Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarda dastlabki matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasi.

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	421.1KB
Покупки	9
Дата загрузки	27 Февраль 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Дошкольное и начальное образование

Продавец

Kamron Zaripov

Дата регистрации 30 Ноябрь 2023

270 Продаж

Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarda dastlabki matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasi.

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
SIRTQI “MAXSUS SIRTQI” BO‘LIMI
“Maktabgacha ta’lim” yo ‘ nalishi
“MATEMATIK TASAVVURLARNI SHAKLLANTIRISH
NAZARIYASI VA TEXNOLOGIYA LARI ” fanidan tayyorlagan
KURS ISHI
Mavzu: Maktabgacha ta ’ lim yoshdagi bolalarda
dastlabki matematik tasavvurlarni shakllantirish
metodikasi .
Topshirdi:
Qabul qildi:
Urganch-2022

Mundarija:
Kirish …………………………………………………………………………..…..3
I.Bob. Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarda dastlabki matematik
tasavvurlarni shakllantirish metodikasi …………………………… …………7
1.1. Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarda dastlabki matematik tasavvurlarni
shakllantirishda didaktik o‘yinlardan foydalanish ……….……………………….7
1.2. Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarda dastlabki matematik tasavvurlarni
shakllantirishda multimediali intelektual kompyuter o‘yinlaridan foydalanish….11
II. Bob. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining turli yosh guruhlarida
matematika mashg‘ulotlarini o‘tkazish metodikasi………………… .. ………14
2.1. Kichik va o‘rta guruhlarda matematika mashg‘ulotlarini o‘tkazish
metodikasi…………………………………………………………………..…….14
2.2. Katta va tayyorlov guruhlarda matematika mashg‘ulotlarini o‘tkazish
metodikasi…………………………………………………………………………21
Xulosa…………………………………… ... ……………………………………..36
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………… . …...………………38

$Kirish. Bugungi globallashuv jarayonida zamonaviy texnologiyalarning rivojlanishi birinchi navbatda jamiyatning intellektual salohiyatiga, jumladan, ta’lim sohasining rivojlanishiga bog‘liq. Ta’lim mazmuni va sifati masalalari jamiyatda ustuvor yo‘nalish sifatida qaralmoqda. Dunyoning rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarida ta’lim ni texnologiyalashtirishga alohida e ‘ tibor qaratilmoqda. Ta’lim ni rivojlantirish, uning samaradorligini oshirish yo‘llari izlanmoqda, shuningdek, pedagogik texnologiyalarni joriy etish ta’lim sohasidagi islohotlarning diqqat markazidan o‘rin olgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev: “Oldimizda yoshlarga tarbiya berish, psixologiya va boshqa turli sohalarda kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash bo‘yicha murakkab vazifalar turibdi. Yana bir muammoni hal etish muhim hisoblanadi: bu pedagoglar va professor-o‘qituvchilar tarkibining professional darajasi, ularning maxsus bilimlaridir. Bu borada ta’lim olish, ma ‘ naviy-ma ‘ rifiy kamolot masalalari va haqiqiy qadriyatlarni shakllantirish jarayonlariga faol ko‘mak beradigan muhitni yaratish zarur..” deb ta ‘ kidlab o‘tganlar. Mamlakatimizda ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi sifatida e ‘ tirof etilmoqda. Bu maqsadni amalga oshirishda ta’lim ning yangi-yangi modellari yaratilmoqdaki, uning nazariy-metodik asoslari yetakchi mutaxassis-olimlar tomonidan ilmiy-amaliy tarzda isbotlab berilmoqda. Malakali mutaxassis kadrlar tayyorlash tizimida ixtisoslik o‘quv predmetlarini o‘rganish katta ahamiyatga ega. Chunki ixtisoslikka oid kasbiy va shaxsiy kompetentlik (bilim, ko‘nikma va malakalar) asosan ixtisoslik o‘quv predmetlarini o‘rganish jarayonida shakllantiriladi. Mavzuning dolzarbligi : Oliy ta’lim muassasalarida o‘qitish metodikasini noan ‘ anaviy tarzda takomillashtirish natijasida ta’lim maqsadlari belgilanadi yoki loyihalanadi, kutilayotgan yakuniy natija-ijobiy sifat o‘zgarishi kafolatlanadi, o‘quv jarayonining kerakli tuzatishlar kiritilib borilaveradi. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $O‘zbekiston Respublikasida oliy ta’lim tizimini 2030- yilgacha rivojlantirish Kontseptsiyasida oliy ma ‘ lumotli mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirish, talabalarda mustaqil ta’lim olish, tanqidiy va ijodiy fikrlash, tizimli tahlil qilish, tadbirkorlik ko‘nikmalarini shakllantirish, o‘quv jarayonida kompetentsiyalarni kuchaytirishga qaratilgan metodika va texnologiyalarni joriy etish, o‘quv jarayonini amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishga yo‘naltirish, bu borada o‘quv jarayoniga xalqaro ta’lim standartlariga asoslangan ilg‘or pedagogik texnologiyalar, o‘quv dasturlari va o‘quv-uslubiy materiallarni keng joriy qilish borasida chora-tadbirlar belgilab berildi. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunida “pedagog xodimlarning o‘quv dasturlari doirasida mualliflik dasturlarini ishlab chiqish va joriy etish, o‘qitish uslubiyotini ishlab chiqish, shuningdek tegishli o‘quv fanlari, kurslari, modullaridan foydalanish, ijodiy faollik ko‘rsatish huquqiga ega ekanliklari ta ‘ kidlab o‘tilgan. Kreativlik shaxsni yaxlit holda yoki uning muayyan xususiyatlarini, zehni o‘tkirlikni tavsiflaydi. Shuningdek, kreativlik iqtidorning muhim omili sifatida aks etadi. Pedagog o‘z-o‘zidan ijodkor bo‘lib qolmaydi. Uning ijodkorlik qobiliyati ma ‘ lum vaqt ichida izchil o‘qib-o‘rganish, o‘z ustida ishlash orqali shakllanadi. Kurs ishining maqsadi: Bo‘lajak pedagoglarni kreativ pedagogikaning umumiy asoslari tamoyillari, pedagoglarda kreativlik sifatlarini rivojlantiruvchi metod,metod,vosita va texnalogiyalar bilan tanishtirish orqali ularda o‘quv va ma ‘ naviy-ma ‘ rifiy ishlar jarayonini, talabalarning ilmiy-tadqiqot faoliyatlarini samarali tashkil etishga nisbatan kreativ yondashish malakalarini rivojlantirish. Bitiruv ishi maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilab olindi: - tinglovchilarni kreativ pedagogikaning umumiy asoslari, tamoyillari, pedagoglarda kreativlik sifatlarini rivojlantiruvchi metod, vosita va texnalogiyalar bilan tanishtirish; - tinglovchilarda o‘quv dasturlarini yaratish nazariy va amaliy mashg‘ulotlar uchun materiallarni to‘plash va ularni saralash: o‘quv axborot samarali izlash: nazariy va amaliy mashg‘ulotlar uchun didaktik ishlanmalar tayyorlash: nazariy va amaliy mashg‘ulotlar uchun o‘quv topshiriqlari turlarini PAGE \* MERGEFORMAT4$ $belgilash: o‘quv topshiriqlarini ishlab chiqish; - tinglovchilarning mavzu moxiyatidan kelib chiqqan xolda g‘oyaiy mazmun va ilmiy asoslarga ega, amaliy qiymatga o‘quv materialini tayyorlay olish, ma ‘ ruza mashg‘uloti uchun mo‘ljallangan matnning visual xususiyat kasb etishi (sxema,jadval, diagramma) ga erishish, ma ‘ ruza va amaliy mashg‘ulotlar, shuningdek, reyting nazorat uchun keyslar va darajali testlar to‘plamini shakllantirish borasidagi ko‘nikmalarning malakaga aylanishini taminlashdan iborat. Kurs ishi obyekti: Oliy ta’lim tizimida bo‘lajak pedagoglarda kreativlikni shakllantirish va rivojlantirish yo‘llaridan foydalanish jarayoni. Bo‘lajak pedagoglarda kreativlikni shakllantirish va rivojlantirish yo‘llaridan ta’lim jarayonida samarali foydalanishning zamonaviy shakl, usul va vositalari. Kurs ishining predmeti: . Bo‘lajak pedagoglarda kreativlikni shakllantirish va rivojlantirish yo‘llaridan ta’lim jarayonida samarali foydalanishning zamonaviy shakl, usul va vositalari. Kurs ishining vazifalari: - tinglovchilarni kreativ pedagogikaning umumiy asoslari, tamoyillari, pedagoglarda kreativlik sifatlarini rivojlantiruvchi metod, vosita va texnalogiyalar bilan tanishtirish; tinglovchilarda o‘quv dasturlarini yaraish^nazariy va amaliy mashg‘ulotlar uchun materiallarni to‘plash va ularni saralash: o‘quv axborot (ma ‘ lumotlarni) samarali izlash: nazariy va amaliy mashg‘ulotlar uchun didaktik ishlanmalar tayyorlash: nazariy va amaliy mashg‘ulotlar uchun o‘quv topshiriqlari turlarini belgilash: o‘quv topshiriqlarini ishlab chiqish; tinglovchilarning mavzu moxiyatidan kelib chiqqan xolda g‘oyaiy mazmun va ilmiy asoslarga ega, amaliy qiymatga o‘quv materialini tayyorlay olish, ma ‘ ruza mashg‘uloti uchun mo‘ljallangan matnning visual xususiyat kasb etishi (sxema,jadval, diagramma) ga erishish ,ma ‘ ruza va amaliy mashg‘ulotlar, shuningdek, reyting nazorat uchun keyslar va darajali testlar to‘plamini shakllantirish borasidagi ko‘nikmalarning malakaga aylanishini taminlashdan iborat. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $Kurs ishining asosiy qismi: Kurs ishi 2ta bob va har bir bobda 2tadan mavzu to‘laqonlikcha yoritib berilgan. Har bir bobda mavzular reja asosida yoritilgan. Kurs ishi xulosa va foydalanilgan adabiiyotlardan tashkil topgan. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $I.Bob. Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarda dastlabki matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasi 1.1 Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarda dastlabki matematik tasavvurlarni shakllantirishda didaktik o‘yinlardan foydalanish Atrofdagi narsalarning xususiyatlaridan biri bu ularning shakli. Obyektlarning shakli geometrik shakllarda umumlashtirilgan aksini oldi. Geometrik raqamlar - bu standartlar bo‘lib, uning yordamida odam Obyekt lar va ularning qismlari shaklini aniqlaydi. Bolalarni geometrik figuralar va ularning xossalari bilan tanishtirish muammosini ikki jihatdan ko‘rib chiqish kerak: geometrik figuralarning shakllarini sezuvchanlik bilan idrok etish va ulardan atrofdagi narsalarning shakllarini bilishda standart sifatida foydalanish nuqtai nazaridan. ularning tuzilish xususiyatlarini, xususiyatlarini, asosiy ulanishlari va tuzilishidagi naqshlarni bilish, ya‘ni. haqiqiy geometrik material. Sensorli tarbiya - sezgi idrokining shakllanishini, sezgi va idrokning yaxshilanishini ta‘minlaydigan maqsadli pedagogik ta‘sirlar. Rivojlanishining turli bosqichlarida bolalarga nimani va qanday o‘rgatish kerakligini bilish uchun, avvalo, bolalar tomonidan har qanday narsaning shaklini sezuvchi idrok etish xususiyatlarini , shu jumladan, rasmni, keyin esa usullarini tahlil qilish kerak. geometrik tasavvurlar va boshlang‘ich geometrik tafakkurni yanada rivojlantirish va bundan tashqari, qanday qilib sezgi idrok etishdan uning mantiqiy ongiga o‘tish. Obyekt shaklini birlamchi o‘zlashtirish u bilan harakatlarda amalga oshiriladi. Obyekt ning shakli, Obyekt dan alohida qabul qilinmaydi, bu uning ajralmas belgisidir. Obyekt ning konturini aniqlashning o‘ziga xos vizual reaktsiyalari hayotning ikkinchi yilining oxirida paydo bo‘ladi va amaliy harakatlardan oldin boshlanadi. Turli bosqichlarda obyekt li bolalarning harakatlari turlicha. Bolalar, birinchi navbatda, Obyekt ni qo‘llari bilan ushlab, uni boshqarishni boshlaydilar. 2,5 yoshli bolalar, harakat qilishdan oldin, vizual va taktil-motorli narsalar bilan batafsil PAGE \* MERGEFORMAT4$ $tanishadilar. Shaklni idrok etishga (sezgi harakatlariga) alohida qiziqish bor. Biroq amaliy harakatlarning ahamiyati asosiy bo‘lib qolmoqda. 1 Obyekt ning shaklini sezuvchanlik bilan idrok etish nafaqat shakllarni boshqa xususiyatlar bilan birga ko‘rishga, tan olishga, balki narsadan shaklni mavhumlashtirishga va boshqa narsalarda ham ko‘rishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Obyekt larning shaklini bunday idrok etish va uni umumlashtirish bolalarning standartlarni bilishi bilan osonlashadi - geometrik shakllar. Shuning uchun sezgi rivojlanishining vazifasi bolaning standartga (u yoki bu geometrik shaklga) muvofiq turli xil narsalarning shaklini tanib olish qobiliyatini shakllantirishdir. Hayotning ikkinchi yilida, bolalar quyidagi juftliklardan rasmni erkin tanlashadi: kvadrat va yarim doira, to‘rtburchak va uchburchak. Ammo bolalar faqat to‘rt yildan keyin to‘rtburchak va kvadrat, kvadrat va uchburchakni ajrata oladilar. Murakkab shaklli raqamlar namunasi asosida tanlov taxminan 4-5 yoshda bo‘ladi va murakkab figurani ko‘paytirish hayotning beshinchi va oltinchi yoshidagi bolalar tomonidan amalga oshiriladi. Kattalarning ta’lim ta ‘ siri ostida, geometrik shakllarni idrok etish asta -sekin tiklanadi. Maktabgacha yoshdagi katta yoshdagi bolalar endi ularni narsalar bilan aniqlamaydilar , faqat solishtiradilar: silindr oynaga, uchburchak tomga o‘xshaydi va hokazo. Va nihoyat, bolalar geometrik raqamlarni standart sifatida qabul qila boshlaydilar, ular yordamida Obyekt ning tuzilishi, shakli va o‘lchami haqidagi bilim nafaqat ma ‘ lum bir shaklni ko‘rish bilan, balki ko‘rish jarayonida ham amalga oshiriladi. shuningdek, faol teginish orqali, uni ko‘rish va so‘z bilan belgilash nazorati ostida his qilish. Obyekt ni yaxshiroq bilish uchun, bolalar odatda qo‘llari bilan ushlaydilar, ko‘taradilar, aylantiradilar ; bundan tas hqari, ko‘rish va his qilish, idrok qilinayotgan obyekt ning shakli va tuzilishiga qarab farq qiladi. Shunday qilib, Obyekt ni idrok etish va uning shaklini aniqlashda asosiy rolni vizual va motorli teginish analizatorlari tomonidan bir vaqtning o‘zida o‘tkaziladigan tekshirish, so‘ngra so‘z bilan belgilash o‘ynaydi. Biroq, maktabgacha yoshdagi bolalar 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 9 sentyabrdagi «Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» PQ-3261-son qarori. // «Xalq so‘zi» gazetasining 2017 yil 11 sentyabrdagi 181 (6875)-soni PAGE \* MERGEFORMAT4$ $orasida Obyekt larning shaklini tekshirish darajasi juda past; ko‘pincha ular ravshan vizual idrok bilan chegaralanadi va shuning uchun o‘xshashlikdagi raqamlarni (tasvirlar va aylana, to‘rtburchak va kvadrat, turli uchburchaklar) farq qilmaydi. Bolalarning idrok qilish faoliyatida taktil-motorli va vizual texnika asta- sekin shaklni tan olishning asosiy usuliga aylanmoqda. Raqamlarni tekshirish nafaqat ularning yaxlit idrokini ta ‘ minlaydi, balki ularning xususiyatlarini (tabiat, chiziqlar va ularning kombinatsiyalari, hosil bo‘lgan burchaklar va tepaliklar) his qilish imkonini beradi , bola har qanday figuradagi tasvirni sezgir ravishda ajratib ko‘rsatishni o‘rganadi. butun va uning qismlari. Bu bolaning diqqatini figurani mazmunli tahlil qilishga qaratishga, undagi tarkibiy elementlarni ataylab ajratishga (yon, burchak, tepa) imkon beradi. Bolalar allaqachon ongli ravishda barqarorlik, beqarorlik va boshqalar kabi xususiyatlarni, cho‘qqilar, burchaklar va boshqalar qanday shakllanishini tushunishni boshlaydilar. Volumetrik va tekis shakllarni taqqoslaganda, bolalar allaqachon ular orasida umumiylikni topishadi ("Kubda kvadratchalar", "Barda to‘rtburchaklar, silindrda aylanalar" va boshqalar). Shaklni obyekt shakli bilan taqqoslash bolalarga har xil narsalarni yoki ularning qismlarini geometrik shakllar bilan solishtirish mumkinligini tushunishga yordam beradi. Shunday qilib, asta -sekin geometrik shakl Obyekt larning shaklini aniqlash uchun standartga aylanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda mavzuning shakli haqidagi tasavvurlarning yaxshilanishi va murakkablashuvi kuzatiladi. U kattalar yordami bilan bir xil shaklning burchaklar, tomonlar nisbati bilan farq qilishi, egri chiziqli va to‘g ‘ ri chiziqli shakllarni ajratish mumkinligini bilib oladi. Kosmosdagi narsalarning shakli, o‘lchami va o‘zaro pozitsiyasi haqidagi birinchi g ‘ oyalar, bolalar o‘yinlar va amaliy mashg ‘ ulotlar jarayonida to‘planadi, ular obyekt larni boshqaradi , tekshiradi, ularga tegadi, chizadi, haykaltaroshlik qiladi, loyihalashtiradi va asta -sekin o‘z shaklini boshqa xususiyatlardan ajratib turadi. 6-7 yoshida ko‘plab maktabgacha yoshdagi bolalar to‘p, kub, doira, kvadrat, uchburchak, to‘rtburchak shaklidagi narsalarni to‘g ‘ ri ko‘rsatadilar. Biroq, bu PAGE \* MERGEFORMAT4$ $tushunchalarni umumlashtirish darajasi hali ham past: bolalar Obyekt ning tanish shaklini tanimasligi mumkin, agar obyekt ning o‘zi tajribasida uchramagan bo‘lsa. Bolani raqamlarning g ‘ ayrioddiy nisbati yoki burchaklari chalkashtirib yuboradi: odatdagidan farqli o‘laroq, tekislikdagi joylashuvi va hatto juda katta yoki juda kichik o‘lchamdagi raqamlar. Bolalar tomonidan raqamlarning nomlari ko‘pincha chalkashib ketadi yoki obyekt lar nomlari bilan almashtiriladi. 2 Shunung uchun ta’lim ning birinchi bosqichining vazifasi (3-4 yoshli bolalar)-bu obyekt lar va geometrik shakllarning shaklini sezish. 5-6 yoshli bolalarni o‘qoitishning ikkinchi bosqichi geometrik shakllar haqida tizimli bilimlarni shakllantirish va ularning "geometrik fikrlash" texnikasi va usullarini ishlab chiqishga bag ‘ ishlanishi kerak. "Geometrik fikrlash" maktabgacha yoshda ham rivojlanishi mumkin. 2 Djanpeisova G.E., Xodjimuratova B.N. Matematik tasavurlarini shakllantirish. T.: “ Innovatsiya-Ziyo”, 2020. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $1.2. Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarda dastlabki matematik tasavvurlarni shakllantirishda multimediali intelektual kompyuter o‘yinlaridan foydalanish Bolalarda "geometrik bilim" ning rivojlanishida bir necha darajalarni kuzatish mumkin. Birinchi daraja, bu raqamni bolalar umuman olganda, bola undagi alohida elementlarni qanday ajratishni bilmaydi, raqamlar orasidagi o‘xshashlik va farqlarni sezmaydi, ularning har birini alohida qabul qiladi. . Ikkinchi bosqichda , bola allaqachon rasmdagi elementlarni aniqlab, ular o‘rtasida ham, individual figuralar o‘rtasida ham munosabatlarni o‘rnatadi, lekin bu raqamlar orasidagi hamjamiyat haqida hali xabardor emas. Uchinchi darajada, bola figuralarning xossalari va tuzilishi, xossalarning o‘zi o‘rtasidagi aloqalarni o‘rnatishga qodir. Bir darajadan ikkinchisiga o‘tish o‘z - o‘zidan emas, insonning biologik rivojlanishiga parallel va yoshga bog ‘ liq. Bu yuqori darajaga o‘tishni tezlashtirishga yordam beradigan maqsadli o‘rganish ta ‘ siri ostida sodir bo‘ladi. Ta’lim ning etishmasligi rivojlanishga to‘sqinlik qiladi. Shuning uchun, ta’lim ni shunday tashkil etish kerakki, geometrik shakllar haqidagi bilimlarni o‘zlashtirish bilan bog ‘ liq holda, bolalar elementar geometrik fikrlashni rivojlantirsin. Shuningdek, bolalar qirralarning soni, burchaklar va raqamlarning nomlari o‘rtasidagi munosabatni o‘rganadilar ("Uchburchak uch burchakli bo‘lgani uchun shunday nomlanadi"; "To‘rtburchak shunday deyiladi, chunki uning barcha burchaklari to‘g ‘ ri"). Burchaklarni sanab, bolalar shakllarni to‘g ‘ ri nomlaydilar: "Bu olti burchakli , bu beshburchak, ko‘pburchak, chunki uning ko‘p burchaklari bor - 3, 4, 5, 6, 8 va undan ko‘p, keyin aylanaga o‘xshaydi. " Raqamlarni so‘z bilan belgilash tamoyilining assimilyatsiyasi bolalarda har qanday yangi figuraga umumiy yondashuvni, uni ma ‘ lum bir raqamlar guruhiga bog ‘ lash qobiliyatini shakllantiradi. Bolalarning bilimlari tizimlashtirilgan bo‘lib, ular umumiy bilan umumiylikni bog ‘ lay oladi. Bularning barchasi maktabgacha PAGE \* MERGEFORMAT4$ $yoshdagi bolalarning mantiqiy fikrlashini rivojlantiradi, keyingi bilishga qiziqishni shakllantiradi va ongning harakatchanligini ta ‘ minlaydi. Geometrik shakllar, ularning xossalari va munosabatlarini bilish bolalarning dunyoqarashini kengaytiradi, ularga atrofdagi narsalarning shaklini aniqroq va har tomonlama idrok etish imkonini beradi, bu ularning ishlab chiqarish faoliyatiga ijobiy ta ‘ sir ko‘rsatadi (masalan, chizish, modellashtirish). Geometrik tafakkur va fazoviy tasvirlarni rivojlantirishda figuralarni aylantirish (ikki uchburchakdan kvadrat yasash yoki beshta tayoqdan ikkita uchburchak qo‘shish) harakatlari katta ahamiyatga ega. Bu turdagi mashqlarning barchasi bolalarda geometrik fikrlashning fazoviy tasviri va rudimentsiyasini rivojlantiradi, ularning kuzatish, tahlil qilish , umumlashtirish, asosiy, muhimligini ajratib ko‘rsatish qobiliyatini shakllantiradi va shu bilan birga maqsadga muvofiqlik, qat ‘ iyatlilik kabi shaxsiy fazilatlarni tarbiyalaydi. Shunday qilib, maktabgacha yoshda geometrik figuralarning shakllarini idrok etish va intellektual tizimlashtirish o‘zlashtiriladi. 3 Raqamlarni bilishda sezgi faolligi intellektual tizimlashtirishning rivojlanishidan oldinda. Geometrik shakllarning eng oddiy xossalarini bilish, shuningdek, geometrik shakllarning ayrim turlari o‘rtasidagi bog ‘ liqlikni tushunish bolalar uchun mavjud bo‘ladi. Bolalar adabiyotining o`ziga xos xususiyatlari. B olalar uchun ham,kattalarga bo`lgani singari, inson va jamiyatga, tabiatga daxldor barcha mavzularda ijod etish mumkin. Bolalar va kattalar adab iyotlari o`rtasidagi bunday mushtaraklik zamirida ular orasidagi farqni oydinlashtiruvchi xususiyat ham mavjud. Bu farqli xususiyat mohiyatini A.A.Makarenko bolalar uchun yozayotganda nima haqda yozish emas, balki qanday qilib yozishning muhimligida deb ko`rsatgan edi. 3 Djanpeisova G.E. Modern aspects of mathematics education of preschool children. / Methodical aid. T.: TSPU named after Nizami, 2017. – 106 PAGE \* MERGEFORMAT4$ $Aytaylik, kattalar turmushining murakkab qirralarini ifodalovchi asarlarni bolalar o`qishi man` qilingani holda xuddi shunday mavzuda bolalarbop qilib yozilgan Q.Muhammadiyning «Qo`ng`izoy bilan Sichqonboy» she`riy adabiy ertagi tipidagi asarlarni bolalar o`qishiga tavsiya etiladi. Bunda muddao shundaki, bolalar adabiyoti ijtimoiy ong shakli sifatida bolalarning borliqqa qarashlarini, voqealarni baholashda esa, o`zlarigagina xosliklarini, demakki, navqiron avlodning borliqqa estetik munosabatlarini ifodalaydi. Bolalar adabiyoti-ikki yo`nalishli adabiyotdir. U bolalarga muljallangan ekan, avvalo, shularning adabiyoti. Shu bilan birga kattalarning, demakki, ota-onalarning ham adabiyoti hisoblanadi. Chunki bolalar adabiyoti xalq axloqiy qarashlarini badiiy aks ettiruvchi pedagogik xrestomatiyadir. Bu jihatdan buyuk ertaknavis H.K.Andersenning tubandagi fikri diqqatga sazovor: «Men nafaqat bolalar uchun, balki kattalar uchun yozayotganimni ham doim esda tutaman». Bolalarni ertaklarning fabulasi hammadan ko`proq qiziqtirsa, kattalarni ularga singdirilgan g`oya qiziqtiradi». Chindan ham bolalar uchun asar syujeti muhim, shu syujet qancha qiziqarli bo`lsa, bolalar uni shunchalik zavqlanib o`qiydilar. Kichkintoylar asar g`oyasini ilg`ab olishga qiynaladilar. Chunki u yoki bu asar g`oyasini ilg`ab olmoq uchun o`sha asar qaysi zamonda yozilgani va unda ifodalangan tarixiy sharoit xarakterini bilish, demakki, asarni davr kontekstida o`qib-o`rganish zaruriyatga aylanadi, bu murakkab jarayon, kichkintoylarning imkoniyatlari esa uni hazm qila olmaydi. Chunonchi, Sharl Perroning mashhur «Qizil shapkacha» ertagi har qancha sodda va quvnoq syujet asosida qurilgan bo`lmasin, ham bolalarni, ham kattalarni qiziqtirgani holda unda ifodalangan «Qizil shapkacha» li go`zallarni (qizil shapkacha-go`zallik ramzi, unda francuz qizlarining umumlashma obrazlari ko`zda tutilgan) francuz burjuaziyasining shahvoniyatparastligidan (Bo`ri qiyofasida fahshga mukkasidan ketgan burjuylar ko`zda tutilgan) ogohlantirishdan iborat g`oyani faqat asar ijod etilgan tarixiy davr mantiqidan uqa olgan kattalargina ilg`ashlari mumkin. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $Shu ma`noda bolalarga mo`ljalangan badiiy asar, avvalo, hammabopdir. Bunda hammaboplik mohiyatini V.G.Belinskiy shunday ta`riflagan edi: «…bolalar uchun kitob yozish kerak va zarur, biroq bolalar uchun shunday yaxshi va foydali asarlar yozmoq zarurki, ular kattalarni faqat bolalarga atalganligi tufayligina emas, balki chinnakam badiiy asar sifatida hammaga mo`ljalanganligi bilan qiziqtira olsin». PAGE \* MERGEFORMAT4$ $II. Bob. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining turli yosh guruhlarida matematika mashg‘ulotlarini o‘tkazish metodikasi 2.1. Kichik va o‘rta guruhlarda matematika mashg‘ulotlarini o‘tkazish metodikasi Idrok tushunchasi lotin tilida «regseryo» qabul qilish , idrok deb nomlanadi, uning yuqori bosqichi esa «appersensiya» (lotincha regseryo idrok, qabul qilish) deyiladi Idrok sezgilarga nisbatan murakkab va mazmundor psixik jarayon bo‘lib hisoblanganligi sababli barcha ruhiy holatlar, hodisalar, xususiyatlar, xossalar va inson ongining yaxlit mazmuni, egallangan bilimlar, tajribalar, ko‘nikmalar bir davrning o‘zida namoyon bo‘ladi, aks ettirishda ishtirok qiladi. Idrok yoki qabul qilish shaxsning Obyektivreallikdagi voqea-xodisalarning va predmetlarni aks ettirishdagi murakkablik, yaxlitlik va to‘laligi bilan sezgirdan farq qiluvchi ruhiy jarayondir. Sezgilar yordamida predmetlarning, narsa va xodisalarning ayrim tomonlari, ba ‘ zi xususiyatlari bilib olinadi. Har bir predmet yoki voqea-xodisada ayrim belgilardan tashqari turlicha sifatlar va xususiyatlarning yaxlit kompleksi mujassam bo‘ladiki, odam ularni butun formada, yaxlit tarzda aks ettiradi. Shuning uchun ham sezgilarga qaraganda idrok voqelikni aks ettirishning murakkab tomonidir. 4 Idrok jarayonida narsalar obrazini to‘la aks attrishining sababi shundaki, odam miyasida hayot davomida turli-tuman qo‘zg‘aluvchilar ta‘siri tufayli juda ko‘p muvaqqat bog‘lanishlarvujudga kelgan bo‘ladi. Tajribasiz odamda esa bunday xususiyat bo‘lmaydi, ya‘ni u idrok qilayotgan narsaning tub mohiyatiga tushunib yetmaydi. Psixologlarning fikricha, inson nimaniqi idrok kilsa, uni figura va fonda idrok qiladi. Figura – shunday narsaki uni aniqlash , ajratish, ko‘rish, eshitish va tuyish mumkin, fon esa aksincha noaniqrok, yumshokrok narsa bo‘lib aniq b‘ektni 4 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 9 sentyabrdagi «Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» PQ-3261-son qarori. // «Xalq so‘zi» gazetasining 2017 yil 11 sentyabrdagi 181 (6875)-soni PAGE \* MERGEFORMAT4$ $jratishga yordam beradi. Idrok - bu bilishimizning shunday shakliki u borlikdagi kuplab xilma-xil predmet va xodisalar orasida bizga ayni paytda kerak bo‘lgan Obyektni xossa va xususiyatlari bilan yaxlit tarzda aks ettishimizni taminlaydi. Ya‘ni idrokning asosida narsa va xodisaning yaxlitlashgan obrazi yotadiki bu obraz boshqalaridan fark qiladi. Idrok sezgi kabi reflektor jarayondir. Pavlov idrokning asosi tashqi olamdagi narsalari yoki xodisalarning retseptorlarga ta ‘ sir etishi tufayli bosh miya katta yarim sharlarining pustida yuzaga keladigan shartli reflekslar, ya ‘ ni vaqtli nerv bog‘lanishlari ekanligini kursatib bergan. Bunda tashqi olamdagi narsalar yoki xodisalar kompleks qo‘zg‘atuvchilar tarzida ta ‘ sir qiladi. Bu kompleks qo‘zg‘atuvchilar analizatorlarning miya pustidagi kismlarida murakkab analiz va sintez kilinadi. Idrok sezgilarga nisbatan miya analitik- sintetik faoliyatining yuksak formasi xisoblanadi. Idrokning nerv-fiziologik asosi xam sezgilarning nerv-fiziologik asosiga qaraganda murakkabdir. Idrok jarayonining nerv-fiziologik asosida bir necha sezgi a ‘ zolariga barobar ta ‘ sir etuvchi kompleks qo‘zg‘atuvchilarning ta ‘ siri natijasida bosh miya pustida xosil bo‘ladigan sintez jarayoni, ya ‘ ni vaqtli bog‘lanishlar (shartli reflekslar)ning xosil bulishi yotadi. Bundan tashkari, idrok jarayonining nerv-fiziologik asosi birinchi va ikkinchi signallar sistemalarining faoliyatlari bilan xam bog‘liqdir. Idrok obrazining yuzaga kelishidan iborat murakkab jarayonning asosi ichki analizator va analizatorlararo bog‘lanishlar sistemasidir. Bunday bog‘lanishlar qo‘zg‘atuvchilarni farklashning eng kulay sharoitlarini va narsalar xususiyatlarining murakkab butunlik sifatida o‘zaro munosabatlarini xisobga olishni ta ‘ minlaydi. Tashqi ta ‘ sir katta yarim sharlar po‘stlog‘ida birlashtiriladi, organizmning bir qancha qo‘zg‘ovchilar ta ‘ siriga reaksiyasi bir-biri bilan bog‘lanadi. Har bir predmetdagi xossalarning yig‘indisiga qarab odam ularni bir-biridan farq qiladi. Idrok jarayonida qaysi analizatorning yetakchi rol o‘ynashiga qarab; ko‘rish, eshitish, hid bilish, teri, ta ‘ m bilish, harakat idroklariga; PAGE \* MERGEFORMAT4$ $Materiyaning yashash shakllariga qarab; fazoni, vaqtni, harakatni idrok qilishga; Idrok sezgi bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lib analizatorlarning joylashuviga ko‘ra ko‘rish idroki ,eshitish idroki xid bilish idroki ,tam bilish idroki tuyish, va xlokazolarga bulinadi.Faolligiga kura ixtiyorsiz va ixtiyoriy turlarga bo‘linadi. Idrok ixtiyorsiz va ixtiyoriy degan xillarga xam ajraladi. Ixtiyorsiz idrokda narsalar odamning ongida avvaldan maqsad kuyilmagan xolda aks ettiriladi. Odatda narsa va xodisalarning tashqi xususiyatlari, kishining xis-tuygulariga ta ‘ sir etishi ixtiyorsiz idrokni vujudga keltiradi. Ixtiyoriy idrokda odam uz oldiga muayyan maqsad, vazifa kuygan bo‘ladi. Ixtiyoriy idrokda odam shunchaki eshitmaydi , balki tinglaydi, shunchaki kuzdan kechirmaydi, balki sinchiklab kuradi. Ixtiyoriy idrok ko ‘ p xollarda Biron faoliyatning tarkibiga kirgan bo‘ladi. Kuzatish ixtiyoriy idrokning turlaridan biri xisoblanadi. Kuzatish maqsadga qaratilgan, uyushgan, ozmi-kupmi kupirok vaqt davom etadigan idrokdir. Kuzatishda, odatda, kishi uz oldiga maqsad kuyadi: Biron-bir Obyekt, xodisa yuz beruvchi uzgarishlarni kuzatadi. Tevarak olamdagi narsalarni idrok qilish bilan birga, biz ularning fazoviy xususiyatlarini – shakli, katta-kichikligi, o‘zaro bir- biridan va bizdan kanchalik uzoq-yaqinligini xam idrok qilamiz. Xodisalarni idrok qilarmiz, biz ularning vaqt xarakteristikalirini –odamning tugma xususiyati xisoblanmaydi. Agar yosh gudakning, shuningdek, onadan kur bo‘lib tugilib, keyinchalik operatsiya qilish orqali Kuzi ochilgan kishilarning xatti-xaraktini kuzatsak, bunga ishonch xosil qilish qiyin eas. Yosh go‘dak tepaga osib qo‘yilgan o‘yinchoqqa tomon qo‘l cho‘zish va uni ushlashni ko‘p marta mashq qilish natijasida o‘rganib oladi. Avvaliga esa, o‘yinchoq o‘zining rangdorligi bilan bolaning e ‘ tiborini jalb qilib, bolada biror-bir oriyentirovka reaksiyasini vujudga keltirsa-da, bola xatto o‘yinchoqka ko‘proq qarab turishning xam uddasidan chiqmaydi. Operatsiyadan so‘ng ko‘zi ochilgan kishilar dastlabki paytda sharni ko‘pincha doira sifatida idrok qiladilar, yaqin masofadagi mayda narsalar ularning kuziga katta bo‘lib, uzoqroq masofadagi narsalar esa kichik bo‘lib, ya ‘ ni kuzning tur pardasiga aks ettirilgan obrazning katta-kichikligi muvofik ravishda kuringan. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $Narsaning konturi buyicha kuz yurgurtirish natijasida narsaning shakli idrok kilinadi. Sechenov kuzni narsaning konturini paypaslovchi uziga xos changallardir deb atagan edi. Ammo kuzning bu xususyaiti faqat yassi shakllarnigina idrok qilish imkonini beradi. 5 Xajmli shaklni idrok qilishda binokulyaar ko‘rish ishga tushadi, ikki kuz bilan kuriladi. Ikki kuz bir-biridan ma ‘ lum oraliqda bo‘lgani uchun narsaning ung va chap kuz tur pardalariga tushgan surati bir-biriga aynan uxshash bo‘lmaydi. Xar bir kuz narsaning unga qaragan tomonini ko‘proq ko‘radi. Ikki kuzdan xar biri orqali olingan va bir-biridan bir oz farklanuvchi suratlar birga kushilishi natijasida yagona , lekin xamma obraz yuzaga keladi. Xajmi idrok qilishda yorug va soyaning joylashuvini xisobga olish katta axamiyatga ega. Narsaning burtib chikkan kismi odatda yaxshi yoritilgan bo‘ladi. Vaqtni idrok qilish deyilganda, xodisalar ketma- ketligi va davomiyligini miyada aks etishi tushuniladi. Xodisalarning vaqt jixatidan yondosh ta ‘ sir kursatishlari sababli shartli refleks bog‘lanishlarining vujudga kelishi bilan natijada xodisalar miyada izchil aks etadi. Chaqmoq chaqishi bilan momakaldirok va bulut bilan yomgir o‘zaro sabab natija alokalariga ko‘ra xam, shuning bilan birga, o‘zaro muayyan tartibda va faqat vaqt jixatdan bog‘lanishiga ko‘ra xam aks etishi mumkin.Ijtimoiy hayot jarayonida insoniyat vaqt ulchovlari sistemasini – sekund, minut, soat, kun, xafta, oy, yil, asr va xokazolarni ishlab chikkan bo‘lib, bularni bilishga urgatish kishilarning savodini oshirishda goyat muxim vazifadir. Narsalar fazoda uz joyini uzgaritirb turadi. Bu xolning miyamizda aks etishi psixologiyada harakatni idrok qilish deb ataladi. Agar narsa fazoda harakatda bo‘lsa, biz uning harakatini idrok qilamiz, harakatdagi narsa yaxshiroq ko‘rish (eshitish) doirasidan chetga chikaverishi sababli xam biz uni e ‘ tibordan qochirmaslik uchun, unga tomon qaraymiz xamda boshimizni buramiz. Idrokning muhim jabhalari va tarkiblari mohiyatiga kiruvchilar qatoriga ko‘z bilan aks ettirishning negizi bo‘lmish ko‘z harakatlari kiradi. 5 Бикбаева Н.У., Алиева У.С. Математика/ Методическое пособие для старших групп детских садов. – Т.: Офсет-Принт, 1999. – 36 с. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $Ularo‘zlariningtuzilishi, kelib chiqishi, vaqtliligi, sur ‘ ati kabi belgilariga binoan, quyidagi turlarga ajratiladi. 1. Konvergensiya (lotincha yaqinlashish, qo‘shilish demakdir) ikkala ko‘zning ko‘rish o‘qlarining yaqinlashuvi natijasida to‘r pardasida jismning ikqilanishiga yo‘l qo‘ymaslikda o‘z ifodasini topadi. 2. Divergensiya (lotincha uzoqlashish) ko‘zning vergent harakatlarining bir turi bo‘lib, bir-biridan muayyan masofada to‘rgan nuqtalarini qayd qilishda ko‘rish o‘qlarining uzoqlashuvidan iborat harakat. 3. Gorizontal harakat, ya ‘ ni ko‘zning bir xil tekislikdagi ikki nuqga oraliq bo‘yicha narsalarning qayd qilishidir. 4. Vertikal harakat har xil fazoviy joylashuviga ega bo‘lgan nuqtalar o‘rtasida aloqani tiklashdan iborat ko‘z harakati yordami bilan idrok qilinishidir. 5. Siklofuzion (yunoncha doira, aylana) harakat, harakatlanuvchi jismlarni ko‘z qorachig‘i yordamida aniqtasvirini aks ettirishidir. 6. Torsion (fransuzcha aylantirish) harakat ko‘z o‘qi atrofida jismlarni aylanib to‘rgan holda qayd qilishdir. 7. Version (lotincha harakatlanaman, aylanaman demakdir) harakat ko‘zning makro harakatlari doirasiga kirib, ko‘rish burchagini kuzatish, tezlikni o‘zgartirmasdan kuzatiluvchi Obyektni idrok qilishda ishtirok etishidir. 8. Vergen (lotincha og‘ish, qiyshayish) harakat ko‘zning makro harakatlari tarkibiga kirib, o‘ng va chap ko‘zlarining ko‘rish o‘qlari burchagi o‘zgarishiga olib keladi va hokazo. Idrok fazo, vaqt va harakat idroklariga bo‘linadi. Fazoni (idrok) teri sezgilari va muskul harakat vositasi bilan idrok etganda ko‘z bilan qarab ham, ko‘z bilan qaramasdan ham ilrok qilish mumkin. Fazoviy munosabatlarni farqlashning muhim mohiyatlaridan biri. Narsalarning boshqa narsalarga yoki kuzatuvchiga nisbatan yo‘nalishlarini idrok qilishdan iboratdir. Harakatni idrok qilish narsalarning fazodagi holatining o‘zgarganligini aks ettirishdan iboratdir. Vaqt fazo kabi materiya mavjudligining asosiy imkonlaridan biridir. Vaqtni ilrok qilish vahiylikdagi hodisalarning davomiyligini, tezligini va PAGE \* MERGEFORMAT4$ $izchilligi aks ettirishdan iborat. Fazo munosabatlarini , narsalarning formasini, hajmi katta kichikligini ko‘z bilan idrok qilamiz. Fazoni bir ko‘zimiz bilan ham monokulyar ikki ko‘zimiz bilan binokulyar idrok qilish. Ko‘z gavharining ko‘zning ravshan ko‘rish uchun uyg‘unlashuvining akkomodatsiya deb ataladi. Idrok xususiyatlari. Idrok uziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan xissiy bilishning sifat jixatidan yangi boskichidir. Idrokning predmetliligi, yaxlitligi, ma ‘ lum tartibda tuzilishi, konstantligi va anglanganligi uning eng muxim xususiyatlaridandir. Idrokning predmetligi Obyektivlash deb atalgan vaqtda,ya ‘ ni tashqi olamdan olingan ma ‘ lumotlarni shu olamning o‘ziga qaratishla ifodalanadi.Idrokningsh predmetliligi tug‘ma sifat xisoblanmaydi. sub ‘ yektga olamning predmetligini ochib berishni ta ‘ minlaydigan ma ‘ lukm harakatlar sistemasi mavjuddir. Pedmetlilik idrokning sifati tarzida ish-harakatlarni boshqarishda alohida rol ь o‘ynaydi. Tashqi olamdan olingan ma ‘ lumotlarni ana shu olamning o‘ziga solishtirib ko‘rish idrok obrazining real predmetlarga adekvat (mos) ekanligini nazorat qilishni ta ‘ minlaydi. Idrokning yana boshqa xususiyati uning yaxlitligidir.Idrok sezgi a ‘ zolariga ta ‘ sir qiluvchi narsalarning ayrim xususiyatlarini aks ettiruvchi sezgilardan farq qilib,narsalarning yaxlit obrazidir. O‘z-o‘zidan ravshanki, bu yaxlit obraz xar –xil modeldagi sezgilar orqali olingan narsalarning ayrim xususiyat va sifatlari xaqidagi bilimlarni umumlashtirish asosida vujudga keladi. 6 Idrokning yaxlitligi uning ma ‘ lum tartibda tuzilganligi bilan bog‘liqdir. Idrokning yaxlitligi va ma ‘ lum tartibda tuzilganligining manbai, bir tomondan,odamning narsalar bilan amalga oshiradigan faoliyatidir. I.M.Sechenov idrokning yaxlitligi va ma ‘ lum tartibda tuzilganligi analizatorlar reflektor faoliyatining natijasidir deb ta ‘ kidlagan edi. Idrokning yana bir xususiyatikonstantligidir.Idrokning konstantligi deganda biz idrok qilish natijasida ongimizda hosil bo‘lgan obrazning real voqeylikdagi 6 Djanpeisova G.E., Xodjimuratova B.N. Matematik tasavurlarini shakllantirish. T.: “ Innovatsiya-Ziyo”, 2020. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $bizga ta ‘ sir etib to‘rgan narsaning tabiiy holatiga har jihatdan mos, ya ‘ ni teng bo‘lishini ta ‘ minlaydi. Idrokning yana bir xususiyati kuzatuvchanlik bo‘lib biz idrokning ixtiyoriy turi bilan bog‘liq bo‘lgan maxsus kuzata bilish qobiliyatini tushunamiz Kuzatuvchanlik qobiliyati deb, oldindan belgilangan aniq maqsad asosida sistemali tarzda qila bilishga aytiladi. Illyuziya shu lahzalarda shaxsning sezgi a‘zolariga ta‘sir etib to‘rgan biror narsani yanglish, noto‘g‘ri idrok qilish jarayoni bo‘lsa, gallyutsinatsiya yo‘q, mavjud emas narsalarni «tashqi taassurotsiz» idrok qilinishidir. Masalan, yo‘q narsalarning ko‘zga bordek ko‘rinishi, yo‘qovozlarning quloqqa eshitilishi, yo‘q hidlarning dimoqqa urilishi va hokazolar gallyutsinatsiyaning mahsuli bo‘lib hisoblanadi. Gallyutsinatsiya shaxsming biror narsa va holatni ko‘rgandek, eshitgandek, ushlagandek, hid bilgandek kabi tasavvurlarning aks etishidir, xolos. Gallyutsinatsiya hodisasi ko‘pincha kasallikdan (isitma, alahlashdan) darak beruvchi alomatdir , u nerv sistemasini buzadigan kasalliklarning oqibatida ro‘y berishi mumkin. Galyutsinatsiya- yo‘q narsalarni tashqi ta ‘ sirotsiz idrok qilishdir. Yo‘q narsaning ko‘zga bor ko‘rinishi, yo‘q ovozning quloqqa eshitilishi galyutsinatsiyadir. Idrokni sezgilarga nisbatan yana bir murakkab tomoni shundaki, har bir predmet, voqea va hodisa modiy borlik formasi bo‘lgan makon va zamon bilan bog‘liq holda qabul qilinadi. Chunonchi moddiy borlikda mavjud bo‘lib, odam tomonidan idrok qilinayotgan narsa va xodisalar hamda vaqt makon va zamon jihatidan bir-biri bilan bog‘liq bo‘ladi. Demak, odam har bir predmetni idrok qilganda uning fazodagi formasini (kub, uchburchak, doira), katta-kichikligini (katta, kichik, mayda) munosabatlarini (boshqa predmetlarga va idrok qiluvchiga nisbatan) hisobga oladi. Ikkinchidan , hari predmet idrok qilinganda uning paydo bo‘lish va o‘zgarib borish jarayonlariga e ‘ tibor beriladi. 7 7 “Ilk qadam” Maktabgacha ta’lim muassasasining Davlat o‘quv dasturi. T.: BMT Bolalar jamg‘armasi (YuNISEF), 2018. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $2.2. Katta va tayyorlov guruhlarda matematika mashg‘ulotlarini o‘tkazish metodikasi Psixologiya fanida juda kam tadqiq qilingan idrok fenomenlaridan bittasi — bu yaqqol ko‘rinish (yasnovideniye) deb atalib, voqealik, holat, hodisa va tasodifni yaqqol oldindan ko‘rish, yaqqol g‘oyiblardan xabar kelish (olish) singari parapsixologik muammodir. Faqat ayrim hollardagiqa yaqqol ko‘rinishning aniq ilmiy hisoblashlarga asoslangan mahsuli namoyon bo‘lishi mumkin, xolos. aksariyat vaziyatlarda yaqqol ko‘rishlik bilish sub ‘ yektining shaxsiy hayoloti, o‘zgalarning diqqatini tortishiga, jalb qilishga aloqador hissiy kechinmalardan boshqa narsa bo‘lmasdan, uning yaqqollilik ehtimoli darajasi juda pastdir. Biroq shu narsani rad etmaslik kerakki , ayrim allomalarning bashoratlari, yaqqol oldindan ko‘rish imkonining yuksakligi, aniqligi kishini hanuzgacha hayajonga soladi Idrokning muhim tomonlaridan biri uning xususiyatlarini turli jabhalar, vaziyatlar va sharoitlarda namoyon bo‘lishidir. Idrokiing muhim xususiyatlaridan biri - bu faol ravishda bevosita aks ettirish imkoniyatining mavjudligidir. Odatda, insonning idrok qilish faoliyati uning o‘zlashtirilgan bilimlari, to‘plangan tajribalari, shuningdek, murakkab analitik, sintetik harakatlar tizimi zamirida yuzaga keladi. Bu holat idrok qilinishi zarur bo‘lgai o‘quv fani mohiyatiga bog‘liq ilmiy faraz yaratish, uni amalga oshirish borasida qaror qabul qilish yaqqol voqelik bilan tasavvur qilinishining o‘zaro mosligini aniqlash singari bosqichma bosqich o‘zaro bir-birini taqozo etuvchi tarkibiy qismlardan iboratdir. Idrokning yana bir muhim xususiyati uning umumlashgan holda narsa va hodisalarning aks ettirishidir. Ma ‘ lumki, inson psixikasiga kirib borayotgan ko‘pqirrali ko‘pyoqlama alomatlardan idrok qilish bilan cheklaiib, chegaralanib qolmasdan, balki o‘sha majmua aniqjism yoki hodisa sifatida baholanadi. Jismlarning o‘ziga xos xususiyatlariii belgilash bilan qanoat hosil qilmasdan, balki mazkur narsalarni ma ‘ lum ma ‘ noviy qismlarga ajratadi. Jumladan, «soat», «bino», «hayvonot» va hokazo. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $Idrokning navbatdagi xususiyati uning harakatchanligi va boshqaruvchanligidir. Masalan, toshko‘mir yorurlikda yog‘du sochadi, oq qog‘ozdan ko‘proq nur balqiydi. Lekin inson bu narsalarni «qora» va «oq» deb idrok qiladi, vujudga kelgan bevosita sub ‘ yektiv taassurotlarga nisbatan o‘zgartishlar, tuzatishlar kiritadi. Chunki idrok jarayoni inson oldida to‘rgan maqsadga, maqsad qo‘ya olishga, unga berilgan ustanovkaga (ongli, ixtiyoriy ko‘rsatmaga) uzviy bog‘liqholda irodaviy boshqarilish xususiyatiga egadir. Shuning uchun insonni idrok qilish (perseptiv) faoliyatida ongli boshqariluv imkoniyati mavjud bo‘lib, analitik, sintetik , harakatlar negizida verbal orqali amalga oshiriladi. 8 Yuqoridagi xususiyatlarning barchasi insonning yosh xususiyatlariga, aqliy kamolotiga, tajribasiga, bilim saviyasiga bog‘likdir. Lekin to‘g‘ri (adekvat) idrok qilish uchun ma‘lum shart-sharoitlar muhayyo bo‘lmog‘i lozim: 1) sub‘yektning aks ettirishi zarur bo‘lgan narsalar yuzasidan avvalgi uquvi, tasavvurlarining ko‘lami, ularning kengligi, chuqurligi; 2) mazkur jism fan, voqelik, muammo o‘rganilishi bilan bog‘liq bo‘lgan maqsad, maqsad qo‘ya olish; 3) perseptiv faoliyatning faolligi, izchilligi va tanqidiy xususiyati; 4) idrok qilish faoliyati tarkibiga kiruvchi faol xatti-harakatlarning saqlanishi, ularning o‘zaro uyg‘unligi. Muayyan sharoitda shaxs tomonidan idroq qilinadigan narsa yoki jism idrokning Obyekti deb ataladi. Idrok qilinadigan narsa uni o‘rab to‘rgan boshqa narsa jism yoki hodisalarga nisbatan Obyekt hisoblanib, Obyektning atrofdagilari esa fon deyiladi. Idrokniig sifati Obyektning fondan tez to‘liq va aniq ajratib olish bilap belgilanadi. Idrok qo‘zg‘atuvchilarining ayrim xususiyatlarini aks ettiruvchi sezgilardan farq qilib, narsani butunligicha, yaxlitligicha uning hamma xususiyatlari bilan birga aks ettiradi. Shummsh uchun idrok ayrim sezgilarning oddiy yig‘indisidai iboratdir, degan xulosa Chiqarib bo‘lmaydi. Idrok o‘ziga xos tuzilishga ega bo‘lgan hissiy bilishning sifat jihatdan yangi yuksakroq bosqichidir. 8 Xasanboeva.O.U.va boshqalar. «Maktabgacha ta’lim pedagogikasi».T.., «Ilm ziyo», 2006 PAGE \* MERGEFORMAT4$ $Idrok jarayonlarining faolliligimizga, Obyektga munosabatimizga bevosita bog‘liqligini kurasatib turibdi. Ikkinchidan, idrok bizning kayfiyatimizga xam bog‘liq . Y u q oridagilardan kelib chikib, shaxs idrok qilishi jarayonlariga xos bo‘lgan bir nechta qonuniyatlarini belgilaymiz. Bolalar ulg`aygani sayin voqelikni o`zlashtirish imkoniyatlari ham kengaya boradi, binobarin, ular so`zni o`zlashtirish evaziga ularning saviyalari ham ko`tariladi,didlari o`sa va dunyoqarashlari shakllana va to`lisha boradi. So`zni tushunish va o`zlashtirish bolalarda tasavvurni chuqurlashtiradi, narsa va hodisalar haqida o`z fikrini tug`diradi. Bolalar uchun ijod etuvchilar ana shu holat bilan hisoblashmoqlari shart. Zotan, bolaga atalgan asarning tili qancha aniq, ifodalari teran, qisqa va obrazli bo`lsa voqea ham, ifodasi ham ixcham, yorqin va sodda bo`lsa asar shuncha ta`sirchan bo`ladi, unda ilgari surilgan g`oya xotiraga mustahkam o`rnashgan syujetni idrok qilish asosida yosh kitobxonning intellektual dunyosi mahsuliga aylanadi. Bolalar murakkab qurilmali gaplardagi mazmunni ilg`ashga qiynaladilar, xususan, bunday gaplarda izohtalab arxaik so`zlar qalashib kelsa-taqatlari toq bo`ladi. Binobarin, gaplar ham sodda, mantiqdor, jonli, hayajanbaxsh va savodli qurilmog`i, g`ashga teguvchi qaytariqlar va mavhum iboralardan xoli bo`lmog`i lozim. Poetik obrazlar mavhum yoki qalashib ketgan sifatlashlar (epitetlar) asosida qurilmasligi darkor, bolalar kitobida har bir ifoda tabiiy, yorqin ma`noli va zavqovar bo`lishi-uni tushunib o`qish va uqib olishning muhim sharti hisoblanadi. Bugungi kunda ilmiy, uslubiy adabiyotlarda «ijod», «ijodkorlik» kabi atamalarni uchratib qolmoqdamiz. Bu atamalarning adabiyotlar sahifalarida paydo bo‘lganligi bejiz emas. «Ijod» so‘zining lug‘aviy ma ‘ nosi: «yaratish», «yangilikni kashf etish» so‘zlariga monand keladi. Ijodkorlik - faoliyatning turli holatlarida paydo bo‘ladi. Qiziqish ilhom, intilish va boshqalar ijodkorlikning inson ongida eng oliy tarzda paydo bo‘lishidan, namoyon bo‘lishigacha jarayonini o‘z ichiga oladi. Shaxsda faoliyat ehtiyoji PAGE \* MERGEFORMAT4$ $faoliyatda yangi ilgari maqsad qilib qo‘yilmagan, hal etuvchi vosita bo‘lib hisoblanmagan intilishdir. Ijodkorlik- sifat jihatdan yangi, moddiy va ma ‘ naviy boyliklar yaratuvchi inson faoliyati jarayoni. Ijodkorlik o‘zida insonning mehnatda namoyon bo‘lgan qobiliyatini ifodalaydi. Obyekt iv olam qonuniyatlarini bilish asosida xilma-xil ijtimoiy ehtiyojlarini qanoatlantiradigan yangi haqiqatni yaratadiganday mehnat ijod bo‘lishi mumkin. Ijod turlari bunyodkorlik faoliyati bilan belgilanadi: ixtirochi, tashkilotchi, mehnati ilmiy va badiiy mehnat va boshqalar. Ijodiy faoliyat uchun imkoniyatlar ijtimoiy munosabatlarga bog‘liq. Bugungi kunda mustaqillik tufayli amalga oshirilayotgan ta’lim islohotlari o‘z ishiga ijodiy yondashuvchi, fan , texnika, san ‘ at, ishlab chiqarishning jadal rivojlanishiga o‘z hissasini qo‘shadigan yuksak malakali kadrlar tayyorlashga bog‘liq. Shunga ko‘ra, jamiyat taraqqiyoti talabalaridan kelib chiqqan holda har bir o‘quvchini ijodkorlik ruhida tarbiyalash muhim va zarurdir. Psixolog olim N.D.Levitov ijodiy faoliyatni quyidagi mezonlar asosida vujudga kelishini isbotladi: - tafakkurning mustaqilligi; - o‘quv materialining o‘zlashtirilishi, tezligi va mustahkamligi; - standart bo‘lmagan vazifalarni hal qilishda, aqliy chamalashning (topqirlikning) tezligi; - o‘rganib chiqilayotgan hodisalarning mohiyatiga chuqur kirib borish orqali muhim bo‘lmagan narsadan muhimini ajrata bilish. Boshlang‘ich ta’lim da o‘quvchilar ijodiy faoliyatini shakllantirish shart- sharoitlari deganda, avvalo ana shu shart-sharoitlarning paydo bo‘lishi, amalga oshishi hamda rivojlanishi jarayoni tushiniladi. Ular quyidagilardan iborat : 1. O‘quvchilar ijodiy faoliyatini shakllantirishda ularning bu borada egallashi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalari. 2. Ijodiy faoliyatni shakllantirishda nazariy bilimlar bilan amaliyotning aloqadorligi. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $3. Ijodiy faoliyatni shakllantirishga doir mashg‘ulotlar evristika muammoli vaziyatlar yaratish. 4. O‘quvchilarning ijodiy faoliyatini shakllantirishga texnologik yondashuv. Bu shart-sharoitlar quyidagicha amalga oshadi : O‘quvchilarning ijodiy faoliyatini shakllantirishda ular egallashi lozim bo‘lgan bilim, malaka, ko‘nikmalarga quyidagi talablar qo‘yiladi. -dastur materiallarni qay darajada o‘zlashtirganligi ; -mavzularga doir asosiy tushuncha va qoidalarni o‘zlashtirganligi; -tanlagan mavzu bo‘yicha topshiriqlarni mustaqil bajara olishi ; -o‘rganilayotgan mavzulardagi asosiy muammolarni anglab olishi ; -topshiriqlarni bajarishda o‘quv ashyolari va texnika vositalar, axborot texnologiyasidan foydalana olishi ; - o‘z qobiliyatini namoyon etishi va uni rivojlantira olishi ; -mavzu bo‘yicha o‘z oldiga erishiladigan maqsadlarni qo‘ya olishi, rejalar tuzishi va natijalarni baholay olishi ; -mavzularni o‘rganishda o‘z fikrini dalillay olishi; -o‘z variantini tavsiya eta olishi va hokazolar. Mazkur talablar o‘qituvchiga o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan qiziqishlari, ularning o‘quv-biluv faoliyati, individual moyilliklarini bilish imkoniyati paydo bo‘ladi va bu borada o‘quv jarayoni tuzilmasini belgilab olishga yordam beradi. Yuqoridagi talablar asosida muammoga doir ta’lim ni maqsadga muvofiq tashkil etishning ustuvor yo‘nalishlari belgilab olinadi. Maqsadga muvofiq yondashuv deganda o‘quv- biluv jarayoni yoki ta’lim mazmuni, metod va shakllari tizimining ijodiy faoliyatni rivojlantirishga doir maqsadli yo‘naltirilgan maxsus tashkil etilgan tuzilmasi tushiniladi. Pedagogikaning asosiy vazifalaridan biri barcha bolalarning ijodiy faoliyati har tomonlama rivojlanishini ta ‘ minlaydigan shart-sharoitlar yaratishdan iborat. Shu bilan bir qatorda muayyan sohalarda chuqur qiziqishlarini, intilishi va qobiliyatini namoyon qilayotgan o‘quvchilarni aniqlash, ularga bundan keyingi rivojlanishi uchun barcha imkoniyatlarni yaratib berish lozim. Buning uchun PAGE \* MERGEFORMAT4$ $esa: kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning ijodiy faoliyatini rivojlantirishga doir shart-sharoitlar yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada: 1. O‘quvchilar ijodiy faoliyatini rivojlantirishga doir innovatsion faoliyatga tayyorlash. 2. O‘qituvchi va o‘quvchilar munosabatida hamkorlik faoliyatini vujudga keltirish. 3. Ijodiy faoliyatni rivojlantirishda bilishga doir innovatsion texnologiyalardan foydalanish. 9 Hozirgi davrda o‘quvchilarning biror- bir haqiqatni mustaqil izlashi va kashf etishi bilan bog‘liq bo‘lgan evristik va muammoli ta’lim o‘quv-biluv jarayoniga faol kirib kelmoqda. V. Karimova o‘z tadqiqotlarida ilmiy faoliyatni ushbu uch turi amalga oshirilganda shaxsning unga mos bo‘lgan sifatlari : 1) O‘quvchilar tomonidan tashqi olamni kuzatish jarayonida zarur bo‘ladigan sifatlari; 2) O‘quvchilar uchun faoliyatning ijodiy mahsulini yaratish sharoitlarini ta ‘ minlovchi ijodiy faoliyat sifatlari; 3) O‘quvchilar bilish faoliyatini tashkil etganda uning oldingi ikki holatda- bilish va ijod holatida ko‘rinadigan sifatlari namoyon bo‘lishini ko`rsatib o`tadi. Quyida sanab o‘tiladigan sifatlar ijodiy izlanishli ta’lim turini rejalashtirish, tashkil etish va samaradorligini nazorat qilish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Ijodiy faoliyat sifatlariga quyidagilarni kiritish mumkin : - ehtirosli-obrazli sifatlar: ijodiy vaziyatlardan ilhomlanish, zavqlanish, jo‘shqinlik; - obrazlilik, uyushganlik, yangilik va g‘ayrioddiylikni his etish, ziddiyatlarga nisbatan sezgirlik, ijodiy moyillik, ichki kurashlarni sinashga bo‘lgan qobiliyat, ramziy ijodkorlik va boshqalar. - tashabbuskorlik, kashfiyotchilik, zehn, o‘ziga xoslik, har xillik, nostandartlik; 9 Xasanboeva.O.U.va boshqalar. «Maktabgacha ta’lim pedagogikasi».T.., «Ilm ziyo», 2006 PAGE \* MERGEFORMAT4$ $- g‘oyalarni topishga, ularning individual, o‘zga insonlar bilish Obyekt lari bilan munosabatlariga nisbatan qobiliyati; - maktabda, oilada va boshqa ijtimoiy muhitda beriladigan axloq me ‘ yorlarini saqlab qolish ko‘nikmasi bilan uyg‘unlashadigan fikrlar, tuyg‘ular va harakatlar erkinligi; - sezgirlik, tanish narsalarni notanish narsalarda ko‘ra olish va aksincha; muammolarni hal etishda stereotiplarni yenga olish, o‘zgacha makonga chiqish qobiliyati; - o‘rganilayotgan Obyekt bilan dialog olib bora olish ; bilish metodlarini tanlay olish; Obyekt ning o‘xshash Obyekt lar bilan vazifa va aloqasini topish; - b ‘ ektlarning o‘zgarishi, uning o‘sish yoki rivojlanish dinamikasini aniqlash; - b ‘ ektning xossalariga ko‘ra bilishning yangi metodlarini yarata olish ; - gipotezalarni ta ‘ riflay olish taxminiy fikrlar, qonuniyatlar, formula, nazariyalarni, konstruksiyalash: intuitsiya, meditatsiyaga ega bo‘lish ; - o‘z qobiliyatini ijodiy ishlarni bajarish va himoyalash shaklida amalga oshirish, tanlovlar, olimpiadalarda ishtirok etish tajribasiga ega bo‘lish. Boshlang‘ich ta’lim dasturlari, o‘qitilayotgan o‘quv predmetlarining tahliliy natijalari shuni ko‘rsatadiki, 1-4-sinf o‘quvchilarida ijodiy faoliyatni shakllantirishni bir necha bosqichda amalga oshirish uchun imkoniyat yaratilgan, jumladan, darsda o‘quvchilarning ijodiy faoliyatiga yo‘naltirilgan o‘quv materiallarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri taqdim qilinishi belgilanmagan bo‘lsa-da, mahoratli o‘qituvchi o‘z faoliyatini o‘quvchilarning ijodiy faoliyatini shakllantirishni turli metodlar asosida amalga oshirishi mumkin. Og‘zaki so‘rash; yozma ishlar o‘tkazish; amaliy ishlarni bajarish; turli didaktik o‘yinlar o‘tkazish orqali o‘quvchilarning ijodiy faoliyatini shakllantirish mumkin. Masalan, boshlang‘ich sinflarning «O‘qish» darsida bolalarning ijodiy faoliyatini shakllantirish uchun o‘quv materiallarida berilgan tushunchalar konkret – induktiv metod vositasida o‘rganilishi va o‘qituvchining mohirona darsni tashkil qilishi natijasida ularda ijodiy faolllikning oshishiga zamin yaratilishi mumkin. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $Bolalarni maktabda о ‘qitishning samaradorligini k о ‘p jixatdan ularning tayyorgarlik darajalariga bog‘liq b о ‘ladi. Maktabda о ‘qishga tayyorgarlik – maktabgacha ta’lim muassasasi va oilada maktabgacha tarbiya yoshidagi bolaga q о ‘yadigan talablar orqali aniqlanadi. Bu talabalarning о ‘ziga xos tomoni о ‘quvchining yangi ijtimoiy psixologik о ‘rni, u bajarishga tayyorlangan b о ‘lishi lozim. 6-7 yoshli bolalar о ‘zini idora qilish va о ‘z harakatlarini nazorat qilish imkoniyatiga ega b о ‘la boshlaydi. Bu yoshdagi о ‘g‘il bolalarda mustaqil faoliyat k о ‘rsatish, tashabbuskorlik rivojlanadi hamda kattalar fikrini tinglash ishtiyoqi shakllanadi. Bu davrda bolaning b о ‘yi 120 sm ga yetadi, og‘irligi 22-24 kg b о ‘ladi. Bu yoshda bola chiniqadi, qiziquvchan b о ‘ladi, о ‘z salomatligini nazorat qila oladi. Uning idrok kuchi va tafakkuri jadal rivojlanadi, moddiy borliqni bilishga intila boshlaydi. Bolalarda gigiyenik malakalar shakllana boradi. Maktabga kirish bola xayotidagi odatiy turmush tarzi, atrofdagilar bilan munosabat tizimining о ‘zgarishiga alokador muxim davrdir. Bola xayotida birinchi bor markaziy о ‘rinni ijtimoiy axamiyatga ega b о ‘lgan о ‘quv faoliyati egallaydi. Unga odatiy b о ‘lgan erkin о ‘yin faoliyatidan farkli ularok, endi ta’lim majburiy b о ‘ladi va birinchi sinf о ‘quvchisidan 4 ta jiddiy munosabat talab kilinadi. Ta’lim faoliyatining yetakchi turi sifatida bolaning kundalik xayot jarayonini qayta quradi: kun tartibi о ‘zgaradi, erkin о ‘yinlar vaqti qisqaradi. Bolaning mustaqilligi va uyushganligi, uning ishchanligi va intizomlilikka talablar jiddiy ravishda ortadi. Maktabgacha yoshdagi bolalikka nisbatan о ‘quvchining о ‘z xatti-xarakati, majburiyatlarini bajarishga shaxsiy ma ‘ suliyati ancha-muncha ortadi. Idrok- sezgi a ‘ zolariga bevosita ta ‘ sir etib turgan narsa-hodisalar obrazlarini kishi ongida bir butun holda aks ettirilishi. Kuzatuvchanlik -kishining rejali, tizimli va davomli ixtiyoriy idrok qilish qobiliyati. Appersepsiya – idrok jarayonini shaxsning oldingi bilimlari, shaxsiy va ijtimoiy tajribalari, qiziqishlari, motivasiyasi, ehtiyojlari va odatlari, umuman ruhiy hayotining barcha mazmuni bilan belgilanishidir. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $Ma ‘ lumotlarni sxema bo‘yicha pastdan - yuqoriga qayta ishlash. Sensor retseptorlaridan boshlanadigan analiz, miyaga o‘suvchi yo‘nalishda xarakat qiladi va sensor ma ‘ luotlarni izoxlaydi. Ma ‘ lumotlarni sxema bo‘yicha yuqoridan – pastga qayta ishlash. Qachonki bizni tasavvurlarimiz kutilayotgan narsalar va tajribamiz vujudga kelganda, aqliy jarayonlarimiz ma ‘ lumotlarini judayam yuqori darajada qayta ishlanadi. Psixofizika - Intensivlik va psixoldogik qobiliyat va uni idrok qilish bilan qo‘zg‘atuvchining fizik xususiyatini o‘zaro bog‘liqligini o‘rganish. Absolyut chegara - Biron bir qo‘zg‘atuvchini namoyon qilish muhim bo‘lgan, quyi qo‘zg‘atuvchi. Signalni bilish nazariyasi - Biz qachon kuchsiz qo‘zg‘atuvchini namoyon qilishimizni aytadi (signal). SHundan kelib chiqib aytamizki yagona absolyut ostona yo‘q va aniqlik insonni tajribasidan, motivatsiyasidan va charchash darajasidan kelib chiqadi. Ong osti - Ongli idrok qilib bo‘lmaydi, absolyut chegaradan past. Inson ayrim yorug‘ yoki rangli, tovushlar yoki aloqalarning o‘rganilmagan dunyosida emas, jismlar va shakllar, murakkab vaziyatlar dunyosida yashaydi. Ins on tomonidan idrok etiladigan narsalar uning ko‘z o‘ngida yaxlit tasvirlar ko‘rinish ida namoyon bo‘ladi. «Sezgi» va «idrok» tushunchlari o‘zaro bir-biri bilan bog‘liqdir, lekin ular o‘rtasida tub negizli farqlar ham mavjud. Qo‘shilish natijasida ayrim sezgilar yaxlit idrokka aylanadi, alohida belgilarni aks ettirishdan yaxlit jismlar yoki vaziyatlarni aks ettirishga o‘tadilar. Shuning uchun idrokning sezgidan asosiy farqi, bizga ta ‘ sir o‘tkazuvchi barcha narsalarni anglash, ya ‘ ni, jismni barcha xossolari bilan birgalikda yaxlit aks ettirishning predmetliligidan iborat. Shunday qilib, idrok – bu jism va hodisalarni, ularning his-tuyg‘u organlariga bevosita ta ‘ sir ko‘rsatishida yaxlit aks ettirish psixik jarayoni. Idrok–bu sezgilarning oddiy yig‘indisi emas. Idrok qilish jarayonida sezgilardan tashqari, avvalgi tajriba, idrok etiladiganlarni anglash, shuningdek, PAGE \* MERGEFORMAT4$ $xotira jarayonlari qatnashadi. SHuning ko‘p hollarda idrok insonning perseptiv tizimi deb ataladi. Hozirda tasavvurlarni bilish jarayoniga oid turli nazariyalar mavjud. Bu nazariyalarda asosiy e ‘ tibor his-tuyg‘u organlariga ta ‘ sir ko‘rsatuvchi tashqi daraklarning anglangan perseptiv tasvirlarga aylanishiga qaratilgan. Psixofiziologlarning tadqiqotlariga ko‘ra, idrok tahliliy ishlarni olib borishni talab etuvchi juda murakkab jarayondir. Idrok qilish jarayoniga muntazam ravishda harakatli tarkibiy qismlar ( aniq jismlarni idrok qilishda jismlarni ushlab ko‘rish va ko‘zlar harakati; nutqni idrok qilishda mos kelgan tovushlarni kuylash va talaffuz qilish) kiritilgan bo‘ladi. SHuning uchun idrokni sub ‘ ektning perseptiv (idrok qilinuvchi) faoliyati sifatida belgilash maqsadga muvofiqdir. Bu faoliyatning natijasi bo‘lib, real hayotimizda to‘qnashishimiz mumkin bo‘lgan jism haqidagi yaxlit tasavvur etish hisoblanadi. Jismni yaxlit aks ettirish ta ‘ sir etuvchi belgilarning(rang, shakl, ta ‘ m va h.k.) yaxlit to‘plamidan, bir vaqtning o‘zida mavjud bo‘lmaganlardan asosiy etakchi belgilarni ajratib olishni talab etadi. Idrok qilishning ushbu perseptiv tasvirning shakllanish bosqichida tafakkur ham qantashishi mumkin, deb taxmin qilinadi. Lekin idrokningkeyingi bosqichi asosiy mohiyatga ega bo‘lgan guruhlarni birlashtirishni va idrok etilgan belgilar to‘plami bilan jism haqidagi avvalgi bilimlarni taqqoslashni talab etadi, ya ‘ ni, idrok qilish jarayonida xotira ishtirok etadi. Agar taqdim etilayotgan jism haqidagi farazni taqqoslashda, u etkazilgan axborot bilan mos kelsa jismni tanib olish sodir bo‘ladi va u idrok etiladi, agarda mos kelmasa, sub ‘ ekt uni topmagunicha, kerakli echimni izlash davom ettiriladi. 10 Idrok qilishda u yoki bu jismni idrok qilish istagi, uni idrok qilish zaruriyati yoki majburiyati, yaxshiroq idrok qilishga erishishga yo‘naltirilgan iroda kuchi, bunday vaziyatlarda namoyon bo‘ladigan qat ‘ iyatlilik katta ahamiyatga egadir. Real olam jismini idrok qilishda insonning diqqati va yo‘nalganligi ham qatnashadi. Idrok qilishga bo‘lgan munosabatimiz idrok jarayoni uchun katta 10 Xasanboeva.O.U.va boshqalar. «Maktabgacha ta’lim pedagogikasi».T.., «Ilm ziyo», 2006. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $ahamiyatga ega. Jism bizga qiziqarli yoki biz unga befarq bo‘lganimiz uchun, u bizda turlicha his-tuyg‘ularni uyg‘otishi mumkin. bizga qiziqarli bo‘lgan jism faol idrok etilishi, va, aksincha, bizga farqsiz bo‘lgan jismni sezmasligimiz ham mumkin. Shunday qilib, idrok – bu ayni vaqtda bizga ta‘sir ko‘rsatayotgan narsani bilishga qaratilgan o‘ta murakkab, shu bilan birga, umumiy jarayon. Idrokning fiziologik asosi bo‘lib his-tuyg‘u organlari, nerv tolalari va markaziy asab tizimida ro‘y beradigan jarayonlar hisoblanadi. Nerv qo‘zg‘alishi seskantiruvchilardan his-tuyg‘u organlaridagi nerv tugunlarining markaziy proeksiyasidan iborat bo‘lgan po‘stloqning sensor sohalariga o‘tkaziladi. Proeksiya sohasi qaysi organ bilan bog‘langanligiga ko‘ra, ma ‘ lum sensor axborot shakllanadi. Sezgilar taklif etilgan yo‘nalish darajasida idrok qilish jarayonining tarkibiy qismi sifatida shakllanadi. Idrokning fiziologik mexanizmlarining o‘zi, qo‘zg‘alish bosh miya po‘stlog‘ining proeksiyali sohalardan integrativ sohalariga o‘tganida, real dunyo hodisalari obrazlari shakllanishining tugallanishi sodir bo‘ladigan keyingi bosqichlarda yaxlit obrazning shakllanishi jarayonlarida ishtirok etadi. SHuning uchun idrok jarayonini yakunlovchi bosh miya po‘stlog‘ining integrativ sohalari, ko‘pincha, perseptiv sohalar deb ataladi. Bu sohalarning vazifasi proeksiyali sohalarning vazifasidan tubdan farq qiladi. Bu farq u yoki bu soha faoliyatning izdan chiqishida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Masalan, ko‘rish proeksiyali sohasining faoliyati buzilganida markaziy ko‘zi ojizlik paydo bo‘ladi, ya ‘ ni, periferiya – his-tuyg‘u organlarining to‘liq faoliyatida odam butunlay ko‘rish sezgilaridan mahrum bo‘ladi, u hech narsani ko‘ramaydi. Integrativ soha faoliyatining zarar ko‘rishi yoki izdan chiqishida jarayon boshqacha tus oladi. Odam alohida yorug‘ dog‘larni, qandaydir sharpalarni ko‘radi, lekin ko‘rganlarini tushunmaydi. Unga ta ‘ sir etuvchilarni anglay olmaydi, unga yaxshi tanish jismlarni ham taniyolmay qoladi. SHunga o‘xshash manzara boshqa modalliklarning integrativ sohalari faoliyatining izdan chiqishida ham kuzatiladi. Masalan, eshitish integrativ sohalarining buzilishida odamlar inson nutqini tushunolmay qoladalar. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $Idrokning fiziologik asosi, uning harakat faoliyati, emotsional kechinmalar, turli tafakkur jarayonlari bilan uzviy bog‘langanligi sababidan yanada murakkablashadi. Bundan kelib chiqadiki, his–tuyg‘u organlarida boshlangan tashqi seskantiruvchilar ta ‘ sirida paydo bo‘lgan nerv qo‘zg‘alishlari asab markazlariga o‘tadi, bunda ular po‘stloq sohalarini qamrab oladi, boshqa nerv qo‘zg‘alishlari bilan o‘zaro ta ‘ sirga kirishadi. O‘zaro ta ‘ sirga kirishgan va po‘stloqning turli sohalarini qamrab olgan bunday qo‘zg‘alishlar to‘ri idrokning fiziologik asosini tashkil etadi.Idrokning reflektorlik asosini I.P. Pavlov ochib berdi. Uning ko‘rsatishicha, idrokning assida shartli reflekslar, ya ‘ ni, bosh miya katta yarim sharlari po‘stlog‘ida atrof-olam hodisalari yoki jismlarining retseptorlarga ta ‘ siri natijasida hosil bo‘ladigan vaqtinchalik nerv aloqalari yotadi. Bunda nerv aloqalari hosil qilgan qo‘zg‘alishlarni qayta ishlashda analizatorlarning po‘stloq bo‘limlari yadrolarida tahlil qilish va sintezning murakkab jarayonlari sodir bo‘lganligi sababli, nerv aloqalari seskantiruvchilar to‘plami sifatida namoyon bo‘ladi. Tahlil qilish va sintez jarayonlari idrok Obyekt ining atrof- muhitdan ajratib olinishini ta ‘ minlaydilar, va shu asosda uning barcha xossalari yaxlit obrazga birlashadi. 11 Idrok jarayonini ta ‘ minlovchi vaqtinchalik nerv aloqalari ikki xil:biranalizator chegarasidavaanalizatorlar o‘rtasida hosil bo‘ladigan turlarga ajratilishi mumkin.Birinchi turdagilari organizmga bir modallikka ega bo‘lgan ko‘p tomonlama seskantiruvchining ta ‘ sir etishida alohida o‘rin egallaydilar. Masalan, bunday seskantiruvchi sifatida eshitish analizatoriga ta ‘ sir ko‘rsatuvchi alohida tovushlarning o‘ziga xos uyg‘unligidan iborat bo‘lgan kuy xizmat qilish mumkin. Bu to‘plam yagona murakkab seskantiruvchi sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Bunda nerv aloqalari seskantiruvchining o‘ziga nisbatan javob o‘rnida emas, balki,ularning vaqtinchalik, fazoviy va shu kabi munosabatlariga nisbatan ham hosil bo‘ladi. Natijada katta yarim sharlar po‘stlog‘ida integratsiyalash yoki murakkab sintez jarayoni sodir bo‘ladi. 11 11 Bikbaeva N.U. ,Ibragimova Z.I., Kosimova X.I. «Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shaklantirish» T. «O‘qituvchi» ,1995 PAGE \* MERGEFORMAT4$ $Ko‘p tomonlama seskantiruvchi ta‘sirida hosil bo‘ladigan nerv aloqalarining ikkinchi turi – bu turli analizatorlar chegarasidagi aloqalar, ularning yuzaga kelishini I.M. Sechenovassotsiatsiyalar (ko‘rish, kinestetik, sezish va h.k.) mavjudligi bilan tushuntirgan edi. Odamda bu assotsiatsiyalar so‘zning eshitiladigan obrazi bilan birgalikda kuzatiladi, bunda idrok yaxlitlik xususiyatiga ega bo‘ladi. Masalan, agar ko‘zlaringizni bog‘lab qo‘yib, qo‘lingizga aylanasimon jism tutqazilsa, oldindan uni iste‘mol qilish mumkinligi uqtirilsa, bunda siz uning o‘ziga xos hidini sezishingiz, tatib ko‘rishingiz, va hech qiynalmasdan, nima haqida gap ketayotganini tushunib olishingiz mumkin. Bundan, analizatorlar o‘rtasidagi aloqalar hisobiga jismlar yoki hodisalarning idrok qilinishi uchun maxsus moslashtirilgan analizatorlari bo‘lmagan xossalarini idrokda aks ettirishimiz mumkinligi kelib chiqadi (masalan, jismning kattaligi, sof og‘irligi va boshqalar). Shunday qilib, idrok obrazini tuzishning murakkab jarayoni asosida seskantiruvchilarni yaqqol ko‘rish sharoitlari bilan jism xossalarining o‘zaro ta‘sirini murakkab yaxlitlik sifatida hisobga olgan holda ta‘minlaydigan ichki analizatorli va tashqi analizatorli aloqalar yotadi. Idrokning asosiy xossalariga predmetlilik, yaxlitlik, strukturaviylik, konstantlik, anglanganlik, appersepsiya, faollik kiradi. Idrokning predmetliligi – bu real olam jism va hodisalarini bir-biri bilan bog‘lanmagan sezgilar to‘plami ko‘rinishida emas, alohida jismlar shaklida aks ettirish qobiliyati. Predmetlilik idrokning tug‘ma xossasi emas. Bu xossaning paydo bo‘lishi va takomillashtirilishi bola hayotining birinchi yilidan boshlab, ontogenez jarayonida sodir bo‘ladi. I.M.Sechenovfikriga ko‘ra, predmetlilik bolaning jism bilan aloqasini ta ‘ minlaydigan harakatlar asosida shakllanadi. Idrok predmetliligini ta ‘ minlashda harakatlarning o‘rni haqida gap ketganida, idrokning motorli tarkibiy qismi haqida so‘z yuritishimiz lozim, motorli tarkibiy qismga jismni paypaslayotgan qo‘l harakati; ko‘rinib turgan shaklni kuzatib chiqayotgan ko‘z harakatlari; tovush chiqarayotgan hiqildoq harakatlari va h.k.lar kiradi. Ko‘zlar va qo‘llar harakatida umumiylik mavjudligini PAGE \* MERGEFORMAT4$ $ta ‘ kidlash lozim. Ko‘zlar, qo‘llar kabi surat va jism shakllarini «paypaslagandek» ketma-ket kuzatib chiqadi. Ko‘zlar harakati turli-tuman bo‘lib, ko‘pchilik vazifalarni bajaradi. Ko‘rish idrokida ko‘zlarning mikro- va makroharakatlari alohida o‘rin tutadi. Agar odam harakatsiz jismning qandaydir nuqtasiga tikilib tursa, u holda unda sub ‘ ektiv ravishda bu nuqtani harakatsiz nigohi bilan qayd etayotganidek tasavvur paydo bo‘ladi. Haqiqatda esa ko‘rish idroki inson uchun ixtiyorsiz va sezilarsiz mikroharakatlar bilan birgalikda kechadi. Shunday qilib, jismni idrok qilish imkoniyati idrok jarayonida motorli tarkibiy qismning ishtiroki bilan belgilangan. Idrokning boshqa xossasi uning yaxlitligidir. Jismning alohida xossalarini aks ettiruvchi sezgilardan farqli ravishda, idrok jismning yaxlit obrazini yaratadi. Sezgining tarkibiy qismlari o‘zaro shu darajada mahkam bog‘langanki, jismning yagona murakkab obrazi odamga Obyekt ning alohida xossalari yoki alohida qismlari bevosita ta ‘ sir ko‘rsatganida ham hosil bo‘ladi. Idrokning yaxlitligi, hatto, idrok etilayotgan Obyekt ning alohida xossalari chala aks ettirilganida ham qabul qilingan axborot xayolan aniq jismning yaxlit obrazi holatiga etkazilishi bilan ifodalanadi. Idrokning yaxlitligi uning strukturaviyligi bilan bog‘liq. Ushbu xossa ko‘pchilik hollarda idrokning daqiqali sezgilarimizning proeksiyasi va ularning oddiy yig‘indisi emasligidan iborat bo‘ladi. Bizlar bu sezgilardan ajratib olingan, bir muncha vaqt davomida shakllanadigan umumiy tuzilishni idrok etamiz. Masalan, agar odam biror-bir kuyni tinglayotgan bo‘lsa, yangi nota jaranglashi haqida axborot etkazilguniga qadar uning ongida avval tinglangan kuyning notalari jaranglayveradi. Odatda, tinglovchi kuyni tushunib etadi, ya ‘ ni, uning tuzilishini yaxlitligicha idrok etadi. Shunday qilib, idrok ongimizga biz real olamda duch kelgan jism yoki hodisaning tuzilishini etkazib beradi. Idrokning navbatdagi xossasi uning konstantligidir. Konstantlik deb, idrok qilish sharoitlarining o‘zgarishida jismlar ba ‘ zi bir xossalarining nisbiy doimiyligiga aytiladi.Perseptiv tizimning idrok sharoitlarining o‘zgarishini to‘ldirish qobiliyatida namoyon bo‘ladigan konstantlik tufayli, bizni o‘rab turgan PAGE \* MERGEFORMAT4$ $jismlarni nisbatan doimiy jismlar sifatida idrok etamiz. Yuqori darajadagi konstantlik jismlar rangi, kattaligi va shaklini ko‘rish idrokida kuzatiladi. Rangni idrok qilish konstantligi yoritilganlikning o‘zgarishida ko‘zga ko‘ringan rangning nisbiy o‘zgarmasligidan iborat. Masalan, ko‘mir bo‘lagi yozning quyoshli kunida, kech tushgan vaqtdagi bo‘rdan ko‘ra taxminan 8-9 marta yorqinroq ko‘rinadi. Lekin ko‘mirni qora rangda idrok etamiz, bo‘rning tusi esa, kechqurun bo‘lsa ham, biz uchun oq bo‘ladi. Rangning konstantlik hodisasi qator sabablar, shu jumladan, ko‘rish maydoni yorqinligi umumiy darajasining yorqin ranglarning keskin o‘zgarishiga moslashishi, shuningdek, yoritilganlik sharoitlarida jismlarning haqiqiy rangi haqidagi tasavvurlarning ta ‘ siri bilan belgilanadi. 12 Jismlar kattaligi idroki konstantligi jismlarning turlicha uzoqlashganlik masofalaridagi jismlarning ko‘zga ko‘ringan kattaligining nisbiy doimiyligida ifodalanadi. Xuddi shunday, bir xil odamning bo‘y o‘lchami 3,5 va 10 metr masofadan, ko‘z to‘r pardasidagi tasvirining kattaligi uzoqlashish masofasiga ko‘ra turlicha bo‘lsada, o‘zgarmas holatda idrok etiladi. Bu holat jismlarning uncha katta bo‘lmagan uzoqlashish masofasida ularni idrok qilish kattaligi faqatgina ko‘z to‘r pardasidagi obrazning kattaligi bilan emas, balki, qator omillar ta‘siri bilan ham tushuntiriladi. Bunday ahamiyatga molik bo‘lgan omillardan jismni turli masofalarda qayd etishga moslashayotgan ko‘z mushaklarining zo‘riqishidir. Jismlar shakli idroki konstantligi jismlar holatining kuzatuvchi nigohi chizig‘iga nisbatan o‘zgarishi sharoitida idrokning nisbiy o‘zgarmasligidan iborat. 12 Bikbaeva N.U. ,Ibragimova Z.I., Kosimova X.I. «Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shaklantirish» T. «O‘qituvchi» ,1995 PAGE \* MERGEFORMAT4$ $Xulosa Ma‘lumki, maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim -tarbiya berishning asosiy vazifalari bolalarni jismoniy, aqliy va ma‘naviy jihatdan rivojlantirish, ularning tug‘ma layoqati, qiziqishi, ehtiyoji va imkoniyatlarini hisobga olgan holda milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashdan iborat. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga ta’lim berish jarayonini takomillashtirishda bo‘lajak pedagoglarning ilmiy va uslubiy ta‘minlanganligi, ularning kasbiy tayyorgarligi asosiy masalalardan sanaladi. Ayniqsa, bolalarda matematik tasavvur va bilimlarni rivojlantirish ularning intellektual jihatdan yetuk insonlar bo‘lib ulg‘ayishida o‘ziga xos o‘ringa ega. Matematik bilimlar bolalarga, ular nimani bilib olganliklari va nimaning uddasidan chiqa olishlarini hisobga olgan holda, aniq tizim va ketma- ketlikda beriladi. Bu jarayonda “Matematik tasavvurlarni shakllantirish nazariyasi va 4 metodikasi” fanining mazmunidan kelib chiqib tayyorlangan ushbu qo‘llanma maktabgacha ta’lim yo‘nalishi bakalavriat talabalari, shu yo‘nalishning maxsus sirtqi va sirtqi ta’lim i talabalari hamda maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachilariga zarur ma‘lumot va metodik yordam bera oladi. Qo‘llanma zamonaviy pedagogik texnologiyalarni hisobga olib tayyorlangani va bugungi kun talablariga to‘laqonli javob berishi bilan ham muhim ahamiyat kasb etadi. “Matematik tasavvurlarni shakllantirish nazariyasi va metodikasi” fanining asosiy maqsadi bo‘lajak maktabgacha ta’lim tashkiloti xodimlari – tarbiyachilarni maktabgacha yoshdagi bolalarda ilk matematik tasavvurlarni shakllantirish va rivojlantirishning ilmiy hamda metodik asoslari bilan tanishtirishdan iborat. Mazkur o‘quv qo‘llanmada ana shu ilmiy-nazariy asoslar, bu jarayonda qo‘llanishi maqsadga muvofiq bo‘lgan zamonaviy ta’lim texnologiyalari, didaktik o‘yinlar, usul va vositalar masalasi yoritilgan. Ushbu o‘quv qo‘llanma maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish nazariyasi va metodikasiga bag‘ishlangan. Qo‘llanmada turli yosh guruhidagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish ta’lim ining asosiy didaktik tamoyillari, bolalarda miqdoriy tasavvurlarni rivojlantirish, ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarda predmetlar miqdorini idrok qilish, esda olib qolish va taqqoslashning PAGE \* MERGEFORMAT4$ $o‘ziga xos xususiyatlari, sanash faoliyatining rivojlanish bosqichlari, vaqtni idrok qilish, bolalarning maktabga tayyorlik darajasiga qo‘yiladigan minimal talablar, oilada va maktabgacha ta’lim tashkilotlarida olib boriladigan metodik ishlarni rejalashtirish kabi masalalarga oid ma‘lumotlarga keng o‘rin berilgan. Bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish mashg‘ulotlarida foydalaniladigan yangi pedagogik texnologiyalar, didaktik o‘yinlar ko‘rsatib o‘tilgan. O‘quv qo‘llanma oliy o‘quv yurtlarining 5111800 – maktabgacha ta’lim bakalavriat yo‘nalishi talabalari uchun tavsiya etiladi. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $FOYDALANGAN ADABIYOTLAR 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 29 dekabrdagi «2017-2021 yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» PQ-2707-son qarori. // «O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami», 2017 yil 9 yanvar, 1-son, 11-modda. 2. . Jumaev M. Boshlang‘ich matematika nazariyasi va metodikasi. KXK uchun o ‘ quv qo ‘ llanma . T .: Ilmi - Ziyo , 2017. 3. Бикбаева Н.У., Алиева У.С. Математика/ Методическое пособие для старших групп детских садов. – Т.: Офсет-Принт, 1999. – 36 с. 4. Jumaev M. Matematika o‘qitish metodikasi. / OTMlar uchun dasrlik. T.: Sharq, 2016. 5. Djanpeisova G.E. Modern aspects of mathematics education of preschool children. / Methodical aid. T.: TSPU named after Nizami, 2017. – 106 6. Djanpeisova G.E., Xodjimuratova B.N. Matematik tasavurlarini shakllantirish. T.: “ Innovatsiya-Ziyo”, 2020. 7. Xasanboeva.O.U.va boshqalar. «Maktabgacha ta’lim pedagogikasi».T.., «Ilm ziyo», 2006. 8. Bikbaeva N.U. ,Ibragimova Z.I., Kosimova X.I. «Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shaklantirish» T. «O‘qituvchi» ,1995. 9. O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablari. T .: BMT Bolalar jamg‘armasi (YuNISEF), 2018. 10. “Ilk qadam” Maktabgacha ta’lim muassasasining Davlat o‘quv dasturi. T.: BMT Bolalar jamg‘armasi (YuNISEF), 2018. PAGE \* MERGEFORMAT4$ $11. I.A.Karimov. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. Toshkent. “O ‘ zbekiston” 1996yil 12. I.A. Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo ‘ q. Toshkent. “Sharq” 1998yil 13. I.A. Karimov. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-xalq, millatni-millat qilishga xizmat etsin. Toshkent.”O ‘ zbekiston” 1998yil 14. Ta’lim to ‘ g ‘ risida: O ‘ zbekiston Resapublikasining Qonuni. 1997yil 29avgust. 15. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi Barkamol avlod-O ‘ zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent.1997yil. 16. Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalar ta’lim -tarbiyasiga qo ‘ yiladigan Davlat talablari. Maktabagcha ta’lim jurnali. Toshkent.2000yil №1-9-12b. Axborot manbaalari 1. www.tdpu.uz 2. www.pedagog.uz 3. www.ziyonet.uz 4. www.edu.uz PAGE \* MERGEFORMAT4$

Купить

Похожие документы
үйірме
100 ишинде.docx
100 ішінде сандарды таңба арқылы қосу және азайту
Кім ойлап тапқан
Alifbe darslarida nutq tovushlarni tahlil va tarkib qilish metodlarining qoʻllanilishi

Информация о документе

Продавец

Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarda dastlabki matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasi.

Похожие документы