rivojlantiradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari tayyorlov guruhida naturaga qarab rasm chizish yoki tasvirlashga nisbatan talablar oshadi va bu talablar maktab talabiga yaqinlashadi. Naturaga qarab tasvirlashda ishning ketma- ketligini ko‘rsatib, bolalar tayyorlov va katta guruhida o‘rganishning boshlang‘ich bosqichidagina amalga oshiriladi. Bolalar naturani analiz qilishga butun umumiy shaklni xomaki qog‘ozga tushirib olishga, rasmni naturaga solishtirishga, xato va kamchiliklarini to‘g‘rilashga, naturaga o‘xshatishga urinadilar. Tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida geometrik shakllarni topa olishga yoki ko‘ra olishga, ularni terminlar bilan atashga, kengligi kattaligi, uzunligi, balandligini, qismlarning bir-biriga nisbatan fazoviy joylashishini bilan tanishishni bolalarni maktabni 1-sinfda elementar matematik tushunchalarini puxta egallashlariga yordam beradi. CHunki bolalar predmetlar bilan uzviy bog‘lanadilar, ularning o‘ziga xos sifatlari, shakli, rangi, katta-kichikligi bilan tanishadilar, ularni farqini, o‘xshashligini aniqlaydilar, bu esa, bolalarni sensor tarbiyalashga, ko‘rgazmali, obrazli fikr yuritishga imkon beradi. Tasviriy faoliyat bolalarni axloqiy tarbiyalaydi. Bolalar ishlarida o‘z hayotida, jamiyatda bo‘layotgan voqea- hodisalarni aks ettiradilar, ulardan mamnun bo‘ladilar, hayajonlanadilar. Tasviriy faoliyat jarayonida bolalarda irodaning sifatlari-boshlagan ishini oxiriga etkazish, oldiga maqsad qo‘yib, o‘shani bajarishga tomon intilish, qiyinchiliklarni engish, o‘rtoqlariga yordamlashish kabi xususiyatlar tarbiyalanadi. Jamoa ishini yaratish jarayonida bolalarga bir-biriga yordam, kelishib ishlash kabi sifatlari ; ishni baholash jarayonida, ularda o‘rtoqlarining ishga nisbatan real munosabatda bo‘lish, to‘g‘ri baholash, o‘z ishidan va o‘rtoqlarining ishidan xursand bo‘lish kabi axloqiy sifatlar shakllanadi. Tasviriy faoliyat-bu bolalarni o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlarini bajarishda tinmay mehnat qilishga undovchi faoliyatdir. Tasviriy faoliyat bolalarga estetik tarbiya berishning asosiy vositasi hisoblanadi. Har bir predmetning katta- 19 kichikligini, rangini, shaklini, fazoda joylashishini ajratish bu estetik sezgining bo‘laklari hisoblanadi. Bolalarda estetik sezgining rivojlanishi - rangi, ritmi, proporsiyani chuqurroq sezish bilan bog‘liqdir. Bola rangni, shaklni, uning xilma- xilligini sezsa, shunchalik ranglar aralashmasining xilma-xilligidan zavq oladi, bahramand bo‘ladi. Bolalarda estetik sezgining rivojlanishi, ularda predmetga va uning ba’zi sifatlariga nisbatan estetik baho berishni rivojlantiradi. Ularda tasviriy san’at asarlarini tushunishga, ularga nisbatan his-tuyg‘uni, munosabatni tarbiyalaydi. Tasviriy faoliyat bolalarning badiiy ijodiy o‘sishida muhim o‘rin egallaydi. Bolaning badiiy ijodiy o‘sishi-bu obrazli fikr yuritish, estetik idrok etishni va obraz yaratishda zarur bo‘lgan malaka, ko‘nikmalarni egallash hisoblanadi. Masalan: tabiatga yoki istirohat bog‘iga sayr, kuz faslida ekskursiya uyushtirish. Tarbiyachi bolalarni predmet yoki tevarak atrofni kuzatishda kelib chiquvchi estetik his- tuyg‘u orqali, tevarak-atrofga, kishilar mehnatiga to‘g‘ri baho berish, Vatanga nisbatan muhabbat kabi sifatlarni tarbiyalash mumkin. Bolalarni o‘z ishini yana ham chiroyli va yaxshi bajarish, boshqalarga yoqadigan, ular ko‘rganda quvonadigan qib yaratish - bu badiiy, axloqiy tarbiyalashning asosiy vazifasi hisoblanadi. Maktabga bolalarni tayyorlashda tasviriy faoliyat katta ahamiyat kasb etadi. Rasm, loy, qurish materiallari bo‘yicha bilim, malakalarini egallash maktabda tasviriy faoliyat darslari va mehnat darslarini muvaffaqiyatli egallashlariga asos bo‘ladi. Ularni o‘quv faoliyatiga tayyorlaydi: pedagogni tinglashga, uning ko‘rsatmalarini bajarishga o‘rgatadi. Oldiga qo‘yilgan vazifani hal etishda, uning asosiy va muhim hal etish yullarini izlab topish bu o‘quv faoliyatning asosiy sababchilaridan biridir. Tasviriy faoliyat jarayonida o‘z ishini nazorat qilib borish, maktabda vazifalarni bajarishda ham rol o‘ynaydi. SHuningdek, bola tasviriy faoliyat jarayonida psixologik jihatdan ham tayyorlanib boradi. 20 Tasviriy faoliyat bolani maktabga psixologik-aqliy tayyorgarligini oshiradi. Buni bolaning o‘zini tutishi va barcha xarakatlarni anglagan xolda bajarishida ko‘rishimiz mumkin. Rasm chizish, loy bilan ishlash, applikatsiya mashg‘ulotlari, bolani o‘z vaqtini rejali ta щ killashtirishga, boshlagan ishini oxiriga etkazishga o‘z ishini yanada yaxshi va to‘g‘ri bajarishga, yangilik yaratishga, ma’lum ko‘nikma va malakalarni egallashga, diqqat bilan tinglashga va kattalar aytgan vazifalarni bajarishga o‘rgatadi. Tasviriy faoliyat mashg‘ulotini o‘tkazish uchun zarur bo‘ladigan materiallar quyidagilar: qog‘oz, qalam, mo‘yqalam,bo‘yoq, elim, qaychi, plastilin va xokazo. Bolalar asosan yorqin ranglarni yoqtirishadi, ularni bo‘yoq va qalamlar to‘plami o‘ziga jalb etadi. Bo‘yoqlarni xar xil rangdaligi bolalarning dunyoni yorqin tasvirlashga imkon yaratadi va mazmunli rasm solishga turtki bo‘ladi. 21 1.2 Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari turlari va mazmuni Tasviriy faoliyati bo‘yicha maktabgacha ta’lim tashkilotsi dasturi va maktabda tasviriy san’at dasturi bolalarda tevarak atrofga nisbatan, san’at bolalarda estetik munosabatni tarbiyalash ijodiy qobiliyat va tasvirlashlarini rivojlantirishni ko‘zda tutadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotsi mashg‘ulotlarida, maktabda muvoffaqiyatli o‘qib ketishlari uchun zarur bo‘lgan vazifalar xal etiladi. Rasm, applikatsiya, loy ishlarini bajarish jarayonida bolalarda fikr yuritishning analiz, sintiz, takrorlash, aniqlashtirish kabilar shakllanadi. SHuningdek bu jarayonda bolalar jamoada ishlashga, o‘z harakatini o‘rtoqlarining harakatiga bo‘ysindirishga o‘rganadilar. Maktabgacha ta`lim tashkilotsi tasviriy faoliyati mashg‘ulotlari bolalarda, o‘quv faoliyatida zarur bo‘lgan malaka ko‘nikmalarni shakllantiradi. Bular : Topshirikni tinglash va edda tutish malum vaqt orasida bajarish o‘z ishini rejalashtirish va baholashga, boshlangan ishni oxiriga etkazishga, xato va kamchiliklarini topishga va uni to‘zatishga material qurollarini va ish joyini tartibga saqlash va boshqalar. Pedagoglarning olib borgan tekshirishlari shuni ko`rsatadiki maktabgacha ta`lim tashkilotsida ta’lim-tarbiyaning bunday tizimi bolalarni maktabga tayyorlashga ta’sir ko`rsatadi. SHuningdek boshqa psixologlar E.A. Labunskiy va boshqalar tomonidan maktab bolalarining tasvirlash faoliyatini urganish jarayonlari shuni ko`rsatib utadi, maktabda tasviriy san’at darslarini tuzilishi, bolalarning maktabgacha ta`lim tashkilotsida olgan bilim, malaka va ko‘nikmalar asosida ularni hisobga olgan holda tashkil etiladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarda bolalar asosan amaliy ish bajaradilar, sa’nat asarlarini bilan rasmga qarab hikoya qilish kitobdagi ilyustratsiyalarni ko`rib chiqish jarayonida tanishadilar, maktabda tasviriy san’atning turlari rang tasvir, grafik, xaykaltaroshlik va dekorativ san’at asarlar bilan yanada chuqurroq tanishadilar.Maktabgacha ta’lim tashkilotsida 22 tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari xilma-xildir, rasm, mazmunli dekorativ va loy applikatsiya mashg‘ulotlari. Maktabgacha ta’lim tashkilotsida mashg‘ulotlarning hammasiga katta ahamiyat beriladi. Maktabda esa tasviriy san’at darslarida rasm (naturaga qarab) mavzu asosida va dekorativ turlari o‘tkaziladi. Bunda predmetli rasm bo`yicha naturaga karab rasm chizish o‘quv predmeti ahamiyatiga ega bo`ladi. Loy applikatsiya, qurish-yasash bo`yicha amaliy ishlar maktabda ishlar qo‘l mehnatiga kiritiladi. Boshlangich sinf tasviriy san’at dasturini analizi, ishni ko`rsatadiki, predmetli, rasm bo`yicha o‘quv vazifalarini ancha murakkablik qilishidan tashqari bolalar maktabgacha ta`lim tashkilotsi dasturi bo`yicha ayrim takrorlash ishlari kiritildi. Bolalar doira, kvadrat, turtburchak, oval kabi tuzilishga ega bo‘lgan predmetlarni aniqlashga o‘rganadilar, bolalar oldiga maktabgacha ta`lim tashkilotsida qo`yilgan vazifa rasm chizish texnikasini egallash bo`yicha quyiladi. Bunga sabab, hamma bolalar maktabgacha ta`lim tashkilotsidan maktabga kelmaydilar va shu sababli bolalar bilan ishni maktabga kelguncha tayyorlov guruhda olgan bilimlaridan boshlash lozim. Mavzu asosida rasm chizish maktabgacha ta`lim tashkilotsisida o‘tkaziladigan mazmunli rasmni davomi sifatida o‘tkaziladi. Bolalar tevarak -atrofdagi hodisa va predmetlarni kuzatib, ko‘rib chiqadilar, so‘ng xotiralariga asoslanib, ularni chizadilar. Bolalar obektlar o‘rtasidagi mazmunli bog‘lanishlarni tasvirlashga uzoqdagi predmetlarni kichiklashtirib tasvirlaydilar. Dekorativ rasm maktabda texnik tartiblar bo‘yicha vazifalar qo‘yiladi, ya’ni naqsh tuzilishi ketma-ketligida tasvirlash bilan birgalikda yordamchi chiziqlardan foydalanish va o‘z ishlarda xalq amaliy dekorativ san’at elementlaridan foydalanishga san’at xakida o‘tkaziladigan dars suxbat jarayonida urganadilar. Bolalarni tasviriy sanatga o`rgatish metodlaridan bolalarni xususiyatlarini hisobga olgan xolda foydalanish lozim. Katta maktabgacha ta`lim Yoshidagi bolalar va kichik bolalarining ish xususiyatlari o‘rtasida kup yakinlik bor. SHuning uchun u yoki bularni o`rgatish metodikasi o`rtasida ham ko`p o`xshashlik bor. Maktabda 23 o`qituvchining rasmini ba’zi bir elementini ko`rsatish va shu jarayonda tushuntirish tarbiyachining ish usullarini ko‘rsatib berishga yaqin turadi. Maktabda ishning ketma-ketligi tartibli ko`rinishda bo`ladi Agar tasvirlanadigan predmetning tuzilishi sodda bo`lsa, tartib tushintirilgandan sung, o‘chirib tashlanadi. Agarda murakkab tuzilishga ega bo‘lgan predmetni tasvirlanganda esa, o`qituvchining doskada ko`rsatib berishi bilan ketma-ket tasvirlaydilar. O`qituvchi predmetni umumiy konturini qalamning uchi bilan engilgina belgilab chiqib, uning kengligini balandligini ham belgilab ko‘rsatadi. So‘ng bola predmetni xomaki rasmi bilan naturani solishtirib uning qismlarini, shaklini va aniqlaydi, tuzatadi. Ish jarayonida ko‘rsatish va analiz qilish uchun rasmlar to‘plami, bolalar kitobchalaridagi rangli rasmlar, shuningdek, o‘quv harakteriga ega bo‘lgan alohida rasmlaridan foydalanadi. Rasm bo‘yicha o‘tkaziladigan har bir dars ukituvchining suhbatidan va tushuntirishdan va rasmni nimadan boshlash kerakligini tushuntirishdan boshlanadi. Ishni amaliy bajarilishga o‘tishda o‘qituvchi bolalarining tartibli ravishda chizishi va qoida va yullarni eslatib turadi. Katta maktabgacha Yoshidagi bolalar va kichik maktab o‘quvchilarining ishiga yoki rasmiga qo‘yilgan talablar bir-biriga juda yaqin. Bolalar ishini analiz qilishda diqqatni predmet proporsiyasi, konstruksiyasi, qismlarining bog‘liqligi, rang va kompozitsion to‘zilishiga tortish lozim. SHunday qilib maktabgacha ta`lim tashkilotsida ta’lim-tarbiya masalalarining muvoffaqiyatli hal etilishi, bolalar maktabgacha ta`lim tashkilotsida olib boriladigan tasvirlash faoliyati mashg‘ulotlari bilan uzviy ravishda olib boriladi. Bolalarni maktabga tayyorlash maktabgacha ta’lim tashkilotlarida amalga oshiriladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari katta guruxdagi Kuzatishlar bo‘yicha rasm chizishga katta e’tibor beriladi, chunki bu narsa bolalarni naturaga qarab rasm chizishga tayerlashda etap hisoblanadi. Bu narsa bolalarda ko‘rish xotirasini rivojlantiradi, ba’zida predmet bolalarda natura sifatida to‘g‘ri tasvirlashga yordam beradi. Bolalar guruxdagi olib boriladigan tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida, qalamdan, 24 mo‘yqalamdan erkin foydalanishga o‘z harakterini va qo‘l kuchini idora etishga o‘rganadilar. Bu malakani egallash, bolalarda qo‘lini engil, erkin bir tekisdagi harakat qilish xususiyatlarini rivojlantiradi. Bolalar turli shakldagi, kattalikdagi, turli proporsiyadagi predmetlarni chizish jarayonida predmetning ish xususiyatiga qarab yo‘nalishni saqlash zarurligiga, harakatini, predmetning uzunligiga mos ravishda harakatlanishga o‘rganadilar. Bolalar bog‘chasida olib boriladigan tasviriy faoliyat materialdan toza va tartibli foydalanishga o‘rganadilar ularni toza saqlashga faqat zarur materiallardan foydalanishga, ularni ishlatish yo‘llarini rejalashtirishga o‘rganadilar. Bu mashg‘ulot bolalarda diqqatni, ko‘rish xotirasini rivojlantiradi. Maktabgacha ta`lim tashkilotsining tayyorlov guruhida naturaga qarab rasm chizish yoki tasvirlashga nisbatan talablar oshadi va bu talablar maktab talabiga yaqinlashadi . Bolalar naturani analiz qilishga butun umumiy formani xomaki qog‘ozga tushirib olishga, rasmni naturaga solishtirishga, xato va kamchiliklarini to‘g‘rilashga, naturaga o‘xshatishga urinadilar. Naturaga qarab tasvirlashda ishning ketma-ketligini ko‘rsatib, bolalar bog‘chasining tayyorlov va katta guruhida o‘rganishning boshlang‘ich bosqichidagina amalga oshiriladi. Ko‘rsatishda doimo foydalanish, bolalarni rasmni mexanik ravishda ishlashga odatlantirib qo‘yadi. Bolalar naturaga qarab tasvirlash bularning barchasi bolalarni barcha darslarda ayniqsa mehnat darslarida o‘quv faoliyatining muvaffaqiyatli bo‘lishiga ta’sir etadi. Bolalarni tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari geometrik shakllarni topa yoki ko‘ra olishga, ularni terminlar bilan atashga, kengligi kattaligi, uzunligi, balandligini, qismlarning bir-biriga nisbatan fazoviy joylashishini bilan tanishishni bolalarni maktabni 1-sinfda elementar matematik tushunchalarini puxta egallashlariga yordam beradi. Bolalar bog‘chasida kerakli materiallardan qurish, yasash bolalarda ko‘z bilan chamalashni shakllantiradi va bolalarni maktabdagi texnik darslarni egallashga yoki o‘zlashtirishga yordam beradi. Bolalar maktabgacha ta`lim tashkilotsining katta guruhidagi naturaga qarab rasm chizish 25 mashg‘ulotlarda mantiqiy fikr yuritishga, kuzatishga asosiy ajratib ko‘rishga predmetni fazoviy xususiyatlarini analiz qilishga o‘zlari mustaqil ravishta tasvirlash vositalarini tanlashga o‘rganadilar. Bularning hammasi esa maktabda o‘qish protsessida zarurdir. SHunday qilib, tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida bolalardagi badiiy did va ijodiy qobiliyatlar o‘sadi va bu orqali maktabda o‘qishga tayyorlanib boriladi . Tasviriy faoliyat (rasmda, loy ishi, applikatsiya) bolalarda nafaqat qiziqish uyg‘otadi, balki ularni o‘rab turgan olamni o‘z ishida aks ettirishda, olamni ko‘z oldida yaxlit xolda namoyon etishida va umuman xar tomonlama shakllanishiga (estetik, aqliy, axloqiy) turtki bo‘ladi. Birinchi sinfning o‘quv dasturiga tasviriy faoliyat darslari kiritilgan, Ushbu faoliyatda bolalar rasm chizishga o‘rganishadi. Qog‘oz va loy bilan ishlash qo‘l mexnati dasturiga kiritilgan.SHuning uchun uyida hamkorlikda rasm chizgan, loy bilan ishlash, qirqib yasashga o‘rgangan bolaning o‘z kuchiga bo‘lgan ishonchi, qo‘lda bajarish ko‘nikmalari yanada mustaxkamlanadi. Tasviriy faoliyat bolani maktabga psixologik-aqliy tayyorgarligini oshiradi. Buni bolaning o‘zini tutishi va barcha xarakatlarni anglagan xolda bajarishida ko‘rishimiz mumkin. Rasm chizish, loy bilan ishlash, applikatsiya mashg‘ulotlari, bolani o‘z vaqtini rejali tashkillashtirishga, boshlagan ishini oxiriga etkazishga o‘z ishini yanada yaxshi va to‘g‘ri bajarishga, yangilik yaratishga, ma’lum ko‘nikma va malakalarni egallashga, diqqat bilan tinglashga va kattalar aytgan vazifalarni bajarishga o‘rgatadi. Tasviriy faoliyat mashg‘ulotini o‘tkazish uchun zarur bo‘ladigan materiallar quyidagilar: qog‘oz, qalam, mo‘yqalam,bo‘yoq, elim, qaychi, plastilin va xokazo. Bolalar asosan yorqin ranglarni yoqtirishadi, ularni bo‘yoq va qalamlar to‘plami o‘ziga jalb etadi. Bo‘yoqlarni xar xil rangdaligi bolalarning dunyoni 26 yorqin tasvirlashga imkon yaratadi va mazmunli rasm solishga turtki bo‘ladi.SHuning uchun rasmga yaxshi bo‘yoq materiallarini tanlash muxim. Rasm chizish uchun xar xil materiallardan foydalanish mumkin, lekin bu hamma material ham muhim degani emas. 12 xil rangdagi qalamlar to‘plami, oddiy qalam (2m 3m) mo‘yqalam, akvarel bo‘yoqlari va rasm uchun qog‘oz kabi materiallarsiz bola mashg‘ulotini tashkillashtirib bo‘lmaydi. Albatta turli materiallar rangli mel, bola ishini yanada boyitib ko‘rsatadi va bu rasm chizish jarayoniga katta e’tibor talab qiladi, bola syujetga xos rang tanlashga o‘rganib qoladi, rasm va meteriallar o‘rtasidagi aloqa kabi masalalar bolani fikrlashga da’vat etadi. Har gal yangi-yangi rasm syujeti bilan bog‘liq materialni tanlash ham kerak emas. Bola bir material ustida ishlab uni to‘liq anglab olishi kerak. Kattalar tasviriy faoliyatni uyda tashkillashtirishi, bola ishlashi uchun va material, uskunalar uchun aloxida joy, mashg‘ulot uchun kerak bo‘ladigan materiallarni tayyorlashi zarur. Bu bola mustaqil tarzda ishlashi uchun, kerakli narsalarni, chin dildan tayyorlashi va ish oxirida o‘z joyini yig‘ishtirib qo‘yishi uchun zarur. Bolalarni mashg‘ulot uchun materiallarni oldindan tayyorlashga o‘rgatish kerak: qalamlarni o‘tkirlash, akvarel bo‘yoqlarini namlash ya’ni yumshab mo‘yqalamga oson yig‘ilishi uchun. Bo‘yoq bilan ishlash uchun, bankada toza suv, yumshoq latta, mo‘yqalam suvini shimishi uchun kerak bo‘ladi. Bundan tashqari rangni aralashtirib, zurur rangni tanlash uchun palitradan foydalanish kerak bo‘ladi. Qog‘ozni rasm albomi va rasm daftaridan olishi kerak. YUpqa yozma varoq va oddiy daftar varoqlaridan foydalanish tavsiya etilmaydi. Loy o‘rnida eng qulayi bu plastilin. Uni kaftlar orasida xarakatlantirib, qizdirib, yumshatib olish lozim. Buni bolani o‘zi bajarsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi. 27 Applikatsiya uchun rangli qog‘ozdan foydalangan ma’qul. Daftar muqovasidan foydalanish ham mumkin. Eng muximi bola ishiga xurmat bilan qarash kerak. Bola rasm chizayotgan vaqtda unga xalaqit qilishi, xatosini to‘g‘rilash, e’tiborini boshqa narsalarga qaratish kerak emas. Bola diqqatini tez-tez boshqa narsalarga qaratish undagi psixik jarayonlarni buzadi. Rasm va loy ishida: Qalamni to‘g‘ri ushla, qattiq bosma, rasmni extiyotlik bilan bo‘yagin, shoshilma kabi gaplar bilan tanbex berishning o‘zi etarli. Buni bola jig‘iga tegmasdan sekin murojaat qilgan xolda bajarish kerak. Mashg‘ulot paytida stolga tushadigan yorug‘lik muxim va bolani o‘tirishiga e’tibor qilish lozim. Agar bola biror narsani o‘xshatib chizgisi kelsayu lekin o‘xshatishga qiynalsa, odatda kattalarga yordam so‘rab boradi. Bunday xolatda qalam ushlab, rasm chizishga shoshilmaslik kerak, chunki bu xar doim ham yaxshi camara bermaydi. Rasmni xar safar kattalar chizib ko‘rsataversa, bunday bolalar engillikka o‘rganib qolishadi va qiyinchilikni engib o‘ta olmaydilar. Qiyinchilikni yuzaga kelish sababi, bu bolada ko‘rgazmali narsa xaqida aniq tasavvurning yo‘qligidadir. SHuning uchun bola shu narsa xaqida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lishi kerak. Agar shu narsani kitob va o‘yinchoqlar orqali ko‘rish imkoniyati bo‘lsa, albatta undan foydalanish kerak. Bola kerakli narsani rasmlar orqali o‘zi topsin. Kattalar esa bola rasmni topishi uchun ketgan vaqtni xisobga olishi kerak. Qidiruv uchun ko‘p vaqt sarf qilinishi kerak emas, chunki bola diqqati va xayoli boshqa faoliyatga ko‘chib, boshlagan ishni oxiriga etkaza olmay qoladi. Bolaga yordam berish, rasmni qidirib topib, diqqat bilan kuzatish kerak. Bola rasm detallarini tushirib qoldiradimi yoki qo‘shadimi bu o‘ziga xavola. Eng asosiysi bola o‘z xolicha rasm chizsin. Biz bolada asosan maqsad sari intilish xissini shakllantirish va doimo o‘z ishini oxiriga etkazish kabi xislatlarni tarbiyalab borishimiz darkor. Har doim ham bola bir masho‘zida boshlagan rasimni oxiriga etkaza olmaydi, sababi, vaqt etmaydi yoki charchab qoladi. Bunday xolda bolaga rasmni keyin davom ettirishini maslaxat beriladi. 28 Ba’zida esa bola boshlagan ishini oxiriga etkazmay turib, «CHizishni xoxlamayman» deb turib oladi. Sababi, ko‘pincha bola rasmni biron bir detalini chiza olmay qolsa, shunday qila boshlaydi. Aynan nima bolaga qiyinchilik tug‘dirayapti, shuni aniqlab, eng ma’qul bo‘lgan maslaxatni berish kerak. Agar gap bunda emas, balki bola hamma boshlagan ishini ham oxiriga etkazmasligini aniqlansa, unday xolda bolaga yumshoq muomalada turib, ishni oxiriga etkazish zarur ekanligi tushuntiriladi. Tasviriy faoliyat natijasi bola tomonidan bajarilgan materiallarda (rasm, applikatsiya, yasalgan figuralar) namoyon bo‘ladi. Iloji boricha ota-onalar bolaning qiziqishi, bajarayotgan ishi xaqida suxbatlashishi kerak. Eng avvalo boladan o‘z ishida nimani aks ettira olishi, aynan qaysi detal ustida qiynalayotgani va bajargan ishidan qoniqqanligi xaqida gaplashish zarur. Eslatib o‘tish joizki, xaddan tashqari qattiqqo‘llik bolani ijodiy faoliyatini va o‘ziga bo‘lgan ishonchini so‘ndiradi. SHuning uchun tanbexni maslaxat tarzida berish maqsadga muvofiqdir.Ko‘p maqtov esa bolada o‘zboshimchalikni yuzaga keltiradi. Hamkorlikda bajarilayotgan ish xaqidagi muxokama bolada o‘z ustida qayta- qayta ishlash o‘ziga to‘g‘ri baxo berish va kamchiliklarni to‘g‘rilash kabi xislatlarni tarbiyalaydi. Bu nafakat maktabda balki xayot davomida ham askotadi. Rasm mashg‘ulotini xaftasiga 1-2 marta o‘tkazish kerak. Loy ishi ham xuddi shunday fakat applikatsiyani xaftasiga bir marta o‘tkazgan ma’qul. Agar bolada mashg‘ulotdan tashkari rasm chizish, kirkish, yasash istagi tug‘ilsa, unga imkoniyat yaratib berish lozim. Mashg‘ulot vakti 25-30 daqiqadan oshmasligi lozim. SHunday paytlar bo‘ladiki, bola o‘z ishini oxirigacha etkaza olmaydi. Agar bunga vaqt sabab bo‘lsa, albatta bolaga o‘z ishini tugatishi uchun vaqt ajratish kerak. Bola bajarayotgan ish uchun ancha vaqt sarf bo‘lsa, unday xolda bolaga ishni boshqa payt tugatish kerakligini sekin va mayin ohangda tushuntirish lozim. 29 Tasviriy faoliyat mashg‘ulotiga nisbatan bola qiziqishini oshirib borish uchun ularni o‘rab turgan olam, tabiat, odamlar, jamiyat xayotidagi xodisalar xaqidagi ko‘pgina ma’lumotlarni berib borish kerak. Bola bilan suxbat qilish, sayr va ekskursiya uyushtirish, tabiat xodisalari, xayvon va qushlarni kuzatish, rasmli ko‘rgazmalar va qiziqarl kitoblar o‘qish bola tasavvurini boyitadi. Kattalar bolani atrofga nisbatan qiziqishini va mexr-muxabbatini oshirishlari kerak. Ota-onalarning bolani o‘rab turgan olam, nimalarga e’tiborini qaratish, bo‘layotgan xodisalarga berayotgan baxosi ko‘p xolda bolani olamga nisbatan bo‘lgan munosabatiga bog‘liq Bolani olam xaqidagi tasavvurini kengayishida bolalar kitobi va kinofilm, diafilmlarni o‘rni katta. Rasm mashg‘ulotini o‘tkazish yo‘llari turli xil bo‘lishi zarur. Birinchi xolda bola aniq bir predmetni chizsa:(masalan o‘simlik) ikkinchi xolda o‘qilsa kitobga illyustratsiya qilinadi, unda o‘rab turgan olamni tasvirlaydi. Maktabgacha Yoshdagi bolalarning asosiy mavzusi – insonlarni o‘rab turgan olamga oid bo‘lishi kerak. Bolalarga hamma narsa qiziq ko‘rinadi, shuning uchun ular o‘zi uchun xar kuni yangilik yaratishadi. Bolalar o‘z tasavvuridagi olamni qog‘ozga tushirib, bundan katta zavq olishadi. Ota-onalar esa bolaning texnik qobiliyati, tasavvuri va olam to‘g‘risidagi tushunchasini xisobga olib qiziqarli mavzu tanlashida yordam berishlari kerak. Tayyor ko‘rgazmani qog‘ozga to‘g‘ri tushira olish ham bir mahorat. Bola bilan esa kompozitsiyani rasm qog‘oziga to‘g‘ri tushira olish haqida qog‘ozga to‘g‘ri tushira olish haqida gaplashish juda muxim. Bolalar kitobidan ilyustratsiyali rasmlar va rassomlar ishini bolalarga ko‘rsatib o‘tish zarur. Bolaga shunday materialdan foydalanishni maslaxat berish kerakki, rasmda u yoki bu mavzular aniq ko‘rinishga ega bo‘lsin. Masalan qish tasvirini bolalar bo‘yoq yoki guash orqali aniq tasvirlab bera oladi.Baxor peyzajini akvarelda yoritib bergan ma’qul. Bola xayotidagi biror bir voqea yoki umumiy bir ko‘rinishdagi bola qalam yoki bo‘yoqlar yordamida qog‘ozga tushirishi kerak. 30 SHuni esda tutishi kerakki, qalam bilan chizish o‘zoq vaqtni oladi va qalamni kuch bilan bosib bo‘yash, uni qattiqligini xisobga olganda bolaga biroz qiyinchilik tug‘diradi. SHuni hisobga olib, bolaga katta hajmdagi qog‘oz berish tavsiya etilmaydi va bo‘yash uchun qalamdan foydalanmagan ma’qul. Agar bola rasmni shoshilib, e’tiborsizlik bilan chizayotgani yoki charchaganini sezsak, unga rasmni keyin davom ettirish ham mumkinligini tushuntirish lozim. Agar syujet ko‘rsatmasi yorqin ranglardan foydalanishni talab qilsa, bunday xolda guash va temperdan foydalanish kerak. Bola kitobda tasvirlangan illyustratsiyaga xos rasm chizayotganda, ma’lum personajlar xarakatiga kirishib ketadi. Ular bilan birga ham xayajonlanadi ham xavotirga tushadi. Syujetdagi ko‘pgina personajlarni xarakatdagi xolatini tasvirlash bolaga qiyinchilik tug‘dirishi mumkin. Ota-ona bola imkoniyatini hisobga olib qo‘lidan kelgan personajni tasvirlab chizishni tavsiya etishi zarur. Bolalar uchun ertakning syujetli-ko‘rgazmali tomonini yoritib berish oson kechadi. Masalan: quyon va bo‘g‘irsoq uchrashuvi, Zumrad va Qimmat uchrashuvi va xokazo. Lekin bolaga xar safar ertakni faqat syujetli tomonini yoritib chizdirsak noto‘g‘ri bo‘lar edi. Bolalarda fantastik obrazlarni tasvirlash kuchli bo‘ladi va ular fantaziyasini o‘stirish o‘ta muximdir. SHuning uchun bolaga sexrli daraxt. Afsonaviy bog‘, sexrli qush rasmini chizish tavsiya etiladi. Bu rasmlarda bola ijodiy yondoshishi kerak. Bola bilan oldin suxbat o‘tkaziladi: «Ishni nimadan boshlash kerak? Tasavvuringdagi obrazni qog‘ozga qanday tushirasan?» kabi savollar beriladi. Bunday savollar bolaga ko‘rgazmaniko‘z oldiga keltirib ko‘rishiga va anglab etishiga yordam beradi.Rassomchilik san’atining foydali bir ko‘rinishi – naturadir. Natura bolani qabul qilish doirasini atrofga nisbatan diqqat va tasavvurini boyitib, ko‘zatuvchanligini oshiradi. Buning uchun oddiy bir predmet tanlanadi. Masalan barglari aniq bo‘lgan alohida-alohida joylashgan uy gullari yoki guldastadagi gul. Tanlangan predmet hammaga yaqqol ko‘rinarli qilib qo‘yiladi. 31 Bolaga ob’ektni diqqat bilan Kuzatishtaklif qilinib,ayniqsa gul va barglarning joylashishi ketma-ketligiga, gul, guldon formasiga nisbatan qiziqish uyg‘otiladi. Iloji boricha guldon shaklini qo‘l bilan silab ko‘rsin. Bolalar o‘yinchoq rasmlarini chizishni yaxshi ko‘rishadi. Agar bola mavzuga xos rasm chizishga qiynalsa, bunday xolda o‘yinchoq rasmini chizishga maslaxat bering. Buning uchun bolaga chizish oson bo‘lgan va bola o‘zi tanlagan o‘yinchoqni beriladi. Avvalo o‘yinchoqni tuzilishiga, shakliga, ranggiga e’tibor berish, o‘yinchoq qismlariga diqqatini qaratish kerak. Eng qadimgi san’at asarlaridan biri bu dekorativ san’atdir. Odamlar uy, idish va kiyimlarini ushbu san’at ko‘rinishi asosida yasatishga urinishgan. Bolalarni ushbu san’at turi bilan tanishtirish o‘ta muxim. Ko‘pgina shaxar va tumanlarda maxsus san’at muzeylari mavjud. Bola ijodkorligi va estetikasini oshirish uchun albatta mo‘zeyga olib borib, san’at turlari bilan tanishtirish zarur. Naqsh va dekorativ kompozitsiyalar yaratishni ko‘proq qizlar xush ko‘rishadi. O‘g‘il bolalarni ham bu qiziqarli rasm turi bilan tanishtirish maqsadga muvofiq. Bolani ushbu san’at turi orqali tasavvurini yanada kengaytirish uchun dekorativ mato, ma’lum dekoratsiya asosida yasalgan idishlar, dastro‘mol va boshqa turli xil narsalarni ko‘rsatib baxo berish tavsiya etiladi. Bola diqqatini naqsh elementlariga (geometrik forma, gul, barg, qush) qaratish va ularni naqshda ritmik joylashtirishga ko‘maklashish zarur. Bola rasmlarni qalam va bo‘yoqlar bilan bezatishi kerak va ko‘ngliga yoqqan dekorativ bezakni tanlashi mumkin. Bola uchun qiyin bo‘lmagan naqshni tanlab, xudi shunga o‘xshatib, naqsh chizishni taklif qilish lozim. CHizilayotgan naqsh elementlari, chiziqlari uzunligi 15-20 sm, eni 5-6 sm ni ko‘zdan kechirib chiqiladi. Agar bu bolaga qiyinchilik tug‘dirsa, bolaga naqsh elementlarini ma’lum shaklga keltirishni taklif qilinadi. Masalan: to‘rtburchak (dastro‘molcha, salfetka) misolida keltirilib, ushbu shakl chet qismi va o‘rtasini naqshlar bilan bezatiladi. Doira (likopcha) shaklida esa naqshni o‘rtaga yoki o‘rta va chetga joylashtirish mumkin. 32 Dekorativ kompozitsiyani yaratishda bolalar ma’lum shakl va shakllarni bir necha marta takrorlab chizishi mumkin, lekin undagi naqshlar turli xil bo‘lishi shart. Bola tanlagan rasm mavzulari turlicha bo‘lishi kerakligi haqida gapirildi. Bolalar odatda bilgan rasmlarini qayta-qayta takrorlab chizishadi. Bunday xolatda bolaning chizish malakasi boyimay, tasavvuri o‘smaydi. SHuning uchun xar xil mavzu va turli mazmundagi rasmlarni chizdirish foydadan xoli emas. Tasviriy faoliyat estetik tarbiyani shakllantirish bilan birga bolani chizish malakasini oshirib, hamda maktabga tayyorlaydi va shu asosda qo‘l muskullarini shakllantirib yozishga o‘rgatadi. Nafaqat rasmchilik balki tasviriy faoliyatning barcha turlari: applikatsiya, loy, to‘qish, qurish-yasash bolani qo‘l musqo‘llarini shakllantiradi. Lekin rasm chizish faoliyati boshqa tasviriy faoliyatdan farqli o‘laroq, bolani yozishga nisbatan tayyorgarligini oshiradi, sababi ruchkaga yaqin qurollardan (qalam, mo‘yqalam) qurollardan foydalanish xisoblanadi. Psixologlar fikricha, yozishni o‘rganish uchun grafik va texnik malakalarni ko‘zatib, bajarish muhim, bunda xarf elementini to‘g‘ri o‘xshatib chizish yoki ma’lum xarf formasini bir-biri bilan to‘g‘ri birlashtirish hisobga olinadi.Mashg‘ulot paytida ruchkani to‘g‘ri ushlab, qo‘lni oxista xarakatlantirish muhim. Sanab o‘tilgan ko‘pgina malakalar rasm chizishda qo‘llaniladi. Agar bola diqqat e’tiborini to‘g‘ri o‘tirgan xolda rasm chizishga o‘rgatsak, ya’ni qog‘ozni buklamay, suyanmasdan, qalam va mo‘yqalamni to‘g‘ri ushlab, boshlagan ishini oxiriga etkazish kabi faoliyatlarni namoyon qilsak, bola maktabga chiqqach, ma’lum talab va qoidalarga tez ko‘nikib ketadi va yozishga qiynalmaydi. Agar kattalar bolalar kattalarga o‘tirish va yozish texnikasini o‘rgatishmasa, bola maktabda ham noto‘g‘ri o‘tirish va ruchka, qalamni noto‘g‘ri ushlash oqibatida o‘z ishini bilmagan xolda barmoqlari bilan yopib qo‘yadi. YOzuvga o‘rgatish uchun bola qo‘l xarakatlarini tekis yo‘naltirishga o‘rgatish kerak. Rasm chizishda bu 33 xarakatlarni naqsh elementlarini namoyon etishida ko‘rish mumkin. Masalan:rasmni bo‘yayotganda qalamni bir tomonga yo‘naltirish. Bolaga rasmni shoshilmasdan, ozoda bajarishga o‘rgatish kerak. Bola o‘z ishi va xarakatini boshqara olishi kerak. Masalan: katta guruh tarbiyalanuvchilari rasmni bo‘yayotganda belgilangan chiziqdan chiqarmasdan bo‘yashlari kerak. Harflarini bir tekisda yozish uchun bolalar barmoq xaraktlarni mashq qilish kerak. Bu xarakatlar har mashg‘ulotda takrorlab va mustahkamlanib boriladi. Mashg‘ulotdan tashqari kattalar bolaga oq qog‘oz berib, dekorativ san’at turiga xos turli chiziq burma shakllarni chizish taklif qilishlari mumkin. Bolani qo‘li qancha ko‘p xarakat qilsa, uning mustaqil, tekis va chiroyli yozishi ham shuncha oson bo‘ladi. Yozuv – o‘z qonun-qoidalari va afzalliklariga ega bo`lgan o`ziga xos faoliyatdir. Bolalarni yozishga o`rgatish uchun, ma’lum mashqlar yordamida har mashg‘ulotda yozdirishimiz kerak.Buning uchu nota-onalarga yordam tariqasida yozuv daftarini olishimiz mumkin.Bola bu mashqlarni tez-tez takrorlab yozish malakasiga ega bo`lishadi.Yozuv daftaridagi nuqtalarni birlashtirish asosida harflar yigindisini yoki qisqa so‘zni hosil qilishadi. So‘zni yozib bo`lgach, bola yozishdan to`xtaydi. Qo‘l va ko‘zlar dam oladi. Bu esa o‘z navbatida yozgan mashqlarini ko`rib, taxlil qilishga va to`girlashga imkon yaratiladi. Bola qilgan xatolikni ota-onalar ota-onalar to`girlab borishi kerak. Bola yozayotgan paytda uning qo‘l xarakatiga, qalam, ruchkalarni to‘g‘ri ushlab yozishga e’tibor berish kerak. Bola yozuv haqidagi ma’lum ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lgandagina bolani yozishga o`rgatgan ma’qul. Yozishni yanvar va fevral oyidan boshlagan ma’qo‘l. Mashg‘ulotni xaftada 1-2 marta o‘tkazish kerak. Tasviriy faoliyatni barcha turlarini ota-onalar o‘zi oilada olib borishlari mumkin. Bu bolani estetik tarbiyalaydi va maktabga tayyorlaydi. 34 Bo‘yoq bilan ishlash uchun, bankada toza suv, yumshoq latta, mo‘yqalam suvini shimishi uchun kerak bo‘ladi. Bundan tashqari rangni aralashtirib, zurur rangni tanlash uchun palitradan foydalanish kerak bo‘ladi. Qog‘ozni rasm albomi va rasm daftaridan olishi kerak. Yupqa yozma varoq va oddiy daftar varoqlaridan foydalanish tavsiya etilmaydi. Applikatsiya uchun rangli qog‘ozdan foydalangan ma’qul. Daftar muqovasidan foydalanish ham mumkin. Eng muhimi bola ishiga xurmat bilan qarash kerak. Bola rasm chizayotgan vaqtda unga xalaqit qilishi, xatosini to‘g‘rilash, e’tiborini boshqa narsalarga qaratish kerak emas. Bola diqqatini tez-tez boshqa narsalarga qaratish undagi psixik jarayonlarni buzadi. Rasm va loy ishida: Qalamni to‘g‘ri ushla, qattiq bosma, rasmni extiyotlik bilan bo‘yagin, shoshilma kabi gaplar bilan tanbex berishning o‘zi etarli. Buni bola jig‘iga tegmasdan sekin murojaat qilgan xolda bajarish kerak. 35 I I BOB MAKTABGACHA TA’LIM MUASSASI TURLI YOSH GURUHLARIDA APPLIKATSIYA ISHIGA O‘RGATISHNING VAZIFALARI VA TURLARI 2.2. Kichik va o‘rta guruhda tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarini tashkil etish tartibi . Bolani rasm chizishga qiziqtirish, atrof-olam haqidagi tasavvur va taassurotlarini tasvirlashga o‘rgatish. Yil davomida bolaning ranglar (qizil, ko‘k, sariq, yashil, oq, qora) haqidagi tushunchalarini aniqlash va mustahkamlab borish lozim. Bolaga qalam va mo‘yqalamni to‘g‘ri ushlashni o‘rgatishda davom etish. Qalamni bosh, o‘rta va ko‘rsatkich barmoq bilan uchi ochilgan joydan yuqoriroqdan, mo‘yqalamni temir bilan qoplangan qismidan yuqoriroq joyidan (yog‘och qismidan) to‘g‘ri ushlagan holda barmoqlarini siqmasdan, qog‘oz sathida erkin, bemalol harakatlantirib rasm solish, turli ko‘rinishdagi gorizontal, vertikal, to‘lqinsimon, egri chiziqlarni chizish, dog‘larni surkab yubormasligiga alohida e’tibor berish shart. Bolada rasmni (qalam va mo‘yqalam bilan) bo‘yash malakasini tarkib toptirish. Qalamni qattiq bosmay bir tekisda harakatlantirib yuqoridan-pastga, chapdan-o‘ngga yoki qiyalatib; mo‘yqalamda esa tuklarini faqat bir tarafga yo‘naltirib yuqoridan, chapdan o‘ngga uzib-uzib bo‘yash. Mo‘yqalamga etarli bo‘yoqni surkash, ortiqchasini suvli idish chetiga surib, siqib tashlash; boshqa rangdan foydalanish uchun mo‘yqalamni suvli idishga solib yaxshilab yuvish. Mo‘yqalamni qog‘oz salfetka yoki doka bo‘lakchasi yordamida quritishga odatlantirish lozim bo`ladi. Bolani rangli qalam va mo‘yqalamda ketma-ket takrorlanib keluvchi harakatlarni tasvirlayotganda so‘z va o‘yinga bog‘lab (“Tomchi tomar – chak- chak”, “Barg to‘kilar – shitir-shitir”, “Qor yog‘adi – gup-gup”) ifodalashga o‘rgatish kerak. 36 Doira va kvadrat shakllarni tasvirlash bo‘yicha tushuncha berish. Qo‘l sezgisi va ko‘z bilan chamalash ko‘nikmasini tarkib toptirish: bolaga turli hajmdagi (katta-kichik) kvadart va doira shakllarni qo‘lida ushlab ko‘rish, kvadratning tomonlari bo‘ylab qo‘lni yurgizish, burchakda to‘xtab, yana davom etishni; doira (yoki koptok)ning silliq sathi bo‘ylab aylanali, ohista, sirg‘aluvchi harakat orqali shakl va mutanosiblikni his qilish, chamalash malakasini hosil qilish joiz bo`ladi. Doiradan – katta-kichik sovun ko‘piklari, rangli pufaklar, koptok, olma; kvadratdan – dastro‘mol chizishni o‘rgatish kerak. Bolani rasmda ranglardan to‘g‘ri foydalanishga, turli narsalar yoki tabiat hodisalari (quyosh – sariq, archa – yashil, qor – oq)ni tasvirlash uchun muvofiq rang tanlashga o‘rgatish. Rang tanlashga qiynalayotgan bolaga yordam berish maqsadga muvofiq bo`ladi. Tabiat go‘zalligi (ko‘m-ko‘k osmonda oppoq bulutlar, charaqlab turgan quyosh); fasllarning o‘zgarishi: kuzda rang-barang yaproqlar; qish faslida qor bola, qor parchasi; bahor faslida gullar, kamalak; yozda o‘rik, olcha, olmalarni tasvirlashga o‘rgatish hamda murakkab bo‘lmagan voqeaband rasmlar chizish (“O‘tloqda sariq va qizil koptok”) ga o`rgatish lozim. Xohishiga ko‘ra o‘yinchoq va turli tabiat manzaralarini chizish, jamoa bilan ishlashga o‘rgatish (“Ko‘m-ko‘k maysalar va gullar”) hamda tabiiy bo‘yoqlar (lavlagi, o‘sma, sabzi, turp suvi)dan foydalangan holda noan’anaviy usullarda (barmoqlar, kaftlar, tayyor shakllar asosida) rasm solishga qiziqtirishni davom ettirish kerak. Tasviriy faoliyatda foydalaniladigan ish qurollariga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lishga odatlantirish. Rasm chizishda qomatni to‘g‘ri tutishni shakllantirishga (erkin o‘tirish, qog‘oz varag‘i ustida boshni juda past egiltirmaslik), barmoq va qo‘l harakatlarini rivojlantirishga doimo e’tibor berish. Qalam, mo‘yqalam va bo‘yoqlardan foydalangach, qo‘llarini tozalab yuvish va suvdan to‘g‘ri foydalanishga 37 odatlantirish lozim. Loy, plastilin (tuzli hamir va rangli shamcha)lar bilan ishlash. Bolada loy, plastilin (tuzli hamir, rangli shamcha)lardan narsalar yasashga qiziqish uyg‘otish. Plastik material (loy, plastilin, tuzli hamir, rangli shamcha)larning xususiyatlari haqida tushuncha berish, bola narsani qo‘llari bilan ushlab, his qilishiga erishish; ikkala qo‘lidan foydalangan holda narsa yasash usullarini o‘rgatishda davom etish. Qo‘l kaftlari orasidagi loy bo‘lagini ishqalash harakati bilan – qo‘g‘irchoq uchun konfet, sabzi, tayoqchalar hosil qilish; aylanali harakatlar bilan ritmik tarzda dumaloqlash va bo‘g‘irsoq, olma yasash, yumaloqlangan loyni ikkala qo‘l kafti bilan ezib yapaloqlab – kulcha non, holva; barmoqlar bilan yassilangan guvala o‘rtasida chuqurcha qilib – kichkina va katta likopcha, piyola yasash va ular bilan turli o‘yinlar o‘ynash samarali natija beradi. Loy yoki plastilin bo‘lagidan tayyorlangan bir necha yumaloq shakllarni birlashtirib, turli buyumlar va o‘yinchoqlar (qorbola, sarak-sarak qo‘g‘irchoq, jo‘jacha)ni yasash. CHimdish usulidan foydalanib o‘yinchoqlarning xarakterli jihatlari (burni, tumshuqchasi, quloqchasi)ni hosil qilishga o‘rgatish shart. Qaysi plastik materialdan qanday predmetlar yasash mumkinligini tushuntirish, to‘g‘ri va aylanali harakat, yassilash, yulish, pachoqlash, uzib olish va cho‘zish, barmoq uchi bilan chetlarini chimchilab tugib qo‘yish usullaridan foydalangancha 2-3 qismli bir xil yoki har xil shakldagi predmetlarni mustaqil yasashga qiziqtirib boriladi. Bolada loydan yasalgan o‘zbek xalq o‘yinchoqlaridagi go‘zallikni ko‘ra olish va yasalgan narsalarni bezashga havas uyg‘otish kerak. Applikatsiya . Bolani applikatsiya bilan tanishtirish, applikatsiyali tasvir tayyorlashga qiziqish uyg‘otish. SHakl (doira, kvadrat, uchburchak)lar va ranglar bo‘yicha tushunchalarini aniqlash va mustahkamlash. Bolani tarbiyachi tomonidan kesib tayyorlangan bitta shaklni (olma) qog‘oz sathiga to‘g‘ri qo‘yish va elimlashni o‘rgatishBolada turli shakllardan naqsh yasash, shakl va ritmning o‘zaro mosligini his qilish ko‘nikmasini tarkib toptirish. SHakli bo‘yicha doira va 38 kvadratni qog‘ozda tartib bilan qo‘yish va elimlash orqali muayyan tasvir hosil qilishga erishish. Rangiga ko‘ra geometrik shakllarni (doira,uchburchak va kvadratlar) va o‘simliklarni (gullar va yaproqlar) navbatma-navbat qo‘yish yo‘li bilan 2-3 qismli naqsh hosil qilish. Yaxlit tasvir tuzish va qog‘oz sathiga elimlash kerak. Bolaga tabiiy materiallardan bezakli kompozitsiyalar (qizil va sariq gullar, yashil barglar) tuzishni; uchburchak, kvadrat va yumaloq shakldagi (archa,bo‘g‘irsoq) narsalarni tasvirlashni, qog‘ozni yirtish yo‘li bilan turli applikatsiyalar hosil qilishni o‘rgatish lozim. Jamoa bo‘lib sodda kompozitsiyalar tuzish, masalan, “YAproqlar o‘yin tushar” mavzusi bo‘yicha tarbiyachi katta ( vatman ) qog‘ozga daraxt shaklini elimlaydi. Bolalarga ko‘p miqdorda qirqib tayyorlangan har xil rangdagi ( qizil, sariq, yashil ) barglar siluetini daraxtga va uning atrofiga elimlashni taklif qilish orqali kuzgi go‘zal manzarani aks ettirishga yoki noan’anaviy usuldan foydalanib, qizil, sariq, yashil rangli qog‘ozlarni yirtish yo‘li bilan barg yasash va elimlashni o‘rgatish mumkin bo`ladi. Bolaga ijodiy applikatsiya ishlarini amalga oshirishiga imkon berish va o‘zi yasagan ishdan zavqlanish, quvonish hissini uyg‘otish. Qurish-yasash. Bolada qurish-yasash faoliyatiga nisbatan qiziqishni tarbiyalash, mustaqil o‘rganishiga g‘amxo‘rlik ko‘rsatish; yasagan narsalari bo‘yicha imkon darajasida so‘zlab berishga undash. Asosiy qurilish materiallari (kubik, g‘ishtcha, doira, uchburchak)ning nomlarini aytishni va ulardan foydalanishni o‘rgatish lozim. Bolani oddiy qurish-yasash ishini (tarbiyachi bilan birgalikda) amalga oshirishga: kengligi va uzunligi bo‘yicha – piyodalar va mashinalar uchun yo‘l qurish, balandligiga qarab joylashtirib – uy va darvoza qurish , tartib bilan bir- birining ustiga mustahkam qilib taxlashga; ma’lum oraliqda joy qoldirib, eshik, deraza qo‘ya olishga o‘rgatish. Tayyor bo‘lgan binoga yangi detallar qo‘shib konstruksiyaning boshqa variantini hosil qilish; bitta detalni boshqasi 39 bilan almashtirib yoki minoraning balandligi va uzunligini o‘zgartirib (past va baland minora) qurish. Bolani o‘z inshootini maromiga etkazish (uy, yo‘lakcha, ko‘cha), xonani jihozlash: stol, stul, divan, mebel tarzida joylashtirishga o‘rgatish zarur. Bolaga pazllarni, mozaykalarni mustaqil terishga imkon berish va o‘z rejalari asosida legodan qurish-yasash ishlarini amalga oshirish xohish-istagini rag‘batlantirish. O‘ynab bo‘lgach, barcha qurilish materiallarini saqlash qutisiga tartib bilan taxlab qo‘yishga odatlantirish. Applikatsiya ishiga o‘rgatishning asosiy maqsadi–tevarak- atrofdagi borliqni tasavvur qilishda bolalarga yordam berish. Ularda kuzatuvchanlikni rivojlantirmoq, estetik go‘zallik hissini tarbiyalamoq hamda tasvirlab berish usullarini o‘rgatmoqdir. Bu bilan birga tasviriy faoliyatning eng asosiy vazifasi – ma’lum bir yosh uchun mos tasviriy materiallari bilan turli xil predmetlarning turli timsollarini yaratish kabi ijodiy bolalarda shakllantirish amalga oshiriladi. Kichik guruhlarda applikatsiya qilishga o‘rgatish. Applikatsiya so‘zi lotincha so‘zdan olingan bo‘lib, «joylashtirish» degan ma’noni anglatadi. Applikatsiya tasviriy faoliyatning bir turidir. Applikatsiyada ishlatiladigan 40 ashyo o‘ziga xosligi bilan ajraladi. Qog‘oz, somon, quritilgan o‘simlik o‘ramga joylashtirilib, turli xil elim bilan elimlanadi. Mato, charm, jun, paxmoq –ularga esa tikiladi. Applikatsiya bir xil rangli yoki rangli bo‘ladi. Bir xil applikatsiya grafik tus bersa, ko‘p ranglisi esa go‘zallik. Uni ham buni ham badiiylik bo‘ladi. Applikatsiyaing chamalash asosiy belgisi bo‘lib hisoblanadi. Applikatsiya o‘ziga xosligi katta doirachalardan iborat. Rang applikatsiyaning ifodalash darajasini oshiruvchi vositadir. SHuning uchun applikatsiya ishida ranglarning uyg‘unlashuviga mos tushishi xayoliy va dekorativ kompozitsiyaning ifodaliligi garmoniyasini izlab topishdir. Applikatsiya qog‘ozda kompozitsion uquvni bilishga sharoit yaratadi. Tarbiyalanuvchi tayyorlagan applikatsiya ishi estetik talabga javob berishi kerak. Applikatsiya predmetning umumiy, tipik va individualdan belgisini ko‘ra olishiga o‘rgatadi, ularni o‘zaro bog‘liqligi, butun, qismlar, simmetrik chamalash rivojlanadi, predmetning shaklini, rangini bosqichma–bosqich ko‘rsatish malakasini ko‘rsata oladi. Maktabgacha ta’lim muassasasida applikatsiya mashg‘ulo tlari birinchi kichik guruhdan boshlab olib boriladi. Bu guruhda barcha mashg‘ulotlarda bolalar kattalar tomonidan qilib berilgan tayyor shakllarni qog‘ozga to‘g‘ri, turli xil joylashishda terib chiqib va yopishtirshga qaratilgandir. Bu guruhda asosiy vazifa - bolalarni elimlash usullarini o‘rgatishdir. Kattalar uchun oddiy hisoblangan, bu malaka qator harakatlarni ketma-ket bajarishdan iborat bo‘ladi, ya’ni mo‘yqalamni to‘g‘ri ushlab, unda ozgina elim olish, shaklni teskarisi bilan qo‘yib, elimni butun shaklga tekis qilib surib chiqish, surayotgan chap qo‘lining barmog‘i bilan shaklni tutib turish, so‘ng mo‘yqalamga ehtiyotkorlik bilan qo‘yib, shaklni sekin rang tomoni bilan o‘girib, qog‘oz varag‘ining kerak joyiga qo‘yish va salfetka yordamida sekin bosish, chetlaridan chiqib ketgan ortiqcha elimni sekingina artib olish.Bu yoshdagi bolalarga ana shu harakatlarni egallab olish, albatta oson emas.Eng sodda shakl - kvadrat va doira uning uchun shu shakllardan ishni 41 boshlash lozim. Yil davomida bolalar shu shakllarni nomini to‘g‘ri aytishni egallab olishlari lozim. Lekin butun yil davomida o‘tkazila digan applikatsiya mashg‘ulotlarida faqat shu shakllar bilan kifoyalanib qolish bo‘lmaydi. Bu guruhda bolalarda dastlab bir; keyin 2-3 qismdan tuzilgan predmetlarni (qo‘ziqorin, bayroqcha, qorbobo, uy) yopishtirishga o‘rganadilar. SHuningdek, yil oxiriga borib bolalar olti- etti xil rangni qizil, ko‘k, sariq, yashil, jigarrangni to‘g‘ri aytib berishlari lozim. Bu guruh bolalariga qaychi berilmaydi, chunki bolalarning qo‘l harakati etarli taraqqiy etmagan va hali qurish nazorati etarli bo‘lmaganligi sababli bolalar qo‘lidagi qaychi xavf tug‘dirishi mumkin. Kichik guruhda bolalarni applikatsiya qilishga o‘rgatishida ish uchun beriladigan materiallar va mashg‘ulotni tashkil etish ahamiyatiga egadir. materialning rangi bolalarni dikkatini tortib ularni chalg‘itadi. SHuning uchun dastlabki mashg‘ulotlarda material alohida paketlarda, tushuntirilib bo‘lgandan so‘ng tarqatiladi. Tarbiyachi mavzuni tushuntirib bo‘lganidan so‘ng material tarqatilib, bolalar materialni topshiriqqa mos ravishda kesmaga terib chiqadilar. Tarbiyachi dastlab elementlarni qo‘yib chiqilganini tekshiradi, shundan keyingina bolalarga elim ishlatish uchun beriladi. Bu guruhda tarbiyachi bolalar bilan naturani kuzatish namuna bilan birgalikda olib borish kerak. namunani ko‘rsatish jarayonida tarbiyachi shaklning rangini aniq atash va barmog‘i bilan uni ko‘rsatib, shu shaklning xususiyatlarini bolaga aniq ko‘rsatib beradi. Tarbiyachi tomonidan ishni bajarilishini ko‘rsatib berilishi, bolalarni turli malaka va o‘quvini vujudga kelishida muhimdir. SHuningdek, tarbiyachi ish tartibini ham boshidan ko‘rsatib boradi. Qanday shaklni oldi, qanday ishlab qo‘yib elim surtdi va boshqalar. Tarbiyachi o‘zining har bir harakatini so‘z bilan birgalikda olib boradi. Kichik maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalar esa tayyor shakllarni va ularning rangini bir-biriga moslab, tanlab yopishtiradilar. Juda yaxshi estetik effekt bilan qilingan ishlar, ayniqsa dekorativ bezaklar guruh xonasini bezatish mumkin. 42 SHunday qilib, olib borilgan tekshirish ishlari shuni ko‘rsatadiki, yaxshi uyushtirilgan appilikatsiya mashg‘ulotlari, bolalarni boshqa mashg‘ulotlarga, dekorativ, predmetli va syujetli mashg‘ulotlariga ijobiy ta’sir etadi. Bolalarda sensor madaniyat oshadi, qo‘l bilan tahlil qobiliyati o‘sadi va badiiy didlari shakllanadi. O‘rta guruhda applikatsiyaga o‘rgatish. Tasviriy faoliyat (4-5 yosh) 43 Bola hayotining 5yoshida ham psixologik, ham jismoniy tomondan o‘sadi. Bu esa bolaning applikatsiya bo‘yicha bajaradigan ishning sifat jihatidan o‘zgarishiga olib keladi.Bolalar tuzilish jihatdan ancha murakkab bo‘lgan predmetlarni tasvirlashga o‘rganadilar. O‘rta guruh bolalari kichik guruhga nisbatan malaka va ko‘nikmalarini ancha egallagan bo‘ladilar. Bu guruh bolalari 2- 3 qismli emas, balki 4-5 qismdan iborat predmetlarni tuzishga o‘rganadilar. Dastlab, bu guruhga qaychi bilan ishlash kiritiladi. Bolalar qaychini to‘g‘ri ushlashga, uni richagini yopishga va ochish to‘g‘ri qirqim olishga o‘rganadilar. Buning uchun oldin eskiz, keyin esa enli yoki keng qog‘oz lentalar qirqishga o‘rganadilar. Bu guruhda bolalar elimlash malakasini egallashi davom ettiradilar. Bola hayotining 5 yilida doira, kvadratdan tashqari uchburchak, oval, o‘zun to‘g‘ri to‘rtburchakni biladilar. Trapetsiya shaklini esa kichik guruhda bo‘lgani kabi obrazli tasvirida davom etadi. Masalan: tom, qayiqcha, kichik guruhga yana qo‘shimcha havo rang, pushti, kulrangni sezishga va to‘g‘ri aytishga o‘rganadilar. Ular qog‘oz varog‘ida tez va osonlik bilan mo‘ljal olishga o‘rganadilar. Ular orqada, ketma-ket, teng masofada va boshqa fazoviy tushunchalarni egallaydilar. Bolalar to‘g‘ri kesmalar qirqishdan tashqari aylanaviy shakllar qirqishga o‘rganadilar. Ular kvadrat va to‘g‘ri to‘rtburchakning burchaklarini dumaloqlashga o‘rganadilar. Ana shu qirqib olingan aylanaviy shakllardan qo‘ziqorin, minorcha, qorbobo kabi predmetlarni hosil qilishga o‘rganadilar.YOpishtiriladigan qismlar soni ham ko‘payadi, masalan: uychani tasvirida faqat devori emas, balki eshik va derazalarni ham tasvirlaydilar. SHakl va rang bilan ishlash ham rivojlanadi: 44 to‘rtburcha, kvadrat, doira, uchburchak, pushti rang, kulrang, havo rang va boshqalar. Bu guruhda qog‘oz varag‘ida to‘g‘ri mo‘ljallashga o‘rganadilar va quyidagi tushunchalar bilan tanishib boradilar. Masalan, orasida, chekkada, bir xil masofada va boshqalar. O‘rta guruhda tarbiyachi o‘zining asosiy diqqatini bolalarni qaychi bilan ishlashga qaratiladi. Yil davomida tarbiyachi bolalarni qirqishning turli usullari bilan tanishtiradi. Tarbiyachi qaychini, qog‘ozni to‘g‘ri ushlashga o‘rgatib boradi. YOpishtirish malakasi esa mustahkamlanib boradi. Bu guruhda asosiy vazifa bolalarni qirqish texnikasini egallab olishga qaratilgandir. Bu guruhda tarbiyachi bolalarni predmetli dekorativ, mazmunli applikatsiyaga o‘rgatib boradilar. Sodda predmedlardan murakkab predmedlarni tasviriga o‘rgatiladi. Tarbiyachi bolalarni qaychi bilan ishlashga, uni to‘g‘ri ushlashga o‘rgatib boriladi. Bolalar qaychi bilan ishlashga darhol o‘zlashtira olmaydi. SHuning uchun tarbiyachi qaychi bilan ishlashga o‘rgatishda dastlab enli, ensiz kesmalar qirqishga o‘rgatib, mashqlantiradi, har bir applikatsiya mashg‘ulotlarining mavzu va mazmuni turlicha bo‘lishi lozim. Masalan: dastlabki mashg‘ulotlarda tarbiyachi bolalarga «do‘kon» uchun chipta, cheklar qirqishni taklif etadi. Qirqilgan kesmalardan uycha, daraxt, panjara, narvon kabi predmetlarning oddiy ko‘rinishi tasvir etishi mumkin. Bu esa, bolalarni mashg‘ulotga qiziqishini oshiradi va mashg‘ulotni bir xil tarzda bo‘lishini oldini oladi. Bir-ikkita mashg‘ulotni o‘tkazgach, keyingi mashg‘ulotlarni bolalarni ijodiy faolligini o‘stirish uchun tavsiya etish mumkin. Masalan, bolalarni o‘zlari qirqib olgan rangli kesmachalardan turli xil predmedlarning ko‘rinishini tasvir etadilar. Masalan: 45 yulduzlar, bayroqchalar, gullar. Keyingi applikatsiya mashg‘ulotlarida bolalarni to‘rtburchak, kvadratni diagonali bo‘yicha, trapetsiya va uchburchak hosil qilishga o‘rgatiladi. SHarf, sochiqni kvadrat va uchburchaklar bilan bezaydilar, shuningdek, kvadrat - gilamga, dastrumolcha, doira- taxsimchani ham bezaydilar. Tayyor siluetlar ham berish mumkin. Bolalar oval va doira shaklni hosil qilib qirqishga ancha qiynaladilar. Ular doiraviy shakldagi predmetlardan: tursa yiqilmas qo‘g‘irchoq, meva-sabzavotlar, piramida va boshqalarni qirqib yopishtiradilar. O‘quv yilining davomida bolalarga mazmunli applikatsiya ishlarini ham taklif etishi ham mumkin. Masalan: Bo‘g‘irsoq yo‘ldan dumalab ketayapti, o‘tloqdagi jo‘jalar, qo‘ziqorinlar va hokazo.Bu guruhda bolalarni jamoa bo‘lib ishlashga o‘rgatamiz. Masalan: k atta gilam yoki sabzavot mevalardan tashkil topgan vitrinani yoki havoda, osmonda samalyotlarni tasvir etishlari mumkin. Bundan tashqari bolalar o‘z xohishlari bo‘yicha xilma-xil applikatsiya ishlarini bajaradilar. Masalan: onam uchun sovga, tayyor siluetni naqshlar bilan bezatish mumkin. Masalan: fartuk, qo‘lqop, shapkani qirqib yopishtirish yoki bezatish mumkin. Tarbiyachi bu guruhda ham hilma-xil metod va usullardan foydalanadi. Muhim bo‘lgan metodlardan biri inshaklsion - retseptiv hisoblanadi. Bu metod tasviri lozim bo‘lgan predmetni har tomonlama ko‘rib chiqish va tahlilni o‘z ichiga oladi. Tarbiyachi bu guruhda ko‘proq bolalarning o‘zlariga tasvirlanayotgan predmeti haqida gapirib berishni, uning sifat, belgisini konkret aytib berishga, tasviriy yo‘llarini mustaqil bilishga o‘rgatib boradi. Bolalar predmetining tasvirini tuzish orqali, o‘sha predmet shaklini qirqishga, uning tuzilishini to‘g‘ri tasviriga, qismlarning kattaligini to‘g‘ri berishga o‘rganib 46 boradilar. Bu guruhda qirqish birinchi marta kiritiladi. SHuning uchun eng muhim diqqat-e’tiborni qaychini ushlashga, qirqish usullarini ko‘rsatishga bog‘liq bo‘ladi. Dastlabki mashg‘ulotlarda tarbiyachi qaychi bilan qanday ishlash kerakligini ko‘rsatib beradi (richagini ochib, yopishni qanday, qaerdan ushlashni ko‘rsatib beradi). Qog‘oz qirqishni bolalarga namoyish qilish orqali qaychini oldingi qanday qilib harakat qilishni ko‘rsatadi. Bolalarni kvadratlardan doiraviy shakllar qirqishda ularning faqat burchaklarini qirqish kerakligini ko‘rsatish kerak va qog‘ozni qo‘lda biroz harakat qildirish kerakligini namoyish qilib beradi. Bu usulda bolalarga oq qog‘oz, so‘ng rangli qog‘oz berish tavsiya etiladi. Tarbiyachi tanish bo‘lgan qirqish usullarini birorta bolani chaqirib, bolalar uchun namoyish qilib berishni taklif etish mumkin. Har bir harakatni tarbiyachi so‘zi bilan tushuntirib borishi kerak. Agarda murakkab applikatsiyani tuzish kerak bo‘lsa, tarbiyachi flanigrafdan o‘sha narsani illyustrativ rasmlarni ko‘rib chiqishni taklif etish mumkin. Masalan: qo‘ziqorin, uning oyoqchasi va shapkachasi bor, oyoqchasi pastda, shapkasi yuqorida joylashgan. So‘ng tarbiyachi bolalarga savollar beradi, obrazli so‘zlardan foydalanadi, qo‘l bilan shakl ko‘rinishini tasvirlovchi harakatlarni bajarishlari mumkin. SHuningdek, tarbiyachi namuna ko‘rsatishda foydalanadi. Mashg‘ulotda eng muhim metodlardan biri yopishtirishni ko‘rsatish va tushuntirish hisoblanadi. YOpishtirish jarayonini hamma bolalarga ko‘rinadigan qilib, namoyish qilish lozim. Buning uchun doska yoki molbertdan foydalanish mumkin. SHuningdek, yopishtirish jarayonida ketma-ketlikni bolalar yaxshlab o‘zlashtirib olishsa, uni bolalarning o‘zlariga taklif etish mumkin yoki ko‘rsatishni o‘rniga, faqatgina og‘zaki tushuntirish bilan kifoyalanib qolish mumkin. Bu yoshdagi bolalar bilan ishlashda o‘yin usuldan keng foydalanish mumkin va lozim. CHunki bu usul bolalarni mashg‘ulotga nisbatan qiziqishni uyg‘otib, ularni faollashtiradi. Bu 47 yoshdagi bolalar bilan ishlashda indiviudal ishlash, muhim rol o‘ynaydi. Tarbiyachi bir bolaga yopishtirishni ko‘rsatsa, ikkinchisiga nimasini qilish kerakligini tushuntirib beradi. Bolalar ishini ko‘rib chiqish ham muhim metod va usullardan biri bo‘lib hisoblanadi. Tarbiyachi bolalar ishini ko‘rib chiqish va tahlil qilish faqatgina barcha bolalarni ishini maqtash lozim. Keyingi mashg‘ulotlarda tarbiyachi bolalar ishini tahlil qilishda ishning ozoda bajarilganligi, rangning to‘g‘ri tanlanganligi va qog‘ozda to‘g‘ri joylashtirilganligini hisobga olib, tahlil qiladi va bolalarni ham shunga o‘rgatib boradi. Masalan: bolalar tursa yiqilmas qo‘g‘irchog‘ini ichida chiroyli, singillari ham borligini aytishga o‘rganadilar. Bunga tarbiyachi bolalarni yilning II yarimidan boshlab o‘rgatib boradi. O‘rta guruhda bolalar tayyor shakllardan applikatsiya tuzish bilan birga o‘zlari ham mustaqil qirqib yopishtiradilar. Naturani tahlil qilishda bolalarni diqqati faqatgina rang va shaklga tortilmay, balki qismlarning o‘lchami va soniga ham tortiladi. Masalan: tursa yig‘ilmas qo‘g‘irchoq u sharchalardan katta, o‘rtacha va ikki shardan iboratligini aniqlaydilar.Murakkab topshiriqlarni bajarish jarayonida ularga material alohida beriladi. Masalan, uyni yopishtirish. Uning devor, tom va oynaga mos bo‘lgan o‘lchamdagi rangli qog‘ozlar beriladi. Bu guruhda naturani ko‘rib chiqish namunasi bilan birga olib borilishi shart emas. Namunani tahlilini o‘zi etarli bo‘ladi. Namunani qurib chiqishda tarbiyachi bolalarining diqqatini uni yaxshlab qurib chiqishga tortib, quyidagi savollarni beradi: Predmet qanday shakllardan tuzilgan? Bu qanday shakl? Rangi qanday? va boshqalar. Tarbiyachi predmetning qismlarini yoki naqsh elementlarini 48 yopishtirish tartibini ko‘rsatib beradi. Bu guruhda tarbiyachi faqatgina qismini ko‘rsatib berishdan ham foydalanadi. Masalan: uyni yopishtirishda uni tomini qirqishi ko‘rsatib beradi, xolos qolganini bolalarning o‘zlari bajaradilar. Bu guruhda alohida ahamiyat qaychi bilan ishlashga beriladi. Tarbiyachi bolalarga qaychi bilan ishlash texnikasini ko‘rsatib tushuntiradi. Qo‘lni qaychining richagini qanday harakatlantirishini o‘rgatadi. Qaychi bilan dastlabki mashqlarni yaxshisi 8-10 bola bilan o‘tkazgan ma’qul, chunki ularni kuzatish va o‘z vaqtida yordam ko‘rsatish mumkin bo‘ladi. Mashg‘ulotning oxirida tarbiyachi bolalar bilan birgalikda bajarilgan applikatsiyani ko‘rib chiqadi: predmetga o‘xshaydimi, shakllar toza yopishtirilganmi? Tarbiyachi bolalarning tahliliga yakun yasab, bolalar diqqatini yaxshi ishlarga jalb etadi. Bolada tasviriy faoliyat orqali atrof-olamga estetik munosabatni tarbiyalash. Go‘zallikni his qilish tuyg‘usini, qiziquvchanlik va faollikni rivojlantirish. Bolaga tanish shakllarning o‘ziga xos xususiyatlarini farqlash, kattalik, kenglik va uzunlik bo‘yicha joylashtirishda mutanosiblikka rioya qilish, turfa xil rang va tusda aks ettirish ko‘nikmasini shakllantirishda davom etish kerak. Bolaga kerakli rang va tusni (zarg‘aldoq, pushti va och yashil) hosil qilish uchun bo‘yoqlarni qanday aralashtirish lozimligini tushuntirish, masalan, qizil va sariq rang aralashtirilganda – zarg‘aldoq rang hosil bo‘ladi. Qalam, marker, flomaster, mumli qalam va mo‘yqalamni ishlatishda yangi usullar bilan tanishtirish. Masalan, bo‘yoq bilan qalin chiziq tortishda mo‘yqalamni yotiq holda ushlab, tuklarini biroz bosim bilan harakatlantirish; ingichka chiziq tortishda yoki nuqta qo‘yishda mo‘yqalamni tik holda ushlab, tuklarining uchi bilan engil harakatlantirish; bo‘yashda shakl tarhi (kontur)dan chiqib ketmaslik lozim. Bolaning qo‘l harakatlarini boshqarishini rivojlantirish (katta rasmlarni tasvirlashda qog‘oz bo‘ylab qo‘lni keng ko‘lamda, kichik qismlarni tasvirlashda 49 qo‘lni qisqa masofada; ketma-ketlikni tasvirlashda qo‘lni ritmik tarzda harakatlantirish) zarur bo`ladi. Bolaga sabzavot, mevalarni qo‘l sezgisi va ko‘z bilan chamalash usulida tekshirib ko‘rish orqali doira, oval shakllarining farqi haqida tushuncha berish, hamda ularni tasvirlashga qiziqtirish: doira – olma, olcha, tarvuz; oval – baqlajon, bodring rasmini chizishga o`rgatib boorish lozim. Kvadrat, to‘g‘ri to‘rtburchak va uchburchakni ham qo‘l sezgisi va ko‘z bilan chamalash usuli (tomonlar bo‘ylab qo‘lni yurgizish, qaysi joyda burilish kerakligini chamalash, burchakda to‘xtab, yana davom etish) orqali shakllarning o‘zaro o‘xshash va farqli tomonlarini ko‘rishga va rasm chizayotganida e’tibor berish kerak. SHakl va chiziqlardan muayyan narsalar tasvirini chizish: doira va to‘g‘ri chiziqdan – bandli olcha; oval va to‘lqinsimon chiziqdan – ipga bog‘langan pufak; oval, doira va to‘g‘ri chiziqchadan – jo‘ja; to‘g‘ri to‘rtburchak va to‘lqinsimon chiziqdan – akvarium va suv v.b. Bolaga tabiatni diqqat bilan kuzatish, go‘zallikni his qilish, o‘z taassurotlarini rasmlar orqali aks ettirishni o‘rgatish (“Daraxtlar kurtak chiqardi”, “Quyosh bulutlar orasidan mo‘ralayapti”, “Qor yog‘ayapti” v.b.); turli mavzularda (“Rangli pufaklar uchmoqda”, “Akvariumdagi baliqlar”) rasm solishini rag‘batlantirish, bunda avval egallagan bilimlaridan foydalanishiga imkon berish shart. Bolaning bezakli naqsh haqidagi tushunchalarini aniqlash va kengaytirish. Bezakli naqshning chiroyli bo‘lishi uchun har xil shakllarni ketma-ketlikda, tartib bilan joylashtirish, rang va shakllarning mutanosibligiga rioya qilish muhim ekanligi haqida tushuncha berish zarur. Applikatsiya. Bolada applikatsiya mashg‘ulotlariga nisbatan qiziqishni rivojlantirish. Bolaga uchi to‘mtoq qaychini to‘g‘ri ushlash va ishlatishni, avval 50 enli, so‘ngra ensiz tasmachalar qirqishni, tasmachalardan turli shakllar tuzib (daraxt, butoq v.b.), qog‘oz sathiga elimlashni o‘rgatish. Kvadratning burchaklarini yumaloqlash yo‘li bilan doira (olma, gilos, pufak); to‘g‘ri to‘rtburchakdan tuxumsimon (oval) shakl qirqish (sabzavotlar, mevalar, gullar v.b.); kvadratni diagonal bo‘ylab qirqish yo‘li bilan uchburchak (archa o‘yinchoqlari, bayroqcha), trapetsiya hosil qilish uchun qiya kesish (qayiq), doirani teng ikkiga buklab qirqish yo‘li bilan yarim doira hosil qilish va ulardan 2- 3 ta tayyor shaklli narsalar (gullar) tuzish, elimlash va bezash. Qirqish va yopishtirish malakalarini mustahkamlash. SHakliga va rangiga ko‘ra geometrik shakllarni (doira, kvadrat, oval) va o‘simliklar (gullar, yaproqlar)ni navbatma-navbat qo‘yish yo‘li bilan 2-3 qismli yaxlit naqsh hosil qilish va qog‘oz sathiga elimlashni o‘rgatishda davom etish. Bolani jamoa tarkibida ishlashga, jamoaviy ish (Gulzordagi kapalaklar)ni bunyod etishga, jamoa bo‘lib qaychisiz applikatsiya yasashga o‘rgatish. Noan’anaviy applikatsiya ya’ni bo‘rttirilgan usuldan (gulqog‘ozdan, rangli iplardan) foydalanish; qog‘ozga turlicha ishlov berish (qog‘ozni g‘ijimlash, yirtib olish, qalam bilan shakl berish) orqali applikatsiya yasash. Naqsh, syujet va narsa timsollarida o‘z taassurotlarini gavdalantirishga harakat qilish. Qurish-yasash. Bolada qurish-yasash o‘yinlari orqali ijodiy fikrlashni rivojlantirish. Qurilish materiallarini farqlash va nomlarini to‘g‘ri aytishga o‘rgatishda davom etish; lego, g‘isht, kublarning o‘ziga xos xususiyatlarini (mustahkamligi, shakli, rangi, kattaligi) inobatga olgan holda foydalanishni tushuntirish. Binolarni qurishda katta-kichikligi, baland-pastligi, uzunligiga moslab uyg‘unlashtirishni, qurilish tartibiga (devor pastdan ko‘tariladi, yuqorida – tom) e’tibor berishni uqtirish boorish lozim. Biror ob’ektning konstruksiyasini amalga oshirishda, asosiy va boshqa 51 tomonlarini ajratish, qiyoslash, qurilishning balandligi, uzunligi va kengligini mustaqil o‘lchash, bolaga tarbiyachi tomonidan berilgan ko‘rsatma (xuddi shunga o‘xshash garaj qur, faqat kengroq, balandroq bo‘lsin) asosida qurish-yasash tamoyillariga rioya qilishni o‘rgatish. Turli rangdagi detallardan, mayda va yirik qurilish materiallaridan foydalanib inshootni jihozlash mumkinligini aytish kerak. O‘yinchoqlar o‘lchoviga muvofiq bino va turli uy jihozlari (Lolaxon uchun kursicha) qurish. Turli rangli detallardan foydalanib, mayda va yirik materiallarni qo‘llagan holda qurish-yasash ishlarini amalga oshirishga o‘rgatish lozim. 52 2.2. Katta va tayyorlov guruhda tasvırıy faolıyat mashg‘ulotlarını tashkıl etısh mazmunı Bolada atrof-olamga estetik munosabatni, tasviriy san’at asarlarini idrok etish va go‘zallikni his qilish tuyg‘usini tarbiyalashda davom etish. Bolaning taassurotlarini boyitish, tasavvur, tafakkur va mushohada quvvatini orttirish, badiiy-ijodiy qobiliyatini o‘stirishga alohida ahamiyat berish. Bolani taniqli rassomlar asari (Alisher Mirzaevning “Toshkent-tinchlik va do‘stlik shahri”, Alisher Aliqulovning “Kurash”, “Tosh ko‘tarish”, Akmal (Nur) Ikromjonovning qum bilan ishlagan asarlari) bilan tanishtirish lozim. Bu rasmlarda aks ettirilgan voqea-hodisalardagi holat va kayfiyat mutanosibligini his etishga, ranglar uyg‘unligiga e’tibor berishga undash lozim. Bola e’tiborini tevarak-atrofga, tabiat manzaralariga, turfa ranglar jilosiga, rang-barang o‘simliklarga, qushlarning sayrashiga, yayrab uchishlariga qaratish, ulardagi umumiylik va o‘ziga xoslikni tushuntirish. Bolada tabiatni kuzatish orqali kun davomidagi yoki mavsumiy o‘zgarishlarni payqashga, yorqin va sokin ranglarni his etishga, “Oltin kuz”; “Kumush qish”; “Zumrad bahor”, “Gullar”; “Quyoshli yoz”, “Mevazor” va boshqa mavzularda manzarali rasmlar chizishga o‘rgatish. Turli o‘yinchoqlar, meva va sabzavotlar, gullarni asliga ( naturaga ) qarab chizishda aniqlikka, rang va tusga e’tibor berish kerak bo`ladi. Tasvirlanayotgan odamlarni, buyumlar, o‘simlik va jonivorlarni o‘ziga xos xususiyatlarini, harakatni (shamolda gullar yoki daraxt shoxlarining egilishi; pishgan mevalarning, sarg‘aygan barglarning, bahorda gullagan daraxtdan gul yaproqchalarining to‘kilishi), oila a’zolarini (“Dadam va men”, “Oyijonim va men”); hayvon va qushlar tanasining harakat o‘zgarishlarini (“Tovuq jo‘jalari bilan donlamoqda”, “Qushlar uchmoqda”) aks ettirishga o‘rgatish lozim. Bayram manzaralari (“Mustaqillik mushaklari va bayroqchalari”, “O‘lkamda Navro‘z”) asosida rasmlar ishlash. Hayotiy mavzular bilan birga adabiy asarlar – rivoyat (“Kabutar” – “Bobur va kabutar”) ertaklar (Zumradning 53 sandig‘i), hikoya (paltochani bezaymiz – H.Nazir “Paltocha”); she’r (“Yomg‘ir va qushlar” – H.Rahmat “YOmg‘ir yog‘ar”); yoqtirgan multfilmlari mavzusi bo‘yicha rasm chizishga undash lozim. MTM maydonchasida yoki sayr vaqtida bolaning e’tiborini tevarak- atrofdagi kattaligi turlicha bo‘lgan bir turdagi: baland va past daraxtga, baland va past bino, katta odam va bola, katta va kichik hayvonlar (hayvonot bog‘i, qushchalar)ga qaratish yoki rasmini, o‘yinchoqlarini ko‘rsatish orqali narsalarning uzunligi, kengligi va balandligiga ko‘ra o‘zaro qiyoslash, o‘xshash va farqli tomonlarini belgilash, umumlashtirish, tahlil qilish ko‘nikmasini rivojlantirish. SHuningdek, tasvirda shakllarni makonga nisbatan (yuqorida- pastda, o‘rtada-chetda, o‘ngda- chapda, yonma-yon) to‘g‘ri joylashtirish tartibiga; uzunligiga (uzunroq, juda uzun, qisqa, qisqaroq), keng va torligiga e’tibor berishga o‘rgatish zarur. Bolaning turli transport vositalari: engil mashina, yuk mashinasi, avtobus, samolyot, raketa, qayiqcha rasmini solishga bo‘lgan intilishlarini rag‘batlantirish. Bolaga akvarel bo‘yoqlari bilan rasm solishni (mo‘yqalam tuklarini suvga botirish, ehtiyotkorlik bilan bo‘yoq ustiga surtish, boshqa rang olayotganda har safar mo‘yqalamni idishdagi suvda yaxshilab yuvish, idishdagi suvni yangilab turish v.b.), asosiy ranglarni va ularning yorug‘lik hamda soya joyda, bo‘rttirib tasvirlangan o‘rinlarni aniq ko‘rsatishda tuslari bo‘yicha farqlashni, nomlarini aytishni o‘rgatish. Ranglarni aralashtirib, yangi (omuxta) rang hosil qilish (masalan, guash va akvarelning oq va qizil rangi aralashtirilsa, pushti rang paydo bo‘ladi v.b.) haqida tushuncha berish. Bolaning ranglar haqidagi mavjud bilimlarini mustahkamlash va yangi bilimlar (och binafsha, sarg‘ish va siyoh rang) bilan boyitib borish kerak. Bolaga rangli va oddiy qora qalamlar, rangli bo‘rlar, guash, akvarel bo‘yoqlari, turli mo‘yqalamlar bilan rasm solishning oddiy usullarini tanishtirishda davom etish kerak. Bolada bezakli rasm solishga qiziqish, xalq ustalarining mehnatiga nisbatan 54 hurmat va havas hissini tarbiyalashni, milliy naqsh elementlari va ranglar uyg‘unligi bilan tanishtirish (“Gullar vabarglardan naqsh”)ni davom ettirish. Milliy o‘yinchoqlar (toycha, uloqcha)dagi naqshlar – ranglar, tasvir aniqligi, izchillik, kompozitsiyada elementlarning joylashish tartibi bo‘yicha bilimlarini chuqurlashtirish zarur. Milliy gazlama adras bilan tanishtirish. Bola e’tiborini adrasdagi naqsh elementlariga, ranglar mutanosibligiga qaratish kerak. Milliy bosh kiyimlar – do‘ppilar bilan tanishtirish, erkaklar do‘ppisi bilan ayollar do‘ppisi naqshlaridagi farqlarni tushuntirish, erkaklar do‘ppisiga qalampir nusxa gul tikiladi, ayollar do‘ppisiga gulchechaklar, barg va naqshlar ingichka ip, ipak va zar bilan tikilishi haqida tushuncha berish lozim. Bola e’tiborini o‘zbek xalq milliy chinni buyumlari (choynak, piyola, lagan)dagi bezak elementlariga, ulardagi ranglarga, joylashish tartibiga, mutanosiblikka qaratish. CHinni buyumlar siluetiga naqsh –ilmoq, gajak, chiziqchalar, tayoqchalar, to‘lqinli, yoysimon chiziqlar va paxta chanoqlari, gullar, yaproqlar, mevalar chizishga o‘rgatish shart. Xalq ustalari (kulollar, kashtado‘zlar, gilam, adras, atlas to‘quvchilar) tomonidan bajariladigan ishlar, ular ishlatadigan materiallar va foydalanadigan ish qurollari haqida tasavvur hosil qilish kerak. Bolaga egallagan bilim, ko‘nikma va malakalaridan foydalanib, xotira va tasavvuriga tayangan holda mustaqil naqsh chizish, unga mos ranglar tanlab, chiroyli bezashiga imkon berish shart. O‘zining va tengdoshlarining ishini tahlil qilish, erkin fikr bildirish malakasini takomillashtirish, o‘zi va tengdoshlari chizgan rasmlardan zavqlanish, erishilgan natijalardan quvonish kabi his-tuyg‘ularni shakllantirish zatut. O‘z ish joyini tayyorlash, saranjom-sarishta, tartib bilan ishlash, uni toza tutish, yig‘ishtirish ko‘nikmasini shakllantirishni davom ettirish lozim. Loy, plastilin (tuzli hamir va rangli shamcha)lar bilan ishlash. Plastik materiallar – loy, plastilin, tuzli hamir, rangli shamchalardan narsalar yasashning o‘ziga xos xususiyatlari bilan tanishtirishda davom etish. 55 Narsalar (meva, sabzavot, o‘yinchoqlar)ning asliga qarab yoki tasavvurga asoslanib yasash, yasalayotgan narsaning o‘ziga xos xususiyatlarini tasvirlashga o‘rgatish. Narsalarni yasayotganda turli usullarni o‘rinli qo‘llash malakasini mustahkamlash shart. Tarbiyachi plastik materiallardan narsa yasashga oid usullarni avval o‘zi ko‘rsatib beradi, so‘ngra bola davom ettiradi. Loydan yasalgan shakldagi notekis g‘adir-budur joylarni barmoqlarni suv bilan namlab, silliqlashga ( umuman loy bilan ishlash jarayonida doimo barmoqlarni suvda ho‘llab turishga odatlantirish ); loydan yasalgan yassi tekislikdan relef yasashga, yasalgan shakllar qurigach, ularni bezash hamda naqsh chizishga o‘rgatish zarur. Yaxlit bo‘lakdan tasmalar yasash, tasmalarni bir-biriga jipslash, yopishtirilgan qismlarni silliqlash yo‘li bilan mustahkamlash va jozibali narsalar ( ko‘zacha, piyola ) yasashga o‘rgatish kerak. Adabiy asar qahramonlari obrazini (Kachalpolvon, Qorqiz) yasash; qismlarning nisbiy katta-kichikligiga rioya qilgan holda bir-biri bilan birlashtirish; ulangan joyni silliqlash ( uloqcha ) usulida mustahkamlash. Tasvirga xos xarakterli jihatlarni ko‘rsatishda haykaltaroshlar yog‘och qalamidan foydalanishni o‘rgatish muhim. Bolani aniq mazmunga ega bo‘lgan tasvirlar (“ Savatdagi gullar” ) yasashga yo‘naltirish; sopol taglikka shaklni joylashtirishga o‘rgatish zarur. Inson va hayvon tanasining murakkab bo‘lmagan harakatlarini aks ettiruvchi mavzuli narsalar (tovuq jo‘jalari bilan donlamoqda) yasash. Obrazli shakllardagi mayda detallarni barmoqlar bilan yoki yog‘och qalam yordamida hosil qilishga (jonivorlarning yungi, qushning qanotlari, kiyimlardagi bezak va burmalar) undash. Jamoaviy ishlarni bajarishga (“Hayvonot bog‘i”, “Gullagan daraxt”) qiziqtirishni davom ettirish. Tabiat materiallaridan foydalanib ijod qilishga o‘rgatish. Bolada xalq amaliy-bezakli buyumlariga nisbatan qiziqish va havasni 56 shakllantirish. Milliy o‘yinchoqlar namunasi bo‘yicha loydan hayvonlar, qushlar shaklini yasashga o‘rgatish. Yasalgan narsalarga naqsh chizish va ularni guash bilan bezash malakasini shakllantirish lozim. Plastik materiallardan narsalar yasash bo‘yicha egallagan bilimlaridan foydalanib, xalq ustalari an’analari asosida mustaqil o‘yinchoqlar yasash, haykaltaroshlar yog‘och qalamida naqsh chizishga, gullar va munchoqlar bilan bezashga urinishini rag‘batlantirish. Ish jarayonida tartib va ozodalikka rioya qilishga, loy, plastilin va boshqa materiallarni har joyga tashlamaslikka, ishdan so‘ng qo‘llarni tozalab yuvishga odatlantirish zarur. Bolani xududdagi kulolchilar ishi bilan tanishtirish; xalq ustalari yasagan chinni idish (lagan, piyola, ko‘za)lar namoyish etiladigan ko‘rgazmalarga, xalq amaliy san’ati muzeylariga sayohatga olib borish joiz. Applikatsiya . Bolaning qog‘oz qirqish va tasvir hosil qilishga oid ko‘nikma va malakalarini shakllantirish. Biron-bir narsaning tasvirini qisqa va uzun yo‘l- yo‘l chiziq bo‘ylab kesishga; kvadratdan doiralar, to‘g‘ri to‘rtburchakdan oval shaklini qirqishga; qismlardan tasvir (bayroq), ikki-to‘rt uchburchakdan kvadrat hosil qilishga o‘rgatish zarur. Bolani simmetrik shakldagi narsalarning (guldon, piyola v.b.) siluetini kesishga o‘rgatish. Masalan, guldon hosil qilish uchun to‘g‘ri to‘rtburchakni uzunasiga buklab, buklangan tarafiga guldon rasmining yarmi qalamda chiziladi va chiziq bo‘ylab qirqiladi. Gulqog‘ozni qat-qat qilib taxlab qirqish yo‘li bilan marjongul, archa o‘yinchog‘i va boshqalarni hosil qilinadi. Obrazni ifodali tasvirlash uchun applikatsiyani uzib olish usullaridan foydalanishga; syujetli kompozitsiya tuzishga o‘rgatish. Turli shakllar qirqish, yaproq va gullardan naqshlar tuzishga oid ko‘nikmalarini mustahkamlash lozim. Applikatsiya ishlarida rasm chizish elementlaridan foydalanish mumkin. Masalan, guldondagi gullarni yasashda, guldon, gul va barglarni qog‘ozdan 57 qirqish, gulning novdalarini mo‘yqalam uchi bilan chizish. Varrak siluetini yasashda ham ba’zi elementlarni mo‘yqalam yoki qalam bilan chizish mumkin, masalan: ipini, dumini va boshqalar. Kvilling usuli bilan tanishtirish va narsalar (guldondagi gullar, gilam) yasashga qiziqtirish. Qat-qat qilib taxlangan qog‘ozdan tasmalar qirqib, uni qalamga o‘rab shakl chiqara olishga o‘rgatish lozim. Bolani maxsus idishdan elimni siqib chiqarishga, narsalarni ohista va sifatli elimlashga o‘rgatishda davom etish kerak. Kichik guruhchalar tarkibida kompozitsiyalar ( gulzor ) tuzish. Jamoa bo‘lib maktabgacha ta’lim muassasasida o‘tkaziladigan bayramlar uchun turli bezaklar, ota-onalarga va do‘stlariga sovg‘alar tayyorlash hamda guruh xonalarini jihozlashda bolalarning mustaqil faoliyatini rag‘batlantirish lozim. Qurish-yasash . Bolani inshootning har bir qismini tahlil qilishga; vazifasini belgilashga; ishlarni mustaqil rejalashtirishga o‘rgatish kerak. Qurilma-konstruksiyalar haqida ma’lumot berish va ulardan amaliy jihatdan foydalanish; qurilmalarni yasash yo‘llarini tushuntirib boorish kerak. Bolani chizma, rasm, surat bo‘yicha inshoot qurishga; zaruriy qurilish materiallarini mustaqil tanlashga; maqsad bo‘yicha jamoaviy binolarni jihozlashga, do‘stona, inoq ishlashga undash lozim. Bolaga tayyor shakllardan ( turli qutilardan v.b .) konstruksiyalar: mebel, transport vositalari yasashni; detallarni mahkam elimlashni o‘rgatishda davom etish kerak. Bolani yangi detallar: turli shakl va hajmdagi yog‘och ( uzun-qisqa, to‘rtburchak, doira, uchburchak ), silindrlar va ularning xususiyatlari bilan tanishtirib borish lozim. Pazl, mozaika va lego kabi o‘yinchoqlar yordamida kamida 16 ta bo‘lakdan iborat shakl yig‘ishga o‘rgatish kerak. Bolaning yog‘och konstruktorning har xil bo‘laklaridan foydalanishi va nomlashini; qurilish jarayonida inshootning ba’zi detallarini o‘zgartirib, asosiy 58 qismini ajrata olishini; qurish-yasashda o‘yin faoliyatini maqsad, sharoit, loyiha bo‘yicha olib borishini rag‘batlantirish lozim. Qurish-yasashni, rang, shakl va kattalik bo‘yicha mutanosiblikni idrok etish layoqatini takomillashtirib borish lozim. Qo‘l mehnati . Bolada qog‘ozdan, qo‘shimcha materiallardan konstruksiya ishlarini bajarishga qiziqish uyg‘otish. O‘z qo‘llari bilan turli o‘yinchoqlar, bezaklar tayyorlash, o‘yinchoqlarni tuzatish, kitoblarni elimlash, o‘zidan kichiklar uchun o‘yinchoqlar, xatcho‘p, sanoq materiallari va mavzuga mos qo‘l ishlari yasash istagini shakllantirish kerak. Mashg‘ulotlar va syujetli-rolli o‘yinlar uchun yasama o‘yinchoqlar (bayroqcha, sumkacha, kitob); ota-onalar, kattalar va kichkintoylar uchun sovg‘alar tayyorlash, qog‘ozdan turli oddiy konstruksiyalar (origami) yasashga o‘rgatish lozim. Bolani materiallarni ehtiyotkorlik bilan maqsadga muvofiq, tejab, oqilona sarflashga, o‘z mehnati mahsulini ehtiyot qilishga odatlantirish kerak. Bolada ijodiy qobiliyatni, tasavvurni rivojlantirish, badiiy didni o‘stirish, saranjom-sarishtalikni tarbiyalash; yasagan buyumlarini estetik jihatdan his etish va baholash ko‘nikmalarini shakllantirish joiz. Katta guruhda applikatsiya qilishga o‘rgatish. Katta guruhlarda ko‘pincha mashg‘ulotining ma’lum bir qismi ikki va undan ortiq bolalar bilan birga ishlaydigan jamoa ish sifatida tashkil etish lozim.Bolalar birgalikda oldida turgan vazifani muhokama qiladilar, ish tartibini rejalashtirishadi, bir-birlariga yordam ko‘rsatadilar. Applikatsiya mashg‘uloti shartsiz ravishda bolalarda ijodiy qobiliyatlarining o‘sishga ta’sir ko‘rsatadi. Bola hayotining 6-yilida kuzatishlar, o‘yin sensor tarbiyaning ta’siri ostida bolalarda predmetning rangi, shakli, kattaligi va boshqa sifatlari to‘g‘risida bilim va tasavvurlari shakllana boradi. Bu 59 yoshga kelib bolalarda tasviriy o‘kuvi va texnik usullari mavjud bo‘ladi, qo‘l muskullari rivojlangan bo‘lib, qaychi bilan qiladigan harakatlari ancha aniq va ishonchli bo‘ladi, bu esa o‘z-o‘zidan applikatsiyaga o‘rgatishning ancha murakkab vazifalarini hal etishni taqozo etadi. Applikatsiya mashg‘ulotlari jarayonida predmet to‘g‘risida xilma-xil ma’lumotlar berib boriladi. Bolalar xilma-xil shakllarni atashga, kvadrat, to‘rtburchakni bir-biridan farq qilishga, ularning asosiy belgilarini to‘g‘ri atashga o‘rgatib boriladi. SHuningdek, bolalarni oval, doira, uchburchakni to‘g‘ri ajratishga farq qilishni o‘rgatadi. SHunday qilib, bolalar faqat shakllar bilan emas, balki ranglar bilan tanishib boradilar. Masalan: och, to‘q, yorqin ranglar va boshqalar. Bular orqali bolalar rangni sezishga, uni tanlay bilishga o‘rganib boradilar. Applikatsiya jarayonida figuralarni bir-biri bilan taqqoslashga o‘rganadilar, baland-past, keng-tor ya’ni qalin-ingichka kabi tushunchalarni egallab, tushunib boradilar. SHuningdek, qog‘oz varag‘ini mo‘ljallay bilish bilan bog‘liq bo‘lgan tushunchalar, tepada, pastda, o‘rtasida, ketma-ket tushunchalarni egallashga harakat qiladilar. Bu ishda bolalarni qaychi bilan qirqish usullariga o‘rgatib borish davom ettiriladi. Bu bilan o‘rgatib borish davom ettiriladi, bu bilan bolalar o‘rta guruhda egallagan qirqish usullarini takrorlab, mustahkamlaydilar va yangi kirqish usullarini egallaydilar. Bular quyidagilar: qog‘ozni 2 buklab bir xil shakllar qirqish usuli, simmetrik shakllarini ham bir necha marta buklab (garmoshka qilib taxlab) qirqishga o‘rganadilar. Masalan: gullar, barglar va hokazo. Bu guruhda tarbiyachi bolalarning diqqatini doimo ishning sifatiga qaratib boradi. CHunki qirqish va yopishtirishning sifati butun bir ishning, applikatsiyaning sifatiga ta’sir etadi. 60 O‘quv yilining boshida bolalar bilan doiraviy shakllarni qirqish ustida ishlanadi, chunki bolalar bu usulni o‘rta guruhda etarli darajada egallamagan bo‘ladilar. Bolalar predmetlarni qismlarga bo‘lib, qirqib yopishtirishni o‘rgangach, ularning qirqishning ratsional usuli, ya’ni garmoshka usulida qog‘ozni buklab qirqishga o‘rganadilar. Ammo yilning boshida dumaloq shaklidagi predmetlarni qirqishni mustahkamlashga tarbiyachi quyidagi mavzularda ishlar berishi mumkin. Masalan: kuzgi barglar, sabzavot, mevalar, qo‘ziqorinlar va hokazo. O‘quv yili davomida bolalar predmetli applikatsiya ishlarini bajaradilar. Masalan: samolyot, raketa, mashina va hokazo. Qog‘ozni garmoshka usulida buklab qirqishga turli hil predmetlarni taklif qilish mumkin. Masalan: bargli shoxcha, gullar, archa o‘yinchoqlari. SHuningdek, dekorativ applikatsiya bo‘yicha ham shar, sochiq, kvadrat, gilam, doira, tarelka va shuningdek tayyor siluetlarni zontik, choynak, fartuk kabilarni bezatishni taklif etish mumkin. Bolalarni simmetrik figuralarni qirqishga o‘rgatishda tarbiyachi simmetrik tuzilishga ega bo‘lgan predmetlarni taklif etadi. Masalan: guldon, nok, kapalak, masxaraboz va hokazo. Bolalar predmetli, dekorativ applikatsiyadan tashqari mazmunli applikatsiya ham bajaradilar. Masalan: quyonning bo‘g‘irsoq bilan uchrashuvi, qor bosgan uycha, qiz bayroq ushlab turibdi va hokazo. Katta guruhda bolalar o‘z ixtiyorlari bilan ham applikatsiya ishlarini bajaradilar. Bolalar olgan bilim, malakalar asosida o‘zlari mustaqil applikatsiya ishlarini bajaradilar. Applikatsiya mashg‘ulotlarida bolalar jamoa ishlar bajaradilar. Gullar va afsonaviy qushlar tasvirlangan gilam, sevimli o‘yinchoqlari va boshqalar. Katta guruhda ham applikatsiya mashg‘ulotida tasvirlash kerak bo‘lgan predmetlarni tahlil qilishga katta o‘rin ajratiladi va unda bolalarni savollar bilan faollashtirilsa, katta guruhlarda esa bolalarni mustaqilligini qo‘proq 61 ta’minlaydi. Tahlil jarayonida bolalar predmetning shakliga, rangiga, turli xil xususiyatlariga e’tibor berishi lozim. Xalq amaliy san’ati asarlarini ko‘rib tahlil qilishga, bolalarga ranglar garmoniyasining go‘zalligini sezishga, ko‘pincha kompozitsiyaning mazmundorligini ochishga o‘rgatiladi. Bu guruhdan namunadan ayrim hollarda, ya’ni ishning yakunini namoyish qilishda foydalanish mumkin. Har bir qirqish usullarini ko‘rsatib berishga maqsadga muvofiq bo‘lmadi. Tarbiyachi ko‘proq bolalarning o‘zlarini faollashtirib, bolalarning o‘zlariga mustaqil ravishda qirqish yo‘llarini, yopishtirish tartibini qidirib topishga undaydi. Agarda yangi qirqish yo‘llari kiritiladigan bo‘lsa, tarbiyachining o‘zi qirqish yo‘llarini ko‘rsatib beradi. Masalan: qat-qat usulida qirqish, ayniqsa, simmetrik figuralarni qirqishda bolalar ancha qiynaladilar. SHuningdek, tarbiyachi ayrim predmetning qog‘ozdagi tasviridan foydalanish mumkin (qo‘l harakatlari bilan yurgizib chiqish). Dastlab tarbiyachi «predmetning yarmi» deb tushuntirish asosida bolalar usulni tushunib etadilar. Bu guruhda bolalar qog‘ozni qo‘l bilan yirtib, mayda bo‘lakchalardan foydalanib tasvirini hosil qilishga o‘rganadilar. Tarbiyachi bolalarni mustaqil, ijodiy ishlashga o‘rgatib, mazmundor applikatsiya yaratishga, tayyorlov guruhga o‘tgach ularning applikatsiya bo‘limi ancha murakkablashadi. Ular qirqimning yangi usullarini egallay boshlaydilar. Bu usullari - bir necha marta buklangan qog‘ozdan qirqish va siluet qirqish hisoblanadi. SHu bilan bu guruh bolalarni turli xil shakllarda dekorativ naqsh tuzishga va bir necha qismdan tuzilgan predmetlarni tuzishga hamda mazmunli applikatsiya tuzishda predmetlarni joylashtirishga o‘rganadilar. SHu bilan birga rang spektrining barcha ranglaridan foydalanishga o‘rganadilar. Siluet qirqish - eng murakkab usullardan biridir. Siluet kiritish jarayonida 62 bola doimo predmetning obrazni xotirasida tutib turishga va uning konstruksiyasi va proporsiyasini kuzatib turishga, qo‘l harakatini hosil qilinayotgan shaklning yo‘nalishiga moslashishga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun bolalarni siluet kirishga o‘rgatishni sodda shakllaridan baliqlar, sabzavot, mevalardan boshlash lozim. Katta guruhda bolalarni applikatsiya qilishga o‘rgatishda quyidagi vazifalar turadi: Bolalarni to‘g‘ri harakat bo‘ylab qirqish, dumaloq shakllarni va ikkiga buklangan qog‘ozni qirqishga o‘rgatiladi. Bir nechta qismdan tuzilgan predmetlarni hosil qilishga, geometrik shakllaridan chiroyli dekorativ naqsh tuzishga o‘rganadilar. Demak, bu guruhda asosiy vazifa qirqishning xilma-xil usullarini egallashdan iborat ekan. Oldin bu guruhda ham o‘rta guruhdagi kabi mavzularda, faqat qismlar soni ko‘paytirilib qorbobo, qalpog‘i boshida yoki qo‘lida xaltasi bilan, samolyot esa qanotlarida yulduzi bilan va qorboboning yuz qismidan mayda qismlarini: burun, ko‘z va boshqalar. Bu guruhda bolalar ba’zi shakllarni ikkiga buklangan qog‘ozdan, shoxchasi barglari bilan. Bu usullarni ishlatilishi vaqtni ancha tejaydi va chiroyli mazmun yoki kompozitsiyani tayyorlash mumkin. Qog‘ozni ikkiga buklab qirqish,bir-biriga simmetrik shakllarni qirqishni osonlashtiradi. Bu usuldan foydalanib bolalar vaza, barglar, sabzavot va mevalarni shaklini qirqadilar. Katta guruhda bolalar shakllarni qog‘ozning uchini qo‘li bilan tekislab, barmoqlarda qirqishga o‘rganadilar. Katta guruh bolalarning ishlaydigan ish mazmuni shu bolalarda qirqishning ko‘nikma va malakasini rivojlantirishdir. 63 Dekorativ applikatsiya ishlarida esa, bu guruhda faqatgina tayyor geometrik shakllar berilmay, balki xilma-xil o‘simlik shakllaridan barg gullar va boshqalarni elementlari tayyorlov guruhga o‘tgach, ularning appilikatsiya bo‘limi ancha murakkablashadi ular qirqishning yangi usullarini egallay boshlaydilar. Bu usullar- bir necha marta buklangan qog‘ozdan qirqish va siluet qirqish hisoblanadi. SHu bilan birga bu guruh bolalarini turli xil shakllarda dekorativ naqsh tuzishga va bir necha qismdan tuzilgan predmetlarni tuzishga hamda mazmunli .Applikatsiya tuzishda predmetlarni joylashtirishga o‘rganadilar. Shu bilan birga spektrning barcha ranglaridan foydalanishga o‘rganadilar. Siluet qirqish - eng murakkab usullaridan biridir. Siluet qirqish jarayonida bola doimo predmetining obrazini xotirasida tutib turishga va uning konstruksiyasi va proporsiyasini kuzatib turishga, qo‘l harakatini hosil qilishayotgan shaklining yo‘nalishiga moslashishga to‘g‘ri keladi. SHuning uchun bolalarni siluet qirqishga o‘rgatishni sodda shakllaridan (baliqlar, sabzavot va mevalar) dan boshlash lozim. Katta guruh bolalarini applikatsiya qilishga o‘rgatishda qirqimning turli usullarini egallash muhim ahamiyatga egadir. Bolalarning tasavvuriga asoslangan holda tarbiyachi bolalar bilan naturani, uning qismlari, tuzilishini tahlil qilib, alohida qimlarga ajratib ko‘rsatadi. Namunada bolalar predmetni birinchi marta tasvirlayotgan bo‘lishsa foydalanish mumkin. Uni 64 tahlil qilishni bolalarning o‘ziga topshirish mumkin bo‘ladi. Agar bolalar o‘zlariga tanish predmetni bir necha qismlari bilan tasvirlanayotgan bo‘lishsa, namuna o‘rnini natura bilan almashtirish mumkin bo‘ladi. Masalan, oddiy uyni emas,afsonaviy uyni yoki bayramga bezatilgan uyni; katta va tayyorlov guruhlarda bir necha namunalardan foydalanib, ko‘rsatish tavsiya etiladi. CHunki bu narsa bolalarning ijodiy faolligini tarbiyalaydi. Bu guruhda bolalar qog‘ozni ingichka buklab simmetrik shakllar qirqishga o‘rganadilar. Bu albatta qiyin usul, shuning uchun I.A.Gusakova bolalarni bu usul bilan dastlab tanishtirishda qog‘ozni buklab chizilgan kontur berishni tavsiya etadi. Bolalar bu usulni egallab olgach ularni qunt bilan chamalab qirqishga o‘rgatiladi. Katta guruhda jamoa bo‘lib applikatsiyalar bajariladi. Masalan: «Akvariumdagi baliqlar», «O‘tloqdagi gullar», «Ko‘chadagi uy va mashinalar». Har bir bola ishning qaysidir qismini bajaradi. Keyin har bir qism umumiy fondga birlashtiriladi. Tarbiyachi ishni bolalarni hoxishiga qarab taqsimlaydi. Ba’zi jamoa ishlarni bajarishda bolalar 4-5 ta bo‘lib, guruhchalarga birlashishadi. Tasviriy faoliyat (6-7 yosh) Bolada atrof-olam go‘zalligini, tasviriy san’at asarlaridagi nafosatni his etish va anglash layoqatini tarbiyalashda davom etish kerak. Bolaning san’at haqidagi tushunchalarini kengaytirish, taniqli rassomlar (J.Umarbekov, R.CHoriev) hamda bolalar kitoblarining rassom-illyustrator (H.Rahmatullaev, R.Zufarov)lari bilan tanishtirish va ularni aks ettirilgan voqea- hodisalardagi holat va kayfiyat mutanosibligini his etishga, ranglar uyg‘unligiga e’tibor berishga undash lozim. Bolaga rasm solishni dastlab, oddiy qora qalam bilan narsaning umumiy belgilarini xomaki chiziqlar yordamida chizishdan yoki sxematik chiziqlar bilan belgilashdan boshlashga o‘rgatish. Rasmlarning mavzu doirasini kengaytirish: ona yurti, shahar, qishloq, mahalla, uyi, oila a’zolari haqida; kattalar mehnati (sotuvchi, rassom, hamshira); bayram taassurotlari (“Onajonlar bayrami”, “Mehrjon 65 bayrami”) asosida voqeaband rasm solishga; qadimiy obidalar, milliy buyumlar, kiyim-kechaklar; ertakona obrazlarni (“Paxlovon bola”, “Go‘zal malika”) tasvirlashga qiziqtirish. Bolaning rasm chizishga intilishini, voqeani tushunib aks ettirishini, inson qiyofasida, ko‘z, og‘iz, burun va qo‘l barmoqlarini aniq chizayotganini, odamlar egnidagi liboslarni turli naqsh va bezaklar bilan bezatishini, ranglar uyg‘unligiga e’tibor berayotganini rag‘batlantirish kerak. Voqeaband rasm chizayotganda tasvirni varaq sathida to‘g‘ri joylashtirish; tasvirlanayotgan qahramonlarni, sharoitni, narsalarning o‘ziga xosligi (shakli, kattaligi, uzunligi, voqeada ishtiroki)ni inobatga olgan holda (varaqning pastki qismiga yaqinroq yoki uzoqroq, o‘rtada, o‘ng yoki chap tomonda) joylashtirish ko‘nikmasini shakllantirish lozim. Bolani asosiy spektr ranglar bilan tanishtirib, rasmda ularning chiroyli turlanishlarini keltirib chiqarish yo‘llari (texnik ko‘nikmalar – ikki xil bo‘yoqdan yangi rang hosil qilish; buyum shakli bo‘yicha qalamda shtrix o‘tkazish) bo‘yicha tasavvurlarini kengaytirish zarur. Bolani asli (natura)ga qarab tasvirlash ko‘nikmasini takomillashtirish, asliga qarab rasm chizishda, tasvirlanadigan narsani (“Guldasta”, “Guldonda gullar”) diqqat bilan ko‘rish, shakliga, rangiga, katta-kichikligiga, yorug‘ va soyaroq tomonlariga ahamiyat berishga, shuningdek varaq sathiga chiroyli joylashtirib, aks ettirishga o‘rgatishda davom etish lozim. 66 Rasm solishda tasviriy materialdan foydalanishni kengaytirish: rangli va oddiy qalamlar, bo‘yoq-guash, akvarel; bitta rasmda turli materiallarni ishlatishga o‘rgatish shar. Rasmda buyumlarni, o‘simliklar, sabzavot va mevalarni bir-biri bilan o‘zaro qiyoslash, masalan, shakli va rangi bilan farqlanuvchi bir xil (katta-kichik, qizil- yashil) yoki shakli bir xil, ranglari har xil (lavlagi bilan turp); har xil daraxtlar (olma va yong‘oq daraxti, terak va tol); turli xil transport vositalari (yuk mashinasi va engil mashina, samolyot va raketa) solishtirish orqali o‘xshash va farqli tomonlarini topish va tasvirlashga o‘rgatish kerak. Tabiatda yil fasllari, ob-havoning o‘zgarishi bilan bog‘liq ravishda ranglarning o‘zgarishini (quyoshli kunda osmon zangori rangda, bulutli kunda kul rang; bahorda barglar – yashil, kuzda – sariq, qizil v.b.) payqashga, tabiat manzarasi tasvirida zarur ranglarni tanlay olish, ranglarning qarama-qarshi va tekis tovlanishini tasvirda etkazib berishga erishish shart. Bolaga shaklni, chiziq va mayda dog‘lar joylashuv tartibini jozibali tarzda etkazib berishda, tasvir go‘zalligini xayolan gavdalantirish malakasini shakllantirish. Noan’anaviy usullarda (iplar, sham, sovun, barmoqlar, dog‘lar yordamida) rasm solishga o‘rgatish lozim. Tasviriy san’at asarlari – peyzaj va natyurmortlarni mustaqil kuzatish, ularga hissiy-estetik jihatdan baho berishga o‘rgatish zarur. Bolaning bezakli rasmlarni solish bo‘yicha ijodkorligini rivojlantirish, o‘zbek xalq hunarmandchiligi yo‘nalishida naqshlar chizishga o‘rgatish kerak. Qadimiy va keng tarqalgan milliy bosh kiyimlardan – o‘zbek do‘ppilari bilan tanishtirishda davom etish. Bolaga do‘ppilarga kashtado‘zlik usullarida naqsh elementlari chizishni va o‘ziga xos tartibda joylashtirishni o‘rgatish. Bola diqqatini milliy anjomlarga (gilamcha, so‘zana v.b.) tikilgan nafis naqsh elementlariga, ranglar uyg‘unligiga qaratish. Atlas va adrasdagi naqsh elementlarini chizishga qiziqtirishni davom ettirish lozim. 67 Rangli, qora va oq fonda naqshlarni kompozitsiyalash ustida mustaqil ishlashga o‘rgatish. Turli hajmdagi siluet qog‘ozlarga, jumladan, milliy buyumlar (choynak-piyola, kosa, lagan) siluetiga naqshlar (ilmoq, gajak, chiziqchalar, tayoqchalar) chizish; liboslarni ifodalovchi siluetlarga mayda va yirik elementlardan foydalanib naqsh chizish. O‘zbek va boshqa xalqlar amaliy san’ati an’analari asosida, turli fonda va har xil hajmda bezakli naqshlar chizish. Bezakli rasm elementlari nomlarini bilish – gajak, bodom, zigzak, yarimoy shakllari. Engil harakatlar bilan rasmlarni bo‘yashga o‘rgatish, tasvir shaklidan kelib chiqqan holda bo‘yashni to‘g‘ri rejalashtirish. Fikran milliy naqsh elementlaridan foydalanib, bezakli kompozitsiyalar tuzish, turli naqshlar ishlash, jamoa mehnatida ishtirok etish. Kompozitsiyalarni yakka o‘zi shuningdek, 3-4 kishilik kichik jamoa bilan birgalikda ishlash yaxshi natija beradi. Ota-onalar bilan birgalikda ko‘rgazmalar, muzeylarga borishni tashkillashtirish lozim. Bolani o‘z ishidagi kamchiliklarni sezishga va ularni tuzatishga undash. O‘zining va tengdoshlarining ishini tahlil qilish, erkin fikr bildirish malakasini takomillashtirish, chizgan rasmlaridan zavqlanish, erishgan natijalaridan quvonish kabi his-tuyg‘ularni shakllantirishni davom ettirish shart. O‘z ish joyini tayyorlash, saranjom-sarishta, tartib bilan ishlash, toza tutish, yig‘ishtirishga, ishdan so‘ng qo‘llarini sovun bilan tozalab yuvishga odatlantirish kerak. Loy, plastilin (tuzli hamir, rangli sham)lar bilan ishlash . Yasashning turli usullaridan erkin foydalanishga o‘rgatish; asosiy qism va boshqa qismlar shaklini, ularning bo‘laklari, tasvirlangan buyumlarning o‘ziga xos xususiyatlarini etkazib berishga; barmoq va yog‘och qalam bilan shakllar yuzasiga ishlov berishga o‘rgatishni davom ettirish lozim. Sodda shaklli narsalar (meva va sabzavotlar) va xalq ustalari an’analariga asoslanib, murakkabroq sopol o‘yinchoqlar (uloqcha, toychoq) yasashga o‘rgatish. Bola hajmli shakllar: shar, silindr, konus haqidagi bilimlariga tayanib, 68 dastlab narsa shaklini o‘rganishi, so‘ngra uning alohida qismlarini ajrata olishi, nomini aytishi va yasashni boshlashi lozim. Plastik materiallardan narsa yasash jarayonida, bolaning kompozitsiyani his etish tuyg‘usini rivojlantirib borish; 2-3 shakldan iborat murakkab bo‘lmagan haykaltaroshlik buyumini hosil qilish va figuralarni umumiy asosga birlashtirish. Turli idish-tovoqlar (piyola, kosa, choynak) yasash, ularning sirtqi qismini barmoq uchlari va yog‘och qalam bilan silliqlash. Bola barcha bosqichlarni mustaqil bajarishi lozim: plastina (yassi, qattiq jism) yasash, jism relefini stek (haykaltaroshlar ishlatadigan qalam)da chizish. YAsalgan narsani guash yoki tempera (tuxum sarig‘idan tayyorlangan) bo‘yoqlari bilan bo‘yash. Xalq o‘yinchoqlariga o‘xshatib bezakli shakllar yasash va bo‘yash. Sopolga milliy naqsh ishlash va bo‘yash. Xalq ijodkorligi yo‘nalishida o‘yinchoqlar, tekis yuzaga ishlangan bo‘rtma naqshlar yasash (suvenirlar, dekorativ tarzda loyni, tuzli hamirni, rangli shamlarni har tomonini naqshlar bilan bezatish). Applikatsiya . Bolani simmetrik shakldagi narsalarning (ko‘za, gullar, barglar) siluetini kesishga o‘rgatishda davom etish lozim. Ikkita bir xil narsa (kosa, piyola) hosil qilish uchun to‘g‘ri to‘rtburchakni teng ikkiga buklab, rasmni to‘liq chizish va kontur bo‘ylab qirqishga o‘rgatishni davom ettirish. Bir necha marta buklangan qog‘ozni diagonal bo‘yicha qirqib shakl hosil qilish (qorparcha, yulduzchalar), qog‘ozdan yangi yil o‘yinchoqlari, bezaklari, turli ramzlarni qirqish texnikasini o‘rgatish zarur. Buyumlarning asliga qarab va tasavvurga ko‘ra muayyan mazmunga ega bo‘lgan voqeaband (sabzavot, o‘yinchoq, gullar) tasvirini yasash va bezashga o‘rgatish shart. Qog‘ozda geometrik shakl va o‘simliklarga xos belgilardan foydalanib, shakllarning bezakli kompozitsiyasini tuzish. Bola obrazli shakllar ustida ishlayotganida qog‘ozlarni yirtish va tasvirlarni elimlashning turli usullaridan foydalanishini rag‘batlantirish; rasmlarning dastlabki engil silueti bilan birga tasvirning mozaika, kvilling, bo‘rttirib ishlash usulini ham o‘rgatish. Rang va 69 uyg‘unlikni his qilish tuyg‘usini rivojlantirish lozim. O‘zbek milliy naqshlari bo‘yicha, jumladan, har bir viloyatning o‘ziga xos naqsh elementlari va ranglar mutanosibligi borligi haqida tushuncha berish. Bola o‘z ishlarida kashtachilik hamda yo‘rmado‘zlik elementlaridan foydalanib, bir- biriga mos yangi naqshlar hosil qilishini rag‘batlantirish shart. Turli sifatdagi matolardan (silliq, yaltiroq, tukli) applikatsiya qilishga o‘rgatish (gullar, tasmalardan savatlar, kapalak uchun shoyi, bo‘r yordamida kontur yuritish va syujetga muvofiq qirqish). Bolada ranglar mutanosibligini his etish layoqatini rivojlantirish. Murakkab bo‘lmagan kompozitsiyalar tuzishda guruh tarkibida ijodiy ishlashni davom ettirish. Navro‘z va boshqa bayramlarni o‘tkazish uchun bino va hovlini bezatishda ishtirok etishni ta`minlash zarur. Qurish-yasash. Bolaning qurilish materiallaridan bir-biriga mos keladigan, erkin konstruksiyalarni osonlik bilan qura olishini, bunda “ko‘z nazorati” yordamida kerakli materiallarni tez va to‘g‘ri tanlashini, maqsad va tasavvuri bo‘yicha bemalol qurilish ishlarini bajara olishini rag‘batlantirish lozim. Bolaning narsa qismlarini to‘g‘ri idrok etish; murakkab shakl xususiyatlarini ilg‘ash; yaxlit badiiy kompozitsiyaning rang-tus va makoniy uyg‘unligini anglab; qurayotgan inshooti bitganda qanday ko‘rinishga ega bo‘lishini tasavvur etish layoqatini shakllantirish zarur. Turli xildagi binolar (turar – joylar, teatr, minora v.b.)ning konstruksiyalarini kuzatishga o‘rgatishni davom ettirish zarur. Binolar konstruksiyasini tahlil qilish, uning vazifasini belgilab, shakliga muvofiqligini, foydalaniladigan sharoitga mosligini aniqlash. Bolaga detallarni o‘zaro mustahkamlashning turli usullaridan foydalanishni, lego va transformer bilan turli narsalarni mustaqil yasashni o‘rgatish shart. Bitta ob’ektdan turli shart-sharoitlarda foydalanishni nazarda tutib loyihalash (piyodalar va transport harakati uchun ko‘prik); qurilish uchun qaysi detal ko‘proq mos kelishini aniqlash; ularni qaysi tartibda konstruksiyalash maqsadga muvofiq 70 ekanligini belgilash; istiqboldagi qurilishni rejalashtirish ko‘nikmalarini rivojlantirish. Qurish-yasash loyihalarini va inshootlarini tahlil etish, uning asosiy vazifasini belgilash, shunga muvofiq ravishda uning shakli va hajmini aniqlash; qismlarni bir-biriga mahkamlash usullarini qo‘llab inshootning konstruktiv echimini izlab topishga yo‘naltirish lozim. Yagona mazmunga birlashgan katta qurilishni (ko‘cha, bino) yasashni o‘rgatishni davom ettirish. Turli plastmassa konstruksiyalari haqidagi tushunchalarini kengaytirish. Rasm, shaxsiy tasavvuri yoki tarbiyachining ko‘rsatmasi asosida turli modellar (bino, poezd, samolyot v.b.) yasashga o‘rgatish. Bolaning mustaqil holda pazl, mozaikalarni yig‘ishi va legolardan turli narsalar yasashini rag‘batlantirish shart. Me’morchilik san’ati bilan tanishtirish, har bir binoning o‘ziga xos vazifasi (turar – joylar, kinoteatrlar, do‘konlar, maktabgacha ta’lim muassasalari, maktablar) borligi haqida tushunchalarini kengaytirish lozim. Qurilish materiallaridan konstruksiya hosil qilish. Jamoa bo‘lib bir necha qurilish guruhini yagona mazmunga birlashtirish. Qurish ishlarini amalga oshirishda bir vaqtning o‘zida bir nechta shart-sharoitni hisobga olish (uch qavatli turar-joy binosini ikki pod’ezdli qilib yasash, piyodalar va transport uchun ko‘prik yasashda muayyan miqdordagi hajm kengligini nazarda tutish). Qo‘l mehnati . Bolaga qog‘ozdan, tabiiy va qo‘shimcha materiallardan konstruksiya ishlarini bajarishni o‘rgatishni davom ettirish lozim. Qog‘oz bilan ishlash ko‘nikma va malakalarini oshirish. Qog‘ozlarni farqlash va rangli qog‘oz tasmalardan turli narsalar yasash (kitob uchun xatcho‘p, gilamcha) ko‘nikmasini mashq orqali mustahkamlash zarur. Andoza tayyorlashga o‘rgatish (qog‘oz ustiga tayyor bargni qo‘yib, qalam bilan atrofini chizish va qaychi bilan qirqish). Bolaning kvadrat shaklidagi qog‘ozni 16 ta teng bo‘lakka buklash yo‘li bilan narsalarni (savat, quti) yasashga oid malakalarini mustahkamlash lozim. Origami usulida qog‘ozni turlicha buklash yo‘li bilan kapalak, gullar, 71 qurbaqa, qayiqcha, samolyot, elpig‘ich, charxpalak kabilarni tayyorlashni; elim idishlardan gullar, qalamdon, o‘yinchoqlar yasashni o‘rgatish kerak. Tabiiy material (yong‘oq po‘chog‘i, novda, gullar, barglar, somon)larni umumiy kompozitsiyaga mustaqil birlashtirib, qo‘lda yasaladigan buyumlar tayyorlash. Odam, hayvon va qushlarning shaklini dub daraxtining mevasi hamda turli meva danaklaridan tayyorlash, alohida qismlarini plastilin, elim vositasida birlashtirish, tasvirda ifodaviylik va harakatni tarkib toptirishga (“CHo‘pon bola”, “Tovus”) o‘rgatish lozim. Butoq, o‘simliklar ildizidan qo‘lbola narsalar yasashga o‘rgatish. Mazkur qo‘lbola narsalarning qismlarini birlashtirishning usullarini (elimlash, plastilin yoki ingichka sim bilan birlashtirish) mustaqil ravishda topishga yo‘naltirish. Ish jarayonida bolada tasavvur va ijodkorlikni rivojlantirish kerak. Tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida bolani mustaqil holda o‘z ish joyini tayyorlash, saranjom-sarishta, tartib bilan ishlash, toza tutish, yig‘ishtirishga, ishdan so‘ng qo‘llarini sovun bilan tozalab yuvishga odatlantirish. Applikatsiya uchun rangli qog‘ozdan foydalangan ma’qul. Daftar muqovasidan foydalanish ham mumkin. Eng muhimi bola ishiga xurmat bilan qarash kerak. Bola rasm chizayotgan vaqtda unga xalaqit qilishi, xatosini to‘g‘rilash, e’tiborini boshqa narsalarga qaratish kerak emas. Bola diqqatini tez-tez boshqa narsalarga qaratish undagi psixik jarayonlarni buzadi. Tasviriy faoliyat natijasi bola tomonidan bajarilgan materiallarda (rasm, applikatsiya, yasalgan figuralar) namoyon bo‘ladi. 72 XULOSA Xulosa qilib aytganda shuni ta’kidlash joizki ilmiy izlanuvchan ijodkor, pedagogik mahoratga ega bo‘lgan tarbiyachilar qaerda, qanday o‘quv maskanida ta’lim, tarbiya jarayonini olib borishdan qat’iy nazar tarbiyachilik faoliyati ijodiy izlanishlar bilan boyitib borsa shundagina yosh avlodga shu kasbga bo‘lgan mehrni bolaligidanoq tarkib toptirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Tasviriy faoliyat maktab yoshidagi bolalarni har tomonlama tarbiyalashda katta ahamiyatga egadir. Rasm chizish, loydan buyumlar yasash va applikatsiya - bu tasviriy faoliyat turlari bo‘lib, ularning asosiy vazifasi-tevarak atrofni obrazli aks ettirish hisoblanadi. Tasviriy faoliyat jarayonida bolalarda irodaning sifatlari- boshlagan ishini oxiriga etkazish, oldiga maqsad qo‘yib, o‘shani bajarishga tomon intilish, qiyinchiliklarni engish, o‘rtoqlariga yordamlashish kabi xususiyatlar tarbiyalanadi. Jamoa ishini yaratish jarayonida bolalarga bir-biriga yordam, kelishib ishlash kabi sifatlari tarbiyalanadi. Bolalar, ishni baholash jarayonida, bolalarni o‘rtoqlarining ishga nisbatan real munosabatda bo‘lish to‘g‘ri baholash, o‘z ishidan va o‘rtoqlarining ishidan xursand bulish kabi axloqiy sifatlar tarbiyalanadi. Maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyalanuvchilarini ma’naviy sog‘lom, estetik jixatdan etuk bo‘lishini ta’minlashda ularning go‘zallikka bo‘lgan qiziqishini oshirishda tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarining imkoniyatlari juda kengdir. Eng asosiy maqsad zamonaviy tasviriy san’at mashg‘ulotlari orqali bolalarda kompozitsion hislarlarni shakllantirish va yuzaga chiqarishdir. 1. Tasviriy san’atning o‘ziga xos murakkabliklarini tushunib, uning nozik qirralarini bolalarga ulashish mahoratiga ega bo‘la oladigan tarbiyachilarni tayyorlash. 2. Maktabgacha ta’lim muassasalarida tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarini innovatsion texnologiyalar asosida tashkil etish lozim. 3. Maktabgacha ta’lim muassasasining guruxlarida tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida ishning jamoa shaklidan keng foydalanish samarali natija beradi. Masalan, bolalar qurish, yopishtirish va boshqa ishlarni 73 bajarayotganlarida farmoyish berishga, kelishib olishga, ishlarni bo‘lishib olishga, javobgar yoki boshliqni tanlashga, bir-birlarining talablarini hisobga olib, birgalikda harakat qilishga o‘rganadilar. 4.Tasviriy faoliyat mashg‘ulotiga nisbatan bola qiziqishini oshirib borish uchun ularni o‘rab turgan olam, tabiat, odamlar, jamiyat xayotidagi xodisalar xaqidagi ko‘pgina ma’lumotlarni berib borish kerak. Bola bilan suxbat qilish, sayr va ekskursiya uyushtirish, tabiat xodisalari, xayvon va qushlarni kuzatish, rasmli ko‘rgazmalar va qiziqari kitoblar o‘qish bola tasavvurini boyitadi. Bolalarni go‘zallikka oshno qilish, ularda xayotiy voqealarni to‘g‘ri tushunish, oliyjanob xis- tuyg‘ularni va intilishlarni shakllantirishga yordam beradi. 5.Tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida bolalarda jamoa bo‘lib ishlash ko‘nikmasini shakllantirish bilan birga bolani chizish, yasash malakasini oshirib maktabga tayyorlaydi. TAVSIYALAR Maktabgacha ta’lim muassasalarida tasviriy faoliyat vositasida bolalarni badiiy ijodga qiziqtirish uchun tabiatga sayohat, san’at muzeylariga, qadimiy obidalarga ekskursiyalarga olib chiqish lozim. Tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari uchun mahalliy materiallar, turmushda qullanaliladigan buyumlar, O‘zbekiston rassomlari, kompozitor va arxitektorlari, xalq og‘zaki ijodi namunalari qiziqarli manba bo‘lib xizmat qiladi. Maktabgacha ta’lim muassasalarida turli yosh guruh bolalarini tasviriy faoliyatga o‘rgatishda tarbiyachilar ko‘pincha ko‘rgazmali vositalar va mashg‘ulotlarda har bir bola bilan alohida ishlashsa yaxshi natijaga erishadi. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni tasviriy faoliyatga qiziqtirish uchun turli o‘yinlardan foydalanish lozim. 74 FOYDALANGAN ADABİYOTLAR 1.Mirziyoev SH.M. Erkin va faravon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz- Toshkent, O’zbekiston, 2016, 13-bet 2. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. Toshkent, 1997. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 9-sentabrdagi “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish to‘g‘risida” gi PF–3261-sonli Qarori. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 30-sentabrdagi “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi PF–5198-sonli Farmoni. O‘zbekistonda «Kadrlar tayyorlashning Milliy dasturi». T, 1997. 5. Ishmuxamedov R.J., YUldashev M. Ta’lim va tarbiyada innovatsion pedagogik texnologiyalar.T.: “Nihol” nashriyoti, 2013, 2016.–279b. 6. Tolipov O‘., Usmonboeva M. Pedagogik texnologiyalarning tadbiqiy asoslari T.: 2006. – 163 7. Ishmuhamedov R. O‘quv jarayonida interfaol uslublar va pedagogik texnologiyalarni qo‘llash uslubiyati. T.: RBIMM, 2008. 68 b. 8. Ibragimova Z., Maktabgacha ta’lim muassasalarida badiiy adabiyot. (ilk, kichik, o‘rta, katta va tayyorlov guruhlar uchun mashg‘ulotlar to‘plami).T.,2012. 9. Ibragimova Z. “Bolajon” tayanch dasturi bo‘yicha badiiy adabiyot majmuasi. 1- kitob., T., 2013. 10. Raxmonqulova Z.A., Fayzullaeva M., Maktabgacha yoshdagi bolalarni atrof- muhit bilan tanishtirish (ilk, kichik, o‘rta guruhlar uchun). T.: 2015. 11 Amirova. G.A., va boshq. Maktabgacha ta’lim muassasalarida applikatsiya mashg‘ulotlari. T.: 2014. 12. Maktabgacha tarbiya pedagogikasi. V.I.Loginova, P.G.Samorukovalar tahriri ostida. T.: O‘qituvchi. 1991. 13. Bolalar bog‘chasida estetik tarbiya ( N.A.Vetlugina tahriri ostida). T., 75 O‘qituvchi, 1981. 14. Loginova V.I, Samarukova T.G. tahriri ostida. Maktabgacha tarbiya pedagogikasi. 2 qismli. 1- qism. T., O‘qituvchi. 1991. 127 15.T.S.Komarova. Metodika obucheniya izobrazitelnoy deyatelnosti i konstruirovaniyu. M.: Prosveщenie. 1991. 16. Sakulina N.P. Risunok, applikatsiya, rabota s glinoy v detskom sadu. M.: Prosveщenie. 1993. 17. L.V.Kutsakova. «Konstruktirovanie i ruchnoy trud v detskom sadu». M.: «Prosveщenie»..1990. 18. O.Jamollidinova. «Katta bog‘cha bolalarini xalq hunarmandchiligiga o‘rgatish bo‘yicha ish dasturi» T.:1996. 19. Z.V.Lishtvan «Konstruirovanie» M.: «Prosveщenie».1981g. 20 M.A.Gusakova. Applikatsiya. M.., «Prosveщenie» 1977. 15.Sakulina N.P. Risunok, applikatsiya, rabota s glinoy v detskom sadu. M.: Prosveщenie. 1993. 21. M.Nurmatova, SH.Xasanova. D.Azimova. Ustaxonada amaliy mashg‘ulot. «CHo‘lpon». T.., 2010 y. 22. M.Nurmatova, SH.Xasanova. Rasm, buyum yasash va tasviriy faoliyat metodikasi. «Musiqa». T.., 2010 Elektron ta’lim resurslari 1. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi: www.edu.uz. 2. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi huzuridagi Multimedia umumta’lim dasturlarini rivojlantirish markazi: www.eduportal.uz, www.multimedia.uz. 3. Malaka oshirish muassasalari: http://www.pedagog.uz 4. “Iste’dod” jamg‘armasi: http://www.istedod.uz 5. Respublika bolalar kutubxonasi: www.kitob.uz 6. Ijtimoiy axborot ta’lim portali: www.ziyonet.uz 76 77 ILOVALAR Applikatsiya mashg‘uloti mavzusi “Savatdagi sabzavotlar – baqlajon, lavlagi, turp” (qog‘ozni yirtish va bo‘rttirish usuli). CHiroyli so‘zana (kvilling). 78 S amodagi raketa (bo‘rttirish usuli) Tovuq va jo‘jalar (kvilling usulida kichik guruhda ishlash) Gullagan o‘rik daraxti (gul qog‘ozdan). 79 Mening mashinam (bo‘rttirish yo‘li bilan) Mehribon onajonim uchun sovg‘a (ixtiyoriy). 80 Ko‘za (simmetrik usulda). O‘tloqdagi qo‘zichoq (kvilling usulida kichik guruhda ishlash) 81

Maktabgacha ta’lim muassasi turli yosh guruhlarida applikatsiya ishiga o’rgatishning vazifalari va turlari

Купить