“Maktabgacha ta’lim tashkilotiga bolaning moslashuvida tarbiyachining kasbiy kompetentsiyalari” - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	249.9KB
Покупки	2
Дата загрузки	02 Февраль 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Продавец

Saidmuhammadalixon Ataullayev

Дата регистрации 29 Ноябрь 2023

103 Продаж

“Maktabgacha ta’lim tashkilotiga bolaning moslashuvida tarbiyachining kasbiy kompetentsiyalari”

Купить

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
“MAKTABGACHA TA’LIM METODIKASI” KAFEDRASI
“MAKTABGACHA PEDAGOGIKA” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: “Maktabgacha ta’lim tashkilotiga bolaning moslashuvida
tarbiyachining kasbiy kompetentsiyalari”

Kurs ishi rahbari: O.Tinibekov
Bajardi: MT-22-10 (C) talabasi
X. Abduraxmonova
“Himoyaga tavsiya etilsin”
“Maktabgacha ta’lim metodikasi”
kafedrasi mudiri
____________PhD,dotsent X.I.Yusupova
TOSHKENT-2024

MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………3
I. BOB MTTNI BOLALAR PEDAGOGIKASIDA O’RNI
I.1. Maktabgacha pedagogika fanining vazifalari va uni boshqa
fanlar bilan aloqasi……………………………………………………………….4
I.2. Maktabgacha pedagogikaning ilmiy-tadqiqot metodlari va o’rni…………..13
II. BOB MAKTABGACHA TA’LIM MUASSASASIDA BOLA
SHAXSINI SHAKLLANTIRISH YO’LLARI
II.1. Maktabgacha ta’lim jarayonida tarbiyachining bolaga ta’lim-tarbiya
berishda shaxsga yo’naltirigan ta’lim…………………………………………....18
II.2. Maktabgacha yoshdagi bolaning rivojlanishiga ta’sir
ko’rsatuvchi faktorlar …………………………………………………………....23
XULOSA………………………………………………………………………....29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………….....31
2

Kirish
Maktabgacha ta’lim uzluksiz ta’limning boshlang’ich qismi hisoblanadi. U
bolaning sog’lom va rivojlangan shaxs bo’lib shakllanishini ta’minlab, o’qishga
bo’lgan ishtiyoqini uyg’otib, tizimli o’qitishga tayyorlab boradi. 6-7 yoshgacha
bo’lgan maktabgacha ta’lim davlat va nodavlat bolalar maktabgacha ta’lim
muassasalarida va oilada amalga oshiriladi. Maktabgacha ta’limning maqsadi –
bolalarni maktabdagi o’qishga tayyorlash, bolani sog’lom, rivojlangan, mustaqil
shaxs bo’lib shakllantirish, qobiliyatlarini ochib berish, o’qishga, tizimli ta’limga
bo’lgan ishtiyoqini tarbiyalashdir.
Maktabgacha ta’lim muassasasida bolalarning hayoti va sog’lig’ini
muhofaza qilish maktabgacha ta’lim muassasasi hamda shtatdagi tibbiyot
xodimlari, shuningdek maktabgacha ta’lim muassasasiga biriktirilgan sog’liqni
saqlash organlarining tibbiyot xodimlari tomonidan amalga oshiriladi.
Maktabgacha ta’lim muassasasida bolalarning hayoti va sog’lig’ini
muhofaza qilishni tashkil etish tartibi va qoidalari, maktabgacha ta’lim
muassasasiga bolalarni olib kelish va olib ketish qoidalari, maktabgacha ta’lim
muassasasi binolarida xavfsizlikni tashkil etishga oid talablar, maktabgacha ta’lim
muassasasida yong’in xavfsizligini tashkil etishga oid talablar, hudud xavfsizligiga
bo’lgan talablar “Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarning hayoti va
sog’lig’ini muhofaza qilishni tashkil etish tartibi to’g’risida Nizom” bilan tartibga
solinadi. Maktabgacha ta’lim muassasalari – O’zbekiston Respublikasidagi ta’lim
muassalarining turi bo’lib, turli yo’nalishdagi maktabgacha bo’lgan davrdagi
umumta’lim dasturlarini amalga oshiradi. Maktabgacha ta’lim muassasalari 2
yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan bolalarni tarbiyalashni, o’qitishni, nazorat qilishni,
parvarishlashni va sog’lomlashtirishni ta’minlaydi.
3

I. MTTNI BOLALAR PEDAGOGIKASIDA O’RNI
1.1. Maktabgacha pedagogika fanining vazifalari va uni boshqa fanlar
bilan aloqasi
Maktabgacha pedagogika fani bola shaxsini shakllantirishdek ijtimoiy
buyurtmani bajarish asosida jamiyat taraqqiyotini ta’minlashga alohida hissa
qo’shadi. Maktbgacha pedagogika fani maqsadi va vazifalarining belgilanishida
ijtimoiy munosabatlar mazmuni, davlat va jamiyat qurilishi, uning hayotida
yetakchi o’rin tutuvchi g’oyalar mohiyati muhim ahamiyatga ega.
O’zbekiston Respublikasida demokratik, insonparvar hamda huquqiy
jamiyatni barpo etish sharoitida mazkur fan maktabgacha yoshdagi bolalarni har
tomonlama uyg’un rivojlantirish, ularni maktab ta’limiga tayyorlash vazifasini
muvafaqqiyatli hal etadi. Mazkur jarayonda quyidagi vazifalarni bajarishga e’tibor
qaratiladi: 1
1. Har tomonlama uyg’un rivojlangan bola shaxsini rivojlantirishga
yo’naltirilgan pedagogik jarayonning mohiyatini o’rganish.
2. Bola shaxsini har tomonlama kamol toptirish qonuniyatlarini aniqlash.
3. Ijtimoiy taraqqiyot darajasidan kelib chiqqan holda, rivojlangan xorijiy
mamlakatlar maktabgacha ta’lim tizimi tajribasini o’rganish asosida ta’lim tizimini
takomillashtirish.
4. Maktabgacha ta’lim muassasalari hamda ularda faoliyat olib borayotgan
tarbiyachilar faoliyati mazmunini asoslash.
5. Ilg’or pedagogik tajribalarni umumlashtirish va amaliyotga joriy etish.
6. Tarbiyachilarni maktabgacha pedagogikaga oid bilimlar hamda ta’lim-
tarbiya usullari bilan qurollantirish
7. Ta’lim-tarbiya birligi hamda ijtimoiy tarbiya yo’nalishlari o’rtasidagi
o’zaro aloqadorlikni ta’minlashning pedagogik shart-sharoitlarini o’rganish.
8. O’qitish hamda tarbiyalash jarayonining samarali
texnologiyalarini yaratish.
1
Rahimov Sh. Asosiy vazifa – bolalarni ta'limga qamrab olish. // “Maktabgacha ta'lim” jurnali, 3-son, 2017. 2-3 bet .
4

9. Oila tarbiyasini muvaffaqiyatli tashkil etish yuzasidan ota-onalar
uchun ilmiy-metodik tavsiyalarni ishlab chiqish.
Bizga yaxshi ma’lumki, har bir fan o’zining tayanch tushunchalari,
qonuniyatlari, tamoyillari, qoidalari tizimiga ega. Aynan mana shu holat uning fan
sifatida e’tirof etilishini kafolatlaydi. Fanning mohiyatini ochib beruvchi eng
muhim, asosiy tushuncha kategoriya deb ataladi. Maktabgacha pedagogika
fanining asosiy kategoriyalari maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyalanuvchisi
shaxsi kamolotini ta’minlash, ta’lim va tarbiya samaradorligiga erishishga
haratilgan jarayonlarning umumiy mohiyatini yoritadi. Eng muhim kategoriyalar
sirasiga quyidagilar kiradi: ta’lim (o’qitish, o’qish), tarbiya, ma’lumot, shakllanish
va rivojlanish.
Ta’lim – tarbiyalanuvchilarni nazariy bilim, amaliy ko’nikma va malakalar
bilan qurollantirish, ularning bilish qobiliyatlarini o’stirish va dunyoqarashlarini
shakllantirishga yo’naltirilgan jarayon. Ta’lim o’zida uch asosiy elementni aks
ettiradi: bilim, ko’nikma va malaka.
Bilim – tarbiyalanuvchining ongida tushunchalar, sxemalar, ma’lum
obrazlar ko’rinishida aks etuvchi borliq haqidagi tizimlashtirilgan ilmiy
ma’lumotlar majmui.
Ko’nikma – shaxsning muayyan faoliyatni tashkil eta olish qobiliyati.
Malaka – muayyan harakat yoki faoliyatni bajarishning avtomatlashtirilgan
shakli.
Ta’lim ikki tomonlama tavsifga ega bo’lib, o’qitish va o’qishni o’z ichiga
oladi.
O’qitish – pedagogik faoliyat bo’lib, u bilim, ko’nikma va malakalarni
bolalarga singdirish, ularning bilish va amaliy faoliyatiga rahbarlik qilishdir.
O’qish – ta’lim oluvchining bilim, ko’nikma va malakalarni egallashdagi
amaliy faoliyatidir.
Tarbiya pedagogikadagi asosiy tushunchalardan biri sanaladi. Jamiyat va
pedagogikaning tarixiy rivoji davomida mazkur kategoriyani tushuntirishga
turlicha yondashuvlar yuzaga keldi. Eng avvalo, keng va tor ma’nodagi tarbiya
5

farqlanadi. Keng ma’noda tarbiya shaxsga jamiyatning ta’sir etishi, ijtimoiy hodisa
sifatida qaraladi. Mazkur holatda tarbiya ijtimoiylashtirish bilan uyg’unlashadi.
Tor ma’nodagi tarbiya deganda, pedagogik jarayon sharoitida ta’lim
maqsadini amalga oshirish uchun pedagog va tarbiyalanuvchilarning maxsus
tashkil etilgan faoliyati tushuniladi. Ushbu holatda pedagoglarning tarbiyaviy
faoliyati tarbiyaviy ish deb ataladi.
Tarbiya – muayyan aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida
yosh avlodni har tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini
tarkib toptirish jarayoni.
Ma’lumot – ta’lim-tarbiya natijasida o’zlashtirilgan va tizimlashtirilgan
bilim, hosil qilingan ko’nikma va malakalar hamda tarkib topgan dunyoqarash
majmui.
Shakllanish – pedagogikaning asosiy kategoriyalaridan biri bo’lib,
ko’pincha “shaxsning shakllanishi” tarzida ishlatiladi. Jumladan, pedagog olim
Y.K.Babanskiy shaxsning shakllanishi pedagogikaning asosiy kategoriyalaridan
biri bo’lib, muhit, irsiyat, tarbiya ta’sirida uning rivojlanishi jarayoni va
natijasidir 2
, degan ta’rifni beradi. V.A.Slastenin, I.F.Isayev, Y.N.Shiyanovlarning
fikricha, shakllanish – hayotiy faoliyat jarayoni va maxsus tarbiyaviy xatti-
harakatlar ta’sirida inson rivojlanishining muhim shakli. Shaxsning shakllanishi –
bu ijtimoiylashuv, tarbiya va o’zini-o’zi rivojlantirish jarayoni va natijasi.
Shakllantirish – “aniq shaklga kiritish, tugallanganlik”ni bildiradi 3
.
Bizningcha, shakllanish pedagogik tushuncha sifatida zamonaviy
yondashuv asosida I.P.Podlasiy tomonidan to’liqroq ochib berilgan: “Shakllanish –
hech qanday istisnosiz omillar – ekologik, ijtimoiy, iqtisodiy, pedagogik va
boshqalarning ta’sirida insonning rivojlanish jarayoni. Shakllanish – undan keng
foydalanilayotganligiga qaramay, hali to’liq o’zlashtirilmagan pedagogik
kategoriya. Shakllanishning mazmuni ba’zi holatlarda juda qisqarib ketadi, ba’zan
esa, haddan tashqari kengaytirib yuboriladi. Avval nashr etilgan pedagogik
2
Бабанский Ю.К., Сластенин В.А., Сорокин Н.А., Мальковская Т.Н., Белозерцев Е.П., Поляков В.А.,
Гришин Д.М. Педагогика / Под. ред. Ю.К. Бабанского. – М.: Просвещение, 1991. – С.10.
3
Сластенин В.А., Исаев И.Ф., Шиянов Е.Н. Общая педагогика. / Под. ред. В.А. Сластенина: В 2 ч. – М.:
ВЛАДОС, 2003. – Ч.1. – С.91.
6

adabiyotlarda shakllanish atamasi ba’zan boshqarilmaydigan, shaxsga ta’sir
ko’rsatuvchi tasodiflarni aniqlash uchun qo’llanilgan. Masalan, pedagogika
qo’llanmasining taniqli muallifi P.N.Gruzdev shakllanishni stixiyali tarbiya –
“ongli faoliyatdan mustaqil tarzda odamlarga ta’sir etuvchi turli shart-sharoitlar”
deb nomlashni taklif etgan” 4
.
Rivojlanish – shaxsning fiziologik va intellektual o’sishida namoyon
bo’ladigan miqdor va sifat o’zgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi murakkab
jarayon. Boshqacha aytganda, rivojlanish deganda tarbiyalanuvchining psixikasi va
jismoniy taraqqiyotida bosqichma-bosqich va qonuniy o’zgarishlarning sodir
bo’lishiga aytiladi. Rivojlanish – bu yangi sifat holatiga o’tish, harakat va
o’zgarishlar jarayoni. Maktabgacha pedagogikada rivojlanish haqida gap ketganda
yoshga doir (maktabgacha yosh davrlari bilan bog’liqlikda rivojlanishning o’ziga
xosliklari va qonuniyatlari), individual (rivojlanishning individual o’ziga
xosliklari), shaxsiy (bolada shaxsiy sifatlarning yuazaga kelishi va ularning o’ziga
xosliklari) rivojlanishni alohida ajratib ko’rsatish maqsadga muvofiq.
Ijtimoiy tarbiya mohiyatini ilmiy jihatdan asoslash ma’lum pedagogik
hodisaning muayyan vaziyatlarda namoyon bo’lish qonuniyatlarini bilishni taqozo
etadi. Bizga ma’lumki, pedagogik hodisa murakkab tuzilmaga ega bo’lib, uning
umumiy mohiyatini to’laqonli anglash uchun bir qator fanlarning imkoniyatlariga
tayaniladi. Ana shu nuqtai nazardan maktabgacha pedagogika fani bilan quyidagi
fanlar o’rtasida yaqin aloqadorlik mavjud:
1. Falsafa – shaxs rivojlanishi jarayonining dialektik xususiyatlari,
muayyan pedagogik g’oya, qarash hamda ta’limotlarning falsafiy jihatlari kabi
masalalarni tahlil etishga imkon beradi.
2. Iqtisod – maktabgacha ta’lim muassasalarining faoliyatini yo’lga
qo’yish, o’quv binolarini qurish, ta’lim-tarbiya jarayonlarini tashkil etish va
ularning moddiy-texnika va zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlash kabi
masalalarning iqtisodiy jihatlarini anglashga xizmat qiladi.
3. Sotsiologiya – ijtimoiy munosabatlar mazmuni, ularni tashkil etish
4
Подласый И.П. Педагогика. – М.: Высшее образование, 2008. – Б.60-61.
7

shartlari xususida ma’lumotlarga ega bo’lish asosida ta’lim-tarbiya jarayoni
ishtirokchilarining o’zaro munosabatlarini samarali tashkil etish uchun imkoniyat
yaratadi.
4. Etika – shaxs ma’naviyatini shakllantirish, unda eng oliy insoniy
sifatlar, axloqiy ong va ma’naviy-axloqiy madaniyatni tarbiyalashda muhim o’rin
tutuvchi nazariy g’oyalarni pedagogik jarayonga tatbiq etishda alohida o’rin tutadi.
5. Estetika – shaxs tomonidan go’zallikning his etilishi, unga intilishi,
shuningdek, unda estetik didni tarbiyalashda muhim yo’nalishlarni aniqlashga
xizmat qiladi.
6. Fiziologiya – o’quv-tarbiya jarayonida bolalarning fiziologik,
anatomik xususiyatlarini inobatga olinishi uchun boshlang’ich asoslarni beradi.
7. Gigiyena – bolalarning salomatligini muhofazalash, ularning jinsiy
jihatdan to’g’ri shakllantirishda nazariy va amaliy g’oyalari bilan yordam beradi.
8. Psixologiya – shaxsda ma’naviy-axloqiy, ruhiy-intellektual, hissiy-
irodaviy sifatlarni tarkib toptirish uchun zamin yaratadi.
9. Tarix – maktabgacha pedagogika fani taraqqiyoti, ta’lim-tarbiya
jarayonlarining dinamik, dialektik xususiyatlarini inobatga olish, shuningdek, xalq
maktabgacha pedagogikasi g’oyalarini kelgusi avlodga uzatish uchun
yo’naltiriladi.
10. Madaniyatshunoslik – bolalarda insoniyat tomonidan yaratilgan
moddiy va ma’naviy madaniyat asoslari haqidagi tasavvurni shakllantirish, ularda
madaniy xulq-atvor xislatlarini tarkib toptirish uchun xizmat qiladi.
11. Tibbiy fanlar – shaxsning fiziologik-anatomik jihatidan to’g’ri
rivojlanishini ta’minlash, uning organizmida namoyon bo’layotgan ayrim
nuqsonlarni bartaraf etishga amaliy yondashuv, shuningdek, nuqsonli bolalarni
o’qitish hamda tarbiyalash muammolarini o’rganishda ko’maklashadi.
O’zbekistonda maktabgacha ta’lim muassasalarining zamonaviy tizimi
8

Maktabgacha ta’lim muassasalari, faoliyat yo’nalishiga ko’ra, quyidagi
turlarga bo’linadi: 5
 Bolalar yaslisi, bolalar yasli bog’chasi, bolalar bog’chasi, uydagi
bolalar bog’chasi (mustaqil muassasa yoki filial sifatida).

 Maktabgacha tarbiya va boshlang’ich ta’lim mussasasi (bolalar
bog’chasi-maktab).
 Tarbiyalanuvchilarni bir yoki bir nechta yo’nalishda (til, badiiy
estetik, sport va boshqalar) tarbiyalovchi maktabgacha ta’lim muassasalari.
 Tarbiya jismoniy va ruxiy rivojlanishdagi og’ishlarni kvalifikatsion
yaxshilovchi tiklovchi turdagi bolalar bog’chasi.
 Tibbiyot gigiena, profilaktika va sog’lomlashtirish, tadbir va
proseduralarini amalga oshiruvchi zaiflashgan bolalarni nazorat qilish va
sog’lomlashtirish bog’chasi.
 Birlashtirilgan turdagi bolalar bog’chasi (birlashtirilgan turdagi bolalar
bog’chasiga rivojlantiruvchi, tiklovchi va sog’lomlashtiruvchi guruhlar
umumlashtirilgan ko’rinishda kiradi).
Maktabgacha ta’lim muassasasining ish tartibi va u yerda bolalarning bo’lish
davomiyligi davlatning maktabgacha ta’lim sifat va darajasiga bo’lgan talablari,
nizom, maktabgacha ta’lim muassasasi va ota-onalar orasida tuzilgan shartnoma,
hamda ta’sischilar tomonidan belgilanadi.
Imkoniyatlari cheklangan bolalar uchun maxsus maktabgacha ta’lim
muassasalari tashkil qilingan bo’lib, u yerga bolalar davlatning joylardagi vakolatli
ta’limni boshqarish va sog’liqni saqlash organlari tarafidan tashkil qilingan ruhiy-
tibbiy pedagogik komissiyaning xulosasiga binoan qabul qilinadi.
Maktabgacha ta’lim muassasalarining asosiy maqsadlari
Maktabgacha ta’lim, olinish shakli va usullaridan qat’iy nazar, quyidagi
maqsadlarni o’z oldiga qo’yadi:
5
Rahimov Sh. Asosiy vazifa – bolalarni ta'limga qamrab olish.// “Maktabgacha ta'lim” jurnali, 3-son, 2017. 2-3 bet.
9

Maktabgacha ta’lim maqsad va vazifalarni amalga oshirishda ijtimoiy va
xayri tashkilotlari, mahalla, xalqaro fondlar faol ishtirok etadilar.
O’zbekistonda maktabgacha ta’lim davlat tilida hamda qoraqalpoq, rus,
tojik, qirg’iz, qozoq va turkman tillarida olib boriladi.
o Maktabgacha tarbiya va boshlang’ich ta’lim mussasasi (bolalar
bog’chasi-maktab).
o Tarbiyalanuvchilarni bir yoki bir nechta yo’nalishda (til, badiiy
estetik, sport va boshqalar) tarbiyalovchi maktabgacha ta’lim muassasalari.
o Tarbiya jismoniy va ruxiy rivojlanishdagi og’ishlarni kvalifikatsion
yaxshilovchi tiklovchi turdagi bolalar bog’chasi.
o Tibbiyot gigiena, profilaktika va sog’lomlashtirish, tadbir va
proseduralarini amalga oshiruvchi zaiflashgan bolalarni nazorat qilish va
sog’lomlashtirish bog’chasi.
o Birlashtirilgan turdagi bolalar bog’chasi (birlashtirilgan turdagi bolalar
bog’chasiga rivojlantiruvchi, tiklovchi va sog’lomlashtiruvchi guruhlar
umumlashtirilgan ko’rinishda kiradi).
o Bolalarni maktabda o’qishga maqsadli va tizimli tayyorlash;
o Bolalarning shaxsiy qobiliyatlari va iste’dodlarini rivojlantirish;
o Bolalarni milliy, umuminsoniy va madaniy qadriyatlar bilan
tanishtirish, bolani intellektual rivojlantirish;
o Bolalarda yuqori ma’naviy va odob axloq asoslarini shakllantirish;
o Bolalarning jismoniy va ruhiy sog’ligini mustahkamlash.
Maktabgacha ta’lim maqsad va vazifalarni amalga oshirishda ijtimoiy va xayriya
tashkilotlari, mahalla, xalqaro fondlar faol ishtirok etadilar.
O’zbekistonda maktabgacha ta’lim davlat tilida hamda qoraqalpoq, rus,
tojik, qirg’iz, qozoq va turkman tillarida olib boriladi.
Maktabgacha ta’lim muassasalari haqida qisqacha statistik ma’lumot 6
6
www.stat.uz 2017 yil
10

1.2.Maktabgacha pedagogikaning ilmiy-tadqiqot metodlari.
Maktabgacha pedagogika fani rivoji muayyan pedagogik muammolarni
tadqiq etish maqsadida olib borilgan tadqiqot ishlarining g’oyasi, mazmuni hamda
natijalari hisobiga ta’minlanadi. Ijtimoiy va ishlab chiharish jarayonining keskin
rivojlanishi shaxsni har tomonlama kamol toptirish imkonini beruvchi omil hamda
pedagogik shart-sharoitlarni aniqlash, jamiyat va shaxs ma’naviyatiga ziyon
yetkazuvchi holatlarni bartaraf etishni taqozo qiladi. Tarbiya jarayonlarining
mohiyatini anglash ularni keng yoki tor doirada o’rganish, mavjud ko’rsatkichlar
vositasida ularning sodir bo’lish sabablarini o’rganish, zarur chora-tadbirlarni
belgilash ilmiy izlanishlarni tashkil etish zaruriyatini yuzaga keltiradi. Pedagogik
izlanishlarning samarali kechishi bir qator ob’yektiv va subyektiv omillarga
bog’liq. Mazkur jarayonda maqsadga muvofiq keluvchi, maqbul. Ayni vaqtda
samarali bo’lgan metodlarni tanlay olish ham muhimdir.
Pedagogik ilmiy-tadqiqot metodlari shaxsni tarbiyalash, unga muayyan
yo’nalishlarda chuqur, puxta ilmiy bilimlarni berishga berish tamoyillari, ob’ekti
12

va sub’ektiv omillarini aniqlovchi pedagogik jarayonning ichki mohiyati, aloqa va
qonuniyatlarini maxsus tekshirish va bilish usullaridir.
Ayni vaqtda, O’zbekiston Respublikasida pedagogik yo’nalishda olib
borilayotgan ilmiy izlanishlar dialektik yondashuvga asoslanadi. Pedagogik hodisa,
voqyelik va ularning qonuniyatlarilarni aniqlashga bunday yondashuv pedagogik
hodisa va jarayondlarning umumiy aloqasi, ularning izchil, uzluksiz rivojlanishi,
bolaning fiziologik rivoji uning psixologik, intellektual jihatdan takomilashtirib
borishini ta’minlashi, šarama-šarshiliklarning shaxs kamolotini ta’minlashdagi
o’rni va roli, shuningdek, dialektika kategoriyalarining ahamiyatini e’tirof etadi. 7
Pedagogik ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirish murakkab, muayyan
muddatni taqozo etuvchi, izchillik, uzluksizlik, tizimlilik hamda aniq maqsad kabi
xususiyatlarga ega bo’lgan jarayon bo’lib, uning samarali bo’lishi uchun bir qator
shartlarga rioya etish zarur. Ular quyidagilardir:
1) muammoning dolzarbligi va mavzuning aniq belgilanganligi;
2) ilmiy farazlarning to’g’ri shakllantirilganligi;
3) vazifalarning tadqiqot maqsadi asosida to’g’ri belgilanganligi;
4) tadqiqot metodlar tizimiga nisbatan ob’ektiv yondashuv;
5) tajriba-sinov ishlari jarayoniga jalb etiluvchi respondentlarning yosh,
psixologik va shaxsiy xususiyatlari, shuningdek, shaxs rivojlanishi
qonuniyatlarining to’g’ri hisobga olinganligi;
6) tadqiqot natijalarini oldindan tashhislash va uning natijalarini aytib
o’tish;
7) tadqiqot natijalarining kafolatlanganligi.
Zamonaviy sharoitda, pedagogik yo’nalishda, tadqiqotlarni olib borishda
quyidagi metodlardan foydalanilmoqda:
1. Pedagogik kuzatish metodi.
2. Suhbat metodi.
3. Anketa metodi.
4. Intervyu metodi.
7
Quronov M. Bolam baxtli bo’lsin, desangiz...: ota-onalar uchun. – T.: Manaviyat, 2017. – 320 b
13

5. Ta’lim muassasasi hujjatlarini tahlil qilish metodi.
6. Test metodi.
7. Pedagogik tahlil metodi.
8. Bolalar ijodini o’rganish metodi.
9. Pedagogik tajriba metodi.
10. Matematik-statistik metod.
Pedagogik kuzatish metodi. Uni qo’llash jarayonida, ta’lim
muassasalarining o’quv-tarbiya ishlari jarayonini o’rganish asosida tadqiq
etilayotgan muammo holat aniqlanadi, tajriba- avvali va yakunida qo’lga
kiritilgan ko’rsatkichlar o’rtasidagi farq to’g’risidagi ma’lumotga ega
bo’linadi. Pedagogik kuzatish murakkab va o’ziga xos xususiyatlarga
ega. Kuzatish aniq maqsad asosida, uzluksiz, izchil va tizimli amalga oshirilsa,
kutilgan natijani qo’lga kiritish mumkin. Olib borilayotgan pedagogik kuzatish
ta’lim-tarbiya sifatini oshirish, bola shaxsini shakllantirishga xizmat qilsa, mazkur
metodning ahamiyati yanada oshadi. Pedagogik kuzatuvni tashkil etishda xatoga
yo’l qo’ymaslik muhimdir.
Buning uchun tadqiqotchidan quyidagilar talab etiladi:
1) kuzatuv jarayonida aniq maqsadga egalik;
2) kuzatishni tizimli ravishda yo’lga qo’yish;
3) kuzatishning har bir bosqichida muayyan vazifalarni hal etish;
4) har bir holatning mohiyatini sinchiklab o’rganish;
5) xulosa chišarishga shoshilmaslik.
Suhbat metodi. Bu metod pedagogik kuzatish jarayonida ega bo’lingan
ma’lumotlarni boyitish, mavjud holatga to’g’ri baho berish, muammoning
yechimini topishga imkon beruvchi pedagogik shart-sharoitlarni yaratish, tajriba-
sinov ishlari sub’ektlari imkoniyatlarini muammo yechimiga jalb etishga
yordam beradi. Suhbat maqsadga muvofiq holda indiviudal, guruhli hamda
ommaviy shaklda o’tkaziladi. Suhbat jarayonida respondentlarning imkoniyatlari
to’la-to’kis namoyon bilishga erishish muhimdir. Uning samarali bo’lishi uchun
14

quyidagilarga amal qilish maqsadga muvofiq: 8
1) maqsaddan kelib chiqqan holda suhbat uchun belgilanuvchi
savollarning mazmuni aniqlash hamda savollar o’rtasidagi mantiqiylik va
izchillikni ta’minlash;
2) suhbat joyi va vaqtini aniq belgilash;
3) suhbat ishtirokchilarining soni xususida ma’lum to’xtamga kelish;
4) suhbatdosh to’g’risida avvaldan muayyan ma’lumotlarga ega bo’lish;
5) suhbatdosh bilan samimiy munosabatda bo’lish;
6) suhbatdoshning o’z fikrlarini erkin va batafsil ayta olishi uchun
sharoit yaratish;
7) savollarning aniq, qisqa va ravshan berilishiga erishish;
8) olingan ma’lumotlarni o’z vaqtida tahlil qilish.
Intervyu metodi respondent tomonidan tadqiq etilayotgan muammoning u
yoki bu jihatini yorituvchi hodisaga nisbatan munosabat bildirilishini ta’minlaydi.
Intervyu respondent e’tiboriga turkum savollarni havola etish asosida o’tkaziladi.
Intervyu jarayonida olingan savollarga nisbatan tadqiqotchi tomonidan munosabat
bildirilishi uning samarasini oshiradi.
Ta’lim muassasasi hujjatlarni tahlil qilish metodi. Pedagogik hodisa va
dalillarni tekshirish maqsadida ta’lim muassasalari faoliyati mazmunini yorituvchi
ma’lumotlarni tekshirish maqsadga muvofiqdir. Mazkur metod O’zbekiston
Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi qonuni hamda “Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi” talablarining ta’lim muassasalari amaliyotidagi bajarilish holatini
o’rganish, bu boradagi faolllik darajasi, erishilgan yutuq hamda yo’l qo’yilgan
kamchiliklarni aniqlash, ilg’or tajribalarni ommalashtirish va maktabgacha ta’lim
muassasasi pedagogik tajribasini oshirish maqsadida qo’llaniladi. 9
Ta’lim muassasasi faoliyati mohiyatini yorituvchi hujjatlar quyidagilardan
iborat: o’quv mashg’ulotlarining jadvali, o’quv dasturi, guruh jurnallari,
bolalarning shaxsiy varaqalari, buyruqlar, Pedagogik Kengash yig’ilishi
bayonnomalari yozilgan daftar, Pedagogik Kengash šarorlari, ta’lim muassasasi
8
Quronov M. Bolam baxtli bo’lsin, desangiz...: ota-onalar uchun. – T.: Manaviyat, 2017. – 320 b
9
A. Avloniy. Turkiy guliston yohud axloq. –T.: O’qituvchi, 201 2
15

smetasi hamda pasporti, tarbiyaviy ishlar rejasi, o’quv-tarbiya ishlarini tashkil etish
borasidagi hisobotlar, ta’lim muassasasi jihozlari (o’quv partalari, stol stullar,
yumshoq mebellar va hokazolar) qayd etilgan daftar va hokazolar.
Mazkur metod muayyan yo’nalishlarda o’quv-tarbiya ishlari samaradorligi
darajasi, bolalarda hosil bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalar hajmi, ilg’or
pedagogik tajribalar mazmunini o’rganishda muhim ahamiyatga ega.
Bolalar ijodini o’rganish metodi. Mazkur metod bolalarning muayyan
yo’nalishlardagi layoqati, qobiliyati, shuningdek, ma’lum fan sohalari bo’yicha
bilim, ko’nikma va malakalari darajasini aniqlash maqsadida qo’llaniladi. Uni
qo’llashda bolalarning ijodiy ishlari – kundaliklari, insholari, yozma ishlari,
referatlari, hisobotlari muhim vosita bo’lib xizmat qiladi. Metodning afzalligi
shundaki, u ma’lum bolaga xos bo’lgan individual imkoniyatni ko’ra olish,
baholash va uni rivojlantirish uchun zamin yaratadi.
Pedagogik tajriba (eksperiment – lotincha “sinab ko’rish”, “tajriba qilib
ko’rish”) metodi. Pedagogik tajriba metodidan muammo yechimini topish
imkoniyatlarini o’rganish, mavjud pedagogik sharoitlarning maqsadga erishishning
kafolatlay olishi, ilgari surilayotgan tavsiyalarning amaliyotda o’z in’ikosiga ega
bo’la olishi hamda samaradorligini aniqlash maqsadida foydalaniladi. Muayyan
muammo yechimini topishga yo’naltirilgan pedagogik tajriba ma’lum doirada, soni
aniq belgilangan respondentlar ishtirokida amalga oshiriladi. Mazkur metoddan
foydalanish tadqiqotchi tomonidan ilgari surilayotgan maxsus metodikaning
samaradorligini aniqlay hamda unga baho bera olishi zarur.
16

I. MAKTABGACHA TA’LIM MUASSASASIDA BOLA SHAXSINI
SHAKLLANTIRISH YO’LLARI
2.1. Maktabgacha ta’lim jarayonida bolaga ta’lim-tarbiya berishda
shaxsga yo’naltirigan ta’lim
Maktabgacha ta’lim jarayonida bolaga ta’lim-tarbiya berishda shaxsga
yo’naltirigan ta’lim modeli ustuvor sanaladi. Shaxsga ongli yondashishning
maqsadi-shaxsni rivojlantirish, uni berilgan standart va bosim ostida “o’zgartirish
emas”, balki “uni qanday bo’lsa, shundayligicha qabul qilish” dir. Shaxsiy
yondashuv ta’lim jarayoni ishtirokchilarining shaxsiy majburiyatlarini
rivojlantirish va to’liq namoyon qilish uchun sharoit yaratishni ko’zlaydi. Shaxsiy
majburiyatlar - bu shaxs tomonidan “shaxs bo’lish” ijtimoiy buyurtmasini tatbiq
etuvchi ma’lum fazilatlarning namoyon etilishidir. 10
Pedagog tomonidan qadriyatlar orasida yo’nalishini aniqlash uning kasbiy
faoliyatini belgilaydi. Shaxsga yondashuv pedagog va bolaga o’zini shaxs sifatida
his qilishiga, ularning imkoniyatlarini aniqlash va namoyon etishga, o’zini anglab
yetishga, jamiyat tomonidan amalga oshirilishi mumkin bo’lgan o’z-o’zini anglash,
o’z-o’ziga ishonish va o’zini kashf qilish usullariga imkon yaratadi.
10
P. Yusupova. Maktabgacha pedagogika. –T.: O’qituvchi, 201 3.
17

Maktabgacha yoshda bola buyumlarning alohida yuzaki xususiyatlarini
qabul qilishning yuqori cho’qqilarini egallaydi, ko’rgazmali shakldagi amaliy va
aqliy vazifalarning yechimini topadi. Lekin bola hali buyumlarning ko’rinishiga
ahamiyatsiz bo’ladi. Bu tabiiy hol chunki buyumlar uning uchun mavjuddir va ular
bolani faqat amaliy va aqliy faoliyat ob’ekti sifatida qiziqtiradi. Maktabgacha
yoshdagi bola buyumlarning mohiyatini emas, balki ularning tashqi ko’rinishi va
ishlatilishiga qarab ish tutadi. Buyumlarning bizlarga qanday ko’rinishi bilan
mohiyati o’rtasida katta farq bor. Buyumlarning mohiyati yuzaki emas, u shaxsiy
tajriba orqasida yuzaga kelmaydi, to’g’ridan-to’g’ri qabul qilinmaydi. U ijtimoiy
tashkillashtirilgan o’quv – dunyoni ilmiy anglash orqali kashf etiladi.
Tubdan o’zgartirilgan o’qitish – bola va pedagogning hamkorlikdagi
tubdan o’zgartirilgan (ko’rgazmali-rivojlantiruvchi) pedagog va bola shaxsini
mustaqil tarbiyalashga yo’naltirilgan faoliyati, qaysiki shaxsiy mazmunni hayotiy
bo’shliqda qimmatli ahamiyatga ega bo’lgan, pedagog va bolaning
universallashtirilgan tizimi.
Tubdan o’qitish quyidagi yondashuvlarni nazarda tutadi:
Ijtimoiy pedagogik yondashuv. Uning mazmuni shundan iboratki , bola
tomonidan insoniyat tajribasining o’zlashtirilishini ta’minlovchi rivojlanishni
amalga oshirish. Bunday yondashuv ta’lim berish jarayonini yakuniy natijaga-bola
shaxsining ijtimoiylashuviga erishishga yo’naltirilgan. Uning mohiyati bola
tomonidan jamiyatning ahloqiy, ma’naviy o’zgarishlarni tubdan isloh qilishdir.
Bunday yondashuvda ta’lim tarbiya beruvchi vazifani bajaradi.
Gnoseologik (bilish faoliyati) yondashuv o’qitish jarayoni mohiyatini
anglash jarayonidan olib chiqadi va yuzaga kelgan anglash faoliyatini
modifikatsiyalaydi (variatsiyalaydi). O’qitish insonning individual rivojlanishini
tezlashtiradi, qaysiki ijtimoiy qonunchilikka bo’ysunadi. Shu bilan birga u
insonning o’rnatilgan tartibda individual rivojlanishi bilan birga, inson ongining
umumiy tarixiy rivojlanishiga ham bog’liqdir. O’qish umumiy va individual
anglash shakllarini yaqinlashtiradi, individual faoliyatni umumiy anglash tizimiga
18

yaqinlashtiradi, bolaning shaxsiy tajribalari va o’qish va o’qitish davrida yuzaga
kelgan tushunchalar orasidagi tafovutlarni chaqiradi.
Gnoseologik o’qitishning mohiyati ta’lim vazifalarini tabiq etishda
o’qitilayotgan ob’ektning individuallashtirish jarayonini amalga oshirishdan iborat.
Psixologik yondashuv. Bu yondashuv uchun insonning rivojlanishi va
bilimlarni o’zlashtirishini psixologik nazariy bilimlarni yuzaga olib chiqishdan
iborat.
Aqliy faoliyatning bosqichma-bosqich shakllanishi nazariyasini inobatga
olgan holda (P.Ya. Galperin, N.F. Talo’zin), o’qitish birinchi materiallashgan
bosqichdan ikkinchisi, ya’ni tayanch tashqi nutq faoliyatida saqlangan bosqichga
o’tadi. Undan so’ng aqliy faoliyat to’liq ichki faoliyatda amalga oshiriladigan
uchinchi, yuqori bosqichga o’tadi. Bunday yondashuvda o’qitishning mohiyati
aqliy faoliyat shakllanishining bosqichlariga mos ravishda solishtiriladi. Bunday
yondashuvda o’qitish o’qitiluvchining shaxsiga yo’naltiriladi va rivojlantiruvchi
faoliyatni amalga oshiradi.
Akmeologik (grekcha so’zdan olingan bo’lib, yuqori nuqta, yuksalish,
yaxshi payt va o’qish degan ma’noni bildiradi) yondashuv o’qitishning shaxsga
yo’naltirilgan xususiyatlarini ochib beradi. Uning asl mohiyati shundan iboratki,
o’qitish shaxsning hayotiy dunyosiga, pedagog va bolaning mavjud hayoti
mazmuniga bir tekisda kirib boradi. O’qitish nafaqat o’qitiluvchi va va
pedagogning fikr va munosabatlarini uyg’unlashtirib, mazmun maydonini
o’zgartiradi, balki, o’zaro munosabatlarning yaxlit sub’ektining paydo bo’lishi va
rivojlanishiga olib keladi. Bunda o’qitishning o’zaro tarbiya, o’zaro ta’lim, o’zaro
hamkorlik, o’zaro ijodiylikka aylanishiga omil bo’ladi.
Ta’lim jarayonida uslubiy tamoyillarni tadbiq etishda quyidagi ta’lim
maqsadlari mavjud: tarbiyaviy, ta’limiy, rivojlantiruvchi, amaliy.
Ta’limning tarbiyaviy maqsadi – bola extiyojlarini tarbiyalash, pedagogik
nuqtai-nazarni tadbiq etish (kattalar tomonidan boshqarilayotgan jamoaviy
faoliyatda bola tomonidan o’zining shaxsiy kechinmalari orqali “ahloqiy
bosqichlar”ni bosib o’tish yo’li).
19

Tarbiyaviy maqsadning mazmuni shundaki, bolada ahloqiy qadriyatlar
tizimi, dunyoga hissiy-baholovchi munosabat shakllanadi.
Ta’limiy maqsad shundan iboratki, bola ta’lim jarayonida o’zining aqliy
ehtiyojlarini qondirib , uni o’rab turgan haqiqatni anglab boradi.
Ta’limning tarbiyaviy, ta’limiy, rivojlantiruvchi, amaliy maqsadlari
o’qitishning munosib vosita, usul va uslublarini tanlash sharti bilan tadbiq etiluvchi
va uslubiy tamoyillarni belgilovchi asosiy faktor bo’lib xizmat qiladi.
Bolaning rivojlanishi va uning maktabga tayyorgarlik ko’rsatkichlari
quyidagilar:
1.Jismoniy tayyorgarlik (bolaning mazmuniy jihati rivojlanishining
fiziologik darajasi);
2.Psixologik tayyorgarlik (bola shaxsi tarkibining xissiy, mental (aqliy),
irodaviy rivojlanish darajasi);
3.Ijtimoiy tayyorgarlik (bolaning mazmuniy jixatdan ijtimoiy rivojlanish
darajasi).
Pedagogning maktabgacha ta’limda shaxsga yo’naltirilgan yondashuvni
amalga oshirishga tayyorgarlik ko’rsatkichlarini belgilashda 3ta sohani inobatga
olish lozim: shaxs, faoliyat bo’yicha va refleksiv. 11
Shaxs sifatida tayyorgarlik – bu pedagogik tafakkur (gnostik, ya’ni aqliy
qobiliyatlar - ilmiy ma’lumotlarni farqlash malakalari, amaliy faoliyatda ilmiy
bilimlarni to’g’ri qo’llash, pedagogik vazifalarni malakali xal etish); pedagogik
maqsadni belgilash (tashkilotchilik qobiliyatlari - o’qitish va takrorlash uchun
optimal sharoit yaratish malakalari, mashg’ulotning kerakli shakllarini tanlash,
vaqtni to’g’ri taqsimlash, o’quv jarayonini kerakli inventar jixozlari bilan
ta’minlash; o’z mehnatini tashkil etish, har qanday tadbirlarni rejalashtirish va
o’tkazish (ertaliklar, adabiy kechalar va boshqalar); pedagogik yo’naltirilganlik
(kommunikativ qobiliyatlar: ma’lum bir ta’lim olayotganlar kategoriyasi uchun
hammabop shaklda ma’lumotni taqdim etish qobiliyati, vaziyatga qarab
ma’lumotni berish usul va uslublarini to’g’rilash, birovni ishontira olish qobiliyati,
11
20

“pedagog-pedagog”, “pedagog-ota-ona”, “pedagog-menedjer”, “pedagog-bola”
darajalarida kasbiy muloqotni savodli tuzish; bolalar jamoasida ijobiy psixologik
mikroklimatni yaratish va boshqalar).
Kasbiy tayyorgarlik: pedagogik takt (intellektual mehnat bo’yicha
loyihaviy qobiliyatlar: oddiy standartlar va qaror uslublarini olib tashlab, yangi,
ajoyiblarini izlash; ushbu va o’z o’zidan ma’lum narsadan yuqorilarini ko’ra bilish;
odatdagi muammolarni asosiy bog’liqliklarini qamrab olish; qaror qabul qilishning
bir nechta turli yo’llarini aniq ko’ra bilish va hayolan eng samaraligini tanlash;
barcha masalalar xal etilib bo’lingan joyda muammoni sezish va mavjudligi;
g’oyaviy hosildorlik; bolaning individual rivojlanish o’quv jarayonini , innovatsion
o’quv rejasini, dasturni, o’z faoliyatini loyihalashtirish va boshqalar).
Refleksiv tayyorgarlik: pedagogik refleksiya (refleksiv qobiliyatlar
sezgirlikning 3 turini o’z ichiga oladi: ob’ektni his etish: real haqiqat bolalarda
qanday aks-sado berayotganiga, bunda qay darajada bolalarning qiziqish va
ehtiyojlari namoyon bo’lishiga, “ularni pedagogik tizimning talablariga mos
kelishiga” pedagogning alohida sezgirligi; me’yorni his etish va takt turli
pedagogik ta’sir ko’rsatish vositalari ta’sirida bola shaxsida va faoliyatida sodir
bo’layotgan o’zgarishlar o’lchoviga alohida sezgirlikda namoyon bo’ladi, umuman
qanday o’zgarishlar ro’y bermoqda, ular ijobiymi yoki salbiymi, qaysi belgilarga
ko’ra ular haqida so’zlash mumkin; dahldorlik hissi pedagogning shaxsiy faoliyati
kamchiliklariga, tanqidiyligi va o’quv jarayoniga javobgarlik sezgirligi bilan
ta’riflanadi).
Yuqoridagilar shaxsga yo’naltirilgan yondashuvni tadbiq etishda bola va
pedagog shaxsining alohida rivojlanishi emas, balki ta’lim jarayoni yaxlit
sub’ektining rivojlanishi amalga oshirilishi lozimligidan dalolat beradi. Mazmun-
ma’nolar tizimi yaxlit sub’ektning rivojlanish ko’rsatkichlari sifatida namoyon
bo’ladi: bola ongida shaxsiy mazmun-mohiyatlar tizimi, pedagogning shaxsiy,
hayotiy mazmun-mohiyati va ma’noviy tarkibi.
Maktabgacha ta’lim tizimining qayta tashkil etilishi - bu, avvalambor,
maktabgacha ta’lim tashkilotiga ko’proq mos keluvchi tartibni yaratish. Bundan
21

kelib chiqib, maktabgacha ta’lim tashkiloti bola ta’lim-tarbiyasida davlatning
asosiy talablarini qondira oladigan tashkilot sifatida qabul qilinishi kerak.
1.2. Maktabgacha yoshdagi bolaning rivojlanishiga ta’sir ko’rsatuvchi
faktorlar
Inson rivojlanishi – juda murakkab jarayon. U tashqi ta’sirlar hamda ichki
kuchlar ta’sirida sodir bo’ladi. Tashqi omillarga insonni o’rab turgan tabiiy va
ijtimoiy muhit, shuningd е k bolalarda muayyan xislatlarni shakllantirish bo’yicha
maqsadga yo’naltirilgan faoliyat kiradi. Ichki omillarga esa biologik, irsiy omillar
kiradi. 12
Rivojlanish jarayonida bola faoliyatning har xil turlariga jalb qilinadi
(o’yin, m е hnat, o’quv, sport va b) va muloqotga kiradi (ota-ona, t е ngdoshlar,
b е gona kishilar va b. bilan). Bunda u o’ziga xos bo’lgan faollikni namoyon etadi.
Bu muayyan bir ijtimoiy tajribani egallashga yordam b е radi.
Bola rivojlanishining har bir davri uchun faoliyat turlaridan biri asosiysi,
е takchisi bo’ladi. Bir tur boshqasi bilan almashtiriladi, biroq har bir faoliyatning
yangi turi oldingisining ichida yuzaga k е ladi.
Bola tug’ilishidan boshlab normal rivojlanishi uchun muloqot muhim
ahamiyatga ega. Faqatgina muloqot jarayonida bola inson nutqini o’zlashtirib
olishi mumkin. Bu o’z navbatida bola faoliyatida va atrof-muhitni bili shva
o’zlashtirishda е takchi vazifani bajaradi.
Shaxs rivojlanishi harakatlantiruvchi kuchlari bo’lib bola ehtiyoji va uni
qoniqtirish imkoniyati o’rtasida yuzaga k е ladigan qarama-qarshiliklar hisoblanadi.
12
P. Yusupova. Maktabgacha pedagogika. –T.: O’qituvchi, 201 3.
22

Insondagi biologik va ijtimoiy omillar – bu bir-biriga bog’liq bo’lmagan
ikki parall е l chiziqlar emas. Har bir shaxsda ular shunday chambarchas qo’shilib
k е tadiki, ularning farqlari shunday turli-tumanki, tadqiqotchilar bola rivojlanishi
asosida ikki o’ta muhim bo’lgan omilni irsiyat va muhitni ajratadi. Ular (irsiyat va
muhit) inson rivojlanishi manbalari va shartlari hisoblanadi.
Biologik va ijtimoiy omillar
Biologik omillar. Biologik irsiyat insonni inson qiladigan umumiylikni
hamda insonlarni tashqi va ichki jihatdan turli qiladigan farqlanishni aniqlaydi.
Irsiyat d е ganda bolalar g е n е tik dasturiga kiritilgan muayyan xislat va
xususiyatlarning ota-onadan bolaga turli xil o’xshashlik, xususiyatlarning o’tishi
tushuniladi. Irsiyatga ko’ra bolaga ota-onasidan inson organizmi, asab tizimi, miya
va xis tuyg’u organlari, shuningdek, qomat tuzilishi, soch teri rangi o’tadi. Bular
insonni boshqa insonlardan ajratib turuvchi tashqi omillar hisoblanadi. Shuningdek
irsiyat bo’yicha nerv faoliyatini rivojlantiradigan nerv xususiyatlari ham o’tishi
mumkin. Irsiyat bolaning tabiiy xususiyatlari asosida biror bir faoliyat sohasida
muayyan qobiliyatlarining shakllanishini ko’zda tutadi. Psixologik ma’lumotlarga
ko’ra qobiliyat insonning tabiiy xususiyati bo’la olmaydi. Bola qobiliyatlarining
namoyon bo’lishi uning hayot, talim-tarbiya jarayonlariga bog’liq.
Hozirgi paytda bola rivojlanishiga ekologik muhit, atmosferaning buzilishi
kabi tashqi omillar ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. Buning natijasida jismoniy
nuqsonli bo’lib tug’ilayogan bolalar soni ko’paymoqda. Bunday bolalarning
muomalaga kirishishi va faoliyat yuritishi nihoyatda og’ir kechadi. Shuning uchun
ularga o’qitishning yangi
metodlari joriy qilinmoqda va bu metodlar ularning aqliy rivojlanishga
erishishlariga yordam beradi. Jismoniy nuqsonli bolalar bilan maxsus pedagoglar
shug’ullanishadi. Bu bolalar o’z tengqurlari bilan muomalaga kirishganlarida
jiddiy muammolarga duch kelishadi. Bu esa ularning jamiyatga
integratsiyalashuvlarini qiyinlashtiradi. Shuning uchun bunday bolalar bilan
ijtimoiy pedagogik ish olib borishning asosiy maqsadi bolaga tashqi olam bilan
aloqa qilish kanallarini ochishdir.
23

Bola rivojlanishida irsiyat ahamiyati haqida gapirganda irsiy tabiatga ega
bo’lgan bir qator kasallik va patologiyalarning mavjudligini e’tiborga olish lozim.
Masalan, psixik buzilishlar (shizofr е niya), qon kasalligi (g е mofiliya),
endokrin buzilishlar (pakanalik). Ota-onalar alkogolizm iva giyohvandligi nasl
uchun salbiy ta’sir ko’rsatadi. Tashqi omillar bo’lgan atmosf е raning, suvning
ifloslanishi, ekologiyaning buzilishi ham bola rivojlanishiga salbiy ta’sir
ko’rsatadi. Jismoniy kamchilikli (ko’rlar, karlar, tayanch-harakatlantiruvchi
apparatning buzilishi va b) bolalar tug’ilishi ko’paymoqda. Shunday bolalar uchun
muloqotda bo’lish jamiyatga “kirish” ancha murakkabdir. Bular bilan maxsus
tayyorlangan p е dagoglar shug’ullanadi.
Ijtimoiy omillar
Inson bo’lib е tishish uchun faqatgina biologik irsiyatning o’zi kifoya emas.
Inson faqat sotsiolizatsiya jarayonida, ya’ni muloqotda, boshqa insonlar bilan
o’zaro ta’sirda shaxs bo’lib е tishadi. Inson jamiyatidan tashqarida ma’naviy,
ijtimoiy, psixik rivojlanishi sodir bo’la olmaydi. Bu fikrni barchaga ma’lum hollar,
ya’ni inson bolasi hayvonlar orasida o’sgani yanada mustahkamlaydi.
Ijtimoiylashuv insonning butun hayoti davomida kechadigan ko’p qirrali
jarayondir. U ayniqsa bolalik va yoshlik davrida nihoyatda jadallik bilan kechadi.
Chunki, aynan bolalikda asosiy ijtimoiy me’yorlar o’zlashtiriladi.
Bola ijtimoiylashuvida sotsium muhim ahamiyatga ega. Bu ijtimoiy
muhitni bola asta-sekinlik bilan o’zlashtiradi. Agar bola tug’ilgandan keyin asosan
oilada rivojlansa, uning keyingi rivojlanishi yangi va yangi muhitlar-maktabgacha
ta’lim muassasalari, maktab, maktabdan tashqari tarbiya muassasalari, turli
ko’ngilochar maskanlarda kechadi. Yosh ulg’aygan sari ijtimoiy muhit “hududi”
kengayib boradi. Bola qanchalik ko’p muhitlarni o’zlashtirsa, u shunchalik keng
doira hududini egallashga harakat qiladi. Bola doimo o’zi uchun qulay bo’lgan uni
yaxshi tushunadigan, unga hurmat bilan munosabatda bo’ladigan muhitni izlashga
urinadi. Shuning uchun u bir muhitdan boshqa muhitga ko’chib yuradi. Muhit
bolani shakllantirishda, uning ijtimoiy tajriba to’plashida ijtimoiylashuv jarayoni
uchun muhim ahamiyatga ega.
24

Muhit-inson kirishishi, o’zini qulay sezishi uchun joylashuvinigina yetarli
bilishi lozim bo’lgan ko’cha, uy va boshqa narsalar emas. Balki, muhit bu alohida
o’zaro munosabatlar tizimi va qoidalari bilan harakterlanadigan inson jamoalari
hamdir. Shuning uchun inson muhitga yangilik kiritadi, muayyan darajada ta’sir
qiladi hamda o’zgartiradi va o’z o’rnida muhit ham inson oldiga o’z talablarini
qo’yadi. U insonni, uning xatti-harakatlarini qabul qilishi ham, inkor qilishi ham
mumkin. Muhitning insonga munosabatini insonning yurish-turishi, uning
talablariga qanchalik javob berishiga qarab aniqlasa bo’ladi. Insonning xulq-atvori
uning jamiyatda tutgan o’rni bilan belgilanadi.
Bolaning xulq-atvor mexanizmlarini o’zlashtirishi unga ijtimoiy
munosabatlarga muvaffaqqiyatli moslashuvini ta’minlaydi. ijtimoiy moslashuv
deganda shaxsning ijtimoiy muhit sharoitlariga ko’nikishi tushuniladi.
Ijtimoiy moslashuv bolaning muvaffaqiyatli ijtimoiylashuvining sharti va
natijasi hisoblanadi. Bu asosan uch yo’nalishda olib boriladi: faoliyat, muomala va
anglash. Faoliyat sohasida bolada faoliyat turlarining kengayishi, faoliyatning
zaruriy shakl va vositalarini qo’lga kiritishi, muomala sohasida muomala
doirasining kengayishi, uning mazmunining chuqurlashishi, jamiyatda qabul
qilingan xulq-atvor me’yorlarini o’zlashtirish sodir bo’ladi. Anglash sohasida o’z
“men”i obrazini shakllantirish, o’zining ijtimoiy mansublik va ijtimoiy o’rnini
anglash ro’y beradi. Bu jarayonlarning barchasini tarbiya tartibga soladi. 13
So’nggi yillarda pedagogika va boshqa fanlarda ijtimoiylashuv hamda
tarbiya tushunchalarining o’zaro munosabati keng muhokama qilib kelinmoqda.
Ba’zi mualliflar tarbiyani ijtimoiylashuv bilan almashtirishga harakat qilishmoqda.
Boshqalari tarbiyani bola ijtimoiylashuvining bir qismi sifatida o’rganishadi.
Ayrim olimlar esa ijtimoiylashuv deganda fuqaroviy va axloqiy tarbiyani
tushunishadi. To’rtinchi guruh olimlari shaxs ijtimoiylashuvini tarbiyaning asosiy
maqsadi deb hisoblashadi. To’g’ri tarbiya bola ijtimoiylashuvining asosiy
omillaridan biri ekanligi hammaga malum.
13
O. Hasanboeva. Pedagogika tarixidan xrestomatiya. –T.: O’qituvchi, 201 3
25

Ijtimoiy omillarni insonga ta’sir ko’rsatishining tarkibiy qismi bo’lgan
tarbiya o’z xususiyatlariga ega.
Jumladan tarbiyaning bola rivojlanishiga ta’siri vaqt o’tgan sari o’zgaradi.
Boshqacha qilib aytganda, bola qanchalik kichik bo’lsa, tarbiya uning
shakllanishiga shuncha ko’p ta’sir ko’rsatadi. Vaqt o’tgani sayin tarbiyaning
hissasi kamayib boradi.
Biroq boshqa bir jarayon- o’z-o’zini tarbiyalash jarayoni rivojlana
boshlaydi. Bolaning o’z shaxsini mukammallashtirish, o’z-o’zini rivojlantirish
bo’yicha mustaqil faoliyatini anglashi ortadi. Ma’lumki, o’z-o’zini tarbiyalashga
ehtiyoj shaxs rivojining eng yuksak shakli hisoblanadi.
Tarbiya, o’z-o’zini tarbiyalash va boshqa ijtimoiy omillarning (madaniy,
diniy, tarixiy an’analar, maktab jamoasi, do’stlar, bolalar bog’chasi va boshqalar)
ijobiy ta’siri natijasida bolaning jamiyatga integratsiyalashuvining tabiiy jarayoni
yuz beradi
Hozirgi kunda inson sivilizatsiyasi tarixida qayd etilgan bir qancha dalillar
bor. Rim asoschilari Romul va R е m bo’ri onasi bilan emizilgan edi (shunday d е b
afsonada gap yuritiladi), maugli bo’rilar to’dasida tarbiyalangan edi. Inson
bolalarini bo’rilar bilan boqilganining 15 holi, ayiqlar -5 holi, maymunlar – 10
holi, l е opard – 1 holi, qo’y – 1 holi ma’lum.
1920 yili Hindistonda doktor Sing bo’rilar uyasida bo’ri bolalari bilan birga
ikkita qizchani (biri 2 yoshda, ikkinchisi 7-8 yoshlarda) topgan. Kichigi Amala,
kattasini Kamala d е b nomlashdi.
Boshida ular o’zini yovvoyi hayvonlard е k tutdi. Tunda emaklab yurishardi
va yugurishardi, kunduzi uxlashardi, qo’ldan foydalanmay chapillatib
ovqatlanishardi. Kichik qizcha t е zda o’lib qoldi, kattasi 10 yilga yaqin yashadi.
Shu yillar ichida doktor Sing Kamalani kuzatish kundaligini batafsid olib
bordi. Qiyinchilik bilan o’qirdi. 2 yil uni tik turishga o’rgatishga to’g’ri k е ldi. 6
yildan so’ng yura boshladi, l е kin ilgarid е k emaklab yugurardi. Birinchi 4 yillar
ichida 6 ta so’zni o’zlashtirdi. 7 yildan so’ng so’z boyligi 45 ta so’zga, 3 yildan
so’ng esa 100 gacha е tdi. Shuni o’zida til jarayoni to’xtadi. Bu vaqtga k е lib
26

Kamala inson jamiyatini yaxshi ko’rdi, yorug’likdan qo’rqmay qoldi, qo’l bilan
ovqatlanishga va stankandan ichishga o’rgandi. 17 yoshga е tgach Kamala
rivojlanishi darajasiga qaraganda 4 yoshlik bolad е k edi.
Bu hol shuni ko’rsatadiki, odam oxir-oqibatda insonlar jamiyatiga tushib
qolganida ham odam darajasiga е tmagan. Nima o’zi odamni odam qiladi?
Biologik individni ijtimoiy sub’ е ktga aylanishi odam sotsializatsiya
jarayonida, uning jamiyatga “kirishida”, turli xil ijtimoiy gurux va tuzilmalarga
qadriyatlar, ko’rsatmalar, ijtimoiy o’zini tutish m е ’yor va namunalarini
o’zlashtirish orqali “kirishida” sodir bo’ladi.
Sotsializatsiya – uzluksiz va ko’p qirrali jarayon. Bu jarayon ayniqsa,
bolalik va bolalarlikda jadal k е chadi. Agar bu jarayonni obrazli qilib uy qurilishi
d е b tasavvur qilsa, unda aynan bolalikda butun binoga poyd е vor qo’yiladi va
quriladi. K е yinchalik butun umr davomida faqatgina pardozlash ishlari olib
boriladi. Bola sotsializatsiyasi jarayoni, shaxs sifatida uning shakllanishi va
rivojlanishi atrof-muhit bilan o’zaro ta’sirda sodir bo’ladi.
Shaxs sotsializatsiyasining makro (gr е kcha macros “katta”), m е zo – (mesos
“o’rta”) va mikro (micros “kichik”) omillarini farqlaydilar.
Mikroomillar – inson yashaydigan mamlakat, jamiyat, davlat hamda
dunyoviy plan е tar jarayonlar – ekologik, d е mografik, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy
vab.
M е zoomillar – etnik ko’rsatmalarni shakllantirish, shaxsning milliy hayot
va etnikaro munosabatlarning u yoki bu hollarini qabul qilishi, insonlarning o’z
eposi (xalqi) tarixi va hozirgi hayoti haqida qarashlari va fikrlari; bola yashaydigan
va rivojlanadigan mintaqaviy shart-sharoitlarning ta’siri; yashaydigan joy turi
(shahar, tuman markazi, qishloq); ommaviy kommunikatsiya vositalari va b.
Mikroomillar -yaqingina makonni va ijtimoiy muhitni tashkil qiladigan
oila, ta’lim muassasalari, t е ngdoshlar guruhi va b. mana shu yaqingina muhitni,
ya’ni bola o’sadigan muhitni sotsium yoki mikrosotsium d е b atashadi.
27

Xulosa
Maktabgacha yoshdagi bolalar pedagogikasi — pedagogikattg
maktabgacha yoshdagi bolalarga tarbiya berish hamda ularning shaxsiyatini
shakllantirish qonuniyatlari, tamoyillari, vositalari, shakl, usul va metodlarini
o rganuvchi sohasi. Maktabgacha yoshdagi bolalar pedagogikasib.p. bolaʻ
psixologiyasi, yosh anatomiyasi va fiziologiyasi, tibbiyot, gigiyena, shuningdek,
tilshunoslik, nafosat tarbiyasi, axloq fanlari bilan uzviy bog liq. 19-asrning 2-
ʻ
yarmida umumiy ped. dan ajralib chiqqan. Bu bir tomondan yosh
psixologiyasining rivojlanishi va ilmning alohida tarmog i sifatida namoyon
ʻ
bo lishi bilan bog liq bo lsa, ikkinchi tomondan ayollarning fabrika va zavodlarga
ʻ ʻ ʻ
jalb etilishi natijasida bolalar muassasalarining vujudga kelishi bilan izoxlanadi.
Ingliz utopik sotsialisti R. Ouen birinchi bo lib bolalarga ilk yoshdan ijtimoiy
ʻ
tarbiya berish g oyasini asoslab berdi va proletar bolalari uchun maktabgacha
ʻ
yoshdagi bolalar muassasasini ochdi. Xuddi shu vaqtdan boshlab Maktabgacha
yoshdagi bolalar pedagogikasib.p. fanning maxsus tarmog i sifatida shakllandi va
ʻ
rivojlana boshladi. 20-asr boshlarida erkin tarbiya jarayonida bola shaxsiyatini
rivojlantirish g oyasi keng tarqaldi.
ʻ
Maktabgacha yoshdagi bolalar pedagogikas ib.p.ning asosiy vazifasi —
maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashning mazmun, shakl va metodlarini
ishlab chiqishdan iborat. Maktabgacha yoshdagi bolalar pedagogikasib. p.ning
metodologik asosini dialektik bilish nazariyasi hamda shaxsning evolyusion tarzda
taraqqiy etish qonuniyatlari, O zRning 1997 yilgi "Ta lim to grisida"gi qonuni va
ʻ ʼ ʻ
"Kadrlar tayyorlash milliy lasturi", o zbek xalqining ma naviy-axloqiy merosi
ʻ ʼ
hamda bola tarbiismga oid tarixiy tajribasi, il-gor mamlakatlardagi pedagogik
qarashlar, ped., psixologiya, falsafa, etika, estetika, tilshunoslik, tibbi-yot, odam
28

fiziologiyasi va gigiyenasi, antropologiya kabi fanlarning ilmiy asoslari, xulosalari
hamda qonuniyatlari tashkil qiladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar pedagogikasib.p.dan tadqiqotlar kuzatish,
pedagogik tajriba, suhbat, hujjatlarni o rganish, bolalar faoliyati mahsulini taviilʻ
qilish metodlari orqali amalga oshiriladi. Bu metodlar asosida tadqiqotlar mazkur
soxa bilan shug ullanuvchi tadqiqotchi va tarbiyachilar tomonidan olib boriladi.
ʻ
Har bir kuzatish jarayoni batafsil yoziladi va ilmiy jihatdan taxlil qilinadi.
Pedagogik tajribada birinchi navbatda bola, uning rivojlanishi uchun yaratiladigan
pedagogik shart-sharoitlar nazarda tutiladi. Pedagogik tajriba ehtiyotkorlik bilan
ob yektiv ravishla olib borilganlagina amalga oshiriladigan tadqiqot natijalarining
ʼ
ob yektivligini ta minlash imkoniyati tug iladi. Suhbat metodi u yoki bu bolani,
ʼ ʼ ʻ
yoki bir gurux. bolalarni yaxshiroq o rganish imkonini yaratadi, ta limtarbiya
ʻ ʼ
jarayonida yo l qo yilgan xatolar aniqlanadi. Bolalar bilan suhbat ularning
ʻ ʻ
qiziqishlarini, nutqidagi o ziga xoslikni, atrof muhit hamda kishilarga
ʻ
munosabatini aniqlashga yordam beradi. Hujjatlar, ya ni bog cha va aloqida
ʼ ʻ
tarbiyachilarning reja va hisobotlarini urganish ham nazariy xulosalar chiqariisha
muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga mazkur hujjatlar maktabgacha ta lim
ʼ
muassasalaridagi tashkiliy ishlar xaqida aniq xulosalar chiqarish imkonini yaratadi.
Ushbu xulosalar uz navbatida tarbiya usullarini kashf etishga yordam beradi.
Bolalar faoliyati mahsulini tahlil qilish metodi Maktabgacha yoshdagi bolalar
pedagogikasib.p.ning muhim ta-dqiqot metolilir. Bolalar faoliyati taxlili ularni
shakllantirishda juda yamii natijalar beradi.
29

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. “2017-2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi”. O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni.
2. “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-
tadbirlari to’g’risida”. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 30-
sentyabrdagi PF-5198-sonli Farmoni.
3. “2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish
chora-tadbirlari to’g’risida”. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016- yil
29-dekabrdagi PQ-2707-sonli Qarori.
4. “Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida”. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 9- sentyabrdagi
PQ-3261-sonli Qarori.
5. Rahimov Sh. Asosiy vazifa – bolalarni ta’limga qamrab olish. // “Maktabgacha
ta’lim” jurnali, 3-son, 2017. 2-3 bet.
6. Quronov M. Bolam baxtli bo’lsin, desangiz...: ota-onalar uchun. – T.:
Manaviyat, 2017. – 320 b.
7. «Barkamol avlod yili» Davlat dasturi. –T.: O’zbekiston, 2010.
8. O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi Qonuni. Barkamol avlod –
O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: Sharq, 2017.
9. A. Avloniy. Turkiy guliston yohud axloq. –T.: O’qituvchi, 2012.
10. O. Hasanboeva. Pedagogika tarixidan xrestomatiya. –T.: O’qituvchi, 2013.
11. P. Yusupova. Maktabgacha pedagogika. –T.: O’qituvchi, 2013.
30

_______________________________________________ ta’lim yo nalishi ʻ
talabasi ______________________________________________________ning
____________________________________________mavzusidagi kurs ishiga
RAHBAR XULOSASI
Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati,
dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil
yoritilganligi, mavzu to liq qamrab olinganligi) ______________________
ʻ
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Ishdagi kamchiliklar_______________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishining yoritilishi bo yicha rahbar tomonidan baholanishi (kurs ishiga
ʻ
ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________
31

KOMISSIYA XULOSASI
Talaba tomonidan mavzuning og zaki bayoni (yoritib berishi, tushunchasi,ʻ
savollarga to liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi, xulosalar chiqara olishi)
ʻ
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
______________________________________________________________

Kurs ishining og zaki bayoni bo yicha komissiya tomonidan baholanishi
ʻ ʻ
(kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________
Jami ball_______________________
Komissiya raisi _____________________ ____________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi ____________________ ____________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi _____________________ ____________________
(FISH) (imzo)
32

“Maktabgacha ta’lim tashkilotiga bolaning moslashuvida tarbiyachining kasbiy kompetentsiyalari”

Купить