Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tabiat bilan tanishtirish orqali ko‘rgazmali metod va o‘rgatish usullaridan foydalanish - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	93.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	13 Май 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

91 Продаж

Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tabiat bilan tanishtirish orqali ko‘rgazmali metod va o‘rgatish usullaridan foydalanish

Купить

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT
PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
«MAKTABGACHA TA’LIM» FAKULTETI
305-guruh talabasi Isrofilova Diffuza Abdumo‘minovnaning
« Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tabiat bilan tanishtirish orqali ko‘rgazmali
metod va o‘rgatish usullaridan foydalanish» mavzusida
KURS ISHI
Bajardi: 305- guruh talabasi Isrofilova Diffuza Abdumo‘minovna
Ilmiy rahbar: _________________________________________
Toshkent-2025

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
I-BOB. TABIAT BILAN TANISHTIRISHDA KO‘RGAZMALI METOD
VA O‘RGATISH USULLARINING ASOSLARI
1.1. Ko‘rgazmali metodning ta’rifi va turlari……………………………………. 7
1.2. Ko‘rgazmali metodning ta’lim jarayoniga
ta’siri……………………………. 11
1.3. Ko‘rgazmali metodning maktabgacha yoshdagi bolalar uchun
ahamiyati….. 14
II-BOB. TABIAT BILAN TANISHTIRISHDA O‘RGATISH
USULLARIDAN FOYDALANISH
2.1. Tabiatni bevosita kuzatish
usuli ……………………………………………... 17
2.2. O‘rgatishda o‘yin metodlaridan
foydalanish ………………………………… 21
2.3. Tabiat bilan tanishtirishda metodlarni
birlashtirish.......................................... 24
XULOSA………………………………………………………………………... 29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 31
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tabiat bilan
tanishtirish orqali bolalarga tabiatni sevdirish, uning go‘zalligini va boyliklarini
tushuntirish zamonaviy ta’lim tizimining muhim yo‘nalishlaridan biridir. Bu
mavzu nafaqat bolalarning jismoniy va aqliy rivojlanishiga, balki ekologik ongini
shakllantirishga ham katta hissa qo‘shadi. Ayniqsa, ko‘rgazmali metod va o‘rgatish
usullaridan foydalanish, bolalarning tabiatni to‘g‘ri anglash va undan foydalanishni
o‘rganishlari uchun samarali vositadir. Tabiatni o‘rganish jarayonida bolalar
o‘zlarining sezgirlik va kuzatuvchanlik xususiyatlarini rivojlantiradi, atrof-muhitga
bo‘lgan mas’uliyatni anglaydi, ekologik ta’limning asoslarini o‘zlashtiradi.
Prezident Shavkat Mirziyoyevning 2017-yil 10-noyabrdagi «Maktabgacha
ta’lim tizimini rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi
Farmoni, 2020-yil 23-iyundagi «Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan isloh qilish
bo‘yicha chora-tadbirlar» to‘g‘risidagi qarori, hamda 2021-yilgi «Bolalar ta’limi va
tarbiyasini takomillashtirishga doir chora-tadbirlar» to‘g‘risidagi qarorlar
mamlakatimizda maktabgacha ta’lim tizimini rivojlantirishning ustuvor
yo‘nalishlarini belgilab berdi. Ushbu hujjatlar ta’lim sifatini oshirish, bolalar uchun
innovatsion ta’lim metodlarini ishlab chiqish va joriy etish, ekologik ta’limni
kuchaytirish maqsadlarini ko‘zda tutadi. Shuningdek, 2020-yildan boshlab, davlat
tomonidan maktabgacha ta’lim tizimini yanada rivojlantirish maqsadida «DTS»
(Davra Ta’limi Sistemasi) dasturi ishlab chiqildi. Bu dastur ilk bosqichda
maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun raqamli texnologiyalarni qo‘llash,
o‘qituvchilarning malakasini oshirish va ta’limda ko‘rgazmali metodlar hamda
interaktiv o‘rgatish usullarini kengaytirish bo‘yicha aniq chora-tadbirlarni o‘z
ichiga oladi. Ushbu dasturda ekologik ta’limga e’tibor qaratish, tabiat bilan
3

tanishtirishda yangi o‘quv usullarini joriy etish, bolalarning ekologik ongini
shakllantirishga alohida urg‘u berilgan. Shunday qilib, bu yangi dasturlar ta’lim
jarayoniga innovatsion yondashuvlarni kiritishda va tabiat bilan tanishtirishda
ko‘rgazmali metodlarning samaradorligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi.
Bundan tashqari, 2021-yilda ta’lim tizimining zamonaviylashtirilishi
bo‘yicha «Ilk qadam» dasturi ham ishga tushirildi. Ushbu dastur maktabgacha
ta’limni yangi bosqichga olib chiqishni ko‘zda tutadi va bolalar uchun intellektual,
hissiy va jismoniy rivojlanishni ta’minlovchi innovatsion usullarni joriy etishni o‘z
ichiga oladi. «Ilk qadam» dasturi asosida ta’limda ko‘rgazmali metodlar va
o‘rgatish usullari, ayniqsa, tabiat bilan tanishtirishda bevosita kuzatish va ekologik
mavzularni o‘rgatishda yanada samarali qo‘llanilmoqda. Bu dastur doirasida
o‘qituvchilar uchun treninglar, bolalar uchun o‘yinlar va ekskursiyalar tashkil
etilmoqda, bu esa bolalarga tabiatni o‘rganishning amaliy usullarini taqdim etadi.
Tabiat bilan tanishtirish jarayonida ko‘rgazmali metod va o‘rgatish
usullaridan samarali foydalanish, bolalarga nafaqat tabiatni o‘rganishga, balki
uning muhofazasiga bo‘lgan mas’uliyatni his qilishga yordam beradi. Bu jarayon
nafaqat bolalarning dunyoqarashini kengaytiradi, balki ularga atrof-muhitga
bo‘lgan hurmatni o‘rgatadi. Shuning uchun, ushbu mavzu mamlakatimiz ta’lim
tizimining yuqori maqsadlariga erishishga yordam beruvchi muhim elementdir.
Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Maktabgacha ta’limda tabiat bilan
tanishtirish va ko‘rgazmali metodlarni qo‘llashga oid ilmiy tadqiqotlar 20-asrning
o‘rtalaridan boshlab o‘rganila boshlandi. Bu tadqiqotlar, asosan, bolalar ta’limini
yaxshilash, ekologik ongni shakllantirish va tabiatni o‘rgatish metodlarini
rivojlantirishga qaratilgan. Quyida ushbu sohada olib borilgan tadqiqotlar,
mualliflar va yillar keltirilgan. Xalqaro ilmiy izlanishlar 1960-yillardan boshlab
ekologik ta’limni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratgan. 1962-yilda AQSHda
ekologik ta’limni rivojlantirish bo‘yicha birinchi konferensiya tashkil etildi va bu
konferensiyada tabiatni o‘rganishda ko‘rgazmali metodlarning ahamiyati
muhokama qilindi. Keyinchalik, 1980-yillarda Yevropada, ayniqsa Skandinaviya
4

davlatlarida ekologik ta’lim va tabiatni o‘rgatishda ko‘rgazmali metodlar
samaradorligi haqida ilmiy tadqiqotlar olib borildi. Shu davrda ekologik ta’lim va
tabiatni o‘rgatishda bolalarga interaktiv metodlardan foydalanish zarurligi
ta’kidlangan. Xususan, Nils Eriksson (1986) tomonidan yozilgan «Ecology in
Early Childhood Education» nomli maqolada, tabiatni o‘rganishning ko‘rgazmali
metodlarini joriy etishning samaradorligi haqida ma’lumot berilgan.
O‘zbekistonda maktabgacha ta’limda tabiat bilan tanishtirish va ekologik
ta’limni rivojlantirish bo‘yicha ilmiy izlanishlar 2000-yillardan keyin kengayib
bordi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yilgi farmoni asosida
maktabgacha ta’lim tizimi isloh qilindi. Ushbu farmon ekologik ta’limni
rivojlantirish va tabiatni o‘rganish metodlarini yanada samarali qo‘llashga
qaratilgan edi. O‘zbekiston pedagoglari, jumladan, Sh. Sh. Kamolov (2011), Z. A.
Akbarov (2014), va D. S. Mahmudov (2017) ekologik ta’lim metodlari,
ko‘rgazmali o‘rgatish usullari va tabiatni o‘rganishning pedagogik jihatlarini
o‘rganib chiqdilar. Akbarov Z. A. «Maktabgacha ta’limda ekologik ta’lim» (2014)
nomli ilmiy ishida maktabgacha ta’lim muassasalarida tabiatni o‘rgatishning
metodik asoslarini va amaliy yondashuvlarini tahlil qilgan.
«Ilk qadam» dasturi 2020-yilda ishlab chiqilib, O‘zbekiston maktabgacha
ta’lim tizimida tabiatni o‘rgatish metodlarini kengaytirish va ekologik ta’limni
rivojlantirishga qaratilgan dastur sifatida joriy etildi. Ushbu dasturga asosan
maktabgacha ta’lim muassasalarida ekologik ongni shakllantirish va tabiatni
o‘rganish usullarini raqamli texnologiyalar bilan integratsiyalash imkoniyatlari
ko‘rib chiqildi. Bu borada ishlangan ilmiy tadqiqotlarda pedagoglar uchun yangi
yondashuvlar va metodlar joriy etilgan (N. X. Mamatqulova, 2020). Maktabgacha
ta’limda tabiatni o‘rganish va ko‘rgazmali metodlarni qo‘llash bo‘yicha ilmiy
tadqiqotlar 1960-yillardan boshlab rivojlanib, O‘zbekistonda 2000-yillardan so‘ng
kengaygan. Ushbu tadqiqotlar ekologik ta’limni rivojlantirish, tabiatni o‘rgatish va
bolalar ongini shakllantirishda ko‘rgazmali metodlarning ahamiyatini ko‘rsatdi.
5

Hozirgi kunda, pedagogik izlanishlar va amaliy ishlar tabiatni o‘rganishda yangi
metodlarni va usullarni joriy etishga qaratilgan.
Kurs ishining maqsadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tabiat bilan
tanishtirishda ko‘rgazmali metod va o‘rgatish usullarining o‘rnini, ahamiyatini va
samaradorligini tahlil qilish, shuningdek, bu metodlarning ta’lim jarayonidagi
o‘rnini oshirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqishdir.
Kurs ishining vazifalari:
 Maktabgacha ta’limda tabiat bilan tanishtirishning ahamiyatini o‘rganish.
 Tabiatni o‘rgatishda ko‘rgazmali metodlar va o‘rgatish usullarini tahlil
qilish.
 Maktabgacha ta’lim muassasalarida ekologik ta’limni rivojlantirishga oid
innovatsion yondashuvlarni aniqlash.
 Ko‘rgazmali metodlarning samaradorligini amaliy misollar bilan
ko‘rsatish.
 O‘zbekiston maktabgacha ta’lim tizimida tabiatni o‘rgatishning metodik
asoslarini ishlab chiqish.
Kurs ishining predmeti. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tabiat bilan
tanishtirish jarayonida ko‘rgazmali metod va o‘rgatish usullarining qo‘llanilishi.
Kurs ishining obyekti. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ekologik ta’lim
va tabiatni o‘rgatish jarayonlari, shuningdek, ushbu jarayonlarda qo‘llaniladigan
ko‘rgazmali metodlar va o‘rgatish usullari.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
6

I-BOB. TABIAT BILAN TANISHTIRISHDA KO‘RGAZMALI METOD VA
O‘RGATISH USULLARINING ASOSLARI
1.1. Ko‘rgazmali metodning ta’rifi va turlari
Ko‘rgazmali metod (visual method) – bu o‘rganilayotgan mavzu yoki
tushunchalarni ko‘rgazmalar, tasvirlar, diagrammalar, fotosuratlar, video
materiallar va boshqa vizual vositalar orqali o‘rgatish usulidir. Ushbu metodning
asosiy maqsadi o‘quvchilarga vizual materiallar yordamida ma’lumotni aniq,
soddalashtirilgan va tushunarli tarzda taqdim etishdir. Ko‘rgazmali metod, odatda,
bolalar uchun abstrakt tushunchalarni konkretlashtiradi va ularning ta’lim
jarayonidagi faolligini oshiradi. Bu metod bolalarning o‘rganishga bo‘lgan
qiziqishini orttiradi va ularning vizual va tasavvurlar orqali bilish jarayonini
yaxshilaydi. Maktabgacha ta’limda ko‘rgazmali metodning o‘rni juda katta.
Bolalar o‘zlari o‘rganayotgan mavzularni ko‘rish orqali tezroq va samaraliroq
anglaydilar. Chunki bolalar abstrakt tushunchalarni tushunishlari qiyin bo‘lishi
mumkin, ayniqsa maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar uchun. Ular uchun
tasavvurlar orqali ta’lim berish samarali bo‘ladi. Misol uchun, bolalar
o‘simliklarning o‘sishini o‘z ko‘zlari bilan ko‘rish orqali bu jarayonni yaxshi
tushunadilar. Shuningdek, ko‘rgazmali metod bolalar uchun har bir ma’lumotni
haqiqiy, amaliy misollar asosida tushuntirish imkonini beradi, bu esa ularning
o‘ziga bo‘lgan ishonchlarini oshiradi va o‘rgangan bilimlarini hayotga tatbiq
etishga yordam beradi.
Ko‘rgazmali metod, ayniqsa, tabiiy fanlar bo‘yicha ta’limda juda muhimdir.
Tabiatni o‘rgatishda bolalarga hayvonlar, o‘simliklar, va tabiat hodisalarini
ko‘rsatuvchi fotosuratlar, diagrammalar, videolar kabi ko‘rgazmali materiallardan
foydalanish ularning bilish jarayonini ancha osonlashtiradi. Masalan, bolalarga
7

o‘simliklarning qismlarini o‘rgatish uchun ularni real o‘simliklar bilan tanishtirish
yoki o‘simlikning qismlarini diagrammalar yordamida ko‘rsatish yanada
samaraliroq bo‘ladi. Yana bir misol, hayvonlar haqida ma’lumot berishda, ularning
tabiiy yashash muhiti, oziqlanishi, ko‘payishi kabi mavzularni videolar yoki
plakatlar yordamida taqdim etish bolalarga yanada aniqroq tasavvur hosil qiladi.
Ko‘rgazmali metod bolalar uchun ta’limni qiziqarli va interaktiv qilishi bilan ham
ajralib turadi. Bolalar nafaqat o‘rganayotgan materialni ko‘rishadi, balki ularni
o‘zlari bilan bog‘lab, amaliyotda sinab ko‘rishadi. Masalan, bolalar o‘simliklarni
ekish jarayonida diagramma yoki plakatlarda qanday o‘sishi haqida ko‘rsatmalarni
ko‘rishadi va keyin o‘zlari ekish orqali amalda ushbu jarayonni tushunishadi. Bu
esa bolalar uchun o‘rganishni yanada faolroq va maqsadga yo‘naltirilgan qilish
imkonini yaratadi.
Ko‘rgazmali metodning boshqa afzalligi shundaki, bu metod bolalar
tasavvurlarini, ijodiy fikrlashini va estetik didini rivojlantiradi. Bolalar tasvirlar,
ranglar, shakllar va boshqa vizual materiallarni ko‘rib, yangi bilimlar oladi va bu
ularning kreativ qobiliyatlarini rivojlantiradi. Ular o‘rganayotgan ob’ektlarni
faqatgina tushunib qolmay, balki bu materiallarni o‘zlaricha tahlil qilishni, yangi
tasavvurlarni yaratishni ham o‘rganadilar. Shu tarzda, ko‘rgazmali metod nafaqat
o‘rganish jarayonini engillashtiradi, balki bolalarning ijodkorligini, o‘zini ifoda
etish imkoniyatlarini ham oshiradi. Ko‘rgazmali metod maktabgacha ta’limda
bolalar uchun ta’limni rang-barang va ko‘plab faoliyatlarga asoslangan qiladi. Bu
metoddan foydalanish bolalar uchun turli usullar va texnikalardan foydalanishni
o‘z ichiga oladi. Misol uchun, o‘qituvchi bolalarga o‘simliklarni ekishda nafaqat
diagramma yoki fotosuratlardan, balki real o‘simliklarni olib kirib, ularni
o‘rganishga imkon yaratishi mumkin. Shuningdek, video materiallar yordamida
bolalar hayvonlarni ko‘rishlari mumkin, ularning harakatlarini va tabiiy muhitdagi
yashash tarzlarini kuzatish imkoniyatiga ega bo‘lishadi. Bu metod turli
materiallardan foydalanishni talab qiladi, bu esa o‘quvchilarning har xil sezgilari
va fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi.
8

Ko‘rgazmali metod nafaqat bolalar uchun, balki o‘qituvchilar uchun ham
katta ahamiyatga ega. U o‘qituvchilarga ta’limni yanada samarali va qiziqarli
tarzda olib borishga yordam beradi. O‘qituvchi ko‘rgazmali metodlardan
foydalanish orqali bolalarning faolligini oshirishi va o‘quvchilarni o‘rganishga
yanada ko‘proq jalb qilishi mumkin. Shu bilan birga, ko‘rgazmali metod
o‘qituvchiga bolalarning yod olish qobiliyatini oshirish va materialni yanada
samarali tarzda taqdim etish imkonini yaratadi. Ko‘rgazmali metod bolalarning
hissiy rivojlanishiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ular tasvirlar va ranglar
yordamida o‘z his-tuyg‘ularini ifoda etishni o‘rganadilar, shuningdek, atrof-
muhitga bo‘lgan qiziqishlarini oshiradilar. Bu metod ekologik tarbiya uchun ham
juda muhimdir, chunki bolalar atrof-muhitni ko‘rish va uning muhim jihatlarini
tushunish orqali tabiatni saqlashga bo‘lgan mas’uliyatni ham rivojlantiradilar.
Ko‘rgazmali metodning samarali qo‘llanilishi bolalar uchun o‘rganish jarayonini
yanada qiziqarli va motivatsiyali qiladi, ularning bilimga bo‘lgan ishtiyoqini
oshiradi va natijada, ularning umumiy rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi. Shu
tarzda, ko‘rgazmali metod, maktabgacha ta’lim tizimida bolalarni nafaqat bilim
olishga, balki ularni faol, ijodkor va tasavvurli shaxslar sifatida rivojlantirishga
yordam beradi.
Tabiat bilan tanishtirishda ko‘rgazmali metodning turlari. Tabiatni
o‘rgatishda ko‘rgazmali metodlar bolalar uchun juda samarali vosita hisoblanadi,
chunki ular tabiiy ob’ektlar, hayvonlar, o‘simliklar va tabiat hodisalari haqida
bilimlarni vizual tarzda olish imkonini beradi. Ko‘rgazmali metodlar orqali bolalar
o‘z atrof-muhitini yaxshiroq tushunib, tabiatga bo‘lgan qiziqishini oshiradilar.
Tabiatni o‘rganishda foydalaniladigan ko‘rgazmali metodlar turli materiallar va
vositalarni o‘z ichiga oladi, jumladan:
Fotosuratlar. Fotosuratlar tabiiy dunyoni bolalarga aniq va sifatli tasvirlar
orqali ko‘rsatish imkonini beradi. Ular hayvonlar, o‘simliklar yoki tabiatdagi
boshqa ob’ektlarning real tasvirlarini o‘z ichiga oladi. Fotosuratlar yordamida
bolalar o‘rganilayotgan ob’ektlarning o‘ziga xos xususiyatlarini yaxshiroq
9

tushunadilar. Masalan, o‘simliklarning gullash jarayoni yoki hayvonlarning turli
yashash muhitlari haqida fotosuratlar orqali batafsil ma’lumot olish mumkin.
Diagrammalar. Diagrammalar va grafiklar tabiatdagi jarayonlarni
soddalashtirib ko‘rsatishda juda samarali hisoblanadi. Masalan, o‘simliklarning
o‘sish jarayonini yoki hayvonlar orasidagi oziqlanish zanjirini diagramma orqali
tushuntirish mumkin. Diagrammalar bolalarga tabiiy hodisalar o‘rtasidagi
bog‘lanishni ko‘rsatib, ularning tushunish jarayonini osonlashtiradi. Diagrammalar
yordamida jarayonlar orasidagi o‘zaro aloqalar va ularning oqibatlarini ko‘rsatish
mumkin.
Plakatlar. Plakatlar ta’lim jarayonida juda muhim rol o‘ynaydi. Rangli va
katta formatdagi plakatlar bolalarga tabiatdagi ob’ektlar, o‘simliklar, hayvonlar va
fasllar haqida ma’lumot beradi. Ular bolalar uchun o‘rganilayotgan mavzuni
ko‘proq eslab qolishga yordam beradi. Plakatlar orqali o‘quvchilarga tabiiy
dunyoning xilma-xilligi va go‘zalligi haqida aniq va tushunarli tarzda ma’lumot
taqdim etiladi. Bunda, ranglar va tasvirlar bolalar tasavvurlarini boyitadi.
Video materiallar. Video materiallar ko‘rgazmali metodlarning eng
dinamik shaklini yaratadi. Video yordamida bolalar o‘simliklarning o‘sish
jarayonini, hayvonlarning tabiiy muhitda yashashini yoki tabiatdagi turli
jarayonlarni real va jonli tarzda ko‘rishlari mumkin. Video materiallar bolalarga
faqatgina nazariy bilimlarni emas, balki amaliy tajribalarni ham taqdim etadi.
Video yordamida bolalar tabiatning barcha jarayonlarini bir vaqtning o‘zida va
aniq ko‘rish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Modellar. Modellar, ya’ni 3D modellar yoki shablonlar, tabiatdagi ba’zi
ob’ektlar yoki jarayonlarni yanada aniqroq tushuntirishda yordam beradi. Misol
uchun, o‘simlikning ildiz tizimi yoki hayvonlarning anatomiyasini modellar
yordamida bolalar o‘rganishlari mumkin. Bu turdagi modellar tabiiy jarayonlarni
bolalarga ko‘proq vizual va amaliy tarzda ko‘rsatish imkonini yaratadi. Modellar
orqali bolalar abstrakt tushunchalarni yanada aniqroq anglab oladilar.
10

Interaktiv ko‘rgazmalar. Interaktiv ko‘rgazmalar bolalar bilan faol aloqada
bo‘lishga imkon yaratadi. Bu turdagi ko‘rgazmalar bolalarga o‘qituvchi bilan
birgalikda tabiatni o‘rganish va turli amaliyotlarni bajarish imkoniyatini beradi.
Misol uchun, bolalar o‘simliklarni ekish yoki hayvonlarni kuzatish kabi faoliyatlar
orqali o‘z bilimlarini amaliyotda qo‘llay oladilar. Interaktiv ko‘rgazmalar bolalarga
o‘rganish jarayonini yanada qiziqarli va motivatsiyali qilishga yordam beradi.
1.2. Ko‘rgazmali metodning ta’lim jarayoniga ta’siri
Ko‘rgazmali metodlar ta’lim jarayonining samaradorligini sezilarli darajada
oshiradi, chunki ular o‘quvchilarning vizual idrokini faollashtiradi, ularning
tasavvurini boyitadi va o‘rganilayotgan mavzularni yanada aniqroq tushunishga
yordam beradi. Ko‘rgazmali metodlar bolalarning eslab qolish qobiliyatini
yaxshilaydi, chunki ular nafaqat audio yoki yozma materiallarga, balki vizual
tasvirlarga ham asoslanadi. Bu esa, bolalarga nafaqat ma’lumotni tezroq olish,
balki uni uzoq muddat eslab qolish imkonini beradi. Ko‘rgazmali metodlar
darslarda o‘quvchilarning faolligini oshiradi va o‘quv materiallarini interaktiv
shaklda taqdim etish imkonini yaratadi. Bolalar ko‘rgazmali materiallar bilan
ishlash orqali o‘z bilish qobiliyatlarini rivojlantiradilar va o‘rganayotgan
mavzularni yanada chuqurroq tushunadilar. Ko‘rgazmali metodlar yordamida
o‘rganilayotgan mavzu bolalar uchun qiziqarli va oson tushunarli bo‘ladi, bu esa
ularning ta’limga bo‘lgan qiziqishini oshiradi.
Darslarda ko‘rgazmali metodlardan foydalanishning samaradorligi ta’lim
jarayonini yanada samarali va qiziqarli qiladi. Ko‘rgazmali metodlar bolalarning
o‘rganish jarayonini vizual tarzda qo‘llab-quvvatlaydi, bu esa ularning eslab qolish
qobiliyatini oshiradi. Bolalar materialni nafaqat tinglash, balki ko‘rish orqali ham
o‘zlashtiradilar, bu esa bilimlarni yanada mustahkamlaydi. Ko‘rgazmali metodlar,
ayniqsa, yosh bolalar uchun juda samarali, chunki ular ko‘proq vizual tasvirlarni
anglaydilar va ularga yanada aniqroq tushuncha beriladi. Ko‘rgazmali metodlar
darslarni qiziqarli va dinamik qiladi. Masalan, o‘qituvchi rangli plakatlar,
11

diagrammalar yoki video materiallardan foydalanib, o‘quvchilarning diqqatini jalb
qiladi va ularning darsga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. Ko‘rgazmali materiallar
bolalarga o‘rganilayotgan mavzu haqida chuqurroq tasavvurga ega bo‘lishga
yordam beradi. Darsda ko‘rgazmali metodlarni qo‘llash bolalarning ijtimoiy
ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi, chunki ular birgalikda materiallar bilan
ishlashadi va o‘zaro fikr almashishadi.
Ko‘rgazmali metodlar shuningdek, o‘quvchilarga o‘z bilish qobiliyatlarini
mustahkamlash imkonini yaratadi. Misol uchun, o‘quvchilar o‘rganilayotgan
mavzu bo‘yicha plakatlar yoki diagrammalar yordamida mustahkamlash
mashqlarini bajarishlari mumkin. Bu usul bolalarga yanada faolroq o‘rganish
imkonini yaratadi va ularga bilimlarni yodlashni osonlashtiradi. Ko‘rgazmali
metodlardan foydalanish bolalar o‘rtasida faol va interaktiv aloqani
rag‘batlantiradi, bu esa ta’lim jarayonini yanada samarali va natijali qiladi.
Shuningdek, ko‘rgazmali metodlar o‘quvchilarning nutq va fikrlarini ifodalash
ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Diagrammalar, fotosuratlar yoki videolar orqali
bolalar o‘z fikrlarini yanada aniq va ravon ifodalashadi, bu esa ularning intellektual
va ijodiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu metodlar ta’lim jarayonini jonli,
motivatsion va bolalar uchun qiziqarli qiladi, chunki ular yangi ma’lumotlarni real
va dinamik shaklda olishadi. Ko‘rgazmali metodlar shuningdek, o‘quvchilarga o‘z
o‘rganish jarayonlarini yanada chuqurroq tushunish imkoniyatini yaratadi va
ularga tabiiy dunyoni yanada yaxshiroq idrok etish imkonini beradi.
Ko‘rgazmali metodlarning samaradorligi boshqa ta’lim metodlari bilan
birgalikda ishlatilganda yanada yuqori bo‘ladi. Har bir metodning o‘ziga xos
xususiyatlari bor, lekin ular bir-birini to‘ldirib, ta’lim jarayonini yanada samarali
qiladi. Ko‘rgazmali metodlar va boshqa metodlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar,
o‘quvchilarni yanada chuqurroq o‘rganishga va bilimlarni yaxshiroq anglashga
yordam beradi.
So‘zlashuv metodlari bilan aloqasi. Ko‘rgazmali metodlarni so‘zlashuv
metodlari bilan birlashtirish darsning samaradorligini oshiradi. So‘zlashuv
12

metodlari o‘quvchilarga mavzu haqida o‘z fikrlarini bildirishi va yangi bilimlarni
tahlil qilishi uchun imkoniyat yaratadi. Bu metod yordamida o‘quvchilar
faollashadi, lekin ko‘rgazmali metodlar yordamida ular o‘rganilayotgan mavzuni
yanada aniqroq va tushunarli tarzda ko‘radilar. Masalan, o‘qituvchi o‘simliklar
haqida gapirayotganida, bolalar fotosuratlar yoki diagrammalar orqali
o‘simliklarning o‘sish jarayonini ko‘rishlari mumkin. Bu nafaqat tushunishni
kuchaytiradi, balki o‘quvchilarni fikr almashishga undaydi. So‘zlashuv metodlari,
shuningdek, bolalarning fikrlash va izohlash qobiliyatlarini rivojlantiradi.
Amaliy metodlar bilan aloqasi. Ko‘rgazmali metodlar va amaliy metodlar
o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar o‘quvchilarga o‘rganilgan bilimlarni amaliyotda
qo‘llash imkonini yaratadi. Ko‘rgazmali metodlar o‘quvchilarga mavzuni vizual
tarzda tushunishga yordam beradi, amaliy metodlar esa bu bilimlarni amalda
qo‘llashga undaydi. Misol uchun, tabiatni o‘rganish jarayonida bolalar
diagrammalar yordamida o‘simliklarning o‘sish jarayonini ko‘rishadi, keyin esa
amaliyotda o‘simliklarni ekish orqali o‘rganilgan bilimlarini mustahkamlashadi.
Bu jarayon bolalarning nazariy bilimlarini amaliyotga aylantiradi, ularning
tushunchalarini mustahkamlaydi va qiziqishlarini oshiradi.
Interaktiv metodlar bilan aloqasi. Ko‘rgazmali metodlar va interaktiv
metodlar birgalikda ishlatilganda, o‘quvchilar o‘rganish jarayoniga yanada faol
qatnashadilar. Interaktiv metodlar o‘quvchilarning darsdagi ishtirokini
rag‘batlantiradi, ko‘rgazmali metodlar esa ularga mavzuni vizual tarzda ko‘rsatadi.
Misol uchun, bolalar interaktiv ko‘rgazmalarda o‘simliklar haqida bilish uchun
o‘zlari amaliy mashqlarni bajarishadi, diagrammalar va plakatlar orqali esa
o‘simliklarning o‘sish jarayonini ko‘rishadi. Bu usul darsni qiziqarli va interaktiv
qiladi, o‘quvchilarni yanada faol o‘rganishga undaydi.
Ko‘rgazmali metodlarning boshqa metodlar bilan to‘g‘ri kombinatsiyasi dars
jarayonini samarali qiladi. Darsni vizual materiallar bilan to‘ldirish orqali
o‘quvchilar yangi bilimlarni nafaqat ko‘rish, balki ular bilan amaliy
shug‘ullanishadi. Bunday yondashuv bolalarga o‘rganilayotgan mavzuni
13

chuqurroq tushunishga yordam beradi. Shuningdek, bu kombinatsiya bolalarning
ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi va ularning o‘rganishga bo‘lgan
qiziqishini oshiradi. Darsni vizual, interaktiv va amaliy elementlar bilan boyitish
o‘quvchilarning ta’lim sifatini yaxshilaydi va ta’lim jarayonini jozibador qiladi.
1.3. Ko‘rgazmali metodning maktabgacha yoshdagi bolalar uchun
ahamiyati
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ko‘rgazmali metodlar ta’lim
jarayonining ajralmas qismidir. Bu yoshdagi bolalar uchun o‘rganish jarayoni
ko‘proq o‘zaro aloqalar, amaliy faoliyat va vizual materiallar orqali amalga
oshiriladi. Ko‘rgazmali metodlar bolalarning diqqatini jalb qilish va bilim olishni
osonlashtirishda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu metodlarning afzalliklari bolalar
uchun o‘rganishni qiziqarli va samarali qiladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ko‘rgazmali metodlar, ayniqsa,
diqqatni jalb qilishda samarali bo‘ladi. Bu yoshdagi bolalar abstrakt tushunchalarni
tushunishda qiyinchiliklarga duch kelishadi, chunki ularning tafakkuri hali to‘liq
rivojlanmagan. Shuning uchun, ularga tasavvur qilish imkoniyatlarini kengaytirish
uchun ko‘rgazmali metodlardan foydalanish juda muhim. Ko‘rgazmali metodlar,
vizual tasvirlar orqali bolalarga o‘rganilayotgan mavzularni aniq va sodda tarzda
taqdim etadi, bu esa o‘rganish jarayonini osonlashtiradi. Misol uchun, o‘qituvchi
o‘simliklar yoki hayvonlar haqida gapirganda, rangli fotosuratlar yoki
diagrammalar yordamida mavzuni tushuntirishi mumkin. Bu bolalarga
o‘rganilayotgan materialni yaxshiroq anglashga yordam beradi. Rangli tasvirlar
bolalarning diqqatini jalb qilishga yordam beradi, chunki ular bolalarga real
dunyodagi voqealarni ko‘rsatib, tasavvurlarini yanada boyitadi. Shu tarzda
o‘rganilgan material bolalar uchun nafaqat tushunarli, balki ko‘proq qiziqarli
bo‘ladi, chunki vizual materiallar bolalarni o‘ziga tortadi va o‘rganishga bo‘lgan
qiziqishlarini oshiradi.
14

Ko‘rgazmali metodlar o‘rganish jarayonini qiziqarli va interaktiv qilish
imkonini beradi. Bolalar o‘rgangan materiallarini ko‘rgazmali vositalar orqali
ko‘rish, shu bilan birga, o‘rganilgan narsalarni o‘zlarida tasavvur qilishga yordam
beradi. Masalan, o‘qituvchi tabiatdagi hayvonlarning hayotini video yordamida
tasvirlab berishi mumkin. Bu bolalarga o‘simliklarning o‘sish jarayoni yoki
hayvonlarning tabiiy muhitdagi yashashini aniq ko‘rish imkonini yaratadi.
Shunday qilib, ko‘rgazmali metodlar bolalar uchun o‘rganishni nafaqat
osonlashtiradi, balki ko‘proq yodda qoladigan qiladi, chunki ular tasvir orqali
o‘rganadilar va materialni yaxshiroq eslab qoladilar. Bolalar uchun o‘qish
jarayonini o‘yin shaklida tashkil etish ham juda samarali bo‘lishi mumkin.
Ko‘rgazmali metodlar yordamida o‘qituvchi bolalar uchun o‘yinlar va qiziqarli
faoliyatlar tashkil etadi, bu esa o‘rganish jarayonini eng yuqori darajada samarali
qiladi. Bolalar ko‘rgazmali metodlar yordamida tabiatdagi o‘simliklar va
hayvonlarning qanday o‘sishini yoki yashash sharoitlarini ko‘rganlarida,
o‘rganilayotgan mavzuga bo‘lgan qiziqishlari yanada ortadi. Bu esa ularning
o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqini oshiradi.
Ko‘rgazmali metodlar yordamida bolalar o‘rganilgan materialni tez va oson
eslab qolishadi, chunki ularning tasavvurlari vizual materiallar yordamida aniq
shakllanadi. Shunday qilib, o‘rganish jarayoni nafaqat samarali bo‘ladi, balki
bolalarning ta’lim olishga bo‘lgan ishtiyoqini oshiradi. Bu metodlar yordamida
o‘rganilgan bilimlar bolalar uchun uzoq muddat esda qoladi, chunki ular
o‘rganganlarini o‘z ko‘zlari bilan ko‘rgan va tasavvur qilishgan. O‘qituvchi
tomonidan qo‘llaniladigan ko‘rgazmali metodlar o‘qish jarayonini ko‘proq
interaktiv qiladi, shuningdek, bolalarning bilim olish jarayonini osonlashtiradi va
shu bilan birga, ta’limni qiziqarli qiladi. Ko‘rgazmali metodlar, bolalarning
ijtimoiy faoliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Bolalar o‘rganilayotgan
mavzu bo‘yicha ko‘rgazmalar yoki video materiallar yordamida fikr almashishlari
mumkin, bu esa ularning o‘zaro muloqotini rag‘batlantiradi. Shuningdek, bu
metodlar bolalar o‘rtasidagi jamoaviy ishlashni rivojlantiradi, chunki ular
15

o‘rgangan materialni birgalikda ko‘rib chiqishadi va yangi ma’lumotlarni bir-
birlari bilan baham ko‘rishadi. Ko‘rgazmali metodlar bolalar uchun o‘rganish
jarayonini ancha samarali va qiziqarli qiladi. Vizual materiallar yordamida
o‘rganilgan bilimlar bolalar tomonidan tezroq va osonroq yodda qoladi, bu esa
ta’lim jarayonining samaradorligini oshiradi. Ko‘rgazmali metodlar,
o‘quvchilarning qiziqishini oshirib, o‘rganish jarayonini yanada samarali qiladi. Bu
metodlarni ta’limda keng qo‘llash bolalar uchun sifatli ta’lim olish imkonini
yaratadi.
Ko‘rgazmali metodlar bolalar kuzatuvchanliklarini va tasavvurlarini
rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Bolalar o‘z atrof-muhitlarini o‘rganishda
vizual tasvirlar orqali ko‘proq bilim olishadi, chunki ko‘rgazmali metodlar ularga
atrof-muhitdagi jarayonlarni aniq va tushunarli tarzda ko‘rsatadi. Masalan,
o‘simliklarning o‘sish jarayonini diagrammalar yoki videolar orqali ko‘rsatish
bolalarga tabiiy dunyoning jarayonlarini yanada aniqroq tushunishga yordam
beradi. Bunday vizual materiallar yordamida bolalar o‘rgangan narsalarini eslab
qolishadi va o‘z tasavvurlarida bu jarayonni tasavvur qilishadi. Ko‘rgazmali
metodlar, bolalarning kuzatuvchanliklarini oshirishda muhim vosita hisoblanadi.
Bolalar o‘rganish jarayonida ko‘rgazmali materiallar yordamida o‘z atrof-
muhitlarini diqqat bilan kuzatib, yangi ma’lumotlarni o‘zlashtiradilar. Bu ularning
kuzatuvchanlik qobiliyatini rivojlantiradi va tabiatga nisbatan qiziqishni oshiradi.
Masalan, bolalar o‘simliklarning qanday o‘sishini, hayvonlarning tabiiy sharoitda
qanday yashashini kuzatib, bu jarayonni ko‘rgazmalar orqali yaxshiroq
anglaydilar. Bunday kuzatishlar bolalarning tasavvurlarini kengaytiradi va tabiiy
dunyo bilan yaqinlashishga yordam beradi. Ko‘rgazmali metodlar bolalar
tasavvurlarini boyitishga xizmat qiladi. Bolalar yangi tasvirlar va materiallar
yordamida o‘rganish jarayonida o‘z tasavvurlarini yangilab, yangi bilimlarni
qo‘shadilar. Masalan, bolalar o‘simliklar va hayvonlar haqida tasavvur qilishda,
o‘qituvchining ko‘rgazmali vositalari yordamida o‘rganilayotgan mavzuni yanada
aniqroq tasavvur qilishadi. Bu o‘z navbatida bolalarning umumiy fikrlash
16

qobiliyatini va tasavvurlarini rivojlantiradi. Ko‘rgazmali metodlar nafaqat bilim
olishni osonlashtiradi, balki bolalar o‘rtasida o‘zaro fikr almashishni, muhokama
qilishni rag‘batlantiradi. Bolalar vizual materiallarni kuzatib, o‘zaro muloqot qilib,
o‘rganilgan mavzu bo‘yicha fikrlar bildiradilar. Bu o‘rganish jarayonini yanada
interaktiv va samarali qiladi. Shuningdek, bolalar o‘rganilgan materialni yaxshiroq
eslab qolishadi va tushunishadi, chunki ularning tasavvurlari ko‘rgazmali vositalar
yordamida aniq shakllanadi.
II-BOB. TABIAT BILAN TANISHTIRISHDA O‘RGATISH
USULLARIDAN FOYDALANISH
2.1. Tabiatni bevosita kuzatish usuli
Tabiatni bevosita kuzatish usuli bolalar ta’limida muhim o‘rin tutadi. Bu
metod orqali bolalar tabiatdagi o‘zgarishlarni, ob’ektlar va jarayonlarni to‘g‘ridan-
to‘g‘ri kuzatib, o‘zlari tajriba qilib, o‘rganishadi. Bu usulda bolalar faqatgina
nazariy bilimlarni olishmaydi, balki tabiiy jarayonlar va ob’ektlarning o‘ziga xos
xususiyatlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rib, o‘zlariga mos ravishda tasavvurlarini
shakllantiradilar.
Tabiatga sayohatlar va ekskursiyalar bolalarga tabiatni bevosita kuzatish va
tabiiy jarayonlarni amalda o‘rganish imkonini beradi. Sayohatlar davomida bolalar
o‘simliklar, hayvonlar, toshlar, suv havzalari va boshqa tabiiy ob’ektlarni o‘z
ko‘zlari bilan ko‘rishadi. Bu bolalarga tabiatdagi jarayonlar va ob’ektlarning
qanday ishlashini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Masalan, bolalar bog‘da
yoki parkda o‘simliklarning o‘sish jarayonini kuzatishlari, ularning turli qismlarini
o‘rganishlari va tabiiy sharoitda qanday yashashini ko‘rishlari mumkin. Bu
o‘simliklarning shakli, rangi, o‘lchami va o‘sish sharoitlari bolalar uchun qiziqarli
va yangi tajriba bo‘lishi mumkin. O‘qituvchi bolalar bilan birga bog‘ yoki parkga
tashrif buyurib, o‘simliklarning turli turlarini ko‘rsatishi mumkin, shu bilan birga
o‘simliklarning ildizlari, poyalari, barglari va gullarining o‘zaro aloqalarini
tushuntirishi mumkin. Bu bolalarga o‘simliklarning tabiiy hayot tsikllarini amalda
17

kuzatishga yordam beradi. Sayohatlar davomida bolalar o‘simliklarning o‘sish
bosqichlarini va o‘simliklar bilan bog‘liq jarayonlarni o‘rganishadi. Sayohatlar
bolalarga hayvonlar, ularning turmush tarzi, ovqatlanish va yashash sharoitlarini
o‘rganishga imkon beradi. Shuningdek, bolalar o‘simliklar va hayvonlarning
o‘zaro bog‘lanishlarini va ularning ekologik tizimdagi o‘rnini tushunishadi.
Tabiatga sayohatlar nafaqat kuzatish, balki o‘zaro muloqot qilish imkoniyatini ham
yaratadi. Bolalar o‘rganayotgan ob’ektlar haqida savollar berishadi, o‘z fikrlarini
ifodalashadi va yangi ma’lumotlarni tahlil qilishadi, bu esa o‘rganish jarayonini
yanada samarali va qiziqarli qiladi. Sayohatlar bolalarning ilmiy va pedagogik
rivojlanishiga katta yordam beradi. Tabiatni bevosita kuzatish orqali bolalar
nazariy bilimlarini amaliy tarzda o‘zlashtiradilar. Bu metod orqali o‘rganish
jarayoni bolalar uchun nafaqat qiziqarli, balki samarali ham bo‘ladi. Tabiatga
sayohatlar bolalarning atrof-muhitga nisbatan mas’uliyatli va ehtiyotkorlik bilan
qarashiga yordam beradi.
Tabiatni bevosita kuzatish usuli o‘quvchilarga o‘rganilayotgan ob’ektlarni
haqiqatan ham ko‘rish, ularga yaqinlashish va ularni to‘g‘ridan-to‘g‘ri kuzatish
imkoniyatini beradi. Bu usulning asosiy afzalligi shundaki, bolalar nafaqat nazariy
bilimlar bilan tanishadilar, balki o‘rganilayotgan ob’ektlar yoki tabiiy jarayonlarni
real sharoitda, to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rib, tajriba orqali o‘zlashtiradilar. Bu esa
o‘rganish jarayonini yanada samarali va esda qolarli qiladi. Masalan, agar
o‘qituvchi bolalar bilan bog‘da bo‘lsa, ular o‘simliklarning o‘sish jarayonini
kuzatishi mumkin. Bolalar o‘simliklarning ildizlari qanday rivojlanishini,
barglarning o‘sishiga qanday ta’sir qilishini ko‘rishadi. Bu jarayonni kuzatish
orqali bolalar nafaqat o‘simliklarning qanday o‘sishini o‘rganishadi, balki ularga
qanday muhitlar, ya’ni yorug‘lik, suv, tuproq va havo sharoitlari ta’sir qilishi
haqida tushuncha hosil qilishadi. Bunday bevosita kuzatishlar bolalarga o‘z atrof-
muhitlari bilan bog‘liq bilimlarni yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
O‘qituvchi tabiiy ob’ektlar va jarayonlarni bolalarga ko‘rsatish orqali ularda
tabiiy dunyo haqida chuqurroq tasavvur shakllantiradi. Misol uchun, agar
18

o‘qituvchi bolalar bilan daryo bo‘yida sayohat qilsa, ular daryo suvi, uning oqimi,
baliqlar va boshqa suv hayvonlari bilan tanishadilar. Bolalar bunday sayohat orqali
nafaqat daryoning tabiiy muhitidagi hayot bilan tanishadilar, balki uning ekologik
ahamiyati, suv resurslari va tabiatning o‘zaro bog‘liqligi haqida bilimlarga ega
bo‘ladilar. Shuningdek, daryoning tozaligi va ekologik holati bolalar uchun
ekologik mas’uliyatni rivojlantirishga yordam beradi. Bolalar bevosita tabiatni
kuzatish orqali o‘zlarining kuzatuvchanlik qobiliyatlarini rivojlantiradilar.
Tabiatdagi ob’ektlar va jarayonlarni o‘rganish bolalarga diqqatni jamlash,
detallarni ko‘rish va tahlil qilish kabi ko‘nikmalarni o‘rgatadi. Ular tabiatdagi
o‘zgarishlarni va jarayonlarni kuzatib, biror hodisaning sabablarini va oqibatlarini
tushunishga harakat qiladilar. Misol uchun, o‘simliklar o‘sganida ularning atrof-
muhitga qanday moslashishini, hayvonlarning oziqlanishi va yashash muhitlari
bilan bog‘liq aloqalarni kuzatadilar.
Bevosita kuzatish usulida o‘qituvchining roli juda katta. O‘qituvchi nafaqat
tabiatdagi ob’ektlarni ko‘rsatadi, balki ularni bolalarga aniq va sodda tarzda
tushuntiradi. O‘qituvchi o‘zining bilim va tajribalaridan foydalangan holda,
bolalarga tabiatdagi jarayonlarni izohlaydi va o‘zaro munosabatlarni ko‘rsatadi. Bu
bolalar uchun ilmiy va tasavvuriy bilimlarni chuqurlashtirishga yordam beradi.
Shuningdek, o‘qituvchi bolalar bilan savol-javoblar, munozaralar o‘tkazib,
o‘rganilayotgan ob’ektlar yoki jarayonlar haqida ularning fikrlarini shakllantiradi.
Bunday faoliyatlar bolalar uchun qiziqarli va samarali o‘rganish jarayonini
yaratadi. Bevosita kuzatish bolalar uchun o‘rganishning yanada qiziqarli va
samarali shaklini taqdim etadi. Bolalar faqat o‘qituvchining so‘zlarini tinglamay,
balki o‘zlari ko‘rgan, kuzatgan ob’ektlar va jarayonlar orqali bilim olishadi. Bu
o‘rganilayotgan mavzuni yaxshiroq tushunishga yordam beradi va bolalar uchun
tabiatni sevimli va o‘rganishga arziydigan soha sifatida qoladi. Shuningdek,
bevosita kuzatish usuli bolalarning ekologik ongini shakllantiradi, chunki ular
tabiatdagi o‘zgarishlarni va uning inshootlariga ta’sirini sezadilar. Tabiatga bo‘lgan
19

hurmat va mas’uliyatni rivojlantirish, bolalarning ekologik bilimlarini oshirish
uchun juda muhimdir.
Tabiatni bevosita kuzatish usuli bolalarga o‘rgatishning samarali va qiziqarli
usulidir. Bu usulning eng katta afzalligi shundaki, bolalar o‘rganilayotgan
ob’ektlarni bevosita ko‘rib, o‘z tajribalaridan foydalanish imkoniga ega bo‘ladilar.
Misol uchun, o‘qituvchi bolalar bilan birga tabiatga sayohat uyushtirib, ularni
o‘simliklarning o‘sish jarayonini yoki hayvonlarning tabiiy muhitdagi turmush
tarzini kuzatishga taklif qilishi mumkin. Bunday bevosita kuzatish orqali bolalar
o‘rgangan bilimlarini mustahkamlashadi va ularga bo‘lgan tushunchalari yanada
aniqroq bo‘ladi. Bevosita kuzatish jarayonida bolalar nafaqat ko‘rish, balki
o‘rganilayotgan jarayonlarni o‘zlari sezib, his qilib, ularga qanday o‘zgarishlar yuz
berishini kuzatadilar. Masalan, o‘simliklar o‘sganini, hayvonlar qanday yashashini
va ob’ektlarning tabiiy sharoitda qanday o‘zgarishini bolalar o‘z ko‘zlari bilan
ko‘rib, bu jarayonlar haqidagi bilimlarini mustahkamlaydilar. Shuningdek, bu
metod bolalar o‘rtasida kuzatuvchanlik, fikrlash va analitik qobiliyatlarni
rivojlantirishga yordam beradi. Ular o‘rganilayotgan ob’ektlar va jarayonlar
o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rib, bu bilimlarni tahlil qilishni o‘rganadilar.
Bevosita kuzatish, shuningdek, bolalarning tabiatga bo‘lgan hurmatini
rivojlantiradi. Sayohatlar va ekskursiyalar orqali bolalar tabiatni yaxshiroq
tushunadilar va unga bo‘lgan ehtiroslarini oshiradilar. Bu jarayon, bolalarning
ekologik ongini rivojlantirishga, tabiatni sevmaga va unga g‘amxo‘rlik qilishga
o‘rgatishga yordam beradi. Bolalar tabiat bilan yanada yaqin tanishib, uning
go‘zalligini va xilma-xilligini his qilishadi, bu esa ularni mas’uliyatli va tabiatni
saqlashga qiziquvchi shaxslar sifatida tarbiyalaydi. Bevosita kuzatish bolalar
uchun o‘rganish jarayonini qiziqarli va mazmunli qiladi. Bolalar o‘zlarini faol
ishtirokchi sifatida his qilib, yangi bilimlar va tajribalarga ega bo‘ladilar. Ular
o‘rganayotgan ob’ektlar bilan bevosita aloqada bo‘lib, amaliy bilimlarga ega
bo‘ladilar. Bu esa o‘rganish jarayonini nafaqat samarali, balki bolalar uchun yodda
qoladigan qiladi. Bolalar sayohatlar va ekskursiyalar davomida bir-birlari bilan
20

muloqot qilib, yangi narsalarni birgalikda o‘rganadilar, bu esa jamoaviy ish
ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Bevosita kuzatish metodining yana bir afzalligi shundaki, u bolalarga
nafaqat ilmiy, balki madaniy va emosional rivojlanish imkoniyatini ham beradi.
Bolalar tabiatni bevosita ko‘rish orqali o‘zaro hurmatni mustahkamlashadi va bir-
birlaridan yangi bilimlar olishadi. Bunday faoliyatlar bolalarda o‘zaro muloqot,
fikr almashish va hamkorlik qilishni rivojlantiradi. Bevosita kuzatish orqali bolalar
o‘rganilayotgan ob’ektlar va jarayonlarni yaxshiroq tushunadilar, bilimlarini
mustahkamlaydilar va tabiiy dunyo bilan yanada yaqin tanishadilar. Bu metod
ularning bilimlarini amaliy ko‘nikmalarga aylantirib, qiziqarli va samarali
o‘rganish imkoniyatini yaratadi.
2.2. O‘rgatishda o‘yin metodlaridan foydalanish
Tabiatni o‘rganish jarayonida o‘yinning o‘rni juda katta. Bolalar o‘rganish
jarayonida faqat nazariy bilimlarni emas, balki amaliy ko‘nikmalarni ham
egallashlari kerak. O‘yinlar esa bolalarga bilim olishni qulayroq va qiziqarli qilib
beradi. Tabiatni o‘rganishda o‘yinning asosiy afzalligi shundaki, u bolalar uchun
yangi, begona mavzularni o‘rganishni osonlashtiradi va ularni jalb qiladi. O‘yinlar
nafaqat bilim olishga yordam beradi, balki bolalarning ijodiy fikrlash, muloqot
qilish, hamkorlik va jamoada ishlash qobiliyatlarini ham rivojlantiradi.
Rol o‘ynash o‘yinlari tabiatni o‘rganishda juda samarali va qiziqarli
metodlardan biridir. Bu o‘yinlar bolalarga o‘rganilayotgan mavzularni amaliy
ravishda tushunish imkoniyatini yaratadi. Masalan, o‘qituvchi bolalarni hayvonlar
yoki o‘simliklar sifatida rollarga ajratib, ular bilan tabiatdagi o‘zgarishlar va
jarayonlarni o‘rgatishi mumkin. Bolalar o‘simliklarning o‘sish jarayonini,
hayvonlarning yashash muhiti va ularning ekosistemadagi ro‘lini tushunishga
yordam beradi. Bu o‘yinlar o‘rganilayotgan mavzuni yanada aniqroq
21

shakllantirishga imkon yaratadi. Masalan, bolalar o‘simliklar va hayvonlarni
tasavvur qilganda, ularning yashash muhitini va o‘sish jarayonlarini o‘rganishadi.
Ular o‘simliklarning qanday o‘sish jarayonidan o‘tishini, hayvonlarning qanday
oziqlanishini va yashash muhitiga qanday moslashishini ko‘rsatish orqali tajriba
orttiradilar. Bu o‘yinlar bolalar uchun tabiiy dunyoni yanada yaqinlashtiradi, ularni
tabiatdagi jarayonlarga nisbatan hurmatni rivojlantiradi. Rol o‘ynash o‘yinlari
bolalar uchun nafaqat bilim olishni, balki empatiya va tabiatga bo‘lgan mehrni ham
rivojlantirishga yordam beradi. Bolalar, o‘zlarini hayvonlar yoki o‘simliklar
sifatida tasavvur qilish orqali, ular bilan bog‘liq ekologik muammolarni tushunib,
bu masalalarni hal qilishni o‘rganadilar. Masalan, bolalar o‘simlik o‘stirish yoki
hayvonlarni parvarish qilishda duch keladigan qiyinchiliklar va ekologik masalalar
haqida o‘rganadilar. Shu tarzda, rol o‘ynash o‘yinlari bolalarning nafaqat ilmiy
bilimlarini, balki tabiiy muhitga bo‘lgan hissiy aloqalarini ham rivojlantiradi.
Tanlovlar va musobaqalar tabiatni o‘rganishda juda samarali va qiziqarli
o‘yin metodlaridir. Bolalar o‘zaro raqobatlashib, o‘rganilayotgan materialni
yaxshiroq o‘zlashtiradilar. O‘qituvchi bolalarga o‘simliklar, hayvonlar yoki
ekologik jarayonlar haqidagi savollarni berib, ularni musobaqa shaklida javob
berishga undaydi. Bu tarzdagi o‘yinlar bolalar uchun bilimlarni
mustahkamlashning qiziqarli va samarali usulini yaratadi. Tanlovlar va
musobaqalar bolalar orasida jamoaviy ishlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Mas’uliyatni his qilish, fikrlarni aniq ifodalash, va boshqalar bilan bilimlarni
solishtirish kabi ko‘nikmalar o‘rgatish uchun juda foydalidir. Misol uchun, bir
nechta jamoalarga bo‘lingan bolalar o‘zaro tabiat haqidagi savollarni javoblashar
ekan, ular ham o‘rganish jarayonida o‘zaro yordam ko‘rsatadilar, ham bir-birining
bilimidan foydalangan holda o‘z bilimlarini mustahkamlaydilar. Bundan tashqari,
musobaqalar bolalar o‘rtasida o‘z faoliyatlarini maqsadga yo‘naltirilgan tarzda
amalga oshirishga yordam beradi. Masalan, o‘qituvchi bolalarga o‘simliklarning
hayotiy tsikllarini yoki hayvonlar olamini tushunishga yordam beradigan testlar,
viktorinalar yoki so‘rovlar o‘tkazadi. Bu bolalarning o‘z bilimlarini yangilash,
22

mustahkamlash va o‘zlashtirishga yordam beradi. Musobaqalar bolalar uchun
nafaqat ilmiy bilimlarni oshirish, balki o‘zaro muloqot qilish, guruh bo‘lib ishlash
va o‘z bilimlarini boshqalar bilan solishtirishni o‘rganish uchun ajoyib vosita
bo‘ladi. Bu metodlar bolalarning o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqini oshiradi va
o‘rganish jarayonini yanada jonli va qiziqarli qiladi.
O‘yinlar orqali ekologik bilimlarni o‘rganish bolalar uchun tabiatni
tushunish va unga bo‘lgan hurmatni rivojlantirishda juda samarali vositadir.
O‘yinlar yordamida bolalar ekologik muammolarni o‘rganishadi va tabiatdagi
o‘zgarishlar, o‘sish jarayonlari, hayvonlar va o‘simliklar o‘rtasidagi o‘zaro
bog‘liqlikni tushunadilar. Bu o‘yinlar nafaqat ekologik bilimlarni o‘rganish, balki
bolalarning atrof-muhitga bo‘lgan munosabatini shakllantirishda ham muhim
ahamiyatga ega. Masalan, o‘simliklar va hayvonlarni o‘rganishda ekologik o‘yinlar
bolalarga turli muhitlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatishga yordam beradi.
Bolalar, o‘simliklarning o‘sishi va hayvonlarning yashash muhiti o‘rtasidagi
bog‘liqlikni tushunishadi. O‘yinlar orqali bolalar inson faoliyatining tabiatga
ta’sirini o‘rganishadi. Misol uchun, tuproqni ifloslantirish, o‘simliklar va
hayvonlarga zarar yetkazish kabi holatlar bolalar uchun tushunarli bo‘ladi va bu
ularga tabiatni himoya qilishning zarurligini tushuntiradi. Ekologik o‘yinlar
bolalarga atrof-muhitni yaxshilash uchun qanday harakatlar qilish kerakligini
o‘rgatadi. Ular, masalan, qog‘ozni qayta ishlash, suvni tejash, chiqindilarni to‘g‘ri
tashlash kabi ekologik jihatdan foydali faoliyatlarni o‘rganadilar. O‘yinlar orqali
bolalar o‘zlarini ekologik tizimning bir qismi sifatida his qilishadi va tabiatni
himoya qilishning ahamiyatini anglashadi. Bu metod bolalarning ekologik
mas’uliyatni his qilishlarini oshiradi va ularga tabiatni asrab-avaylashni o‘rgatadi.
Jamoa o‘yinlari tabiatni o‘rganishda bolalarga nafaqat ekologik bilimlarni
o‘rgatish, balki ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirishda ham katta yordam beradi.
Bunday o‘yinlar orqali bolalar hamkorlik, o‘zaro yordam ko‘rsatish, muloqot qilish
va jamoaviy qarorlar qabul qilish kabi ko‘nikmalarni o‘zlashtiradilar. Bu o‘yinlar
bolalarga tabiatni o‘rganish jarayonida umumiy maqsadga erishish uchun
23

birgalikda ishlashni o‘rgatadi. Misol uchun, o‘qituvchi bolalarga ekologik tizimni
yaratish yoki tabiiy muhitni tiklash haqida o‘yin o‘tkazishi mumkin. O‘yin
davomida bolalar o‘zaro hamkorlik qilib, o‘simliklar va hayvonlar o‘rtasidagi
bog‘liqlikni tushunishga harakat qiladilar. Jamoa o‘yinlarida bolalar tabiiy
resurslarni tejash, atrof-muhitni saqlash kabi muhim ekologik qadriyatlarni
amaliyotda qo‘llashni o‘rganadilar. Jamoaviy o‘yinlar bolalarning o‘zaro muloqot
qilish va fikrlarni ifodalash qobiliyatlarini ham rivojlantiradi. Ular bir-birlariga
yordam berib, muammo hal qilish jarayonida jamoaviy ishlashni o‘rganadilar. Bu
usul bolalarga nafaqat ilmiy bilimlar, balki ijtimoiy va emosional ko‘nikmalarni
ham o‘rgatadi, bu esa ularning jamiyatga bo‘lgan mas’uliyatini oshiradi.
2.3. Tabiat bilan tanishtirishda metodlarni birlashtirish
Tabiatni o‘rganish jarayonida metodlarni kompleks tarzda qo‘llash
bolalarning faoliyatini yanada samarali qiladi, ularning bilimlarini
mustahkamlashda va o‘rganish jarayonini yanada qiziqarli qilishda muhim
ahamiyatga ega. Bu metodlar bir-birini to‘ldiradi va turli o‘quvchilarning
ehtiyojlariga javob beradi. O‘qituvchi turli metodlarni birlashtirib, darslarni
ko‘proq jonli va mazmunli qiladi.
Ko‘rgazmali metodlar. Ko‘rgazmali metodlar tabiatni o‘rganishda eng
samarali va foydali usullardan biridir. Bu metod yordamida bolalar o‘rganilayotgan
mavzuni faqat eshitish yoki tushunish orqali emas, balki bevosita ko‘rish orqali
o‘zlashtiradilar. Ko‘rgazmali metodlar bolalar uchun abstrakt tushunchalarni real,
amaliy misollar bilan tushuntirish imkoniyatini yaratadi. Shu sababli, o‘qituvchilar
tabiatshunoslik kabi fanlarni o‘rgatishda ko‘rgazmali metodlardan keng
foydalanadilar.
24

Tabiatni bevosita ko‘rish: O‘quvchilarga tabiiy ob’ektlarni ko‘rsatish, ya’ni
o‘simliklar, hayvonlar, yashash muhitlari kabi tabiiy hodisalarni real hayotda
kuzatish. Masalan, o‘qituvchi bolalar bilan birga bog‘da yoki o‘rmonda o‘simliklar
va hayvonlarning o‘sish jarayonlarini yoki ularning ekologik muhitini kuzatishi
mumkin. Bu tajriba bolalarga tabiatning muhim jihatlarini bevosita ko‘rish va
o‘rganishga imkon beradi.
Vizual materiallar: Rasmlar, diagrammalar, tasvirlar va video materiallar
yordamida bolalarga tabiatni ko‘rsatish. O‘qituvchi o‘simliklar, hayvonlar yoki
ekologik jarayonlar haqida tasvirlar yoki videolarni ko‘rsatishi mumkin. Bu orqali
bolalar ko‘rganlarini yaxshiroq eslab qoladilar va ularni o‘rganish jarayonida
qiyinchiliklar yuzaga kelmasdan tasavvur qilishadi.
Maketlar va modellash: Tabiatning turli jarayonlarini yoki ekosistemalarni
ko‘rsatish uchun maketlar yoki modellarni yaratish. Masalan, o‘qituvchi bolalar
bilan birga ekosistemaning modelini yaratishi mumkin, bu modelda o‘simliklar va
hayvonlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqliklarni ko‘rsatadi. Bu metod bolalarga tabiiy
jarayonlarni yaxshiroq tushunish va o‘rganishga yordam beradi.
Interaktiv ekranlar va texnologiyalar: Zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash
orqali ko‘rgazmali metodlarni yanada samarali qilish. Kompyuter yoki interaktiv
doskalar yordamida bolalar ekologik tizimlarning o‘zaro aloqalarini o‘rganishlari
mumkin. Masalan, o‘qituvchi hayvonlar va o‘simliklar o‘rtasidagi o‘zaro
bog‘liqlikni animatsiyalar yordamida ko‘rsatishi mumkin.
Ko‘rgazmali metodlarning afzalliklari: Qiziqarli va interaktiv: Bolalar uchun
ko‘rgazmali metodlar ko‘pincha qiziqarli va interaktiv bo‘ladi, chunki ular
o‘rganish jarayonida bevosita ishtirok etadilar. Bu ularning o‘z bilimlarini amaliy
tarzda tatbiq etish imkonini yaratadi. Tushunishni yaxshilaydi: O‘quvchilarga
abstrakt tushunchalarni bevosita ko‘rish orqali tushuntirish, materialni yaxshiroq
o‘zlashtirishga yordam beradi. O‘simliklar va hayvonlar haqidagi bilishni amaliy
ravishda ko‘rish bolalarning tasavvurlarini yanada aniqroq shakllantiradi. Darsni
jonlantiradi: Ko‘rgazmali metodlar darsni jonlantirib, o‘quvchilarni faol ishtirok
25

etishga undaydi. Bu metodlar orqali bolalar o‘rganilayotgan mavzu haqida yanada
faol fikr yuritadilar.
Ko‘rgazmali metodlarning muammolari: Resurslarning cheklanganligi:
Ba’zi hollarda, tabiiy ob’ektlarni ko‘rish yoki kerakli materiallar bilan ta’minlash
imkoniyati cheklangan bo‘lishi mumkin. Masalan, o‘qituvchi barcha bolalarni
o‘simlik yoki hayvonlarni tabiiy muhitda kuzatishga olib bora olmaydi. Vaqtning
chegaralanganligi: Ko‘rgazmali metodlar, ayniqsa sayohatlar yoki ekzotik
ob’ektlarni kuzatish vaqtni talab qiladi. Bu darsning boshqa qismlariga e’tibor
qaratishni qiyinlashtirishi mumkin. Ko‘rgazmali metodlar tabiatni o‘rganishda
samarali vosita hisoblanadi. Ular o‘quvchilarga o‘rganilayotgan materialni nafaqat
tushunishga, balki uni hissiyotlari orqali his qilishga imkon beradi. Tabiatni
bevosita ko‘rish va tasvirlar yordamida ko‘rsatish bolalarga o‘rganilayotgan
jarayonlarni yanada jonli va esda qolarli qilib tushuntirishda yordam beradi.
O‘yin metodlari. O‘yin metodlari o‘qish jarayonida samarali ta’lim
vositalaridan biri bo‘lib, bolalarga o‘rganilayotgan materialni o‘zlashtirishni
yanada qiziqarli va faol qilish imkonini yaratadi. Bu metodlar bolalar uchun o‘qish
jarayonini nafaqat foydali, balki yoqimli va ta’sirli qiladi. O‘yin metodlari turli
shakllarda bo‘lib, ularni to‘g‘ri tanlash va qo‘llash bolalar uchun o‘rganish
jarayonini osonlashtiradi. Rol o‘ynash metodida bolalar o‘simliklar, hayvonlar
yoki tabiatdagi boshqa ob’ektlar sifatida rollarga ajratiladi. Bu o‘yinlar orqali
bolalar ekologik tizimning qanday ishlashini, o‘simliklarning o‘sish jarayonlarini,
hayvonlarning yashash muhitini va ularning o‘zaro aloqalarini amaliy tarzda
tushunishadi. Masalan, o‘qituvchi bolalarga bir-birining rolini o‘ynashni taklif
qiladi, bunda ular o‘simlik yoki hayvon sifatida muayyan ekologik vazifalarni
bajaradilar. Bu jarayon bolalarda empatiya rivojlantiradi, chunki ular tabiatni
nafaqat o‘rganish, balki u bilan bog‘liq jarayonlarni his qilishadi. O‘yin davomida
bolalar o‘zlarining yangi bilimlarini amaliyotda sinab ko‘rishadi va bu ularga
tabiatni yanada yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
26

Tanlovlar va musobaqalar esa o‘yin metodlarining yana bir muhim shaklidir.
O‘qituvchi o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha savollar beradi va bolalar ularni javob
berish orqali musobaqaga kirishadilar. Bu o‘yinlar bolalarda o‘z bilimlarini
chuqurlashtirishga yordam beradi. Tanlovlarda ishtirok etish orqali bolalar o‘zaro
raqobatlashadilar va har bir bola o‘zining bilimlarini namoyish etishga harakat
qiladi. Musobaqalar bolalar o‘rtasida jamoaviy ishlashni, bir-birini tushunishni va
qo‘llab-quvvatlashni ham rivojlantiradi. Shuningdek, musobaqalar bolalarga o‘z
bilimlari bilan bahslashish imkoniyatini yaratadi, bu esa o‘zaro fikr almashish va
yangi bilimlarni o‘zlashtirishda foydalidir. Viktorinalar ham o‘yin metodlaridan
biridir. Ular bolalarni qiziqtiradigan, o‘rgangan materialni tekshiradigan va ular
uchun qiziqarli bo‘lgan savollardan tashkil topadi. Viktorina orqali bolalar o‘z
bilimlarini test qilib ko‘rishlari mumkin, shuningdek, bu metod bolalarga fikrlashni
rivojlantiradi, mas’uliyatni his qilishga va o‘rganilgan materialni yaxshiroq eslab
qolishga yordam beradi. O‘yinlar bolalar uchun tabiatni o‘rganishni yanada jonli
va qiziqarli qilgan holda, yangi bilimlarni mustahkamlashga yordam beradi. O‘yin
metodlari orqali bolalar tabiatni tushunish va uni himoya qilishni o‘rganadilar.
Tabiatni o‘rganish jarayonida ekologik bilimlarni o‘zlashtirish bolalar uchun juda
muhimdir, chunki ular nafaqat o‘simliklar va hayvonlarni bilishadi, balki
tabiatning o‘zaro bog‘liqligini va insonning tabiatga ta’sirini tushunadilar. O‘yin
metodlari bu jarayonni yanada samarali va interaktiv qilishga yordam beradi.
Ekskursiyalar va Sayohatlar. Sayohatlar va ekskursiyalar bolalar uchun
tabiatni o‘rganishda samarali va muhim metodlardan biridir. Bu metod nafaqat
bilim olish, balki bolalar uchun tabiatni o‘z ko‘zlari bilan ko‘rish imkoniyatini
yaratadi, shuning uchun o‘rganish jarayoni yanada chuqurlashadi. O‘qituvchi
bolalar bilan birga tabiatdagi o‘zgarishlarni va jarayonlarni amaliy tarzda kuzatish
orqali, ekologik tizimlar qanday ishlashini, o‘simliklar va hayvonlar o‘rtasidagi
bog‘liqlikni aniqroq tushuntiradi. Bolalar o‘zlari ko‘rganlarini tahlil qilib, ilmiy va
amaliy bilimlarni mustahkamlashadi. Sayohatlar orqali o‘quvchilar tabiiy ob’ektlar
va tabiatdagi o‘zgarishlarni o‘z ko‘zlari bilan ko‘rishadi, bu esa o‘rganilayotgan
27

materialni chuqurroq va jonli tushunishga yordam beradi. Masalan, o‘simliklarning
o‘sish jarayonlarini yoki hayvonlarning yashash muhitlarini o‘rganish uchun
bolalar o‘rmonlarga, bog‘larga yoki suv havzalariga sayohat qilishlari mumkin. Bu
sayohatlar o‘quvchilarga o‘rganilayotgan jarayonni amalda ko‘rishga imkon beradi
va ularning bilimlarini mustahkamlaydi. O‘quvchilar turli ob’ektlar va ekologik
tizimlarni bevosita ko‘rganlarida, ularning tabiatga bo‘lgan qiziqishi va
tushunchalari chuqurlashadi.
Sayohatlar va ekskursiyalar bolalarga ilmiy bilimlar berish bilan birga,
madaniy va emosional rivojlanishga ham xizmat qiladi. Tabiat bilan to‘g‘ridan-
to‘g‘ri aloqada bo‘lish bolalarda hissiyotlarni uyg‘otadi, tabiiy muhitga bo‘lgan
hurmatni oshiradi va ularni tabiatni himoya qilishga undaydi. Bu turdagi faoliyatlar
bolalarda tabiatga bo‘lgan qiziqishni oshiradi va ularni uning ahamiyatini
tushunishga yordam beradi. O‘quvchilar tabiatni his qilishni o‘rganadilar va
ekologik tizimlar va ularning muhofazasiga bo‘lgan mas’uliyatni his qilishadi.
Sayohatlar bolalar uchun diqqatni jamlash va fikrlash qobiliyatlarini rivojlantiradi.
Tabiatni o‘rganishda diqqatni faqat bir jihatga emas, balki tabiatning umumiy
holatiga qarashga o‘rgatadi. Masalan, bir o‘quvchi o‘simliklarning qanday
o‘sganini yoki hayvonlarning yashash muhitini ko‘rganida, ularni yanada aniqroq
tahlil qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu esa bolalarda tizimli fikrlashni va
kuzatish qobiliyatlarini rivojlantiradi. Sayohatlar nafaqat ilmiy bilimlarni
o‘zlashtirishga yordam beradi, balki bolalar uchun hayot tajribasini orttirishga ham
yordam beradi. Tabiatni bevosita ko‘rish, bolalarda nafaqat ekologik bilimlarni,
balki hayotdagi muammolarni yechish, diqqatni jamlash va his-tuyg‘ularni
anglashni ham rivojlantiradi. Shuningdek, sayohatlar orqali bolalar bir-birlari bilan
ijtimoiy aloqalarni mustahkamlashadi va jamoaviy ishlash qobiliyatlarini
rivojlantiradilar. Sayohatlar va ekskursiyalar o‘quvchilarni tabiatni o‘rganishda
nafaqat ilmiy, balki madaniy va ijtimoiy jihatdan ham boyitadi, ularning fikrlash
va diqqatni jamlash qobiliyatlarini rivojlantiradi.
28

Darslar va mashg‘ulotlarda metodlar o‘rtasidagi muvozanatni saqlash
o‘quvchilarning diqqatini jalb qilish va ularning bilimlarini samarali tarzda
oshirishda juda muhimdir. O‘qituvchi ko‘rgazmali metodlarni, o‘yinlarni,
ekskursiyalarni va boshqa metodlarni mos ravishda birlashtirib, o‘quvchilarga
qiziqarli va samarali darslar tashkil etadi. Masalan, darsning birinchi qismida
o‘qituvchi ko‘rgazmali metodlar orqali materialni tushuntiradi, so‘ngra o‘yinlar va
tanlovlar orqali bolalar o‘rganilgan mavzularni mustahkamlashadi. Bu metodlar
orasidagi uzviy bog‘lanish bolalarga ma’lumotni yaxshi o‘zlashtirishga yordam
beradi. O‘qituvchi metodlar orasidagi muvozanatni saqlash uchun darsni interaktiv
tarzda tashkil etishi zarur. Masalan, dars davomida bolalarga turli savollar berib,
ularning fikrlarini tinglash va o‘zaro muhokama qilishga imkon yaratish,
o‘rganilayotgan mavzuni yanada chuqurlashtiradi. Bu orqali bolalar faqat bilim
olishni emas, balki o‘z bilimlarini boshqa o‘quvchilar bilan bo‘lishishni ham
o‘rganadilar.
XULOSA
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tabiat bilan tanishtirish jarayonida
ko‘rgazmali metodlar va o‘rgatish usullaridan foydalanish bolalar uchun juda
muhimdir. Tabiatni o‘rganish jarayonida ko‘rgazmali metodlar bolalar uchun
o‘rganilayotgan ob’ektlar va jarayonlarni bevosita ko‘rish va tasavvur qilish
imkoniyatini yaratadi. Bu metod yordamida bolalar o‘rganayotgan materialni
yanada aniqroq va chuqurroq anglab yetishadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar
uchun o‘rganilayotgan jarayonlar abstrakt bo‘lishi mumkin, ammo ko‘rgazmali
metodlar yordamida bu jarayonlar aniq va real tasavvurga aylanishi mumkin.
Masalan, o‘qituvchi o‘simliklarning o‘sish jarayonini bolalarga ko‘rsatish uchun
ularni haqiqatan ham o‘simlik ekib, uning qanday o‘sishini ko‘rsatishi mumkin. Bu
orqali bolalar o‘simliklarning o‘sish bosqichlarini real va amaliy ravishda
o‘rganadilar. Yana bir misol sifatida, hayvonlarning yashash muhiti va ekologik
tizimlar haqida gapirganda, o‘qituvchi bolalarni tabiatga olib borib, hayvonlarning
29

tabiiy yashash sharoitlarini kuzatishga imkon yaratishi mumkin. Bu ko‘rgazmali
metod bolalarga nafaqat o‘simlik va hayvonlar haqida bilim olishga, balki tabiatni
sevishga va uni qadrlashga yordam beradi.
Ko‘rgazmali metodlar bilan bir qatorda, o‘rgatish usullarining kompleks
tarzda qo‘llanilishi bolalar uchun yanada samarali o‘rganish imkonini yaratadi.
Tabiat bilan tanishtirishda faqat ko‘rgazmali metodlar emas, balki boshqa metodlar
ham samarali ishlatilishi kerak. Misol uchun, o‘yinlar, ekskursiyalar, va rolli
o‘yinlar kabi metodlar bolalar uchun tabiatni o‘rganishni yanada qiziqarli va
amaliy qiladi. O‘yinlar bolalarni faol ishtirok etishga undaydi, o‘rganilayotgan
materialni yaxshiroq o‘zlashtirishga yordam beradi va tabiatni yanada tushunarli
qiladi. Rol o‘ynash metodida bolalar o‘simliklar yoki hayvonlar sifatida rollarga
ajratilib, ekologik tizimda qanday o‘rin egallashlarini tushunadilar. Bu metod
nafaqat ilmiy bilimlarni, balki bolalarda empatiya rivojlantirishga ham yordam
beradi. Bolalar o‘simlik va hayvonlar bilan bog‘liq muammolarni hal qilishda
o‘zaro hamkorlikda ishlashni o‘rganadilar. Bu metodlarning ta’siri bolalarga
o‘simliklarning va hayvonlarning ekologik tizimdagi o‘rinlarini anglashda yordam
beradi va bolalarga atrof-muhitga nisbatan mehr-muhabbatni rivojlantiradi.
Tanlovlar va musobaqalar ham tabiatni o‘rganishda samarali metodlardir.
O‘qituvchi bolalarga o‘simliklar yoki hayvonlar haqida savollarni berib, ularni
musobaqa tarzida javob berishga undaydi. Tanlovlar va musobaqalar bolalarning
o‘rganilayotgan materialni chuqurroq o‘zlashtirishiga yordam beradi, shu bilan
birga, bolalar o‘rtasida raqobatni rag‘batlantiradi va faol ishtirokni ta’minlaydi.
Tanlovlar bolalarda jamoaviy ishlash va mas’uliyatni his qilish kabi ko‘nikmalarni
rivojlantiradi. Bunday metodlar orqali bolalar o‘z bilimlarini sinab ko‘rishlari,
o‘zaro fikr almashishlari va o‘zlarini yanada yaxshilashlari mumkin.
Ekskursiyalar va sayohatlar ham tabiatni o‘rganishda juda samarali
metodlardir. Sayohatlar orqali bolalar tabiatni bevosita ko‘rish imkoniyatiga ega
bo‘ladilar. O‘qituvchi bolalar bilan tabiatga sayohat qilib, o‘simliklar va
hayvonlarning qanday yashashini, ularning o‘sish jarayonlarini va ekologik
30

tizimdagi o‘rinlarini ko‘rsatishi mumkin. Bu sayohatlar bolalar uchun nafaqat
ilmiy, balki madaniy va emosional jihatdan ham foydalidir. Sayohatlar davomida
bolalar tabiatga bo‘lgan qiziqishni oshiradilar, tabiatni his qilishni o‘rganadilar va
ekologik bilimlarini mustahkamlashadi. Sayohatlar bolalarda fikrlash
qobiliyatlarini va diqqatni jamlash qobiliyatlarini rivojlantiradi. Maktabgacha
ta’lim tashkilotlarida tabiat bilan tanishtirishda metodlarning birgalikda
qo‘llanilishi bolalar uchun o‘rganish jarayonini yanada samarali qiladi.
Ko‘rgazmali metodlar bolalar o‘rganayotgan materialni tasavvur qilish va anglash
imkoniyatini yaratadi, o‘yinlar esa bolalarni faol ishtirok etishga undaydi.
Tanlovlar va musobaqalar bolalarda bilimni mustahkamlash va jamoaviy ishlash
ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Ekskursiyalar va sayohatlar esa bolalarga tabiatni
bevosita ko‘rish imkoniyatini beradi va ekologik bilimlarni mustahkamlaydi. Shu
bilan birga, bunday metodlar bolalarda tabiatga nisbatan hurmat va mehrni
rivojlantiradi, ularga atrof-muhitni saqlash va ekologik muammolarni hal qilish
mas’uliyatini his qilishni o‘rgatadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-oktabrdagi
«Maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida»gi PQ–4487-son qarori.
2. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 19-martdagi
«Davlat maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyatini tashkil etish va rivojlantirish
to‘g‘risida»gi 164-son qarori.
3. O‘zbekiston Respublikasi Ta’lim to‘g‘risidagi Qonuni (2020-yil 23-
sentabrda qabul qilingan yangi tahrir).
4. O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi
tomonidan tasdiqlangan «Maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun Davlat o‘quv
dasturi» (2021-yil).
31

5. Abduqodirov, Qodir — Maktabgacha ta’lim metodikasi — «Fan va
texnologiya», Toshkent, 2020 — 248 bet.
6. Abdullaeva, Munira — Maktabgacha yoshdagi bolalarda ekologik
tarbiyani shakllantirish — «Yangi asr avlodi», Toshkent, 2019 — 180 bet.
7. Azimova, Gulnoza — Maktabgacha ta’limda bolalar nutqini rivojlantirish
— «Ilm Ziyo», Toshkent, 2021 — 152 bet.
8. Ergasheva, Adolat — Maktabgacha yoshdagi bolalarning ekologik
madaniyatini shakllantirish metodikasi — «Fan va texnologiya», Toshkent, 2022
— 176 bet.
9. Hasanboyeva, Gulnora — Maktabgacha ta’lim metodikasi: innovatsion
yondashuvlar — «Ilm Ziyo», Toshkent, 2020 — 230 bet.
10. Ismoilova, Mohira — Maktabgacha yoshdagi bolalarni tabiat bilan
tanishtirish metodikasi — «Yangi asr avlodi», Toshkent, 2021 — 168 bet.
11. Jo‘rayev, Nodir — Maktabgacha ta’lim: umumiy metodika — «Fan»,
Toshkent, 2019 — 210 bet.
12. Karimova, Toji — Maktabgacha ta’limda innovatsion metodlar — «Ilm
Ziyo», Toshkent, 2019 — 240 bet.
13. Madraximova, Dilafruz — Maktabgacha ta’lim psixologiyasi — «Fan va
texnologiya», Toshkent, 2020 — 198 bet.
14. Mamarasulova, Saodat — Bolalar bog‘chasida ekologik tarbiya asoslari
— «Yangi asr avlodi», Toshkent, 2020 — 176 bet.
15. Matchanova, Zarnigor — Maktabgacha ta’limda ekologik madaniyatni
shakllantirish — «Fan va texnologiya», Toshkent, 2021 — 190 bet.
16. Nazarova, Malohat — Maktabgacha ta’lim pedagogikasi — «Ilm Ziyo»,
Toshkent, 2019 — 220 bet.
17. Nishonova, Dilrabo — Maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqini
rivojlantirish — «Fan va texnologiya», Toshkent, 2020 — 208 bet.
18. Nurullayeva, Gavhar — Maktabgacha ta’lim jarayonida didaktik o‘yinlar
— «Ilm Ziyo», Toshkent, 2021 — 180 bet.
32

19. Oblokulova, Nasiba — Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ekologik
tarbiya — «Yangi asr avlodi», Toshkent, 2022 — 192 bet.
20. Qayumova, Nodira — Maktabgacha ta’limda innovatsion pedagogik
texnologiyalar — «Fan va texnologiya», Toshkent, 2021 — 200 bet.
21. Qurbonova, Sevara — Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini o‘stirish —
«Ilm Ziyo», Toshkent, 2019 — 184 bet.
22. Sultonova, Nafisa — Maktabgacha yoshdagi bolalarni atrof-muhit bilan
tanishtirish — «Fan», Toshkent, 2020 — 172 bet.
23. Umarova, Sayyora — Maktabgacha ta’limda integrativ yondashuvlar —
«Yangi asr avlodi», Toshkent, 2021 — 196 bet.
24. Xo‘jayeva, Muxlisa — Maktabgacha ta’limda ko‘rgazmali metodlardan
foydalanish — «Ilm Ziyo», Toshkent, 2022 — 164 bet.
25. lex.uz — O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari.
26. edu.uz — O‘zbekiston Respublikasi Ta’lim portali.
27. ziyonet.uz — O‘zbekiston ta’lim va ilm-fan axborot portali.
28. mdo.uz — Maktabgacha ta’lim agentligi rasmiysi.
29. kitob.uz — Rasmiy onlayn kutubxona.
33

Купить