Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 401.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 12 May 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

Maktabgacha ta'lim tashkilotida bolalarini dekorativ san'at asosida

Sotib olish
Maktabgacha ta`lim tashkilotida bolalarini dekorativ san`at asosida 1 MUNDARIJA KIRISH I-BOB. MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTIDA DEKORATIV RASM CHIZISHGA O‘RGATISHNING VAZIFALARI 1.1. Maktabgacha ta’lim tashkilotida dekorativ rasm chizishga o‘rgatishning mazmuni va vazifalari. 1.2. Katta guruhda dekorativ rasm chizishga o‘rgatishning mazmuni va vazifalari 1.3. Tayyorlov guruhda dekorativ rasm chizishga o‘rgatishning mazmuni va vazifalari. II-BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI DEKORATIV RASM CHIZISHGA O‘RGATISH 2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarni rasm chizishga o‘rgatish 2.2. Maktabgacha ta’lim tashkiloti da mazmunli rasm chizishga o‘rgatishning vazifalari. 2.3. Maktabgacha ta’lim tashkiloti da dekorativ rasm chizishga o‘rgatishning vazifalari. XULOSA ADABIYOTLAR RO`YXATI 2 3 KIRISH Mavzuning dolzarbligi : Respublikamizda maktabgacha ta`lim tizimini qaytadan qurish borasida olib borilayotgan tub ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy islohotlar, amalga oshirilayotgan keng qamrovli ishlar ertangi kunimiz, qolaversa, kelajagimiz egalari bo`lmish yoshlarga ko`rsatilayotgan g`amxo`rlikning yorqin ifodasidir. O`zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017-yil 30 sentabrdagi “Maktabgacha ta'lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi farmoni hamda “O`zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta'lim vazirligi faoliyatini tashkil etish to`g`risida”gi qaroriga muvofiq bu sohada yangi tizim yaratildi. Yangi vazirlik oldiga maktabgacha ta'lim sohasida yagona davlat siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish, maktabgacha ta'lim tashkilotlari davlat va nodavlat tarmog`ini kengaytirish va moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, ularni malakali pedagog kadrlar bilan ta'minlash, maktabgacha ta'lim tashkilotlariga bolalarni qamrab olishni keskin oshirish, ta'lim-tarbiya jarayonlariga zamonaviy ta'lim dasturlari va texnologiyalarini tatbiq etish orqali bolalarni har tomonlama intellektual, ma'naviy-estetik, jismoniy rivojlantirish hamda ularni maktabga tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash vazifalari qo`yildi So`ngi yillarida respublikamizda ta`lim tarbiya sohasida amalga oshirilgan islohotlar va bu borada yaratilayotgan imkoniyatlar nihoyatda kengayib bugungi kunda davlatimiz siyosatining muhim ustuvor yo`nalishlaridan biriga aylanib bormoqda. Jumladan uzluksiz ta`limning dastlabki bo`g`ini hisoblangan maktabgacha ta`lim sohasining ayni paytdagi rivojlanishi buning yorqin isbotidir. 4 O`zbekiston Respublikasi yangi tahrirdagi Ta`lim to`grisidagi qonunining 8-moddasida “Maktabgacha ta`lim va tarbiya bolalarni o`qitish va tarbiyalashga, ularni intellektual, ma`naviy-axloqiy, etik, estetik va jismoniy jihatdan rivojlantirishga, shuningdek bolalarni umumiy o`rta ta`limga tayyorlashga qaratilgan ta`lim turidir” deb belgilab qo`yilgan[3]. Ta`lim-tarbiya jarayonini takomillashtirish bolalarning rivojlanganligi darajasini va ularning umumiy boshlang`ich ta`limga tayyorligini, shuningdek, ularning ijtimoiy, shaxsiy, hissiy, nutqiy, jismoniy va ijodiy rivojlanishini baholash asosida amalga oshirilishi lozim. Maktabgacha ta`limning vazifasi bolalarni xalqning boy milliy, madaniy- tarixiy merosi va ma`naviy axloqiy jihatdan tarbiyalash: bolalarda milliy vatanparvarlik hislarini shakllantirish, maktabgacha yoshdagi bolalarda bilim olish ehtiyojini, o`qishga intilish moyilliklarini shakllantirib, ularni muntazam ravishda ta`lim jarayoniga tayyorlash, bolalarning tafakkurini rivojlantirish, o`zining fikrini mustaqil va erkin ifodalash malakalarini shakllantirish, bolalarning jismoniy va ruhiy sog`ligini ta`minlashdan iborat. Asosiy maqsadlardan yana biri zamonaviy tasviriy san`at orqali bolalardagi qobiliyat xamda imkoniyatlarni aniqlab, ularni to`g`ri shakllantirish va yuzaga chiqarishdir. “Maktabgacha ta`lim sohasida ana shunday ulkan islohotlarni hayotga joriy etish biz uchun ham qarz, ham farzdir. Qanchalik qiyin bo`lmasin, bu tarixiy vazifani amalga oshirishimiz shart va uni barchamiz birgalikda albatta bajaramiz”. Maktabgacha ta`lim tashkilotida tasviriy faoliyat mashg`ulotlarini rejalashtirish va hisobga olish zarur. Tasviriy faoliyat bo`yicha ishni ma`lum bir vaqtga rejalashtirishda, shu davrda faoliyatning boshqa turlari bo`yicha 5 amalga oshiriladigan ta`lim-tarbiyaviy ishlarni ham nazarda tutmoq lozim. Tasviriy faoliyat bo`yicha mashg`ulotlarni rejalashtirishda, albatta tasviriy faoliyat mashg`ulotlari o`rtasida o`zaro bog`liqlikni ham hisobga olmoq zarurdir. Tasviriy faoliyatning har bir turi o`ziga xos vazifalarni hal etadi, ammo qanday bo`lsa-da, ularni bir yo`nalish, maqsad bo`yicha (tevarak-atrof, hayotning xilma-xil, o`ziga xos ko`rinishlardagi tasviri) birlashadilar. Tasviriy faoliyat bo`yicha ishni rejalashtirishda tarbiyachi, albatta har bir turdagi mashg`ulotlar soniga qat`iy rioya qilishi lozim. Tasviriy faoliyat mashg`ulotlari – bu rasm chizish, loy, applikatsiya, qurish-yasash mashg`ulotlaridir. Bu mashg`ulotlar maktabgacha ta`lim tashkilotining barcha guruhlarida aniq bir vaqtda, kun tartibi asosida uyushtiriladi. Hamma faoliyatlar uch qismga bo`linadi: – mashg`ulotning boshlanishi– topshiriqni tushuntirish; – mashg`ulotning borishi–topshiriqni bolalar tomonidan bajarilishi; – mashg`ulotning yakuni–bolalar bilan bajarilgan topshiriqni tahlil qilish. Maktabgacha ta`lim tashkiloti rasm faoliyatini san`at markazlarida rejalashtiriladi Bolalar dekorativ san'atning yaratuvchilik va ijodiylik tomoniga qiziqishlarini oshirish uchun ilg'or usullardan foydalaning. Masalan, rangli qog'ozlar, rassomliklar yoki modellash materiallarini o'rganish uchun o'quvchi o'zgartiruvchi, eglantiruvchi va qiziqishli taqdimotlar orqali qiziqtirish. Asosiy Tushunchalarni O'rgatish: Dekorativ san'at asosiy tushunchalari, masalan, rang, shakl, qalam, va kompozitsiya kabi tushunchalarni o'rgatish uchun amaliy mashg'ulotlar, ko'ngil ochar darslar va murabbiy yoki o'qituvchi tomonidan olib beringan misollar yordamida bolalarga ko'proq ma'lumot berish. 6 Kurs ishining maqsadi : Maktabgacha ta ’ lim tashkiloti bolalarini dekorativ san ’ at asosida tarbiyalash bo ’ yicha ilmiy - metodik tavsiyalarni ishlab chiqish . Kurs ishining predmeti: Maktabgacha ta’lim tashkiloti bolalarini dekorativ san’at asosida tarbiyalash jarayoni. Kurs ishining vazifasi: - Maktabgacha ta’lim tashkiloti bolalarini dekorativ san’at asosida tarbiyalash ni orgatish; - Maktabgacha ta’lim tashkiloti bolalarini dekorativ san’at asosida tarbiyalash slaydlardan va rasmlardan foydalanish; - Maktabgacha ta’lim tashkiloti bolalarini dekorativ san’at asosida tarbiyalash bo‘yicha davlat talablaridan foydalanish; - Maktabgacha ta’lim tashkiloti bolalarini dekorativ san’at asosida tarbiyalash metodlardan foydalanish. Kurs ishning tuzilishi va hajmi: Kirish, 1-bob, 2-bob, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo’lib, 35 betdan ibotar. I-BOB MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTLARIDA DEKORATIV RASM CHIZISHGA O‘RGATISHNING VAZIFALARI 1.1.Maktabgacha ta’lim tashkilotida dekorativ rasm chizishga o‘rgatishning mazmuni va vazifalari. Dekorativ rasm chizish tasviriy faoliyatning boshqa turlari kabi bolada estetik tuyg‘uni rivojlantiradi. Bolalarni xalq amaliy san’ati namunalari bilan tanishtirishda tarbiyachi ularda vatanparvarlik ruhini shu san’at asarlarini yaratayotgan odamlarning mehnatiga hurmat kabi tuyg‘ularni tarbiyalash kerak. Dekorativ rasm chizish quyidagi umumiy vazifalarni o‘z ichiga oladi. 7  Naqshning turlicha shakllarini bog‘liq holda kompozitsion hisni bolalarda shakllantirish.  Rang qobiliyatlarini rivojlantirish.  Xalq amaliy san’atining stillarining farqlashga va ularning alohida elementlarini bolalarning o‘z ijodida foydalanishga o‘rgatish.  Qalam va mo‘yqalam bilan chizishning texnik ko‘nikmalarini mustahkamlash. Bolalarni dekorativ rasm chizishga o‘rgata turib, pedagog bolalarda butun naqsh komponentlari, ranglari, kompozitsiyalari, shakl elementlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘ra olish malakasini rivojlantirishi zarur. Bola predmetni shakliga va nima maqsadda ishlatilishiga qarab, uni bezaydigan ornamenti, naqshi o‘zgarishini his qilishi va albatta, tushunishi zarur. Shundan kelib chiqqan holda, u naqsh bilan bezashning ahamiyatini, maqsadga muvofiqligini, shakl bilan mazmun o‘rtasidagi bog‘liqlikni bilib, tushunib boradi. Bolalarni dekorativ rasm chizish bilan tanishtira turib, ritm nima va simmetriya nimaligi haqida tasavvur hosil qilishga o‘rgatish zarur. Chunki dekorativ san’at olami ritm va simmetriyasiz mavjud bo‘la olmaydi. Dekorativ rasm chizishda asosiy vazifalardan biri – rangni his qilishni rivojlantirishdir. Rang – naqsh ornamentida kompozitsiya bilan chambarchas bog‘langan, naqsh bezagida ularni bir-biridan ajratib bo‘lmaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalar ranglarning bir-biriga mos kelib uyg‘unlashishining barchasini o‘zlashtira olmaydilar. Lekin, rang hissi ularda bog‘chagacha bo‘lgan yoshdan boshlab rivojlana boshlaydi. Dekorativ rasmda ranglardan foydalanish vazifasi har bir guruhda murakkablashib boradi: yorqin, kontrast ranglarning moslashuvidan boshlab, iliq va sovuq ranglar jilosi (ottenok) ning turli uyg‘unlashuviga qadar. Bu vazifani amalga oshirishni bolalar eng sodda tasviriy shakllarni chizishni o‘rganib bo‘lganlaridan keyingina, bolalar diqqatini yangi vazifaga konsentratsiyalash, ya’ni 8 qaratish lozimdir: bu – shu oddiy - sodda shakllarni naqsh hosil qilish uchun ma’lum bir ketma-ketlikda joylashtirishdir. Boshlangich tasvirlash ko‘nikmalarga bolalar birinchi va ikkinchi kichik guruhda ega bo‘ladilar. Ikkinchi kichik guruhda ayrim vazifalar dekorativ xarakterga ega. Masalan: “Ro‘molchaning chetini chiziqlar bilan beza”. Lekin bunday mashg‘ulotning asosiy maqsadi – naqsh hosil qilish emas, to‘g‘ri chiziqlarni turli yo‘nalishda o‘tkazish malakasini mustahkamlashdir. Dekorativ rasm chizish bolalarga 4 yoshdan boshlab o‘rgatiladi. O‘rta guruhda dekorativ rasm chizishga o‘rgatishning vazifalari quyidagilar:  Chizikda, kvadratda, doirada shakllarni ritmik joylashtirishning kompozitsion malakasini rivojlantirish;  Ranglar hissini rivojlantirish,ya’ni kontrast, yorqin ranglarni chiroyli moslashtirish;  Turli yirik va mayda shakllarni – naqshning sodda elementlarini chiza olish malakasini rivojlantirish;  Mo‘yqalamdan foydalanishning texnik ko‘nikmalarini rivojlantirish, qog‘ozga yengil tekkazib, nuqtalar hosil qilish; Mo‘yqalamning boshchasidan to‘g‘ri chiziqlar o‘tkazishda hamda dog‘chalar hosil qilish usulida mo‘yqalamdan to‘liq foydalanish; rang – naqsh ornamentida kompozitsiya bilan chambarchas bog‘langan, naqsh bezagida ularni bir-biridan ajratib bo‘lmaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalar ranglarning bir-biriga mos kelib, uyg‘unlashishini albatta, barchasini o‘zlashtira olmaydilar. Lekin, rang hissi ularda bog‘chagacha bo‘lgan yoshdan boshlab rivojlana boshlaydi. Dekorativ rasmda ranglardan foydalanish vazifasi har bir guruhda murakkablashib boradi: yorqin, 9 kontrast ranglarning moslashuvidan boshlab, iliq va sovuq ranglar jilosi (ottenok) ning turli uyg‘unlashuviga qadar. Bu vazifani amalga oshirishni bolalar eng sodda tasviriy shakllarni chizishni o‘rganib bo‘lganlaridan keyingina, bolalar diqqatini yangi vazifaga konsentratsiyalash, ya’ni qaratish lozimdir: bu–shu oddiy-sodda shakllarni naqsh hosil qilish uchun ma’lum bir ketma-ketlikda joylashtirishdir. Boshlang‘ich tasvirlash ko‘nikmalarga bolalar birinchi va ikkinchi kichik guruhda ega bo‘ladilar. Ikkinchi kichik guruhda ayrim vazifalar dekorativ xarakterga ega. Masalan: «Ro‘molchaning chetini chiziqlar bilan beza». Lekin bunday mashg‘ulotning asosiy maqsadi – naqsh hosil qilish emas, to‘g‘ri chiziqlarni turli yo‘nalishda o‘tkazish malakasini mustahkamlashdir. O‘rta guruhda dekorativ rasm chizishga o‘rgatishning mazmuni va vazifalari. Dekorativ rasm chizish bolalarga 4 yoshdan boshlab o‘rgatiladi. O‘rta guruhda dekorativ rasm chizishga o‘rgatishning vazifalari quyidagilar: - chizikda, kvadratda, doirada shakllarni ritmik joylashtirishning kompozitsion malakasini rivojlantirish; - ranglar hissini rivojlantirish, ya’ni kontrast, yorqin ranglarni chiroyli moslashtirish; - turli yirik va mayda shakllarni – naqshning sodda elementlarini chiza olish malakasini rivojlantirish; - mo‘yqalamdan foydalanishning texnik ko‘nikmalarini - rivojlantirish, qog‘ozga yengil tekkazib, nuqtalar hosil qilish; - mo‘yqalamning boshchasidan to‘g‘ri chiziqlar o‘tkazishda, hamda dog‘chalar hosil qilish usulida mo‘yqalamdan to‘liq foydalanish; - o’rta guruhda dekorativ rasm chizishning kompozitsion vazifasi tayyor shakllarni yelimlashga o‘xshashdir. Boshlang‘ich 10 mashg‘ulotlarda, bolalar mo‘yqalam bilan tekis chiziqlar chizib, ularning orasida mo‘yqalam yordamida dog‘chalar hosil qilishni, nuqtalar hosil qilishni o‘rganadilar. Bunda dog‘chalarning ranglarini va naqsh murakkablashgan sari, o‘rnini o‘zgartiradilar. Mo‘yqalam yordamida dog‘chalar hosil qilish usuli (mazok) bajarish uchun yengil bo‘lgan dekorativ elementdir. Bu aniq bir harakatni talab qilmaydi va mo‘yqalamni qog‘ozga botirib olishdan hosil bo‘ladi. Shuning uchun naqsh chizishda avval botirib olish usuli kiritiladi, so‘ng nuqta hosil qilish usuli к iritiladi. Nuqta hosil qilish mo‘yqalam bilan ishlashda yangi usulni talab qiladi: mo‘yqalamni vertikal holatda ushlash lozim, shu bilan birga bolada koordinatsion harakat yetarlicha rivojlangan bo‘lishi kerak, chunki mo‘yqalam qog‘ozga faqatgina uchi bilangina tekkiziladi. Boshlang‘ich rasmlarning kompozitsiyasi ham soddadir: birgina elementni ritmik qaytarib, naqsh chizish. Faqatgina insonlar uchun xos bo‘lgan qo‘lning ritmik harakati ana shu mashqlarni qaytarishni yengillashtiradi va tasviriy shakldagi ritmni yetkazib berishga yordam beradi. Almashinuv – kompozitsiyaning murakkablashgan usulidir. Chunki u bir nechta shakllarning o‘zaro moslashuviga asoslanadi. O‘rta guruhdagi bolalar uchun ikkitagina elementni shakli va rangi bilan navbatma-navbat almashtirish yetarli bo‘ladi. Dasturdagi materialning mukammallashib borishi murakkabroq kompozitsiya bilan naqshda yangi tasviriy elementlarni kiritish hisobidan hosil bo‘ladi. Nuqtalar chizish va mo‘yqalamni botirib olish usulidan tashqari, bolalar naqshda doirachalar, xalqalardan foydalanib chizishni o‘rganadilar. Bu 11 elementlarni bolalar kichik guruhlarda tasvirlashni o‘rganganlar. Dekorativ rasmda bu shakllarni chizish ancha o‘zgaradi: ular ancha kichik hajmda, chizayotganda shakllar bir-biriga hajmi jihatdan mos bo‘lishi kerak; undan tashqari, bu shakllar predmet obrazi bilan bog‘liq emas, bu albatta bola uchun tasviriy jarayonni murakkablashtiradi. Bolalar yana naqshni faqat bir chiziqda emas, balki to‘rtburchak shaklida, doirada ham joylashtirishni o‘rganadilar. 1.2. Katta guruhda dekorativ rasm chizishga o‘rgatishning mazmuni va vazifalari. Bu shakllar naqshda boshqa kompozitsiyani talab qiladi. Kvadratda, to‘g‘ri chiziqda joylashtirilgan naqshni chizish yaramaydi, чунки kvadratning to‘rtta tomoni, burchagi, markazi mavjud; doirada esa markaz bilan chekka aylana chegarasi bor. - Aylana, kvadrat, to‘g‘ri to‘rtburchak ichiga naqsh chizishda shakllarning ritmik joylashtirishda qo‘llanadigan kompozitsion qobiliyatni rivojlantirish. - Rang qobiliyatini rivojlantirish, kontrast ranglarni mos holda ishlatishni o‘rgatish. - Naqshning oddiy elementlarini chizishga o‘rgatish. - Mo‘yqalamdan foydalanishning texnik ko‘nikmalarini rivojlantirish (qog‘ozda yengil yurg‘izish, nuqtalar qo‘yish, chiziqlar chizayotganda mo‘yqalamning butun usti bilan chizish). - Avval bolalar mo‘yqalam bilan to‘g‘ri chiziqlarni chizishni va ularni orasiga nuqtalar qo‘yishi, ranglarni ketma-ket almashtirib chizishni o‘rgatadilar. Undan tashqari bolalar, dumaloq va aylana shakllarni chizishga o‘rganadilar. 12 Besh yoshdagi bolalar uchun dekorativ rasmda ancha murakkabroq topshiriqlarni berish mumkin. Chunki bu yoshda bolalarning estetik hissiyotlarining rivojlanish darajasi ancha yuqoridir. Bolalarga quyidagilarni o‘rgatish zarur: - Qog‘oz shakliga yoki hajmli predmetga nisbatan naqshni simmetrik joylashtirish ; - Naqshda turli xil to‘g‘ri, doirasimon chiziqlardan, shakllardan hamda o‘simlik elementlaridan foydalanish; - Asos (fon)ga nisbatan ranglarning chiroyli moslashuvini topish; Mo‘yqalamdan mahorat bilan foydalanish (uchi bilan chizish, boshchasi bilan to‘liq chizish, mo‘yqalamni turli yo‘nalishda harakatlantira olish). Boshlang‘ich mashg‘ulotlarda o‘rta guruhda hosil qilingan malakalar mustahkamlanadi. Ular quyidagilardan iborat: turli shakllarda mo‘yqalam yordamida to‘g‘ri chiziq chizish, botirib olish usuli bilan chizish, nuqtalar chizish. Bu - o‘rta guruh materialini oddiygina qaytarish emas. Bolalarning ixtiyoriga bir necha xil ranglar hamda naqshda bir-biriga moslashadigan elementlarning turli hajmlari havola qilinadi. Yilning boshida bolalarga doira ichida naqshni chizishning yangicha usuli o‘rgatiladi, ya’ni markaz hamda konsentrik aylana bo‘ylab simmetrik elementlar chiziladi. Doira va kvadratdan tashqari naqshni tuzish 13 uchun bolalarga–oval, uchburchak, rozeta (to‘pbarggul shaklidagi bezak), oltiburchak kabi shakllar beriladi. Katta guruhda kompozitsion usul sifatida elementlarni navbat bilan almashib chizish prinsipidan foydalaniladi; bunday usul naqshni yanada dekorativlashtiradi. Navbat bilan almashib chizishda naqsh o‘z ichiga turli xil shakldagi va rangdagi 2- 3 xil elementni olishi mumkin. Naqshning bezak elementi sifatida bolalar turli chiziq shakllaridan (enli va ensiz chiziqlar, botirib olib chizish, nuqtalar, doirachalar, aylanalar chizish) va murakkabroq bo‘lgan – o‘simlik shakllari (barglar, mevalar, gullar) dan foydalanishni o‘rganadilar. Bunday o‘simlik shaklidagi elementlarni bir necha marta qaytarib chizish bolalar uchun ancha murakkablik qiladi. Bolalarga yana mo‘yqalamdan foydalanishning yangicha usuli ko‘rsatib beriladi, ya’ni qog‘ozga mo‘yqalamni yon tomoni bilan botirib olish usulidir. Bunday botirib olish natijasida hosil bo‘ladigan bosmalar barg shaklida bo‘ladi va ulardan gullarning, barglarning naqshini chizishda foydalanish mumkin. (mo‘yqalamning raqamini inobatga olgan holda: № 3, № 5, № 6.) К atta guruhda bolalar rangli fonga moslashtirgan holda turli ranglar jilosidan foydalanishni o‘rganadilar. Д yekorativ rasmda mazmunli rasmga nisbatan fonning rangi juda ham turli xil bo‘lishi mumkin. Yorqin ranglarning moslashuvidan tashqari, bolalar ranglarning chiroyini ma’lum bir ranglar majmui (gamma) da (ko‘k, havo rang, oq, qizil, olov rang, sariq va hokazolar) ko‘rishni o‘rganadilar. Bolalar bir xil rangdagi, sidirg‘a naqshlarni his qilish layoqatiga egalar. Masalan: qor parchasining naqshi, turning jimjimador naqshi. Katta guruhda bolalarni hajmli buyumlarda naqshlarni hosil 14 qilishga o‘rgatiladi. Bunday rasm chizishning murakkabligi shundaki, naqsh kompozitsiyasini kuzatish qiyin, negaki chizuvchi uni qisman ko‘ra oladi va naqsh elementlarining shakli buyumning yuzasi qavariqligidan ozmuncha o‘zgaradi. Masalan: ko‘zani yoki biror o‘yinchoqni bezatish. Shuning uchun bolalarga naqsh bilan bezash uchun beriladigan hajmli buyumlar sodda shaklga ega bo‘lishi kerak. Masalan: Hamro buvi o‘yinchoqlari namunasi asosida loydan yasalgan – qushlar, otlar. Hamro buvi o‘yinchoqlarining naqshi sodda va ritmikdir – turli kenglikdagi to‘g‘ri va to‘lqinsimon chiziqlar bilan nuqtalarning, doirachalarning, xalqachalarning moslashuvidan iborat. Bu ornamentlar rangi jihatdan oq fonning bir necha asosiy yorqin ranglar bilan oddiy kontrast (keskin) moslashuvini beradi. Bolalarni quyidagi vazifalarga o‘rgatish kerak. - Varaqning shakliga mos qilib naqshni simmetrik chizish. Naqshda turli to‘g‘ri, egri chiziq va shakllardan o‘simlik elementlaridan foydalanish. - Fondan kelib chiqib, ranglarning turli jilolaridan foydalanish. - Mo‘yqalam bilan ishlash (uchi bilan, butun uchi bilan, turli yo‘nalishlarda erkin harakatlantirish). 15 Bolalar to‘g‘ri to‘rtburchakka, aylanaga, kvadratga naqshni chizishni o‘rganib boradilar. Bulardan tashqari oval, uchburchak va oltiburchak ichiga naqsh chizishni o‘rganadi. 1.3. Tayyorlov guruhda dekorativ rasm chizishga o‘rgatishning mazmuni va vazifalari. Olti yoshdagi bolalarni dekorativ rasm chizishga o‘rgatish vazifalari quyidagicha: - Kompozitsiyalash hissini rivojlantirish: yassi va hajmli shakllarda predmetning ahamiyatliligiga va belgilangan maqsadiga nisbatan naqshlarni tuzish. - Ranglar hissini rivojlantirish: turli xildagi ranglardan, ularning nozik rang jilosi (ottenok) dan turli moslashuvlarda foydalanish.(Qizil- pushti rang; ko‘k– moviy rang; yashil–och yashil rang; qora–kul rang). -Xalq dekorativ naqshlarining turli ko‘rinishlarining ahamiyatini ko‘ra olishni o‘rgatish; rasmlarda xalq naqshining alohida elementlaridan foydalanish; -Qalam va bo‘yoqlar bilan chizish texnik ko‘nikmalarini takomillashtirish. Maktabga tayyorlov guruhiga yumaloq to‘g‘ri burchakli shakllarda naqsh chizishning asosiy prinsiplari bilan tanish bo‘lgan bolalar keladi. Ularga yangi shakllar – to‘g‘ri to‘rtburchak va ko‘pburchak, hamda turli xildagi yassi shaklli predmetlar – vazalar, ko‘za (kuvshin) lar, piyola (chashka) lar, 16 qo‘lqoplar, shapkalar va hokazolar tavsiya qilinadi. Bu predmetlar to‘g‘ri geometrik shaklga ega emas, va ularda naqsh chizish turli prinsiplardan foydalanishni talab qiladi. (Masalan: ko‘zacha bo‘ynining chetiga–chiziqli ornament (naqsh) chizilsa, yumaloq qismi esa–markazda chiziladigan naqshdan foydalaniladi). Undan tashqari simmetriya haqidagi tushuncha ham murakkablashadi. Bir xil shaklni chap va o‘ng tomonga joylashtirish bilan tanishadilar. Undan so‘ng bolalar to‘rsimon bezak prinsipi asosida bir turdagi naqsh bilan– elementlarni shaxmat ketma-ketligida qaytarib, galma-gal chizish bilan butun shaklni to‘ldirish usulini egallaydilar. Bolalar matolar uchun, qo‘g‘irchoqning ko‘ylagi uchun turli naqshlarni chizadilar. Uchburchakdagi naqsh faqat chetlarida, burchaklarida bo‘lmay, balki bir burchakdan boshlanib, butun uchburchak bo‘ylab tarqalishi mumkin. Bunday hollarda teng tomonli uchburchak shakli emas, balki yon tomonlari teng bo‘lib, tugri yoki utmas burchakli uchburchak shakli olinadi. Bolalar ularda uchburchak shaklga ega bo‘lgan ro‘molcha naqshini chizadilar. Naqshni chizish uchun bolalar turli tabiiy shakllardan (o‘simliklar, hayvonlar) foydalana boshlaydilar. Maktabga tayyorlov guruh bolalari xalq dekorativ naqsh bezaklarining elementlaridan o‘z naqshlarida foydalanishlari mumkin. Bunda asosiy usul saqlanib qolishi kerak. Tarbiyachi bolalarni xalq san’atining namunalariga qarab, naqsh jimjimalarini, mayda va yirik shakllarni o‘zaro moslashtirishni, ularni o‘tsimon bezak bilan bezashni, berilgan naqshga hos ravishda ranglardan ma’lum moslashuvda foydalanishni o‘rgatadi. Xamro buvi uyinchoklari namunasida loydan yasalgan o‘yinchoqlarni bezashdan tashqari, bolalar yana papye– mashedan yasalgan katta-kichik likobchalarni, piyolalarni naqshlar bilan bezashlari mumkin. 17 Tayyorlov guruhda bolalar faqat bo‘yoqdan emas, balki rangli qalamlardan ham foydalanishni o‘rganadilar. Kichikroq guruhlarda rangli qalamlardan faqat mazmunli rasm mashg‘ulotlarida foydalanilar edi, chunki bolalar qalam bilan kerakli ranglarni me’yoriga yetkaza olmasdilar; bu esa dekorativ rasmda juda katta ahamiyatga ega. Ozoda, bir tekisda yorqin shtrixlash kabi texnik qiyinchiliklar ko‘pgina diqqatlarini va kuchlarini olib qo‘yar edi. Tayyorlov guruhidagi bolalarda ma’lum ko‘nikmalar mavjud bo‘lib, ular qalamdan turli rang jilolarini hosil qila oladilar. Masalan: gulning har bir gulbargini markazdan qalam bilan turli xil bosimda shtrixlanadi. Bolalar faqat yorqin ranglarning moslashuv go‘zalligini emas, balki nozik, sokin va bir vaqtning o‘zida ko‘zlar uchun yokimli bo‘lgan ranglarning go‘zalligini ko‘rishga o‘rganadilar. Tayyorlov guruhida bu vazifa qalam hamda bo‘yoqlar bilan chizishda xal qilinadi. Dekorativ rasmda barcha guruhlarda faqatgina guashdan foydalaniladi, chunki guashda bir rang ustiga boshqa rang bilan chizish imkoni bor; dekorativ rasmda ko‘pincha bunday ustma-ust chizish talab qilinadi va akvarel bo‘yoq bunday imkonga ega emas. 18 II-BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI DEKORATIV RASM CHIZISHGA O‘RGATISH 2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarni rasm chizishga o‘rgatish Rasm chizish - predmet va hodisalarni grafika-rassomlik usulida tasvirlash bo‘lib, uning asosi kolorit, shakl va kompozitsiyadir. Predmetni kuzatar ekanlar, bolalar rasmda uning xarakterli xususiyatlarini ifodalaydilar; badiiy obraz yaratar ekanlar, mazmunni aks ettirishni o‘rganadilar; rasm chizish texnikasining boshlang‘ich malakalarini asta-sekin egallab, naqshning ba’zi elementlarini o‘zlashtiradilar (dekorativ rasm chizishda): Maktabgacha ta’lim muassasasida bolalarni tasviriy faoliyatga o‘rgatishda rasm asosiy o‘rin egallaydi va uchta turni o‘z ichiga oladi:  Alohida predmetlarni chizish.  Mazmunli rasm chizish.  Dekorativ rasm chizish. Tasviriy faoliyatga o‘rgatishning asosiy vazifasi–tevarak-atrofdagi borliqni tasavvur qilishda bolalarga yordam berish. Ularda kuzatuvchanlikni rivojlantirmoq, estetik go‘zallik hissini tarbiyalamoq, hamda tasvirlab berish usullarini o‘rgatmoqdir. Bu bilan birga tasviriy faoliyatning eng asosiy vazifasi– ma’lum bir yosh uchun mos tasviriy materiallari bilan turli xil predmetlarning turli timsollarini yaratish kabi ijodiy bolalarda shakllantirish amalga oshiriladi. Psixologlarning tadqiqotlariga ko ‘ ra , bitta predmetni boshqa predmetlar orasidan ajratib olish uchun bolaga shu predmetni idrok qilishda predmetning shaklini bilishga yordam berar ekan . Shakllarni tasvirlash jarayonidagi xatoliklar faqatgina bolaning noto‘g‘ri tushunchalari va ko‘nikmalarning yetarli emasligi 19 emas, balki predmetni to‘g‘ri idrok etishni bilmasligi bilan tushuntiriladi. Bolaning tasvirlay olish qobiliyati hali yaxshi rivojlanmagani uchun uning oldida fikr yuritib tasvirlash kabi qiyinchiliklari ham turadi. Rasmda shakl to‘g‘ri kontur bilan chegaralab chiqilgan, lekin shu bilan birga ishning 1-bosqichlari chiziqlarni to‘g‘ri aniq chizish va konturlarni (aniqlash) tasviriy, rasmda ishlash jarayonining vazifasi bo‘lib hisoblanmaydi. Agar umumiy shakl topilmagan bo‘lsa, konturni to‘g‘ri chiziq bilan chizib bo‘lmaydi, chunki u har doim o‘zgaruvchan, shunga qarab uni chizish ham o‘zgaradi, ya’ni nitijasi, rasmning oxiri yo‘nalishi ham o‘zgaruvchandir. Rassom predmetni tasvirlayotganda avval asosiy shaklning belgilarini qog‘ozda belgilab oladi. Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolaga, ayniqsa, 3-4 yoshli bolaga tasvirlashning bunday usuli juda qiyin, chunki u predmetni butunligicha tasavvur qila olmaydi. Unga predmetni asta-sekinlik bilan bir tomonga chizish osonroq. Т asvirlashning bu usuli bolaning ishini osonlashtiradi. oldin bitta bo‘lagini tanlab, naturadagi keyingi bo‘lagini eslab yoki ko‘rib shu bo‘lagini bo‘lakka bo‘lib, rasm chizishni davom ettiradi. Asta- sekinlik bilan bolalarga rasmning umumiy belgilarini qog‘ozga tushurib chizishni o‘rgatish zarur, chunki rasmni bo‘laklarga ajratib chizishning o‘ziga hos 20 qiyinchiligi bor. Bunda kerakli shaklning asosiy bo‘laklari va ikkinchi darajali bo‘laklarning o‘zaro joylashishlari va fazodagi o‘rinlarini aniq proporsional holatda chizish, aniqlash qiyin bo‘ladi. Hamma yosh guruhlar uchin rasm chizish faoliyatiga o‘rgatishning asosiy umumiy vazifalari quyidagilar: 1. Predmetning shakli va tuzilishini tasvirlashga, ularning qismlarini o‘zaro proporsiyalashni ko‘rsatib berishga, harakat natijasida ularda o‘zgatishlarda o‘rgatish. 2. Tasvirlashni obrazli yorqin qiladigan ba’zi bir xarakterli qismlarni tasvirlashga o‘rgatish. 3. Predmetning rangini, uning mazmuni va obraz xarakterini o‘zaro birlashtirib berishga o‘rgatish. 4. Bo‘yoq, rangli qalam va boshqa materiallar bilan chizishda texnik ko‘nikmalarni rivojlantirish. Kichik guruhda o‘rgatishning mazmuni va vazifalari. Ikki yoshli bola qalam, mo‘yqalamni to‘g‘ri ushlashi mumkin, lekin uning tajribalari kam, bajara olish va bilish qobiliyatlari yo‘q, qo‘l harakatlari yetarlicha rivojlanmagan. Shuning uchun asosiy vazifalar bolalarga umumiy tarbiyaviy ta’sir qilish bilan bog‘liqdir. Kichik guruhda o‘rgatishning vazifalari quyidagilar:  Rasm chizish jarayoniga qiziqishni uyg‘otish.  Rasm chizish materiallari “qalam, bo‘yoqlar” va ulardan foydalanish usullari bilan tanishtirish.  Katta yoshli odam chizgan rasmni, predmetning tasviri deb tushunishni o‘rgatish.  To‘g‘ri va egri chiziqlarni, shakllarni chizishni o‘rgatish. 21 Bu guruhning dasturi keyingi guruhlarning dasturidan bosqichma-bosqich murakkablashib borishi bilan farqlanadi. Rasm chizishning birinchi mashg‘uloti qog‘oz va qalam bilan tanishtirishdan boshlanadi. Bu materiallarning o‘yinchoqlardan bolalarga ma’lum bo‘lgan turli xil predmetlardan farq қилишини pedagog bolalarga tushuntiradi. Qalamlar bilan turli faoliyat turlarini bajarish mumkin. Qog‘oz toza edi, qalamning harakatlanishidan unda izlar paydo bo‘ldi. Qalamning ochilgan uchi qog‘ozda iz qoldiradi. Ikki uchi esa, iz qoldirmaydi. Agar sekin bosilsa, qog‘ozda uning izlari ko‘rinmaydi. Agar qattiq bosilsa, qog‘oz yirtilib ketishi mumkin. Bunday tushuntirishni va harakatlarni ko‘rsatib berish bolalarda rasm chizishga qiziqishni o‘yg‘otadi. Bulardan tashqari oddiy texnik ko‘nikmalarni qalam, mo‘yqalamni to‘g‘ri ushlash, ulardan tartibli foydalanish. Bo‘yoqni mo‘yqalamning uchiga olishni bilish kabilarni o‘rgatishni dastur o‘z ichiga olgan. Bu guruh bolalar (3 yoshli bolalar) psixologik jihatdan rivojlanadi, turmush tajribalari o‘sadi. Tarbiyachi bu yoshdagi bolalar bilan rasm bo‘yicha mashg‘ulot olib borganda bolalarning rasmga nisbatan qiziqishlarini orttiradi. Bu guruhda bolalarning rasm ishining sifati emas, balki ish jarayoni qiziqtiradi. Rasm bo‘yicha barcha guruh bolalari tarbiyachining og‘zaki ko‘rsatmalarini tinglashga, tarbiyachining ko‘rsatib bergan usullarini bajarishga o‘rganib boradilar. Bu yoshdagi bolalar rasm faoliyatida tezda o‘yin faoliyatiga o‘tish bilan ajralib turadi. Masalan: doirachalar chizib, uni ichini qalam bilan urib chiqib, uni qush 22 don cho‘qiyapti deb ifodalaydi. Bunda yosh bolalarning rang tanlash malakasi shakllanadi. Bolaning diqqatini ularga yoqqan ranglar tortadi. Bolalar tasvirlash jarayonida so‘z bilan ifodalashga o‘rganadilar. Rasmda tasvirlay olmagan voqealarni so‘z bilan to‘ldiradi. Bolalarda mustaqillik, faollik o‘sadi. Tarbiyachi bolalarga mashg‘ulotda olgan bilim va ko‘nikmalardan mustaqil foydalanish imkoniyatini tug‘diradi. Kichik guruhda bolalarni narsalarni tasvirlash usullariga o‘rgatib boriladi. Bolalar turli shakldagi predmetlarni tasvirlashga o‘rgatiladi, doira, to‘g‘ri to‘rtburchak, uchburchak va turli yo‘nalishdagi chiziqlar to‘plamidan iborat narsalarni chizadilar. Predmetlarni shaklini to‘g‘ri tasvirlashga o‘rgatish uchun bolalarni qo‘llarini shakliy harakat qilishga o‘rgatish lozim. Bolalarni predmet shakli bilan qo‘lning shakl harakatlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rgatish lozim. Tarbiyachi predmetni tasvirlashga o‘rgatishdan oldin, uni mashg‘ulot oldidan ko‘rib chiqadi, ya’ni kuzatish olib boradi. Bolalar jonu-dili bilan turli rangdagi koptoklar, sharlar va archa munchoqlarini tasvirlaydilar. To‘g‘ri to‘rtburchak shaklini tasvirlashga bolalar bu guruhda qiynaladilar, shuning uchun bu shakl yilning 2-yarmida beriladi. Bolalar archa, daraxt tursa yiqilmas qo‘g‘irchoq, aravachani tasvirlaydi. Ranglarni qizil, sariq, ko‘k, yashil, qora, oqlarni bilishga o‘rgatiladi. Shuningdek, rang aralashtirishlarni (pushti, havo rang va zarg‘aldoq, jigarrang) tavsiya etish mumkin. Bu guruh bolalarini ranglarni to‘g‘ri atash va tasvirlash aniq talab etilmaydi, ammo tarbiyachi astasekin predmetlarni rang tusini haqqoniy tasvirlashga o‘rgatib borishi kerak. Masalan: ko‘m-ko‘k o‘tlar o‘smoqda, o‘tlarda sap-sariq jo‘jalar o‘tlab yurishibdi va hokazo. Bu guruhda bolalarning mazmun jihatidan juda sust bo‘ladi, ya’ni ishlar mazmuni asosan so‘zda ifodalaniladi. Masalan: mashina chizib, so‘z bilan mazmun beradi, u bu mashina yurib ketdi yoki 23 yuk olib kelyapti. Mashg‘ulot davomida bolalar bir turdagi predmetlarni bir necha marta tasvirlashni o‘rganadilar. Bu esa, bolalarni texnik ko‘nikmalarini mustahkamlaydi. Rasm davomida ishni tezda tugatgan bolalarga tarbiyachi rasm mazmunini kengaytirish maqsadida yangi vazifalar berishi mumkin. Masalan: o‘t ustida yurgan jo‘jalar yonida don yoki turli chuvalchanglarni chizishni tavsiya etish mumkin va bu bilan bolalar chizgan ishlarini mazmunan boyitib borish va bolalarni ham shunga o‘rgatib borish lozim. Kichik guruhda o‘rgatishning mazmuni va vazifalari. Hayotni 4 yilida bola predmetni yaxshiroq yoki yomonroq tasvirlay olishni ham bilmasalar ham, lekin ular rasm chizishning ma’nosini biladilar. Ular o‘zlari chizgan shaklsiz rasmlarni predmetning biror bir belgisiga asosan o‘xshatib chizadilar. pedagog bolalarning rasm bilan predmetning o‘xshash belgilarini topishga urinishni rag‘batlantirib turishi va shu bilan bir qatorda turli shakllarni to‘g‘ri tasviriyga o‘rgatib borish zarur. Bu yoshda tasviriy faoliyatni o‘rgatish vazifalari bir rejaga qo‘yilgan.  Sodda predmetlarni asosiy belgilari (rang, shakl) berib, turli xil to‘g‘ri va aylanasimon shakllarini tasvirlashga o‘rgatish.  Rangni bilish sezgisi asosiy ranglarni ajratish va aytishni bilishni rivojlantirish.  Kompozitsion ko‘nikmalarni, qog‘ozni o‘rtasiga tasvirlarni joylashtirshni rivojlantirish.  Texnik ko‘nikmalarni o‘zlashtirish. Bu guruhda to‘g‘ri va egri chiziqlarni to‘g‘ri chizishga o‘rgatish birinchi vazifa bo‘lib qoladi. Bunda turli chiziqlarni turlicha chapdan o‘ngga, tepadan pastga, kesishgan chiziqni chizishga o‘rgatiladi. Bularni, masalan, tizimcha, 24 yo‘lakcha, qalam, yomg‘ir shaklida chizish mumkin. Ikki kichik guruh bolalariga bir xil shakldan (qorbobo, ikki yoki uch aylanadan iborat) yoki ikki xil shakldan iborat (quyi bitta aylana va birgina to‘g‘ri chiziqdan iborat) bo‘lgan predmetlarni ancha qiyin, chunki uch yoshli bolaning tahlil sintez qilib fikrlashi yaxshi rivojlanmagani uchun bu guruh dasturida faqat ikki xil shakldan iborat bo‘lgan predmetni, masalan, (quyoshning nurlari, archaning ignachalari) tasviri kiritilgan. Shakl qanchalik murakkablashsa rangdan foydalanishi ham shunchalik murakkablashadi. Bolalar rasmda aniq predmetlarni tasviri uchun shu predmetga mos rangni ishlata olishni o‘rganadilar. Masalan, qizil rang bayroq, yashil rang archa va boshqalar. O‘rta guruhda rasm chizishga o‘rgatishning mazmuni va vazifalari Bu guruhda o‘rgatishning vazifalari quyidagilar:  To‘g‘ri to‘rtburchakli va aylanasimon shakldagi predmetlarni tasvirlash ularning tuzilishini, asosiy qismi va qismlarini berishga o‘rgatish.  Rangdan badiiy ifodalash vositasi sifatida foydalanishga o‘rgatish.  Qog‘oz markazida predmetni joylashtirishda kompozitsion uquvini bilishda rivojlantirish.  Rasmni qalam va bo‘yoq bilan bo‘yashda texnik ko‘nikmalarni mustahkamlash. Bu guruhda bolalarga ritmik joylashgan predmetning qismlarini tasvirlash o‘rgatiladi - yuqorida, pastda, bir tomonda, boshqa tomonda hamda bir qancha proporsional joylashgan qismlarni tasvirlash o‘rgatiladi. Bu alohida qismlarni o‘zaro solishtirish va tahlil qilish imkonini beradi. Masalan, Qorbobo va archa 2 tomonlama joylashgan novdalari bilan. Bu guruhda tasviri qiyin bo‘lgan obyekt - odamni rasmini chizish mashg‘ulotlarga kiritiladi. Odamni chizishdan oldin bolalar soddaroq shakllarni, qorbobo, matryoshka, qo‘g‘irchoqlarini chizish edi. 25 К atta guruhda rasm chizishga o‘rgatishning mazmuni va vazifalari. Bu guruhda bolalarni tasviriy va yorqin obrazlarni yaratish qobiliyatlarini tasvirlash turli usullardan foydalanib chizishga o‘rgatiladi. Quyidagi vazifalar bor:  Predmetning shaklini uning belgilarini, hajmini va qismlarining joylashishini o‘rgatishni davom ettirish.  Rasmda sodda harakatlarni tasvirlashga o‘rgatish.  Rang qobiliyatlarini rivojlantirish va mustahkamlash.  Qalam (shtrixlash usullari) va bo‘yoqlar, mo‘yqalam harakatlarining usullari bilan ishlashda texnik ko‘nikmalarni rivojlantirish.  Rangli bo‘rlar, ko‘mirlar, akvarel bo‘yoq bilan chizish usullarini o‘rgatish. Bu yoshda bolalar rasmda bir xil predmetni o‘xshash va farqli tomonlarini tasvirlash va topishga o‘rganadilar. Masalan, 2ta turli olmalar shakli va rangi bilan farqlanadi yoki lavlagi bilan turp, ular sabzavotlar uchun umumiy bo‘lgan dumaloq shaklda. Bu guruhda bolalar yana asosiy spektr ranglari bilan tanishib, rasmda ularning chiroyli turlanishlarini keltirib chiqarishni o‘rganadilar. Bolalar rangli qalamlardan tashqari oddiy qora qalam bilan predmetning umumiy belgilarini chizib olish uchun foydalanadilar. Tayyorlov guruhida rasm chizishga o‘rgatishning mazmuni va vazifalari. Bu guruhda tasvirlash qobiliyatiga va ko‘nikmalarga o‘rgatish yakunlanadi. Quyidagi asosiy vazifalar bor: 26  Naturadan va tasavvur qilishdan predmetning xarakterli belgilari tuzilishini, hajmini tasvirlashga o‘rgatish.  Shakl va bo‘yoqlarning boyligi tasvirlab berishga yorqin obrazlar yaratishga o‘rgatish.  Kompozitsion qobiliyatlarni rivojlantirish (predmetning hajmi va shaklsining xarakterini hisobga olib predmetni qog‘ozda joylashtirish).  Rang qobiliyatlarini rivojlantirish (1 rangni turli xosila rangni bera olish qobiliyati).  Т yexnik ko‘nikmalarni rivojlantirish (bo‘yoqlarni boshqacharoq bo‘yoq olish uchun aralashtirish, predmet shakli bo‘yicha qalamda shtrix o‘tkazish). О lti yoshli bolalarda analitik fikrlash qobiliyati yaxshi rivojlangan bo‘ladi. Ulardan turga mansub predmetlar belgisini ajrata olganliklari kabi, ularning bir predmetni boshqasidan ajratib turuvchi individual xususiyatlarini ham tasvirlay oladilar. Bu esa ijodiy tasavvurni rivojlantiradi. 2.2.Maktabgacha ta’lim tashkilotida mazmunli rasm chizishga o‘rgatishning vazifalari. Mazmunli rasm chizishning asosiy maqsadi bolaning atrof-muhitdan olgan taassurotlarini ifodalashga o‘rgatishdir. Mazmunli rasm-bu bir necha mazmunning ma’lum rangda tasvirlanishini tushuniladi. Bolalar qaysi mazmun bo‘yicha rasm chizadilar? Bolalar kichik hikoya, ertak asosida va bolalarni o‘rab turgan tevarak- atrofni, tabiatni chizishga harakat qiladilar. Bolalar tomonidan chizilgan «Biz 27 ta’tilda» va «Kech kuz» rasmlari bunga misol bo‘la oladi. Bolalar bilan olib boriladigan bunday mashg‘ulotlar ularning har tomonlama kamol topishiga yordam beradi. Bunda bolalarning aqliy qobiliyati rivojlanadi. Bu bolada asta-sekinlik bilan rivojlanadi, shuning uchun mazmunli rasm chizish o‘rta guruhdan boshlab kiritilgan. Bunda ham yonma-yon turgan 2-3 ta predmetni tasviriy o‘rgatiladi. Mazmunni tasvirlashda predmetlarning bir-biridan ajratish uchun uning o‘lchamini, fazodagi o‘rinlariga qarab, predmetlarning katta yoki kichikligini o‘rgatish kerak. Maktabgacha yoshdagi bola uchun predmetlar orasidagi fazoviy munosabatlarni farqlay olish juda qiyin. Mazmunli rasm chizishni, o‘rgatishning umumiy vazifalari quyidagilar: 28 Mavzuning mazmunini ifodalashga uning asosini ajratishga o‘rgatish.  Obyektlar orasidagi o‘zaro aloqani tasvirlashga o‘rgatish.  Obyektlar orasidagi proporsional joylashuvni tasvirlashga va ularning fazodagi o‘rinlarini ko‘rsatishga o‘rgatish. O‘rta guruhda mazmunli rasm chizishga o‘rgatishning mazmuni va vazifalari. O‘rta guruh bolalariga rasm mashg‘ulotlari asosan yil boshidan o‘ta boshlanadi, sababi kichik guruh bolalariga qaraganda ular ma’lum mazmun asosida lo‘nda qilib rasm ishlay olish qobiliyatiga egadirlar. Bolalarda rasm chizish malakasini rivojlantirish maqsadida 2-3 predmetni ko‘rsatish mashqlari bilan boshlash maqsadga muvofiqdir. Rasm ishlash mazmuni quyidagilardir: 1. Mazmuni jihatdan bir-biriga o‘xshash 2-3 predmetli rasm chizdirish. 2. Bir necha predmetlarning joylanishini belgilash. Bola 4 yoshdan boshlab predmetlarning yonma-yon joylanishini odamlarning ko‘rinishini faqat old tomondan, hayvonlarning ko‘rinishini faqat yon tomondan bir yo‘lda chiza olish qobiliyatiga egadirlar. Masalan: "Bolalarnig qishki o‘yinlari". O‘rta guruhlarda rasm chizish orqali bolalarning og‘zaki nutqini o‘stirish bilan ularni o‘rab turgan tevarak-atrof bilan ham tanishtirish maqsadga muvofiqdir. Bu yoshdagi bolalar uchun quyidagi rasmlarni tavsiya qilish mumkin:  “Qizcha uy atrofida o‘ynayapti”.  “Qish, bolalar qorbobo yasayaptilar”.  “Bo‘g‘irsoq”, “Chipor tovuq”. 29 O‘rta guruhdagi bolalar rasm chizishni faqat bir yo‘nalishda chizishlaridan tashqari bir varaqni to‘ldirib chizish malakalarini ham rivojlantirib boradi. Ma’lum narsani ko‘rib tasavvur qilgan holda rasm chizadi, uning aqliy qobiliyati rivojlanadi, o‘sib boradi. Har bir mashg‘ulot bolalarning aqliy, estetik ruhda tarbiyalashga, jamoat ishlarini bajara olishiga asos bo‘ladi. Bu mashg‘ulotlarni o‘tkazish asosan bolalarning kuzatuvchanligi asosida olib boriladi, shunda ularning og‘zaki nutqi, mustaqil fikrlay olishi, har-xil mavzularda rasm chiza olish ko‘nikmalari rivojlanadi. Bolalarida rasm chizish ko‘nikmasi asosan og‘zaki nutq orqali amalga oshiriladi. Masalan: bola bironta qiz, uy rasmlarini chizib, unga kichik ertak ham to‘qishi mumkin. Ma’lum maqsadli rasm bolaga ko‘rsatilayotganda aniq maqsadga ega bo‘lishi kerak. Bola ko‘rsatilayotgan rasmni aniq ko‘rib chiza oladi, lekin uni yon tomonini, ustini chizishni bilmasligi mumkin. Ishlangan rasmlar namunasidan quyidagilarga alohida e’tibor berishlarini eslatish kerak. Masalan: predmetlarning proporsional, simmetrik joylanganligi uylar, daraxtlar, samolyotning parvoz qilayotganini chizdirish orqali bolalarda tahlil- sintez usulidan foydalanish muhimdir. Yuqorida qayd qilinganidek, quyidagilarga ahamiyat berish kerak:  Mavzuning mazmuni aniq bo‘lishiga;  Obyektlar orasidagi bog‘lanishga; Ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan mavzu bo‘lishiga e’tibor berish kerak. Bu yoshdagi bolalarga rangli qog‘ozlar berilib maqsad aytiladi. Masalan, bola ko‘k rangda-o‘tlarni, havo rangda-suv, ariq rangda-qum ko‘rinishida tasvirlay oladilar. Masalan, “Baliqlar suzyapti”, “Jo‘jalar o‘t ustida o‘ynayaptilar”ni ko‘rsatish. 30 Bolalarning aqliy qobiliyatlarini tekshirish maqsadida tarbiyachi bir predmet yoki jismni ko‘rsatib uning varaq ustida joylanishini so‘roqlar bergan holda suxbat orqali aniq maqsad asosida rasm chizdirish kerak. Bunda albatta tarbiyachining bilimdonligi katta mahorat talab qiladi. Bolalarning bir yarim yilda chizishgan rasmlari o‘lchovlari asosan bir xil bola chizgan rasmlarini past va balandligini ko‘rsatish va farqini tushuntirish lozimdir. To‘rt yoshli bolalarda rasm chizish ko‘nikmalari o‘sib boradi, ular kattalar chizgan rasmlarni tomosha qilgan holda taqlid qilib rasm chizishga urina boshlaydilar. Xoh ota-ona, xoh tarbiyachi bola tomonidan chizilgan rasmlarni bola oldida baholashi kerak. Bolalar o‘rtoqlarining chizgan rasmlarini yaxshi, yomon va xatolarini ko‘rsatishlari kerak. 31 2.3. Maktabgacha ta’lim muassasasida dekorativ rasm chizishga o‘rgatishning vazifalari.  Bir-biriga mazmunan bog‘liq 2-3 ta predmetni tasvirlashga o‘rgatish.  Kompozitsion qobiliyatlarni o‘stirish (1 ta chiziqda bir nechta predmetni joylashtirish yoki yonma-yon yoki butun varaqda osmon va yerni chizish). Bolalarga beriladigan mavzular qiyin emas: uy, uyning yonida daraxti o‘syapti, skameyka turibdi; uy yoki daraxt yonida qizcha sayr qilib yuribdi, o‘tloqda jo‘jalar sayr qilishyapti; o‘t, gullar, quyosh nur sochyapti. Bu rasmlarda mazmunli rivojlanishni bolalar ko‘rsatishmaydi. Bolalar 2-3 predmetni yonma-yon chizishadi. ular orasida hech qanday harakat bog‘lanmagan. Katta guruhda mazmunli rasm chizishga o‘rgatishning mazmuni va vazifalari. Bola besh yoshdan boshlab ma’lum mavzudagi rasmlarni chiza olish qobiliyatiga ega bo‘ladi. U tevarak-atrofni o‘zgarishlarini tasavvur qila oladi va chizishga harakat qiladi. Bu yoshdagi bolalarga quyidagi mavzudagi rasmlar chizish tavsiya qilinadi: “Bolalarning qishki o‘yinlari”. “Bog‘chada senga nimalar qiziqarli, shularni chiz”. “Men onamga guldasta sovg‘a qilyapman”. “Quruvchilar yangi uy quryaptilar” “Ona bolani bog‘chaga olib ketyapti” “Bolalar qorbobo yasayaptilar”. Katta guruhdagi bolalar badiiy asarlardan olingan taassurotlari asosida va ertak mazmunini tushungan holda quyidagi mavzuda rasm chiza oladilar. Masalan, “Ikki ochko‘z ayiqcha”, 32 “Ayyor tulki va kulrang bo‘ri”, “Mushuk, xo‘roz va tulki” va boshqalar. Bu chizdirilgan rasmlar aniq va konkret masalada bo‘lishiga ahamiyat berish kerak. Masalan, “14 yanvar - Vatan himoyachilari kuni”, “8 mart-Onalar bayrami”, “21 mart-Navro‘z bayrami”. Katta guruhda o‘tkaziladigan rasm mashg‘ulotlari qiziqarli, savollarga javob olgan holda, asarda qatnashayotgan har bir personajga tavsif bergan holda ranglarni tanlay olish va varaqqa joylashtirish vazifalarini belgilash kerak. Bolalar tomonidan ishlanayotgan har bir rasmda predmetlarning hajmi, o‘lchovlarini chamalash bilan birga o‘zoq-yaqin, oldinma-ketin, ustma-ust, ketmaket joylash mumkinligini tushuntirish kerak. Bu yoshdagi bolalar ayniqsa ertak multfilmlarni tomosha qilishni yaxshi ko‘rganliklari sababli shu mavzudagi rasmlar chizishni yaxshi ko‘radilar. Bola rasm chizishni varaqning eng chetidan boshlab chizish bilan birga predmetlarni joylanishini ko‘rsatishi kerak va bo‘yoqlarni tanlay olishi ham muxim ahamiyatga egadir. Bolani rasm mashg‘ulotiga tayyorlash uchun unga kerakli rasm anjomlarini hozirlagan holda, bironta kuy eshittirib akvarel bo‘yoq berib ma’lum mavzu va maqsad asosida rasm chizish ishini boshlash lozim. 5-6 yoshli bolalar rasmlarining mazmuni ancha boy bo‘ladi. Bunda bolalar faqat predmetlarni chizishmaydi, balki predmetlarning atrofdagi sharoitni ham tasvirlaydi. Obyektlar orasidagi o‘zaro mazmunan bog‘liqlikni tasvirlashga o‘rgatish. Kompozitsion qobiliyatlarni rivojlantirish (bunda qog‘ozda gorizontal chizig‘ini belgilab chizish). Rang qobiliyatlarini rivojlantirish. Bu yoshdagi bolalarda har bir mavzuning mazmuni oldindan konkret aniqlangan bo‘lishi kerak. Ularga masalan, “Bayram” mavzusini berish 33 kerakmas, chunki bola yo mavzuga aloqador bo‘lmagan narsani chizish, yo o‘zining imkoniyatiga to‘g‘ri kelmaydigan, kuchi yetmaydigan masalani qo‘yish mumkin. 34 Tayyorlov guruhda syujetli rasm chizishga o‘rgatishning mazmuni va vazifalari. Katta guruhda bolalar orqali egallangan ko‘nikma va malakalar tarbiyachiga 6- 7 yoshli bolaga o‘rgatish vazifalarini murakkablashtirishi imkoniyatini beradi. Berilgan mavzu bo‘yicha rasmlarning syujetini boyitish va bolalarga syujetni mustaqil holda aniqlashga o‘rgatish; / harakat natijasida predmetning shaklini o‘zgartirishga o‘rgatishi (masalan, engashishni, yugurishni); kompozitsion qobiliyatlarni rivojlantirish; predmetlarning joylashishi, yaqindagilarni qog‘ozning pastga, uzoqdagilarni tepasiga (hajmlarini o‘zgartirmaslik). Rang qobiliyatlarini rivojlantirish mustaqil holda syujetga mos rangni berishga o‘rgatish. Bu yoshda bolalarning analitik fikrlashi yaxshi rivojlangani uchun tarbiyachiga berilgan mavzuga mos mazmunni mustaqil holda tanlashga bolalarga imkoniyat yaratib beradi. Masalan, “Uy qurish” mavzusi bo‘lsa, bolalar o‘zlari qanaqa uy, kim quryapti, qayerda kabi savollarga javob beradilar. Bolalar harakatdagi predmetning shakli o‘zgarishini bilishadi shu o‘zgartirishlarni tasvirlay oladilar. 35 XULOSA Bolalarga dekorativ san'at asosidagi asosiy tushunchalarni o'rgating, masalan, rang, shakl, kompozitsiya va qalam. Ular bu tushunchalarni o'rganish orqali tasviriy tajriba qilishlari mumkin. Materiallarni Ta'lim Etish: Farzandlarga dekorativ san'at uchun kerak bo'lgan materiallarni (rangi, qog'oz, qog'oz to'siqliklari, palitralar, ruchkalar, toshlar va boshqalar) tanishtiring va ularni qanday to'g'ri ishlashlarini o'rganishlari lozim. Modelirovka va Qatlamalar: Bolalar modellash va qatlamalarni o'rganishlari uchun sifatli darsliklar, video darslar yoki o'qituvchilar tomonidan olib bering. Ta'lim Metodlari: Amaliyot, muloqot, maslahatlashish, vaqtni bermaslik, shuningdek, bolalarga dekorativ san'at ustida xulos kiritishning eng qulay va samarali usullarini qo'llashingiz mumkin. O'zgartirish Uchun Qo'llanish: Bolalar faoliyatlarini o'zgartirishlari uchun ularning kichik tajribalarini baham ko'rish, maqbul qilib qo'llash va ularning o'z fikrlariga quloq solish juda muhim. Ta'limni Ehtiyotlik Emas Qilish: O'rganishni ehtiyotlik emas, balki qiziqish va eglantirish sifatida ko'rsating. Bolalar o'zining qobiliyatlarini o'rganish orqali rivojlanishlarini ta'minlaydi. Ilova va Projektlar: Bolalarga ko'p to'g'riqorni bering va ularni ilovalash, yaratish va ijro etish uchun projektlar va vazifalar tuzishingiz kerak. Bu ularning ijodiy xossalari va fikrlarini rivojlantirishiga yordam beradi. Yaratuvchilikni Qo'llab-Quvvatlash: Bolalar yaratuvchilik va ijodiylikni qo'llab-quvvatlash uchun o'z fikrlarini chiroyli va mantiqiy ko'rinishda 36 ifodalang. Ular o'zlarini rivojlantirish, yangi ideyalarni qabul qilish va ularni ijro etishda o'zlariga ishonishlarini o'rgang. Kichik yoshdagi bolalar uchun dekorativ san'at qiziqish va eglantirish bo'lishi kerak. Ular ko'rgazma va o'rganish orqali o'zlarini ifodalash, ijodiyliklarini rivojlantirish va o'zlarini ko'rsatish imkoniyatlarini baham ko'rish uchun yaratuvchilikni qo'llab-quvvatlash kerak. Asosiy tushunchalarni o'rganish juda muhimdir. Rang, shakl, qalam, kompozitsiya va boshqa asosiy tushunchalarni o'rgatish orqali bolalar dekorativ san'at ustida ko'proq ma'rifatga ega bo'ladilar. Materiallarni tanishuv va ularga to'g'ri qo'llanish. Bolalar uchun dekorativ san'atda kerak bo'lgan materiallarni o'rganish va ularni qanday to'g'ri ishlashlarini o'rganish, ularning ijodiy ishlari uchun zarurdir. Modelirovka va qatlamalar. Bolalar modellash va qatlamalarni o'rganish, ularning ijodiy xossalari va fikrlarini rivojlantirish uchun muhimdir. Ta'lim metodlari. O'rganishni ehtiyotlik emas, balki qiziqish va eglantirish sifatida ko'rsating. Bolalar o'zining qobiliyatlarini o'rganish orqali rivojlanishlarini ta'minlaydi. Bolalar o'zlarining yaratuvchiliklarini qo'llab-quvvatlash. Ularning yaratgan ishlari va muvaffaqiyatlari haqida o'zlarini taklif etish, ularning ko'zlaridagi qanday o'zlashtirishlarni tasdiqlash juda muhim. Bolalar o'zlarining xuloslarini taqdim etish. Ularning yaratgan qo'llanma, rassomliklar yoki boshqa loyihalarni ko'rsatish orqali ularning xuloslarini taqdim etishlari, ularning o'zlarining qadriyatlarini hisobga oladigan va ularni qo'llab-quvvatlaydigan bo'lishlari mumkin. 37 Shunday qilib, dekorativ san'atni o'rganish tajribasi bolalarga engil, ijodiy va fikrli o'zlashtirishlarni rivojlantirish uchun zarurdir va ularning yaratuvchiliklarini qo'llab-quvvatlashga yordam beradi. 38 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI: 1. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 22 dekabrdagi “ Maktabgacha ta`lim va tarbiyaning Davlat standarti` 802-sonli Qarori 2. O`zbekiston Respublikasining 2019 yil 16 dekabrdagi “ Maktabgacha ta`lim va tarbiya to`g`risida`gi 595-sonli Qonuni 3. O`zbekiston Respublikasining 2020 yil 23 sentyabrdagi "Ta`lim to`g`risida`gi Qonuni, O`RQ-637-son 4. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 8 dekabrdagi “ Bolalarni boshlang`ich ta`limga majburiy bir yillik tayyorlashga bosqichma- bosqich o`tish chora-tadbirlari to`g`risida`gi 999-sonli qarori 5. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 9 martdagi “ Bolalarni boshlang`ich ta`limga majburiy bir yillik tayyorlash tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to`g`risida`gi 132-son Qarori 5. O`zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta`lim vazirligining 2020 yil 27 martdagi 54-son buyrugi asosida qabul qilingan “ Ilm yoli ” variativ dasturi. 6 yoshdan 7 yoshgacha bolgan bolalarni maktab talimiga tayyorlash . 6. Ozbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-maydagi “ O zbekistonʻ Respublikasi Maktabgacha ta lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish ʼ Konsepsiyasi ” 7. 2019 yil 13 maydagi “ Maktabgacha talim tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari togrisida ” gi 391-sonli Qarori 39 8. X.A Meliyev ,G Hamidova ,R Bo`ltakova “Tasviriy faoliyatga o`rgatish nazariyasi va texnologiyasi” o`quv qo`llanma.(Jizzax)2023 9. G.Hamidova, D.Toshtemirova “Tasviriy faoliyatga o`rgatish nazariyasi va texnologiyasi” (Jizzax) 2023 10. Maktabgacha ta`lim tashkilotlarida ta`lim jarayonini mavzuviy rejalashtirish (tayyorlov guruhi). Toshkent-2018. 11. Abdullayeva Nafisa Shavkatovna. Maktabgacha ta`limni variativ yondashuv asosida takomillashtirish. T.: 2019 yil 12.Axmedova X., Raximova L. Bolaga yo`naltirilgan ta`lim» dasturini tashkil etish. T.: 2012 y 13.Komilova G. O. Maktabgacha yoshdagi (5-6 yosh) bolalarga ekologik tarbiya berishda xalq topishmoqlaridan foydalanishning pedagogik imkoniyatlari. T.: 2021 14. Nazirova Guzal Malikovna. Maktabgacha ta`lim muassasalarida pedagogik jarayonlarni takomillashtirish. T.: 2019 y. 15. Qodirova F . R ., Toshpo ` latova Sh . Q ., Kayumova N . M ., A ` zamova M . N . “ Maktabgacha pedagogika ” 5111800- Maktabgacha ta ` lim bakalavriat ta ` lim yo ` nalishi talabalari uchun darslik . Toshkent-2019 16. Rahimov SH. Asosiy vazifa — bolalarni ta`limga qamrab olish.// “ Maktabgacha ta`lim` jurnali, 3-son, 2017, 2 bet. 17. Tilyabova N. U.Maktabgacha katta yoshdagi bolalarda insonparvalik his- tuyg`ularini shakllantirish. T.: 2018 18. To`ychiyeva Inoyatxon Ibragimovna. Maktabgacha ta`lim tashkilotlarida tayyorlov guruxi bolalarning fikrlash faolligini rivojlantirish T.: 2020 y. 40 19. Tulenova X.B.Maktabgacha tarbiya muassasalarida 5-7 yoshli bolalar jismoniy tarbiyasini takomillashtirish. 20. Prezident.uz 21. www.ziyo.uz.com . 22. www.pedagog.uz 23. www.arxiv.uz 24. www.ziyonet.uz 41

Maktabgacha ta`lim tashkilotida bolalarini dekorativ san`at asosida 
 

MUNDARIJA

KIRISH

I-BOB.  MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTIDA DEKORATIV RASM CHIZISHGA O‘RGATISHNING VAZIFALARI

1.1. Maktabgacha ta’lim tashkilotida dekorativ rasm chizishga o‘rgatishning mazmuni va vazifalari. 

1.2. Katta guruhda dekorativ rasm chizishga o‘rgatishning mazmuni va vazifalari

  1. Tayyorlov guruhda dekorativ rasm chizishga o‘rgatishning mazmuni va vazifalari.

II-BOB.  MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI DEKORATIV RASM CHIZISHGA O‘RGATISH

2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarni rasm chizishga o‘rgatish

2.2. Maktabgacha ta’lim tashkilotida mazmunli rasm chizishga o‘rgatishning vazifalari.

2.3. Maktabgacha ta’lim tashkilotida dekorativ rasm chizishga o‘rgatishning vazifalari. 

XULOSA

ADABIYOTLAR RO`YXAT

Sotib olish