Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 191.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 18 May 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

Maktabgacha ta’limning dolzarb masalalari

Sotib olish
Maktabgacha ta’limning dolzarb masalalari mavzusida bajarilgan KURS ISHI 1 MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………………3 I BOB . MAKTABGACHA TA’LIMNING DOLZARB MASALARI 1.1. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari xodimlarini tayyorlash muammolari…......5 1.2. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida pedagogik jarayonni tashkil etish….....16 II BOB . BOLALARNI MAKTABGA TAYYORLASH MASALALARI 2.1 . Maktabgacha bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash dolzarb masala sifatida…………………………………………………………………………….23 2.2. Ta’lim yoshdadi bolalarning ta’lim tarbiyasi va rivojlanishida ijtimoiy muhitning ro’li…………………………………………………………………….27 2.3. Maktabgacha ta’lim sohasida ta’lim samaradorligini oshirishning zamonaviy tendensiyalari……………………………………………………………………..30 Umumiy xulosa va takliflar……………………………………………………..35 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………………….36 2 KIRISH Ма ktabgacha ta lim – ta lim tizimining eng bosh va mustahkam poydevoriʼ ʼ sanaladi. Komil inson tarbiyasi, а vv а l о , о iladan, maktabgacha ta'lim tashkilotlaridan boshlanadi. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 29 ʻ dekabrd а qabul qilingan PQ-2707-sonli “2017-2021 yillard а maktabgacha ta'lim tizimini yanad а takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida”gi Q ʻ ʻ а r о ri mamlakatimiz kelajagi bo lgan yoshlarimizning har tomonlama barkamol bo lib ʻ ʻ ulg ayib-o sishi uchun maktabgach ʻ ʻ а ta lim tizimini isloh qilish, rivojlantirish, ʼ taraqqiy toptirishning qonuniy а sosidir. 1 Ushbu Qarorning ijrosi sifatid а maktabgach а ta lim sohasida yetuk malakali ʼ kadrlar tayyorlash, kadrlarning bilim, ko nikma v ʻ а malakalarini xalqar о tendensiyalarg а muvofiqlashtirish ishlari yangi taraqqiyot pog onasiga ʻ ko tarildi.Ushbu islohotlar zamirida respublikamizning ko'plab oliy pedagogika ʻ talim muassasalari kabi Andijon davlat universitetlari fakultetlari orasida eng yosh, navqiron fakultetlari bo'yicha Maktab talim fakultetlari o zgacha ishlab chiqdi. ʻ Respublikamizning barcha maktabgacha talim yo nalishlari yuksak kasbiy ʻ 1 Mirziyoev Sh . M . Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob halqimiz bilan birga qo ’ ramiz . – Toshkent : O ’ zbekiston , 2017 3 kompetentlilikka ega bo lgan kadrlarni maqsad etib ta minlaydi. Talabalarningʻ ʼ nazariy bilimlarini amaliyot bilan muvofiqlashtirish maksadidaning kuchayib borayotgan oliy dargohlarida maktabgacha talim muassasalarining faoliyatini yuritishi yangi Renessan ko rinishlaridan biri, desak mubolaga bo lmaydi. ʻ ʻ Mamlakatimizda keyingi yillarida maktabgacha talim muassasalaridagi ma'naviy- marifiy muhit, tarbiyachi kasbining ob'ektlari, nufuzini tarbiyalash, yangi pedagogik tarbiyalash, pedagogik rivojlantirish, innovatsiya talim texnologiyalarini joriy etishtirish ulkan ishlar amalga oshirilmoqda. O zbekiston Respublikasi ʻ Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 31 dekabr 1059-son qarori bilan “Uzluksiz manaviy tarbiya tushunchasi” qabul qildi. 2 Unda yoshlar tarbiyasi bilan bogliq ishlab chiqarishni samarali amalga oshirish, ularni tinch-osoyishta hayot uchun zarur tayanch kompetensiyalari bilan taminlash, manaviy tarbiyani amaliy ilmiy indikatorlarini ishlab chiqish, tarbiya jarayonida uzluksizlik , uzviylik natijalariga tayangan holda avvalo, onaning homiladorlik davrini to g ri tashkil etish, gudaklar ʻ ʻ va bolalarni ma'naviy tarbiyalash bo yicha asosiy yo'nalishlarni belgilash ko rsatib ʻ ʻ o'tdi.Konsepsiiyanining innovatsion mohiyati Vatanga sadoqat, tadbirkorlik, irodalilik, mafkuraviy immunitet, mehr-oqibatlilik, mas'uliyatlilik, bagrikenglik, xuquqiy madaniyat, innovatsion fikrlash, mehnatsevarlik kabi muhim imkoniyatlarni bolalikdan keyin bosqichma-bosqich davom etayotgan 30 yoshgacha davom etadigan uzluksiz ma naviy tarbiyani amalga oshirishga ʼ qaratilganligida namoyon bo'ladi. Shuningdek, ota-ona, tarbiyachi, o qituvchi ʻ uzluksiz ta lim muassasalari rahbari va mahalla jamoatchiligining o zaro samarali ʼ ʻ hamkorligi mexanizmini ishlab chiqish va xayotga joriy etish, aholining farzand 2 O ’ zbekiston Respublikasi Prezidentining “ O ’ zbekiston Respublikasi maktabgacha ta ’ lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish kontseptsiyasini tasdiqlash to ’ g ’ risida ” gi Qarori , 2019., 13 may , PQ 4312 son 4 tarbiyasi bilimlarini, o qituvchi madaniyatini kuzatish, fuqarolarni uzluksizʻ ma naviy tarbiyaning jahon tajribasidan o tgan samarali pedagogik texnologiyalari, ʼ ʻ usullari va. amalga oshirish shakllari bilan muntazam ravishda tanishtirib borish, asosiy vazifa sifatida belgilab berilgan. Albatta, “Uzluksiz manaviy tarbiyaning konsepsiyasi” sifatida talim sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar o z ʻ navbatida mamlakimizning kelgusidagi rivojlanishiga zamin qurish Kurs ishining maqsadi : Maktabgacha ta’limning dolzarb masalalarini o’rganish Kurs ishining vazifalari: - Maktabgacha ta’lim tashkilotlari xodimlarini tayyorlash masalalarini o’rganib chiqish; - Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida pedagogik jarayonni tashkil etish; - Maktabgacha bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash dolzarb masalalarini o’rganish - Ta’lim yoshidagi bolalarni talim tarbiyasida ijtimoiy muhitning roli haqida o’rganish - Maktabgacha ta’lim sohasida ta’lim samaradorligini oshirishning zamonaviy tandensiyalarini o’rganish I BOB. MAKTABGACHA TA’LIMDA KADRLAR TAYYORLASH MUAMMOLARI 1.1. Ма ktabgacha ta'lim tashkilotlari xodimlarini tayyorlash muammolari Ma’lumki, har qanday sohaning taraqqiyoti unda faoliyat korsatayotgan kadrlar sifatiga bevosita bogliq. Shu bois har doim ham har qanday mamlakatda kadrlar tayyorlash masalasiga ustuvor siyosat darajasi qaralgan. Mamlakatimizda ham talim sohasiga etibor qabul qilingan qonun, chiqarilgan farmon va qarorlar 5 misolida ham oz aksini topgan. Mustaqillik yillari talim togrisidagi qonun uch bor yangilanganligining oziyoq bu sohaga hukumatning munosabatini ifodalaydi. Yurtboshimizning Ozbekiston Respublikasida kadrlar siyosati va davlat fuqarolik xizmati tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari togrisidagi 2019-yil 3- oktabrdagi PF-5843-sonli Farmoni11 ham bu boradagi yondashuv va munosabatlarni belgilab bergan deyish mumkin. Shuningdek, songgi qabul qilingan Talim togrisidagi Qonun oldingilarini takomillashtirib, talimni yangi bosqichga olib chiqish uchun mustahkam huquqiy asos boldi. Kadrlar tayyorlashda eng katta masuliyat avvalo oliy talim zimmasiga tushadi. Birinchidan, kadrlar tayyorlashda ishtirok etayotgan kadrlar, ya’ni professor-oqituvchilarning nechog’liq ozlari tahsil berayotgan fanlariga ixtisoslashgani, ikkinchidan, ixtisosligi bo’yicha kasbiy kompetentlik darajasi hal qiluvchi ahamiyatga ega. Mazkur omillar sirasiga oliy ta’lim o’quv rejasidagi fanlar tegishli soha, yo’nalishlarga kadr tayyorlash uchun nechog’liq muvofiqligi, kundalik amaliy faoliyat uchun o’quv predmetlarining joriy etilganligi masalasi ham g‘oyat dolzarb sanaladi. Shu nuqtayi nazardan OTMlari maktabgacha ta’lim yo’nalishi o’quv rejasiga nazar tashlasak, bir qator muammolar mavjudligiga guvoh bo’lamiz. Mamlakatimizda 2018-yildan maktabgacha ta’lim tashkilotlarida Koreya tajribasiga asoslangan Ilk qadam o’quv dasturi joriy qilina boshladi. Yangi dasturga ko’ra tarbiyalanuvchilar bilan mashg’ulotlar MTTlarda beshta faoliyat markazlarida olib boriladi. Bu o’z-o’zidan amaliyot uchun kadr tayyorlayotgan OTMlar o’quv jarayoni mazmuniga, shakliga o’zgartirishlar kiritishni taqazo qiladi. Albatta, keying ikki yil ichida maktabgacha ta’lim yo’nalishi o’quv rejasiga 6 muayyan yangiliklar kiritildi, lekin bu amaliyot ehtiyojini qondirish uchun yetarli deb bo’lmaydi. Fikrni asoslash uchun maktabgacha ta’lim tashkilotlaridagi besh faoliyat markazlari va ularga muvofiq keladigan oliy ta’lim muassasalari o’quv rejasidagi fanlarni qiyosiy o’rganamiz. Bunda asosan bo’lajak tarbiyachilarni amaliy faoliyatga tayyorlaydigan metodikaga oid fanlarni oldik. 3 Chunki amaliyotning asosi metodikadir. 1. Qurilish-yasash, konstruksiyalash va matematika markazi faoliyat markazlarining birinchisi bo’lib, OTM maktabgacha ta’lim yo’nalishida unga mos keladigan metodikaga yo’naltirilgan Matematik tasavvurlarni shakllantirish fani bo’lib, u 2-kursning 3-4- semestrlarida o’qitiladi. Asosiy maqsad sifatida ilk matematik tasavvurlarni shakllantirish qilib belgilangan. Qurilish-yasash, konstruksiyalash ma’lum ma’noda metematika (geometriya) bilan bog’liq bo’lsa- da, amaliyotda ular (qurish-yasash, konstruksiyalash)ning o’ziga xos usul, vosita hamda qurollari borasida yetarlicha mavzular ajratilgan deb bo’lmaydi. Demak, OTMda o’qitiladigan fan ushbu faoliyat markazi bilan bog’liq amaliy (metodik) faoliyatning uchdan bir qismiga oid ehtiyojlarni qoplay oladi. 2. Maktabgacha ta’lim tashkilotlaridagi mashg’ulotlarning ikkinchisi Syujetli- rolli va sahnalashtirish markazi bo’lib, unga OTMlardagi hozirlik metodik jihatdan 1-kursning 1- semestrida, 2-kursning 3-semestrida o’qitildigan Bolalarni sahnalashtirish va ijodiy faoliyatga o’rgatish fani orqali amalga oshiriladi. Fan nomlanishiga ko’ra faoliyat markazidagi mashg’ulotga bo’lajak tarbiyachi 3 ? O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish kontseptsiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi Qarori, 2019., 13 may, PQ 4312 son 7 bo’lmish talabalarni tayyorlashga mos keladi va shu fandan dars beradigan mutaxassislar fikricha, namunaviy dasturda keltirilgan mavzular bu maqsad uchun kifoya qiladi. 3. Maktabgacha ta’lim tashkiloti ta’lim-tarbiya jarayonidagi uchinchi faoliyat markazi Nutq va til markazi sanaladi. Ushbu faoloyat markazidagi mashg‘ulotlarga talabalarni metodik tayyorlash uchun ikki fan joriy qilingan. Birinchisi, Bolalar nutqini o‘stirish” fani 2- kursning 3-va 4-semestrlarida, ikkinchisi, “Maktabgacha ta’limda savod o‘rgatish” (tanlov fan) 3-kursning 5-semestrida o‘qitiladi. Mazkur faoliyat markazi ta’limning keyingi bosqichi bo‘lmish maktab ta’limidagi Ona tili va Adabiyot fanlari uchun “xamirturush” vazifasini o‘taydi. Nomlanishidan bu ikki fan asosan Ona tili uchun zamin hozirlashi ko‘rinib turibdi. Adabiyotning esa ilk bosqichdagi o‘rni hozircha bo‘sh ekanligi ma’lum bo‘lmoqda. Shu o‘rinda mazkur faoliyat markazida she’rlar yodlatilishi, ertaklar bilan tanishtirlishi nazarda tutilsa, ular bilan ishlash metodikasini bo‘lajak tarbiyachilarga singdirish zarurati o'rtaga chiqadi. Yosh xususiyatidan kelib chiqib, bolalarga she’rlarni, ertak va hikoyalarni qanday tahlil qilib berish yoki tahlil qildirish yo‘riqlari talabalarga alohida fan doirasida o‘rgatilishi kerak deb bilamiz. 4. Navbatdagi Ilm-fan va tabiat markazi asosan umumiy o‘rta maktablaridagi tabiiy fanlar uchun asos bo‘lgan mashg‘ulotlarni tashkil qiladi. 4 Maktabgacha ta’limning to‘rt yillik rejasiga ko‘ra “Tabiat bilan tanishtirish nazariyasi va metodikasi” fani 4-kursning 7- semestrida o‘qitilgan bo‘lsa, uch yillik o‘quv rejasida endi “Tabiat bilan tanishtirish” fani 2- kursning 4-semestrida hamda 3-kursning 5-semestrida o‘qitish ko‘zda tutilgan. Mutaxassislarning 4 Grosheva I.V., Mirziyoyeva Sh.Sh., Evstafyeva L.G., Maxmudova D.T., Nabixanova Sh.B., Pak S.V., Nazarova V.A., Isxakova M.R., Abdunazarova N.F.”Ilk qadam” davlat o‘quv dasturi (Takomillashtirilgan) T: 2022 y.- 102 b 8 e’tiroficha, ushbu fanlar maktabgacha ta’lim tashkilotlaridagi zikr qilingan faoliyat markazi mashg‘ulotlari uchun talabalarga yetarli ma’lumot beradi. 5. Oxirgi San’at markazi umumiy o‘rta maktablaridagi tasviriy san’at bilan bog‘liq fanlarning ildizi sanaladi. Oliy ta’limda uch yillik o‘quv rejasiga ko‘ra “Maktabgacha ta’limda estetik tarbiya metodikasi” 1-kursning 1- va 2- semestrlarida, “Tasviriy faoliyatga o‘rgatish” 2-kursning 3- va 4-semestrlariga kiritilgan bo‘lsa, to‘rt yillik o‘quv rejasiga ko‘ra “Tasviriy faoliyatga o‘rgatish nazariyasi va metodikasi” fanini 4-kursning 7-semestrida o‘rganish belgilab qo‘yilgan. Bundan tashqari alohida faoliyat markazi bo‘lmay, har doim frontal shaklda o‘tkaziladigan musiqa va jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari ham bor. Musiqa tarbiyasi bilan bog‘liq mashg‘ulotlarga oliy maktabda “Bolalarning musiqiy ta’limi” fani kiritilgan bo‘lib, 2- kursning 4-semestrida hamda 3-kursning 5- semestrida o‘qitiladi. Jismoniy tarbiya bo‘yicha esa OTMlarda ikkita fan, ya’ni “Maktabgacha ta’limda jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini tashkil etish texnologiyasi” (1-kurs 1-semestrda) hamda “Bolalar jismoniy tarbiyasi” (2-kurs 3- 4-semestr mobaynida) fanlari orqali talabalarga metodik bilimlar beriladi. Shuningdek, 1- va 3-kurslarda umumiy harakterdagi “Metodika fanlarini o‘qitish texnologiyasi” fani ham o‘qitiladi. Bu o‘rganishlardan keyin oliy ta’limda maktabgacha ta’lim uchun kadr tayyorlash bilan bog‘liq quyidagi tavsiyalarni taklif etamiz: 1. Maktabgacha ta’limda, xuddi umumiy o‘rta ta’limda bo‘lganidek, kundalik ta’limtarbiya jarayonida qanday mashg‘ulotlar o‘tilsa, oliy ta’lim o‘quv rejasiga ularning har biriga mos keladigan alohida metodika fani kiritilishi lozim. 9 2. MTTlardagi birinchi faoliyat markazidagi tarbiyachi faoliyati uchun OTM o‘quv rejasiga metodik yo‘nalish beradigan “Matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasi” (albatta bu predmetni metodika fani sifatida shakllantirish kerak) faniga baqamti ravishda “Qurish-yasash va konstruksiyalash ishlari metodikasi” fanini kiritish maqsadga muvofiq. 3. Syujetli-rolli va sahnalashtirish markazi uchun metodik tayyorgarlikni ko‘zlagan fanni “Bolalarni sahnalashtirish va ijodiy faoliyatga o‘rgatish metodikasi” tarzida nomlashni tavsiya qilamiz. 4. Nutq va til markazidagi faoliyat uchun to‘laqonli metodik tayyorgarlik uchun biz boshlang‘ich sinflarda O‘qish va yuqori sinflarda Adabiyot o‘qitishning ibtidosi bo‘lmish maktabgacha ta’limda kichkintoylar kitobxonligining, badiiy adabiyotga oshno qilishning yo‘l-yo‘rig‘ini bo‘lajak tarbiyachilarga singdirishni ko‘zlagan “Maktabgacha ta’limda badiiy adabiyot bilan tanishtirish metodikasi” fanini joriy qilishni taklif qilamiz. 5. Ilm-fan va tabiat markazidagi tarbiyachilar amaliy-metodik faoliyatiga aloqador hozirgacha o’qitilgan ikki fanni birlashtirib Tabiat bilan tanishtirish metodikasi tarzida nomlab, uning ilmiy-metodik asoslarini yanada mustahkamlash lozim. 6. San’at markazi uchun metodik tayyorgarlikka Tasviriy faoliyatga o’rgatish metodikasi fani (oldingi fan nomidagi nazariyasi so’zi ortiqcha) fani asqotadi. Bundan tashqari san’at yo’nalishida alohida (hozirda mavjud bo’lgan Bolalarning musiqiy ta’limi fanini maktabgacha ta’limda ikki yoki uch semetr o’qitilishini o’ylab ko’rish kerak. 10 Musiqa mutaxassisligini ko’zlamagan (aslida bu soha bo’yicha tushunchasi bo’lmagan) talaba uchun bu fan ortiqchadek tuyuladi. Bizningcha, OTMlarning Maktabgacha ta’lim fakultetlarida alohida Maktabgacha ta’limda musiqa yo’nalishini ochish kerak yoki Musiqa fakultetlari o’quv rejasiga alohida Maktabgacha ta’limda musiqa tarbiyasi fanini kiritish lozim. Metodika fanlarini o’qitish texnologiyasi fani mohiyatan magistratura fanlariga tortib ketadi. Bundan tashqari nazariy bilimlarni singdirish uchun o’quv rejasiga kiritilgan fanlar namunaviy darsturlarini ko’zdan kechirar ekanmiz, bir qator mavzular bir nechta fanlarda aynan takrorlanganiga guvoh bo’lamiz. 5 Ba’zilarida esa modullarning nomlari uning ichida mavzu bo’lib takrorlanadi, bu ham yetmaganday shu mavzuning ichida reja sifatida aynan keltiriladi. Qolaversa, mazmunan bir-biriga yaqin fanlar ham bor. Bularning barchasi maktabgacha talim yonalishi fan dasturlari shoshma-shosharlik bilan, o’ta yuzaki yondashuv bilan tuzilganligini, o’quv rejasi ham qayta ko’rib chiqilishi lozimligini ko’rsatadi. Bu mulohazalar bizga respublikamiz oliy ta’limida oldindan amal qilib kelgan tayanch oliy bilim yurti tushunchasidan voz kechib, har bir OTM ga o’quv rejasiga ijodiy yondashish, fan dasturlarini mustaqil tuzish huquqini berish kerak. Har bir OTM bitiruvchilar sifat va salohiyatiga mas’uliyatli ekan, o’quv reja va dasturlarni o’zi yaratishi kerak – so’ng pirovard natijaga to’laqonli javob bersin. Universitet (institut)ning qaysidir yo’nalishi (fakulteti) jamoasidagi mutaxassislarning xohishi va tanloviga ko’ra qaysidir OTM yaratgan fan dasturini kelishuv yoki shartnoma bo’yicha qabul qilishi mumkin bo’lsin. Ayni paytda ikki yoki undan ortiq OTMdagi yo’nalishlar jamoasi birgalashib fan dasturlari, o’quv- 5 I.V.Grosheva, L.G.Yevstafeva, D.T.Maxmudova, Sh.B.Nabixanova, S.V.Pak, G.E.Djanpeisova ”Ilk qadam” davlat o‘quv dasturi T: 2018 y - 72 b 11 uslubiy majmualar, o’quv qo’llanmalari va darsliklar yaratsa, ular o’rtasidagi amaliy hamkorlik ham yo’lga qo’yilgan bo’lur edi. Mutaxassis tayyorlashdagi, o’quv jarayonini samarali yo’lga qo’yishdagi tajribalarni o’rtoqlashish maqsadida yilda bir bor yetakchi professoro‘qituvchilarni almashish, talabalarning ham o‘z salohiyatlarini, egallagan bilim, malaka va kompetensiyalarini boshqa ovquv yurtidagi tengdoshlariga qiyosan baholashni ko‘zlagan tadbirlarni yo‘lga qo‘yish maqsadga muvofiq. 6 Mamlakat tarixida birinchi marta Uzbekiston Republicsi Prezidenti tomonidan berilgan institutsional characterga ega bulgan maktabgacha talim tizmi shakllandi. Maxsus vazirlik va uning negizida maktabgacha talim tashkilotlari tizimi vuzhudga keldi, “Maktabgacha talim va tarbiya tugrisida” Konun qabul qilish hamda Uzbekiston Republicsi Maktabgacha talim 2030 ga yaqin rivozhlan Tirish Conceptsiyaratildi. Bugungi kunda O zbekistonda 5 963 ta – davlat, 829 taʻ – nodavlat maktabgacha ta lim tashkilotlari, 725 ta – davlat xususiy sherikchilik ʼ asosidagi nodavlat maktabgacha ta lim tashkilotlari va 6626 ta – davlat ʼ maktabgacha ta lim tashkilotla ri - zami 3-7. yosh 1 404 695 ming nafar bolalarni ʼ o'z bag'riga olgan 14143 ta maktabgacha talim tashkilotlari faoliyati kursatmokda. Ushbu tashkilot va bugungi kunda Respublikasining Uzbekiston maktabgacha bolalar rivozhlanishiga qo'ygan davlat talablari asosida “Ilk qadam maktabgacha talim tashkilotining davlat o'quv dasturi buyicha talim-tarbiya ischla rini olib tekshiruvlar. Ushbu tizimda talim-tarbiya Mamlakat tarixida birinchi marta O zbekiston Respublikasi Prezidentini tomonidan berilgan institutsional ʻ xarakterga ega bo lgan maktabgacha talim tizmi shakllandi. Maxsus vazirlik va ʻ uning negizida maktabgacha talim tashkilotlari tizimi vujudga keldi, 6 N.M.Qayumova “Maktabgacha pedagogika”. “TDPU” nashriyoti T:. 2013 y. - 183 12 “Maktabgacha talim va tarbiya to grisida” Qonun qabul qilish hamda O zbekistonʻ ʻ Respublikasi Maktabgacha talim 2030 ga yaqin rivojlanishtirish konseptsiya yaratildi. Bugungi kunda O zbekistonda 5 963 ta – davlat, 829 ta – nodavlat ʻ maktabgacha ta lim tashkilotlari, 725 ta – davlat xususiy sherikchilik asosidagi ʼ nodavlat maktabgacha ta lim tashkilotlari va 6626 ta – davlat maktabgacha ta lim ʼ ʼ tashkilotlari - jami 3-7. yosh 1 404 695 ming nafar bolalarni o'z bag'riga olgan 14143 ta maktabgacha talim tashkilotlari faoliyati ko rsatmoqda. Ushbu tashkilot ʻ va bugungi kunda O zbekiston Respublikasining maktabgacha urtasida bolalar ʻ rivozhlanishiga qo'ygan davlat talablari asosida “Ilk qadam” mini tashkil etuvchi va amalga oshiruvchi maktabgacha talim tashkilotining rahbari, , tarbiyachisi va psixologlar olib boradi. Ushbu tashkilotlar bugungi kunda O zbekiston ʻ respublikasining ilk va ма ktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishig а qo yg ʻ а n davlat talablari а sosid а yaratilg а n “Il к qad ам ” ni tashkil etuvchi va а malga о shiruvchi maktabgacha ta lim tashkilotlarining rahbari, uslubchisi, tarbiyachisi ʼ v а psixologi hisoblanadi. Shuning uchun maktabgacha bolalarda talim-tarbiya faqat va faqat yuqorida o'rnatish sub'ektiga yuklanadi. “Ilk qadam” dasturining mazmuni, birinchi galda, bollarda insoniylikni, fuqarolikni kuzatishga qaratilgan. Bolalar rivojlanish sogalari – zhismoniy va soglom turmush tarzini muntazam; ijtimoiy hissiy rivojlantirish; nutq, muloqot, o'qish va malakalarini davolash; bilish jarayonini rivojlantirish; Ijodiy rivojlashntirish kabilar o yin asosida tashkil qilinsa-da, uning ʻ maqsadi insonni sevish, ota-onaga mehr-muhabbat, vatanga sadoqat kabilar hisoblanadi. 13 Bu murakkab vazifalarni amalga oshirish bizningcha quyidagi jiddiy muammolarni hal qilish bilan uzviy bog liqdir. Ularning birinchisi maktabgachaʻ talim tashkilotlari uchun go'zal zamon talablariga javob beradigan mutaxassislarni tayyorlash masalasidir. Bugun mamlakatda bu masala byicha maxsus maktabgacha talim pedagogika oliy o quv yurti tashkil etilmagan. Maktabgacha ʻ talimdagi tashkilotlarni mutaxasislarni tayyorlash ishi mamlakatdagi turli universitet, institut fakulteti va fakultet tarkibidagi bo'limlarda amalga oshirilmoqda. Agar maxsus tashkil etilgan maktabgacha talim pedagogikasi oliy o'quv yurti asosida shakllantirilgan zamonaviy uch yillik o'quv reja asosida talim va tarbiya zharayonini tashkil etish maktabgacha talim tashkilotlari uchun zamon tala biga mos bulgan kadlarni tayorlashga erishgan bular edik. Chunki, O zbekiston ʻ Respublikasi Prezidenti aytganlaridek “qaysi sohani olmaylik, biz zamonaviy yetuk kadrlarni tarbiyalamasdan turib biron-bir o'zgarishga, farovon hayotga erisha olmaymiz. Bunday kadrlarni millatning sog'lom genofondini tayyorlash, avvalo maktabgacha talim tizimidan boshlanadi. Maktabgacha talim pedagogika oliy o quv yurtining faoliyati mutloq “Ilk ʻ qadam” maktabgacha talim tashkilotining davlat o quv dasturi asosida qurilishi ʻ kerak. SHu tashkilotda olib boriladigan o quv tarbiya ishlari bo'yicha anchagina ʻ ta'minlangan o'yin asosida tashkil etilgan, talabalar o zlarini bog'chadagi katta ʻ bolalar sifatida his etsa, o o zlarini bog'cha talim-tarbiya jarayonining ʻ ʻ ishtirokchilari sifatida bilsalar, o'zlarini shunga o'xshash ruhiy jihatdan tayyorlasalar ta'lim tashkiloti tarbiyachilarini tayyorlash samaradoriligiga erishgan 14 bo lar edik. Mavjud vazifani amalga oshirish bir qator tayyorgarlik ishlariniʻ amalda bajarishni talab qiladi. Jumladan, maktabgacha talim pedagogika oliy o'quv yurtiga kiruvchi abuturiyentlarni tanlash masalasidir. Ushbu oliygohga kiruvchilar bizning nazarimizda qalbdan, tabiatan bolalarga mehr ko rsata oladigan, bolalar bilan ʻ ishlash o quviga ega bo lgan yigit-qizlar bo lishlari kerak. Buning uchun oliy ʻ ʻ ʻ o'quv yurti hodimlari, maktabgacha talim tashkilotlarining turli bosqichdagi hodimlari 9-10-11-sinf o'quvchilari orasida kasbiy orentatsiya maktabgacha talim tashkiloti, uning hayoti, bolalar tarbiyasi va shu bilan bo'g'lik bo lgan bir talay ʻ qiziqarli ijodiy faoliyat haqida, sinfda va sinfdan tashqari ishlarida ushbu sohaga qiziqqan o'quvchilar bilan bog'chalarda qiziqarli tadbirlarni o'qishlari kerak bo'ladi. Tizimli amalga oshiriladigan ushbu maktab o'quvchilarida ushbu kasbga nisbatan ko nikma shakllantiriladi. Bulardan tashqari maktabgacha talim ʻ pedagogika oliy o'quv yurtiga kiruvchilarni maxsus professional psixolog testlar orqali tekshirishni joriy qilish kerak bo'ladi. Chunki, ushbu o'quv yurti o'zining mohiyatiga ko ra milliy talim tizimida, balki, jamiyat tizimida egallagan o'rni, ʻ nufuziga ko ra kadrlarni tanlash, o'rnatish va ishlashga tayyorlashiga ko ra mutloq ʻ ʻ alohida statusga egadir. Ikkinchidan, ushbu oliy o'quv yurtida ijtimoiy manaviy muhit korrupsiyadan mutloq holi muhit bo'lishi talab qilish, chunki, bu dargohni bitirganlar jamiyatimizning mutloq yangi avlodini tarbiyalash bilan shug'ullanadilar. Buning uchun oliy o'quv yurti jamoasidagi professor- o'qituvchilar, tashkilot boshqaruvchilar butun javobgarlikni o'z bo yinlariga olgan ʻ holda tanishish, “yordamlashib yuborish”, “falonchi shahsga aloqador talaba”, 15 “men nimaga ega bo laman” kabi qarashlardan mutloq begonashlashgan bo lishiʻ ʻ kerak. Bundan tashkari ushbu oliy o'quv yurti talabalari talim jarayonida maxsus tanlangan kiyinish formasida o'qisalar bu holat ham ular uchun o'zaro tenglik muhitini yaxshilashga ko'mak berar edi. Uchinchidan, o quv yilidagi o quv ʻ ʻ maktabgacha tarbiya maktabgacha bolalari va maktabgacha yoshdagi bolalari, shaxsiy hayoti va maktabgacha ta lim muassasalari, ehtiyojlarni inobatga olgan ʼ holda bolada ma naviy me yorning shakllanishi hayotiy va ijtimoy tajriba ʼ ʼ egallanishini ko zda tutgan,har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan holda ʻ yaratilmog i lozim. ʻ Zamonaviy fan dasturlari bugungi kun uchun emas, balki, kamida 20 yil oldinni nazarda tutgan holda ishlamog i kerak. Dastur mazmuni zamonaviy ʻ axborot texnologiyalarining eng so nggi modellari asosid ʻ а yaratilib uning asosiy yo nalishini izlab topishga , ijodiyotga, mustaqil ʻ tanqidiy tafakkurni kuzatishga qaratilmog'i kerak. Ushbu dasturlarni yozishda qoida milliy o'zligimizni bilish, uni qadrlash, uni takomilashtirish uchun ijodiy mehnat qilish tashkil qilmog'i kerak. Buning uchun, “milliy qadriyatlardan umuminsoniy qadriyatlarga” yaratilayotgan dasturlarning nazariy metodologik asosi hisoblanishi kerak. Shundan kelib chiqqan holda qo'llarimizga umumiy kura falsafa, pedagogika, umumiy psixologiya, kuzatishlarimizga ko ra falsafa umumiy ʻ pedagogika, bolalar psixologiya va maktagacha pedagogika, va bolalar bolalar psixologiyasi, va psixodiagnostika maktabgacha talimda tarbiyaviy ishlar metodologiyasi, maktabgacha talimda xuquqiy tarbiya vakozolar kabi bugun o'qitilayotgan o'quv fanlarida milliy tarbiyadan juda kam foydalanilmoqda. Bu 16 o'rinda o'quv rejada ajratilgan 98 soatlik falsafa fanining o'rni va roli benihoyadir. Bunda 36 soat maruza, 36 soat seminar, 26 soat mustaqil talim ko rsatilgan. ʻ Falsafa milliy barcha fanlar uchun umumiy metodologiya, balki manaviy qadriyat hamdir. Shulardan kelib chiqqan holda, o'quv rejadan ko pchilik ijtimoiy ʻ fanlarning qisqartirilishi hisobiga soatning hajmini ishlab chiqarish maqsadga muvofiqdir. Ayni vaqtda falsafa fanining mavzularini - falsafa tarixi, borlik falsafasi, ong falsafasi, taraqqiyot falsafasi, bilish falsafasi kabilar qatori chiqarib, uni bir qator zamonaviy mavzular bilan boyitish lozim. Falsafa bugungi kunda o'qitilayotganidek nazariy mulohazalardan hayotga kirib kelishi va ayni vaqtda kundalik hayot bilan kelishib ketishi kerak. Bunda ayniqsa millatning turmush tarzi, qadriyatlari, milliy ananalari, milliy goyasi, ideali kabilar o'rinlarni egallashi kerak. O'shanda talabalar falsafa hayotiy zaruriyat sifatida o zlashtiriladi va ularda undan kasb mahoratini egallash yo lida katta ʻ ʻ qiziqish o'ygotadi. Maktabgacha talim fakultetida o quv ishlari uchun 7236 soat ajratilgan ʻ bo lsa, shulardan 1848 soati bevosita ixtisoslik fanlariga bagishlangan. ʻ Kuzatuvlarga ko ra ushbu soatlar xajmi besh yo nalishga ko'ra o'quv sub'ektlari ʻ ʻ orqali amalga oshiriladi. Lekin amaliyotda ushbu mashg'ulotlarda ko pchlik ʻ hollarda asosan talabalar nazariy masalalarni ko'rib chiqish bilan band bo ladilar. ʻ Bugun o'quv darslarni tashkil qilishda amaliyotga katta etibor berilayapti. Shulardan kelib chiqqan holda usubiyatga yo'l qo'yilgan o'qish darslari birinchi galda milliy pedagogikaga, millatning turmush tarziga, milliy ma'naviyatga va ruhiyatga, millatning ideali bilan bog'liq bulgan boshqa bir qator masalalarga 17 hamda milliy ma'naviy hayot bilan umuminsoniy ma'naviy borlik o'zining birlik asosida tashkil qilinishi kerak.. Tarbiya qanchalik kundalik hayot, uning muammolari, tashvishlari va quvonchlari bilan bog'langan bo lsa tarbiya jarayonida keltirilayotgan misollarʻ ularning hayotidan olingan bo lsa ta'lim-tarbiya jozibadorligi shuncha oshgan ʻ bo ladi. Milliy tarbiyamizning g'oyaviylikka odob-axloq, go'zallik, diniy ma'naviy ʻ -marifiy va mehnat qadriga yo'llangan jihatlari hali ochilmagan qo'riq. Biz zamonaviy va umuminsoniy kadriyatlar uyg'unligiga muhim hissa qo'shgan bo'lamiz. To rtinchidan, o'quv yurtidagi talim-tarbiya jarayonining 80% ni ʻ talabalarning maktabgacha talim muassasalarida olib boruvchi kuzatuv, bevosita talim va tarbiya ishlarida ishtirok etishlari tashkil etishi kerak. Talaba kuzatuv, tahlil, baho va tarbiyaviy sezgirlik malakalarini mustaqil oshirib borsa va ularda birinchi kursidan boshlab ilmiy xarakterga boega lgan ʻ faoliyat ko nikmasi ham shakllanadi. Uch yillik kuzatuv, tahlil unga mustaqil ʻ ilmiy izlanuvchilikni, mustaqil loyihalarni kuzatish, talim-tarbiya jarayonlarini modellashtirish, shaxsiy boshqaruv texnologiyalarni egallash darajasini beradi. Beshinchidan, maktabgacha talim pedagogika oliy o'quv yurtida erkinlik o'zaro ishonch, ijodkorlik va ayni vaqtda shaxsiy javobgarlik ruhi hukmron bo'lishi kerak. Bu ijtimoiy ahamiyatga ega auditoriyalarda balki kafedralarda, dekanat, rektorat tashkilotlarida ham amal qilish kerak. Talaba uchun bo'lim yig'ilishlari, dekanat tadbirlari va rektorat o'quv rejalari, davlat ta'lim standartlari va fan o'quv sub'yektlari bo'yicha tayyorlangan dasturlar muhokamalari ishtirok etishi uchun ochiq va erkin muhit benihoya zarur. Chunki bugungi talaba ertangi maktabgacha talim tashkiloti xodimi sifatida bogchalarga 18 erkin qarash, shaxsiy qaror qabul qilish, jamoa birligi uchun hamkorlik kuchini kadrlash malakasini bu oliygohda oladi. Oltinchidan, maktabgacha talim pedagogika oliy o'quv yurti shaharda, qishloqda o'z tajriba sinov maktabgacha talim tashkilotlariga ham bö'lishi, ular bilan yaqin hamkorlik qilishi, oliygohda o'qitilayotgan fanlarning amaldagi tasdig'ini muntazam ravishda tashkil etishi kerak. Ayni vaqtda ushbu maktabgacha talim tashkiloti rahbarlari va tarbiyachilari o'quv yurtlarida dars berishlari, oliy o'quv yurti professor-o'quv yurtlari bo'yicha mashg'ulotlarni ham o'tkazish vaqti keldi. Shundagina biz fan va amaliyot birligiga erishamiz. Amaliyot fanning yo lchi yulduzidir. Ayniqsa, maktabgachaʻ talim tizimida. Yettinchidan, bugungi kunda oliy talim uchun xalkaro hamkorliksiz tasavvur qilib bo lmaydi. Bizning nazarimizga ko ra, jahon ʻ ʻ hamjamiyati maktabgacha talim tizimi oliy o'quv yurtlarida to plangan talim- ʻ tarbiya, ilmiy tadqiqot va boshqaruvga oid innovatsiyalar Republikamizda uzoq yillar davomida to plangan milliy pedagogika, talim-tarbiya usublarini ʻ transformatisiya qilishda uslubiy nazariy vosita rolini o'ynamog'i kerak. Shulardan kelib chiqqan holda mazkur oliy talim yurtlarida milliy kadrlarimizning jahon standartlari talablariga javob beradigan darajada faoliyat ko rsatishlari uchun mavjud shart-sharoitni yanada yaxshilash lozim. ʻ 1.2. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida pedagogik jarayonni tashkil etish Dunyo va respublikamiz miqyosida yoshlarning qobiliyatlari, iste’dodlari, ichki imkoniyatlarini, o’ziga xos individual-psixologik xususiyatlarini tadqiq etish tendentsiyalari kuzatilmoqda. Yosh avlodning shaxs va sub’ekt sifatida shakllanishi, aqliy rivojlanishi, tarbiyalanganlik darajasini yuksaltirish 19 maktabgacha ta’lim tashkilotlaridan boshlanadi. Ushbu jarayonning samarali tashkil etilishi va boshqarilishi ta’lim tizimining uzluksizligini ta’minlash sharti bo’lib xizmat qiladi, chunki yosh va murg’ak qalblar bilan olib boriladigan pedagogik jarayon ularning kelajakda kim bo’lib yetishishlari, qanday fuqarolik pozitsiyani egallashlari bilan bog’liq holda qaraladi. Respublikamizda 2019 yil 8 maydagi PQ-4312-son “O’zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish” kontseptsiyasini ishlab chiqildi. Kontseptsiya O’zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’limni rivojlantirishning maqsadlari, vazifalari, ustuvor yo’nalishlari, o’rta va uzoq muddatli istiqboldagi bosqichlarini belgilaydi hamda maktabgacha ta’lim sohasini rivojlantirishga yo’naltirilgan dasturlar va kompleks chora-tadbirlarni ishlab chiqish uchun asos bo’ladi. [1] Ushbu vazifalarni amalga oshirishda maktabgacha ta’lim tashkilotlarida yosh avlodning aqliy-intellektual, estetik, jismoniy, ma’naviy salohiyatini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlarni takomillashtirish alohida dolzarblik kasb emoqda. Bu borada pedagog rahbar–jamiyatning yosh avlod ta’lim-tarbiyasiga qo’ygan ijtimoiy buyurtmasining asosiy ijrochisiga aylanishi muqarrar. Bugungi kunda jahonda texnologiyalar va axborotlashtirish jarayonlarining rivojlanishi davrida maktabgacha ta’limni isloh qilish, komil insonni tarbiyalash, ularga zamonaviy ta’lim berish masalalari birinchi navbatda hal qilinishi kerak bo’lgan muammo hisoblanadi. Aynan, maktabgacha ta’limni isloh qilishda bolaning maktabga tayyorgarligi bilan belgilanuvchi ta’lim sifatini oshirish muhim va zaruriy bo’lib hisoblanadi. 20 Shu jihatdan olganda, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim sifatini ta’minlashda zamonaviy yondashuvlar, boshqaruv, innovatsiya va axborot texnologiyalarini ta’lim-tarbiya jarayoniga joriy etishda rahbarlik layoqatini oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur vazifani amalga oshirishda maktabgacha ta’lim tashkilotlari rahbar xodimlarining har biridan yuksak kasbiy salohiyat va insoniy sifatlarga ega bo’lish talab etiladi. «Avvalambor, uning vatanparvar va yurtparvarlik fazilatlariga ega bo’lishi, ona yurtini chin qalbidan sevishi va ardoqlashi, el-yurti uchun o’zini ayamasligi, kerak bulsa, bu yo’lda jonini ham fido qilishiga tayyor bo’lishini, o’z kasbkorining ustasi, shu ishning chinakam bilimdoni, bu borada boshqalarga o’rnak bo’lishini kutadi. Jamoatchilik, halq rahbar shaxsning mustaqil dunyoqarashi, keng fikrlashi, uzoqni ko’ra bilish qobiliyati bilan boshqalardan ajralib turishini, iymone’tiqodi mustahkam, irodasi baquvvat, or-nomusli, harom-xarish ishlardan hazar qiladigan, izlanuvchan, tashabbuskor, tadbirkorlik fazilatiga ega bo’lishini, tashkilotchi, talabchan va qat’iyatli bo’lishini istaydi» [4; 201-b.]. O’zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi maktabgacha ta’lim tashkilotlarining oldiga - yangi demokratik davlatning fuqarolarini shakllantirishdek muhim vazifani qo’ydi. Bu esa hozirgi vaqtda maktabgacha ta’lim tizimida davr talabiga javob beradigan mutaxassislarni nazariy bilimlar bilan bir qatorda jahon andozalariga mos holatda tayyorlash, ularning malakasini oshirish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Shu bilan birga maktabgacha ta’limni isloh qilishning asosiy shartlaridan biri - buyuk ma’naviy fazilatlarga ega, insoniy fazilatlarni o’zida mo’jassamlashtirgan, yetuk kadr sifatida faoliyat yuritayotgan mutaxassislar avlodini yetishtirishni talab etadi. 21 Hozirgi davrning bu talabi – matabgacha ta’lim tarbiyalanuvchilarini axloqan va ma’nan yetuk, komil insonlar qilib tarbiyalash vazifalarini bajarishni talab etadi. MTT rahbarlari va pedagog kadrlari oldida turgan eng dolzarb vazifalardan biri – erkin fuqaro ma’naviyatini, ozod shaxsni shakllantirish masalasidir. Boshqacha aytganda, o’z xaq-huquqlarini taniydigan, o’z kuchi va imkoniyatlarini anglagan, atrofda sodir bo’layotgan voqea va hodisalarga mustaqil munosabat bilan yondashgan, ayni zamonda shaxsiy manfaatlarini mamlakat va xalq manfaatlari bilan uyg’un xolda quradigan erkin, har jihatdan barkamol insonlarni tarbiyalash lozim. Shu jihatdan olganda, barkamol insonni tarbiyalash avvalo, pedagoglardan ulkan mahorat va mas’uliyatni talab qiladi. Ustozlik mahorati va tarbiyachilik san’atining tayyor andozasi yoki qolipi mavjud emas. Ushbu san’atni egallash uchun insondan katta kuch, ijodkorlik va ko’p yillik tajriba talab etiladi. O’zbekistonda maktabgacha ta’limni isloh qilishning asosiy omillaridan biri komil inson tarbiyasida “shaxs manfaatlari va ta’lim ustuvorligi” masalalari borasida bir qator olimlar izlanish olib bormoqdalar. Bular R.H. Djuraev, J.G’. Yo’ldoshev, S.Turg’unov, R.Safarova, M. Yuldashev, SH.A. Abdullaeva, Y. M. Asadovlardir. O’zbekistonda maktabgacha ta’lim tizimini tubdan isloh qilish bo’yicha keng miqyosdagi ishlarning amalga oshirilishi natijasida bugungi kunda mamlakatimiz maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ilmiy va pedagogik tarkib tubdan o’zgardi, zamonaviy o’quv-dasturiy asosga, moddiy-texnik bazaga ega bo’lgan ta’lim maskanlari sifatida samarali faoliyat ko’rsatmoqda. Maktabgacha ta’lim tizimi faoliyatining pedagogik-psixologik asoslari, davlat va nodavlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari hamda ularning muqobil turlarini 22 tashkil etishning pedagogik shart-sharoitlari, maktabgacha ta’lim tashkilotlari faoliyatini tashkil etishning xukukiy-me’yoriy asoslari, boshqarishda jahon tajribasi va uni ta’lim-tarbiya jarayoniga tatbiq etish texnologiyalarini o’rganish va shu asosda choratadbirlarni belgilash, amaliyotga joriy qilish ishlari jadallashmoqda. Maktabgacha ta’lim tizimining yangi avlod rahbarlarini shakllantirish masalasi ham kundalik dolzarb ahamiyat kasb etuvchi masalalar sirasiga kiradi. Bunda rahbarning muvofiqlashtirish, rejalashtirish, tartibga solish, nazorat qilish va baholash vazifalari bilan uyg’unlikda bajarilishi lozim bo’lgan vazifalari to’g’risida e’tirof etilgan funktsiyalar bolalarning intellektual jihatdan voyaga yetishiga, ma’naviy barkamol shaxs bo’lib shakllanishiga va pedagog xodimlarning ilmiy-ma’naviy jihatdan o’sishiga, siyosiy va fuqarolik pozitsiyasining mustahkamlanishiga olib keladi. MTT pedagog xodimlaridan keng bilimdonlik, puxta amaliy tayyorgarlik, yuksak pedagogik mahorat, kompetentlik va ijodkorlik talab etiladi. Maktabgacha ta’lim jarayonida insonparvarlik omilini ta’minlaydigan ustozlarning shaxsiy sifatlariga quyidagilar kiradi: talabchanlik, haqqoniylik, halollik, mehribonlik, xushmomalalik. Ushbu sifatlar pedagogning ta’lim-tarbiya oluvchilar uchun ahamiyatini belgilashi kerak. Zero, shaxsiy sifatlar o’qitish va tarbiyalash mahoratiga ta’sir ko’rsatadi. Muhtaram Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoev o’zining “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga quramiz” kitobida: “O’z xalqiga fidoyi, biz boshlagan ishlarni davom ettirishga qodir bo’lgan, har tomonlama yetuk rahbar oldida dolzarb vazifa – kelgusi avlodni komil inson qilib tarbiyalash vazifasi turibdi”- degan fikrni e’tirof etadilar. Darhaqiqat, XXI asrda ijtimoiy - iqtisodiy 23 munosabatlar rivojida inson aql zakovati va ma’naviyati asosiy muvofiqlashtiruvchi, rivojlantiruvchi omil va vosita ekanligi tobora namoyon bo’lmokda. SHuning uchun insonparvarlik bozor iqtisodiyoti asosida huquqiy, demokratik davlat, erkin fuqarolik jamiyati qurilishining bosh tamoyili sifatida maydonga chiqdi. Maktabgacha ta’lim tizimida ta’lim sifati – tarbiyachi va xodimlarning kasbiy rivojlanishi tavsifi bo’lib, zamonaviy bosqichida iqtisodiy taraqqiyot talablariga mos kasbiy faoliyatni muvaffaqiyatli yurituvchi mutaxassis qobiliyati va ish faoliyati bilan belgilanishi e’tirof etiladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari o’quv faoliyatining sifati o’quv jarayonini rejalashtirish, uni amalga oshirish, o’quv reja, dasturlarining mazmun mohiyati bilan emas, balki bolalarning olgan bilimlari, malaka va ko’nikmalari, mustaqil ravishda olgan bilimlari bilan bog’liq ta’lim natijasi sifati bilan belgilanmoqda. Har tomonlama taraqqiy etgan, aqlan va ma’nan barkamol, jismonan va ruhan tetik farzandlarni maktabgacha tarbiya tashkilotlarida kamol toptirish ahamiyati, Vatanimizning ravnaqi bugungi kunda yosh avlodlarga bergan ta’lim sifati va tarbiya mohiyati bilan chambarchas bog’liqligi alohida dolzarblik kasb etadi. Mamlakatimizda bu borada amalga oshirilayotgan islohotlar buyuk ma’naviy fazilatlarga ega, insoniy fazilatlarni o’zida mo’jassamlashtirgan, yetuk kadr sifatida faoliyat yuritishga zamin hozirlaydi. O’zbekistonda maktabgacha ta’lim tizimini tubdan isloh qilishda ta’lim jarayonning barcha shakllarini eng qulay va samarali holatda tashkil etish, ularni shaxs kamoloti maqsadlari tomon yo’naltirish, tarbiyalanuvchilarda dunyoqarash, qobiliyatni shakllantirish va ularda jamiyat uchun zarur bo’lgan faoliyatga moyillik uyg’otishdir. Pedagogning ko’p qirrali faoliyati va uning qobiliyati, ijodkor va 24 fidoiy bo’lishi hamda shogirdlarni barkamol insonlar qilib tarbiyalash masalasi davlat siyosati darajasidagi dolzarb masalalardan biridir. Pedagogik mahoratga ega bo’lgan pedagog tarbiyadagi qiyinchiliklarni yengishga qodir bo’lgan nufuzli rahbar, o’sib kelayotgan yosh avlodning ma’naviy dunyosini tushuna oladigan, ularning tuyg’ularini his qila oladigan, ichki dunyosi nozik bo’lgan bola shaxsiga mohirlik bilan avaylab yondashadigan, donolik va ijodiy dadillik, ilmiy tahlil, xayol va fantaziya, chuqur ilmiy tafakkurga ega bo’lgan shaxslardir. Mustaqil O’zbekistonda pedagoglik kasbiga hurmat e’tibor va uni sharaflash beqiyosdir, shu bilan birga ustozlar oldiga qo’yiladigan mas’uliyat ham katta. Hozirgi kunda o’zining fidokorona mehnati bilan yosh avlodni o’qitish va tarbiyalash sifatini oshirishga katta hissa qo’shayotgan ijodkor pedagoglar, olimlar, tadqiqotchilar soni yil sayin ortib bormoqda. Bularning barchasi mustaqil O’zbekiston diyorida pedagog shaxsiga bo’lgan e’zoz, e’tibordan dalolatdir. Imom al Buxoriyning «Al – jomi’ as – sahih» hadislar to’plamining «Ilm kitobi» bobida ilm egallash fazilati va xosiyatlar, ilm o’rganish va o’rgatish odobi to’g’risida ma’lumotlar berilgan. Ushbu bobda ilm o’rgatish va o’rganishga doir hadislar keltirilgan. Ularning tahlili, ilm o’rgatuvchiga nisbatan didaktik talablar, pedagogik – axloqiy g’oyalarni ifodalashga imkon beradi. Bugungi kunda ham pedagoglar malakasini oshirish jarayonida, ularning pedagogik, psixologik tayyorgarligi, bilimi, muomala madaniyatini yuksaltirish, zamonaviy fan sirlaridan xabardor qilish, axborot va kommunikatsiya ko’nikmalarini singdirish va milliy psixologik omillarni e’tiborga olish kerak. Yuksak saviyali, mahoratli ustozlargina xalq orzusidagi barkamol insonni tarbiyalaydi. Ilm insonni yuksaklik sari olib boradi. 25 Ilmga chanqoq o’zbek xalqida ziyoli, ilmli insonlarni e’zozlash, ular faoliyatiga havas bilan qarash xususiyati mavjud. Maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish va rivojlantirishda bu borada to’plangan tajribani tahlil etish va umumlashtirish, mamlakatni ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish istiqbollariga muvofiq kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish va yanada rivojlantirish masalalariga alohida e’tibor qaratilmoqda. Shu bilan birga, ta’lim tashkilotlarining resurs, kadrlar va axborot bazalari yanada mustahkamlanmoqda, o’quv-tarbiya jarayoni yangi o’quv-uslubiy majmualar, ilg’or pedagogik tenologiyalar bilan to’liq ta’minlanmoqda. Jahon andozalariga javob beradigan maktabgacha ta’lim tashkilotlari qaror topmoqda va ularni rivojlantirish amalga oshirilmoqda. Ta’lim sifatini oshirishda, ta’lim jarayonini to’liq axborotlashtirish kuzda tutilmoqda. - Hozirgi paytda maktabgacha ta’lim tizimida faoliyat yuritayotgan pedagoglar malakasini oshirishga quyidagicha yondashish tendentsiyalari kuzatilmoqda: sifatli o’quv jarayonini tashkil qilishda pedagog kompetentsiyasini rivojlantirish; - ta’lim sifatini ta’minlashda zamonaviy yondashuvlarining asosiy negizi - turli xil boshqaruv, innovatsiya va axborot texnologiyalarini ta’limga joriy etishda pedagogning layoqatini oshirish; - ta’lim-tarbiya sifatining mahsulasi – natijani qo’lga kiritish va boshqalar. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari o’quv faoliyatining sifati o’quv jarayonini rejalashtirish, uni amalga oshirish, o’quv reja, dasturlarining mazmun mohiyati bilan yemas, balki tahsil oluvchilarning olgan bilimlari, malaka va ko’nikmalari, mustaqil ravishda olgan bilimlari bilan bog’liq ta’lim natijasi sifati bilan belgilanmoqda. Abu Nasr Farobiyning “Fozil odamlar shahri” asarida keltirilgan bosh g’oya, ya’ni: “... faqat ilm va bilimlar jamiyatni rivojlantirishi, davlatni taraqqiy ettira 26 olishi mumkinligi”, to’g’risidagi g’oyasiga monand ravishda sifatli ta’lim boshqaruvini amalda joriy etish talab etiladi. Demak, bugungi kunda jahon andozalariga tenglashtirilgan ta’lim sifat tizimi asosida mutaxassislar tayyorlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bunda pedagogdan ta’lim berishda yuksak mahorat talab etiladi. Maktabgacha tarbiya tashkilotlarida ta’lim va tarbiya sifati, uni baholash va sifat menejmentiga oid jahonda olib borilgan tadqiqotlar natijasida qator, jumladan, quyidagi ilmiy natijalar olingan: maktabgacha tarbiya tashkilotlarida ta’limiy va tarbiyaviy sifat nazoratining ichki baholash mexanizmlari ishlab chiqilgan (London universiteti qoshidagi “Layf Kouching”, Ta’lim institutlari (Buyuk Britaniya); ta’lim sifati menejmenti tizimini sertifikatlash va sifatni kafolatlash usullari tavsiflangan (Bavariya akkreditatsiyalash, sertifikatlash va sifatni kafolatlash instituti, Germaniya) va boshqalar. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim va tarbiya sifati, uni baholash, ilmiynazariy asoslash, kvalimetriyaga murojaat etish, sifatning yalpi menejmentini qo’llash uzluksiz ta’lim tizimini takomillashtirishning muhim shartlaridan biridir. Bunda kvalimetrik tahlil muhim ahamiyat kasb etadi. Kvalimetriya – diagnostik metodlarni aniqlash, sifatni miqdoriy baholashning nazariy asoslarini yaratish bilan bog’liq ilmiy va amaliy faoliyat sohasi. Kvalimetriya kvalitologiya (sifat haqidagi fan)ning tarkibiy qismidir. Dunyoda ta’lim sifati menejmentini takomillashtirish bo’yicha qator, jumladan, quyidagi ustuvor yo’nalishlarda tadqiqotlar olib borilmoqda: ta’lim sifatini kafolatlashning yagona mezonlari va standartlarini belgilashni aniqlash; ta’lim xizmatlari eksportini rivojlantirish; ta’lim dasturlarini akkreditatsiyalash milliy tizimlarini muvofiq-lashtirish; sifatni boshqarish texnologiyalarini takomillashtirish. Biroq, 27 hanuzgacha davlat va nodavlat maktabgacha tarbiya tashkilotlari xodimlarining malakasini oshirish va ushbu tarbiya maskanlarida ta’limiy va tarbiyaviy boshqaruv menejmentiga xos xususiyatlarni aniqlashning yagona tizimini takomillashtirish masalalari o’z yechimini tulaqonlicha amalga oshirilmagan. Shu jihatdan olganda, ta’limda sifatni boshqarish, sifatni kafolatlashda akkreditatsiyaning o’rni, sifatning tashqi monitoringi, oliy ta’limda sifatni baholash tizimlari, ta’lim jarayoni ishtirokchilari faoliyatini muvofiqlashtirish va ta’lim sifatini nazorat qilishning pedagogik shart-sharoitlarini aniqlash zarurati oshmoqda. II BOB . BOLALARNI MAKTABGA TAYYORLASH MASALALARI 2.1. Bolalarni maktab ta limiga tayyorlash - dolzarb masala sifatidaʼ O zbekiston respublikasida ta lim sohasida keng islohotlar amalga ʻ ʼ oshirilmoqda. Respublikada joriy etilgan ta lim tizimi, uning turlari va shakllari ʼ orqali har bir fuqaroning ta lim olishdagi konstitutsiyaviy huquqlari amalga oshirib ʼ kelinmoqda. Davlatimiz tomonidan ilmiy sohadagi rivojlanishlar keng qo llab- ʻ quvvatlanmoqda. Ayniqsa bu o rinda yosh avlodni kichik yoshdan boshlab ʻ sog lom va har tomonlama yetuk qilib voyaga yetkazish, ta lim-tarbiya jarayoniga ʻ ʼ samarali ta lim-tarbiya shakllarini hamda usullarini joriy etish va shu orqali ʼ bolalarni rivojlantirish borasidagi ishlar muhim ahamiyat kasb etadi. “Ta lim to g risida”gi O zbekiston respublikasi qonunining 8 –moddasida: ʼ ʻ ʻ ʻ - Maktabgacha ta lim va tarbiya bolalarni o qitish va tarbiyalashga, ularni ʼ ʻ intellektual, ma naviy-axloqiy, etik va estetik va jismoniy jihatdan rivojlantirishga, ʼ shuningdek bolalarni umumiy o rta ta limga tayyorlashga qaratilgan ta lim turidir. ʻ ʼ ʼ 28 - Maktabgacha ta lim-tarbiya olti yoshdan yetti yoshgacha bo lgan bolalarniʼ ʻ boshlang ich ta limga bir yillik tayyorlashni nazarda tutadi - deb ko rsatilgan. ʻ ʼ ʻ Maktabgacha ta limda bolani har tomonlama rivojlantirish, uning umumiy ʼ ta limda erishiladigan sezilarli yutuqlariga asos bo ladi. Bolaning erta rivojlanishi ʼ ʻ uning kelgusida shaxs sifatida shakllanishida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Shu maqsadda O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 8- ʻ dekabrdagi “Boshlang ich ta limga bolalarni majburiy bir yillik tayyorlashga ʻ ʼ bosqichma-bosqich o tish bo yicha chora-tadbirlari to g risida”gi 999-sonli ʻ ʻ ʻ ʻ qarorini ijro etish doirasida davlat o z zimmasiga 6-7 yoshli bolalarning maktabga ʻ to lovsiz majburiy bir yillik tayyorgarligi bo yicha majburiyatini oldi. 6-7 yoshli ʻ ʻ bolalar uchun mo ljallangan majburiy boshlang ich ta limga bir yillik tayyorlash ʻ ʻ ʼ guruhlari, bolalarini to liq kunli maktabgacha ta lim tashkilotiga berish ʻ ʼ imkoniyatiga ega bo lmagan yoki muayyan sabablarga ko ra, bolasini ʻ ʻ maktabgacha ta lim tashkilotlariga bermagan ota-onalarning talab-ehtiyojlarini ʼ qondirishiga va istisnosiz barcha bolalarning ta lim olish va rivojlanishga teng ʼ imkoniyatga ega bo lishini ta minlashga qaratilgan. ʻ ʼ Davlat tomonidan ta limga berilgan e tibor va bu sohadagi yuksalishlar ota- ʼ ʼ onalar tomonidan e tirof etilib, farzand ta lim-tarbiyasiga nisbatan ularni bu ʼ ʼ boradagi mas uliyatini kuchaytirmoqda. Ota-onalarimiz tomonidan bolaning ushbu ʼ yosh davrida farzandlari tezroq mustaqil o qishni va yozishni bilishni istashlari ʻ haqida xohish-istaklarni bildiradilar. Shu o rinda ta kidlash lozimki, maktabgacha ʻ ʼ yoshdagi bolalarni maktab ta limiga tayyorlash - dolzarb masala. ʼ Olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni ko rsatadiki, bola yosh ʻ rivojlanish bosqichlarida uning jismoniy, ma naviy, imkoniyatlarini hisobga ʼ 29 olmasdan turib, uni intensiv mashg ulotlar bilan maktab ta limiga tayyorlovgaʻ ʼ o rgatish mumkin emas. Bolalarni maktabga tayyorlash uchun maktab ta limining ʻ ʼ shakl va metodlarini qo llamaslik kerak. Bolalarning yoshga bog liq ʻ ʻ psixofiziologiyasi, ushbu yoshdagi bolalarning intellektual rivojlanishi uchun maqbul sharoitlar yaratish, maktabgacha ta limga oid ish shakllari, didaktik ʼ o yinlardan, ko rgazmali-predmetli mashg ulotlardan, bolalarning amaliy va ʻ ʻ ʻ tasviriy faoliyatining turli shakllaridan keng foydalangan holda tarbiyaviy ishlar usullari qo llagan holda amalga oshirilish zarur. Bunday shakllar va usullar yosh ʻ bolaning fikrlash va faoliyatining o ziga xos xususiyatlariga mos keladi, uning ʻ bilim faoliyatini rag batlantiradi va intellektual rivojlanishga hissa qo shadi. ʻ ʻ Maktabgacha ta lim vazirligi tomonidan xalqaro tajribalar hisobga olinib, 6-7 ʼ yoshli bolalarni har tomonlama rivojlantirish, ularga ta lim-tarbiya berish va ʼ maktab ta limiga tayyorlash maqsadida “Ilm yo li” ʼ ʻ variativ dasturi ishlab chiqildi. Ushbu dastur 6-7 yoshli bolalar uchun mo ljallangan majburiy boshlang ich ʻ ʻ ta limga bir yillik tayyorlash guruhlari maktabgacha ta limga qo yiladigan Davlat ʼ ʼ ʻ talablariga muvofiq, bolaning rivojlanishidagi 5 muhim soha : bolalarning jismoniy rivojlanish va sog lom turmush tarzini shakllantirish; ijtimoiy-hissiy rivojlanish; ʻ nutq, muloqot, o qish va yozish malakalari; bilish jarayonining rivojlanishi; ijodiy ʻ rivojlanish sohalarini har tomonlama uyg un rivojlanishini ta minlashga ʻ ʼ mo ljallangan bo lib, bunda bola ta limiy faoliyatning yetakchi ishtirokchisi ʻ ʻ ʼ sifatida namoyon bo ladi. Dastur talablari bolani har tomonlama rivojlantirib, ʻ maktab ta limiga tayyorlaydi, unda turli xil ko nikmalarni shakllantirishda xizmat ʼ ʻ qiladi. Bu yoshda bolani savodxonligi bo yicha olib boriladigan ta limiy jarayonlar ʻ ʼ bolalarda nutq, muloqot, o qish va yozish malakalarini rivojlantirish sohasi va bola ʻ 30 rivojlanishining barcha sohalari bilan chambarchas bog liq holda amalgaʻ oshiriladi. Bolaning so z boyligi oshadi, nutqqa nisbatan qiziqish uyg onadi, unda ʻ ʻ mazmunli gapirish, boshlang ich til bo yicha ma lumotga ega bo lish, badiiy ʻ ʻ ʼ ʻ adabiyotga muhabbat shakllanadi. Jamoada o zini tutish, savollarga javob berish, ʻ kattalar bilan muloqotga kirishish va ular oldida so zlash, shaxsiy qarorlarini qabul ʻ qilish, boshqalarga namuna bo lish, qiyin vaziyatlarda amaliy yechim topish uchun ʻ intilish ko nikmalari rivojlanadi. Bolada qo l barmoqlari mayda motorikasi ʻ ʻ rivojlantirilib, yozuv malakalari shakllanadi. Ular qog ozda to g ri chiziqlar, ʻ ʻ ʻ so zlar va qisqa gaplarni yozadi, yozuv qatorini aniqlay oladi, qo lni uzmasdan ʻ ʻ nuqta chiziqlarni birlashtirib rasm chizish malakalari shakllanadi. Bolani bu yosh davrida og zaki nutq asosiy o rinni egallaydi. Nutq rang- ʻ ʻ barang ifodali tovushlar yig indisidir. U bolani ertaga maktabda muvaffaqiyatli ʻ o qishi uchun zamin yaratadi. “So z boyligi - deb ta kidlagan edi Q.Shodiyeva - ʻ ʻ ʼ bolaga barcha mashg ulotlarda beriladigan bilimlarni tez va puxta o zlashtirib olish ʻ ʻ va bu bilim, tushunchalarni nutq orqali ifodalash imkonini beradi”. Bola nutqining rivojlanishi bevosita uning lug atiga bog liq. Albatta shuni ta kidlash lozimki, ʻ ʻ ʼ bolaning lug at boyligi bola dunyoni anglashi orqali ifodalanadi. Bola ʻ ma lumotlarni atrof-muhitni kuzatish, ota-onalar, kattalar, tarbiyachilar, o rtoqlari, ʼ ʻ kitoblar, filmlar, mashg ulot va o yinlar orqali oladi. Bularning barchasida bolaga ʻ ʻ ma lumotlar og zaki nutq orqali beriladi. Buning natijasida bolaning lug at boyligi ʼ ʻ ʻ oshib borishi, u so zlar, ularning ma nosi, ularni qo llab, gaplarni grammatik ʻ ʼ ʻ jihatdan to g ri tuzishni, to g ri tovush talaffuzini amalga oshirishi zarur. Bolaga ʻ ʻ ʻ ʻ bu ma lum qiyinchiliklarni tug diradi. Bu jarayon boladan aqliy faollikni talab ʼ ʻ etadi. Bunda tarbiyachilar tomonidan bolani nutqini rivojlantirish va uni 31 savodxonligini amalga oshirish bo yicha tizimli ta lim-tarbiyaviy ishlar amalgaʻ ʼ oshirilishi zarur. Bu jarayonlar Ilk qadam o quv dasturi va Ilm yo li ʻ ʻ variativ o quv ʻ dasturi asosida maktabgacha ta lim tashkilotlarida va majburiy tayyorlov ʼ guruhlarida nutq o stirish mashg ulotlari, rivojlanish markazlari, sayr, ʻ ʻ ekskursiyalar orqali mustahkamlanadi. Tarbiyachilar tomonidan bolalarni o qish va ʻ yozish malakalarini shakllantirish maktabgacha yoshga doir maxsus metodikalar orqali olib boriladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda maktab ta limiga tayyorlash hamda unda ʼ savodxonligini rivojlantirish quyidagi talablarga bo ysunadi. ʻ - bolani rivojlantirishga qaratilgan qulay, do stona, xavfsiz muhitni yaratish. ʻ Bolalar jamoasida do stona munosabatni qadrlash. Bolaga yo naltirilgan ta limga ʻ ʻ ʼ yondashuv asosida ta lim -tarbiya berish, uzoq davom etadigan mashg ulotlar bilan ʼ ʻ emas, balki bolada qiziqishni uyg otadigan, uni hayratlantiradigan o yinlardan ʻ ʻ iborat ta limiy jarayonlarni tashkil etish. O yindan asosiy ta limiy faoliyat sifatida ʼ ʻ ʼ foydalanish. Didaktik vositalarni keng qo llash. ʻ - bolaning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, ularning xotirasi, diqqati, nutqi, tafakkurini inobatga olish. Bolada o qishga nisbatan xohish, istak, qiziqish ʻ uyg otish. Kattalar tomonidan bolaga bosim o tkazish, uning erishgan natijalaridan ʻ ʻ qoniqmaganlikni bildirish man etiladi. - olib boriladigan ta lim va tarbiyaviy jarayonlar ketma-ketlikda, oddiydan ʼ murakkablashib borishi zarur. - tizimli ravishda bolada kichik yosh davridan boshlab so zlarni to g ri ʻ ʻ ʻ talaffuzini rivojlantirish. Tarbiyachi o z nutqiga nisbatan talabchan bo lishi. ʻ ʻ 32 - bolalarda o z nutqida to g ri talaffuz, qulay grammatik shakllar va xilma-xilʻ ʻ ʻ gap konstruksiyalaridan va yozishning dastlabki malakalari va vositalaridan foydalana olishga bo lgan ishonchni hosil qilish. ʻ Umuman xulosa qilib shuni aytishimiz kerakki, bolalarni 6-7 yoshda maktab ta limiga tayyorlash, ularda ertaga maktab dasturlarini yaxshi o zlashtirishlari, ʼ ʻ shuningdek ularning intilishlari, qobiliyatlarini namoyon qilishga imkoniyat yaratadi. Bolalarni maktabga tayyorlashda, maktabgacha yoshdagi bolalik inson tafakkuri va umuman inson shaxsini shakllantirish jarayonida alohida rol o ynaydi, ʻ jamiyatimizning ongli avlodini tarbiyalashga xizmat qiladi. 2.2. Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarning ta’lim-tarbiyasi va rivojlanishida ijtimoiy muhitning ahamiyati Insonni har tomonlama barkamol etib tarbiyalash jamiyat oldidagi eng dolzarb masala sifatida qaralib, xalqimizning azaliy orzusi bo‘lib, ajdodlarimiz ma’rifat, ma’naviyat va madaniyatni qanday qilib yosh avlodga o‘rgatish, ularni komillikka yetaklash yo‘llari, qonun-qoidalarini muttasil izlaganlar. Ota- bobolarimiz azaldan bola tarbiyasi kamolotiga alohida e’tibor qaratganlar. Inson shaxsini ma’naviy kamolga yetkazish yuksak xulq-odob, ilm-fanni egallash asosidagina amalga oshirilishi mumkinligini ta’kidlaganlar. Buning uchun esa shaxs ta’lim-tarbiyasi va rivojlanishiga jiddiy e’tibor qaratmoq lozimligini aytadilar. Shaxs - ta’lim tizimining bosh subyekti va obyekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarning iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchisi sifatida qaraladi. Shaxs - muayyan jamiyatning a’zosidir. Shaxsning har tomonlama kamol topishida va uning xulq-atvorida ijtimoiy va biologik omillarning ta’sir kuchi hamisha ham bir 33 xil bo‘lavermaydi. Uning xulqiga, munosabatlariga vaziyatlar, vositalar, ijtimoiy agentlar ham ta’sir etadi. Shaxsning kamolga yetishida, jamiyatda o‘z o‘rniga ega bo‘lishida, nasl-irsiyat, ijtimoiy muhit, ta’lim-tarbiya muhim ahamiyatga ega albatta. Shaxs qaysi jamiyatda yashasa, shu jamiyat hayotidagi qonun-qoidalarga, shu jamiyat ijtimoiy iqlimiga asoslanib kamol topadi. Va o‘z navbatida har bir odam shaxs sifatida turlicha namoyon bo‘ladi. O‘zining qobiliyati, o‘zining o‘rni, xarakteri, qiziqishi, aqliy rivojlanganlik darajasi, ehtiyoji va mehnat faoliyatiga munosabati, atrofga munosabati, menligi bilan farqlanadi. Rivojlanish kishidagi tabiiy, jismoniy, ruhiy va ijtimoiy jarayon bo‘lib, u barcha tug’ma va egallangan miqdor va sifat o‘zgarishlarini o‘z ichiga oladi. Jismoniy rivojlanish bu - o‘sishi, vaznning ortishi, sezgi a’zolarining mukammallashuvi, harakatlarni to‘g’ri boshqara bilish bilan bog’liq jarayondir. Ruhiy rivojlanishda esa bu - insondagi psixologik sifatlar belgilarning shakllanishi, emotsional irodaviy, bilish jarayonida muhim o‘zgarishlar ro‘y berishidir. Bolaning ijtimoiy rivojlanishi eng avvalo oilada u ijtimoiy hayotda qatnasha boshlaganda uning xulqida, tevarak-atrofga bo‘lgan munosabatida namoyon bo‘ladi. Shaxsning shakllanishi kishilik jamiyati tomonidan yaratilgan ijtimoiy-tarixiy tajribani mukammal o‘zlashtirish, ta’lim- tarbiya berish orqali amalga oshiriladi. Bu turlicha faoliyatlarda yuzaga keladigan jarayondir. Bolalar egallashlari lozim bo‘lgan ijtimoiy-tarixiy tajribalar kattalar tomonidan ta’lim-tarbiya jarayonida, turli xil vaziyatlarda muntazam amalga oshirilib boriladi. Tarbiya va ta’limning mazmuni, vositalari, metodlari, bolaning rivojlanish jarayoni ularning yoshiga qarab izohlanadi. Jumladan, 3 yoshdagi kichik bolalar bilan ish olib borilganda ularning mustaqil hayotga butunlay moslashmaganligi hisobga olgan holda ish tutiladi. Bola ulg’aygan sari uning 34 mustaqilligi, ijtimoiy hayotga moslashuvchanligi oshib boradi. O‘z navbatida ta’lim-tarbiyaviy ishlarning mazmuni, vazifalari, vositalari, ijtimoiy agentlar, ijtimoiy muhitlar o‘zgaradi. Bolalarning bilishga bo‘lgan ehtiyojlari ta’lim-tarbiya ishini murakkablashtirish imkonini beradi. Ijtimoiy-tarixiy tajribani o‘zlashtirish asosan faol ish jarayonlarida ro‘y beradi. Faollik bolaga xos xususiyatdir. Tarbiya jarayonlaridagi - faollik asosida faoliyatning har xil turlari shakllanadi boshlaydi. Faoliyatlar bola hayotidagi bilim, ko‘nikma malakalarning ortib borishiga asos bo‘lib xizmat qiladi. Ta’lim-tarbiya orqali amalga oshiriladigan turli faoliyatlarni maktabgacha yoshdagi bolalar bir vaqtning o‘zida o‘zlashtira olmaydilar. Ularni bolalar tarbiyachi rahbarligida, uning yordamida sekin-asta egallab boradilar. Bolalar hayotidagi ilk faoliyatlarning eng oddiylari undagi shaxsiy qobiliyatlar, xususiyatlar, aqliy salohiyati, menligi, tevarak-atrofga ma’lum bir munosabatning shakllanishiga asos bo‘lib xizmat qiladi. Bolada dastlabki ijtimoiy moslashuvchanlik, dastlabki harakat va tasavvurlar, taassurotlar shakllana boshlaydi. Harakat usullarini egallab borish orqali bolada faollik sekin- asta rivojlanadi. Ammo faollikning qay darajada rivojlanib borishi ham irsiyatga ham taqlidchanlik qobiliyatiga bog’liq. Bola tabiatida taqlidchanlik borligini hammamiz yaxshi bilamiz. Bola hayotining ilk dastlabki yillarida kattalar bilan bo‘ladigan har bir munosabati va narsa-buyumlar ishtirokida bajargan harakatlari asosiy faoliyat turi hisoblanadi. Bola bilan muomala qilish orqali kattalar ularni asta-sekin ijtimoiy faoliyatga olib kiradilar. Mana shu yo‘llar bilan bola faoliyatning o‘ziga xos tomonlarini egallab boradilar. Shaxsni shakllantirish tarbiya jarayonida ro‘y beradi, inson tarbiyasi uning kamoloti yo‘lidagi 35 bunyodkorlik mehnatida, oila instituti, ijtimoiy hayotda, sotsialiqtisodiy vazifalarini hal etishda namoyon bo‘ladi. Tarbiya bola hayotida yetakchi omil sifatida qaraladi, chunki bu to‘plangan ijtimoiy tajribani yetkazish uchun yosh avlodga ta’sir ko‘rsatishning maxsus uyushtirilgan sistemasidir. U oilada, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida, maktabda, turli xildagi ijtimoiy muhitlarda amalga oshirilib, faoliyatni, munosabatlarni tashkil etishga qaratilgandir. Shaxsning shakllantirishga ijtimoiy muhit, tabiiy muhit katta ta’sir ko‘rsatadi. Ijtimoiy muhit shaxsni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Uning taraqqiyot darajasi va ijtimoiy munosabatlar xususiyati, dunyoqarashi xususiyatini belgilab beradi. Tabiiy muhit bolada tabiiy boyliklarni muhofaza qilish, asrab avaylash, ulardan oqilona foydalanish, hayvonlarni, o‘simliklarni, suv havzalarini va hokazolarni muhofaza etishga jalb qiladi, tabiat bilan faol muloqotda bo‘lishi uchun keng imkoniyatlar yaratadi, bu esa o‘z navbatida bolaga har tomonlama ta’sir ko‘rsatib, uni shakllantiradi. Shaxs muayyan ijtimoiy jamiyat mahsulidir. Shaxsning hayotiy faoliyatida ijtimoiy muhit unga ijobiy, yoki salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, albatta ijtimoiy agentlari bilan. Ijtimoiy jamiyat shaxs imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishi yoki yo‘q qilishi mumkin. Bu o‘z navbatida jamiyatning ma’naviy qiyofasi, munosabatlar, ta’sir etuvchi vositalar darajasiga bog’liq. Muhit deganda shaxsning shakllanishiga ta’sir etuvchi tashqi borliq, olam voqelik, hodisalar, agentlar majmui tushuniladi. Muhit tushunchasi o‘zida geografikhududiy, ijtimoiy va mikro muhit yani oila instituti xususiyatlarini ifoda etadi. Mikromuhit o‘zida ijtimoiy muhit qiyofasini aks ettiradi. Mikromuhit, bu ijtimoiy muhitning bir qismi bo‘lib, oila, MTT, maktab, do‘stlar, va shu kabilarni 36 o‘z ichiga oladi. Bu mikromuhitda bolani ijobiy va salbiy rivojlantiruvchi va inqirozga eltuvchi hodisalar mavjud. Agar bola mo‘tadil muhitda o‘sib, foydali faoliyat bilan shug’ullanmasa xulqida og’ishishlar ro‘y berishi mumkin Shuni ta’kidlash lozimki odob, axioq, xulqiy sifatlar, shaxsning barcha ruhiy sifatlari faqat muhit va tarbiyaning o‘zaro ta’siri asosida vujudga keladi. Ta’lim-tarbiya masalalari, ijtimoiy muhit, unda shaxsning shakllanish jarayonida alohida e’tiborga ega. Ijtimoiy voqea va hodisalarning shaxs rivojiga ta'siri g'oyat muhim. Ijtimoiy muhit abadiy emas, u inson umri davomida o‘zgarib boradi ijtimoiytarixiy qonuniyatlar ta’siri ostida yangilanadi. Oila muhiti - bola tarbiyasida o‘ziga xos muhim tarbiyaviy ta’sirga ega. Shu bois, mustaqillikka erishilgandan so‘ng o‘tgan davr mobaynida oila muhitining shaxs kamolotida tutgan o‘rni va ahamiyati masalalari chuqur tahlil etilmoqda. Ijtimoiy muhit insonning o‘sib borayotgan ongiga ta’sir etadi. Ushbu ta’sir ijtimoiy jamiyatdagi mavjud tarbiya tizimi orqali amalga oshiriladi. Tarbiya - biror maqsadga yo‘naltirilgan jarayon bo‘lib, u muayyan darajadagi dastur g’oyalari asosida maxsus kasbiy tayyorgarlikka ega bo‘lgan kishilar tomonidan tashkil etiladi. Xulosa qilib aytganda tarbiya bu - inson ziynati, shaxsni kamolotga eltuvchi yo‘ldir. Tarbiya uzoq davom etadigan va uzliuksiz jarayon bo‘lib, kishining umri oxirigacha davom etadi. Tarbiya bu bolaga ijtimoiy muhit orqali qilinadigan ta’sirlarning barchasidir. Inson bolasi qobiliyat bilan emas, balki biror bir qobiliyatning ro‘yobga chiqishi va rivojlanishi uchun manba bo‘lgan layoqat bilan dunyoga keladi. Layoqat “mudroq” holatda bo‘lib, uning uyg‘onishi - rivojlanishi uchun qulay muhit yaratishni talab qiladi. Bu uyg’onish jarayoni aynan ijtimoiy muhitda sodir 37 bo‘ladi, takomillashadi va bolaning komil shaxs sifatida kamol topishida, jamiyatda o‘z o‘rniga ega bo‘lishida xizmat qiladi. 2.3. Maktabgacha ta'lim sohasida ta'lim samaradorligini oshirishning zamonaviy tendensiyalari Har bir mamlakatning iqtisodiy qudrati, ijtimoiy-ma’naviy hayot darajasining yuksalishi ta’lim tizimining raqobatbardoshligi, ilm-fan taraqqiyoti bilan belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasida ta’lim sohasini tubdan takomillashtirish, ta’lim sifatini oshirish, intellektual salohiyatli, jismoniy barkamol avlodni shakllantirish, aniq fanlarni chuqurlashtirib o‘qitish va iqtisodiyotning turli sohalari uchun malakali kadrlarni tayyorlash ustuvor vazifalar sifatida belgilangan bo‘lib, pirovardida bugungi davr talabiga javob bera oladigan ta’lim tizimni yaratish ko‘zda tutildi. Sohadagi islohotlar natijasida respublikamizda maktabgacha ta’lim tizimida boshqaruv mexanizmi tubdan takomillashtirildi, nodavlat ta’lim xizmatlari ko‘rsatish tizimi isloh qilindi, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’lim tizimi qayta ko‘rib chiqildi, oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirish choralari kuchaytirildi, oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’limning ikki pog‘onali tizimi joriy etildi. Uzluksiz ta’lim tizimining birlamchi bo‘g‘ini hisoblangan har tomonlama sog‘lom va barkamol bola shaxsini tarbiyalash va maktabga tayyorlashda g‘oyat muhim ahamiyat kasb etadi. Lekin, tahlillar shuni ko‘rsatdiki, oxirgi yillarda turli omillar ta’sirida maktabgacha ta’lim tizimida bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash borasida rivojlanish o‘rniga, orqaga ketish holatlari, yil davomida maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha ta’lim muassasalariga qamrab olish ko‘rsatkichlari o‘sishi tendensiyasi kuzatilmadi. Aksincha, so‘nggi 20 yil 38 davomida davlat tasarrufidagi maktabgacha ta’lim muassasalari soni 45 foizdan ziyodroq kamayib, bugungi kunda respublika bo‘yicha bolalarning maktabgacha ta’lim bilan qamrab olinishi 30 foizni tashkil etdi. Bunga mavjud maktabgacha ta’lim muassasalarining moddiy-texnika bazasi zamonaviy talablarga javob bermasligi, tizimda variativ dasturlar, bolalarni maktabga tayyorlash bo‘yicha muqobil shakllarning ishlab chiqilmaganligi, rivojlangan mamlakatlarning tajribasi yetarli darajada o‘rganilmaganligi, faoliyat yuritayotgan pedagog kadrlarning aksariyati oliy ma’lumotli emasligi, ta’lim sifati monitoringi yuritilmaganligi kabi omillar sabab bo‘ldi. Shu bois, o‘tgan qisqa vaqt mobaynida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «2017-2021 yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi, «Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish choratadbirlari to‘g‘risida»gi, «O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida»gi farmon va qarorlari, shuningdek, “Maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish bo‘yicha 2017-2021 yillarga mo‘ljallangan Dasturi hamda respublikada maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish bo‘yicha «Yo‘l haritasi» ishlab chiqilib, mazkur hujjatlar asosida misli ko‘rilmagan ishlar amalga oshirildi. 2017-2021-yillarga mo‘ljallangan Dastur asosida bog‘chalar qurish va rekonstruksiya qilish ishlari davom ettiriladi. 2018 yilda davlat byudjetidan 427 bog‘chada qurilish-ta'mirlash ishlari uchun 771 milliard so‘m mablag‘ ajratildi. Prezident Shavkat Mirziyoyev aytganidek, davlat-xususiy sheriklik asosida yangi turdagi maktabgacha ta'lim muassasalar faol tashkil etiladi. Bog‘chalarda bolalarni sog‘lom ovqatlantirish va ularga berilayotgan oziq- ovqat mahsulotlari sifatli bo‘lishini ta'minlash uchun bir bolani ovqatlantirish 39 uchun ajratilayotgan mablag‘ miqdori oshiriladi, har bir maktabgacha ta'lim muassasasiga fermer va tadbirkorlik sub'yektlarini biriktiriladi. 2018-yilda Janubiy Koreya tajribasi asosida maktabgacha ta'lim muassasalarini uslubiy va didaktik o‘yinlar, o‘yinchoqlar, mebel, jihozlar va boshqa texnik vositalar bilan ta'minlash me'yorlarini ishlab chiqish ko‘zda tutilmoqda. Maktabgacha ta'lim tizimi oldiga qo‘yiladigan davlat talablari, ta'lim-tarbiya dasturlari - 201 - ilg‘or xorijiy tajriba asosida takomillashtiriladi. Ushbu dasturlar bolalarga o‘qish va yozishni turli o‘yinlar orqali o‘rgatish, ularning zerikmasligi, bezor bo‘lmasligi, aksincha, bog‘chaga xursand bo‘lib boradigan bo‘lishiga xizmat qiladi. Shuningdek, bu dasturlarda yuqori malakali tarbiyachi va murabbiy kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish masalasiga alohida e'tibor qaratiladi. Maktabgacha ta'lim uchun kadrlar tayyorlaydigan institutlarning qabul kvotalarini tabiiy ehtiyojdan kelib chiqib belgilanadi. Har qanday ta’limning asosi – metodika, jumladan, maktabgacha ta’limniki ham. Maktabgacha ta’limni sifat bosqichiga ko‘tarishda yangi ta’lim metodlari, innovatsion texnologiyalarning ahamiyati katta. Sababi MTTning moddiy-texnik bazasi yuqori bo‘lsa-yu, tarbiyachi bola bilan ishlamasa, unga har kuni yangi ma’lumotlarni o‘rgatmasa, hamma qilingan harakatlar natijasi nolga tenglashib qoladi. Sohadagi mutaxassislar mahoratini oshirish, ularga zaruriy metodik ko‘mak berish maqsadida Maktabgacha ta’lim muassasalari rahbar va mutaxassislarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti tashkil etildi. Maktabgacha ta’lim sohasiga ixtisoslashgan kadrlar tayyorlash masalasiga alohida e’tibor qaratildi. Qabul qilinayotgan barcha-barcha qarorlarni amalga oshiradigan, farzandlarimizga eng zarur hayotiy tushuncha va ko‘nikmalarni o‘rgatadigan yuqori malakali tarbiyachilarni tayyorlash masalasi kun tartibiga 40 chiqdi. Bu sohada zamonaviy talablarga javob beradigan ilg‘or pedagogik usul va uslublarni ishlab chiqish, o‘quv va o‘quv-metodik adabiyotlarning yangi avlodini yaratish va nashr etish ham g‘oyat dolzarb vazifa edi. O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablari va “Ilk qadam” maktabgacha ta’lim muassasasining Davlat o‘quv dasturi qabul qilindi. Endilikda zamonaviy maktabgacha ta’lim tashkilotining tarbiyachilari bolalarni erkin qo‘ygan holda faollik markazlarida o‘yin mashg‘ulotlari orqali yangi ma’lumotlarni o‘rgatmoqda. Maktabgacha ta’lim tizimida oliy ma’lumotli mutaxassislarga ehtiyoj esa pedagogika universitetlarida maktabgacha ta’lim yo‘nalishiga qabul kvotalarining oshirilishi va nomutaxassis kadrlarni qayta tayyorlovdan o‘tkazish evaziga to‘ldirilmoqda. Ilg‘or xorijiy tajribalar asosida maktabgacha ta’lim tizimidagi pedagog kadrlar malakasini oshirish bo‘yicha o‘quv-reja va dasturlarni takomillashtirish, oliy ta’lim muassasalari maxsus sirtqi bo‘limlarining “Maktabgacha ta’lim” yo‘nalishi bo‘yicha 2018-2023-yillar uchun kvotalar ajratish masalasiga e’tibor qaratildi. Hozirgi zamon tarbiyachisi kasbiy mahoratini doimiy tarzda oshirib borishi, ilg‘or pedagogik texnologiyalarning izchil metodlari mohiyatini to‘liq anglashi va ulardan mashg‘ulotlarida mohirona foydalanishi zarur. Ta’lim jarayonida ilg‘or pedagogik texnologiyalarni faol qo‘llash, ta’lim samaradorligini oshirish, tahlil qilish va amaliyotga joriy etish bugungi kunning muhim vazifalaridan biridir, - deydi Maktabgacha ta’lim muassasalari rahbar xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti katta o‘qituvchisi Mavluda Rustamova. - Tarbiyalanuvchilarning ongi, dunyoqarashini o‘stirish, ularni mashg‘ulotlarda erkin fikrlaydigan erkin ishtirokchiga aylantirish 41 nihoyatda muhimdir. Tarbiyachi mashg‘ulotda boshqaruvchi, bolalar esa ishtirokchiga aylanmog‘i lozim. Ana shu vazifani uddalashda innovatsion faoliyat ustunligi ko‘p qirrali samara keltiradi. Maktabgacha ta’limda ko‘proq bolalarning yoshi, fiziologik holatini hisobga olish lozimligini unutmaslik kerak. Oddiy, oson va kam vaqt sarflanadigan o‘yin mashqlaridan foydalanib, faollik markazlarida ish olib borish yaxshi samara beradi. Ko‘proq atrof-muhit bilan bog‘lab o‘tilgan mashg‘ulotlar bolalar ongi, dunyoqarashini, erkin fikrlash, bayon etish qobiliyatlarini, mustaqil ishlash ko‘nikmasini, ya’ni hayotiy kompetensiyasini rivojlantiradi. 42 XULOSA Yuqoridagilardan kelib chiqib, bugungi kunda davlat va nodavlat maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim va tarbiya sifatini takomillashtirish muammosini alohida tadqiqot predmeti sifatida o’rganish ehtiyoji sezilmoqda. Muammoning yechimini topish uchun: - davlat va nodavlat maktabgacha tarbiya tashkilotlari xodimlarining malakasini oshirishda «tarbiya kvalimetriyasi» va «ta’lim kvalimetriyasi» tushunchalarini ilmiy jihatdan tavsiflash; - davlat va nodavlat maktabgacha tarbiya tashkilotlari boshqarishning metodologik va nazariy asoslarini sifatli menejment nuqtai nazaridan tadqiq qilish; - davlat va nodavlat maktabgacha tarbiya tashkilotlariga qo’yiladigan davlat talablarini tabaqalashtirilgan yondashuv asosida takomillashtirish; - davlat va nodavlat maktabgacha tarbiya tashkilotlari xodimlarining malaka oshirishdan keyingi faoliyati samaradorligi monitoringini joriy etish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish; - davlat va nodavlat maktabgacha tarbiya tashkilotlari tarbiyalanuvchilari iqtidorini aniqlash va rivojlantirishga mo’ljallangan metodik qo’llanmalar yaratish va amaliyotga tatbiq etish; - davlat va nodavlat maktabgacha tarbiya tashkilotlarida sifat menejmenti tizimini takomillashtirish bo’yicha ilmiy asoslangan takliflar ishlab chiqish lozim. Davlat va nodavlat maktabgacha tarbiya tashkilotlari xodimlarining faoliyatini kvalimetriya asosida baholash, kasbiy faoliyat natijasi, tarbiyalanuvchilarning intellektual darajasi va shaxsiy rivojlanishi mezonlariga asoslangan holda takomillashtirishga qaratish lozim. Shunday qilib, ta’lim-tarbiya sifatini oshirish jarayonida yangi mazmun va mohiyatga ega bo’lgan insonparvarlik tamoyillariga asoslangan, yaratuvchanlik, ijodkorlikka intilish hissi bilan yo’g’rilgan ta’lim komil inson shaxsini yetuklikka yo’naltiradi. Binobarin, 43 O’zbekistonda maktabgacha ta’lim tashkilotlarida olib borilayotgan islohotlar ta’lim-tarbiyaning maqsadini yangi yo’nalishga burdi. Demak, ta’lim-tarbiyaning maqsadi butunlay yangilandi, unga mos holda mazmunning ham, pedagogik jarayonning ham yangilanishi tabiiydir. Bu omil davlatimizning ijtimoiy siyosatini belgilab berganligi tufayli shaxs manfaatlarini ta’minlashga xizmat qiladi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. F.Qodirova, Sh.Toshpo‘latova, N.Kayumova, M.A’zamova. “Maktabgacha pedagogika”.-T., “Ma’naviyat”. 2019 y.- 688 b 2. I.V.Grosheva, L.G.Yevstafeva, D.T.Maxmudova, Sh.B.Nabixanova, S.V.Pak, G.E.Djanpeisova ”Ilk qadam” davlat o‘quv dasturi T: 2018 y - 72 b 3. Sh.A.Sodiqova “Maktabgacha pedagogika”. “Tafakkur sarchashmalari” T:. 2013 y.- 293 b 4. N.M.Qayumova “Maktabgacha pedagogika”. “TDPU” nashriyoti T:. 2013 y. - 183 5. Grosheva I.V., Mirziyoyeva Sh.Sh., Evstafyeva L.G., Maxmudova D.T., Nabixanova Sh.B., Pak S.V., Nazarova V.A., Isxakova M.R., Abdunazarova N.F.”Ilk qadam” davlat o‘quv dasturi (Takomillashtirilgan) T: 2022 y.- 102 b 6. Гогоберидзе А. Г., Солнцева О. В. Дошкольная педагогика с основами методик воспитания и обучения. Учебник. СПб.: Питер, 2013.- 464 c. 7. С.А.Козлова, Т.А. Куликова Дошкольная педагогика: учебник М.: Academia, 2001. - 416 с 8. Abu Nasr Farobiy. Fozil odamlar shahri. –Toshkent: O’qituvchi, 1998.-43- bet 44 Qo ’ shimcha adabiyotlar 1. O ’ zbekiston Respublikasi Prezidentining “ O ’ zbekiston Respublikasi maktabgacha ta ’ lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish kontseptsiyasini tasdiqlash to ’ g ’ risida ” gi Qarori , 2019., 13 may , PQ 4312 son . 2. Mirziyoev Sh . M . Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob halqimiz bilan birga qo ’ ramiz . – Toshkent : O ’ zbekiston , 2017.-488 bet . 45

Maktabgacha ta’limning dolzarb masalalari 

mavzusida bajarilgan

 

KURS ISHI

 

 

 

 

 

 

  
 


MUNDARIJA

 

 


 

 KIRISH……………………………………………………………………………3

I BOB.  MAKTABGACHA TA’LIMNING DOLZARB MASALARI

  1. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari xodimlarini tayyorlash muammolari…......5
  2. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida pedagogik jarayonni tashkil etish….....16

II BOB.   BOLALARNI MAKTABGA TAYYORLASH MASALALARI

2.1.   Maktabgacha bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash dolzarb masala sifatida…………………………………………………………………………….23

2.2.  Ta’lim yoshdadi bolalarning ta’lim tarbiyasi va rivojlanishida ijtimoiy

muhitning ro’li…………………………………………………………………….27

2.3.   Maktabgacha ta’lim sohasida ta’lim samaradorligini oshirishning zamonaviy tendensiyalari……………………………………………………………………..30

Umumiy xulosa va takliflar……………………………………………………..35

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………………….36

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

KIRISH

Маktabgacha taʼlim – taʼlim tizimining eng  bosh va mustahkam poydevori sanaladi. Komil inson tarbiyasi, аvvаlо, оiladan, maktabgacha ta'lim tashkilotlaridan boshlanadi. Oʻzbekiston Respublikasi  Prezidentining 2016 yil 29 dekabrdа qabul qilingan  PQ-2707-sonli “2017-2021 yillardа maktabgacha ta'lim tizimini yanadа takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi Qаrоri mamlakatimiz kelajagi boʻlgan yoshlarimizning har tomonlama barkamol boʻlib ulgʻayib-oʻsishi uchun maktabgachа taʼlim  tizimini isloh qilish, rivojlantirish, taraqqiy toptirishning qonuniy аsosidir. [1]

Ushbu Qarorning ijrosi  sifatidа maktabgachа taʼlim sohasida yetuk malakali kadrlar tayyorlash, kadrlarning bilim, koʻnikma vа malakalarini xalqarо tendensiyalargа muvofiqlashtirish ishlari yangi taraqqiyot pogʻonasiga koʻtarildi.Ushbu islohotlar zamirida respublikamizning ko'plab oliy pedagogika talim muassasalari kabi Andijon davlat universitetlari fakultetlari orasida eng yosh, navqiron fakultetlari bo'yicha Maktab talim fakultetlari oʻzgacha ishlab chiqdi. Respublikamizning barcha maktabgacha talim yoʻnalishlari yuksak kasbiy kompetentlilikka ega boʻlgan kadrlarni maqsad etib taʼminlaydi.  Talabalarning nazariy bilimlarini amaliyot bilan muvofiqlashtirish maksadidaning kuchayib borayotgan oliy dargohlarida maktabgacha talim muassasalarining faoliyatini yuritishi yangi Renessan koʻrinishlaridan biri, desak mubolaga boʻlmaydi.  Mamlakatimizda keyingi yillarida maktabgacha talim muassasalaridagi ma'naviy-marifiy muhit, tarbiyachi kasbining ob'ektlari, nufuzini tarbiyalash, yangi pedagogik tarbiyalash, pedagogik rivojlantirish, innovatsiya talim texnologiyalarini joriy etishtirish ulkan ishlar amalga oshirilmoqda. Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 31 dekabr 1059-son qarori bilan “Uzluksiz manaviy tarbiya tushunchasi” qabul qildi.[2]  Unda yoshlar tarbiyasi bilan bogliq ishlab chiqarishni samarali amalga oshirish, ularni tinch-osoyishta hayot uchun  zarur tayanch kompetensiyalari bilan taminlash, manaviy tarbiyani amaliy ilmiy indikatorlarini ishlab chiqish, tarbiya jarayonida uzluksizlik , uzviylik natijalariga tayangan holda avvalo, onaning homiladorlik davrini toʻgʻri tashkil etish, gudaklar va bolalarni ma'naviy tarbiyalash boʻyicha asosiy yo'nalishlarni belgilash koʻrsatib o'tdi.Konsepsiiyanining innovatsion mohiyati Vatanga sadoqat, tadbirkorlik, irodalilik, mafkuraviy immunitet, mehr-oqibatlilik, mas'uliyatlilik, bagrikenglik, xuquqiy madaniyat, innovatsion fikrlash, mehnatsevarlik kabi muhim imkoniyatlarni bolalikdan keyin bosqichma-bosqich davom etayotgan 30 yoshgacha davom etadigan uzluksiz maʼnaviy tarbiyani amalga   oshirishga qaratilganligida namoyon bo'ladi. Shuningdek, ota-ona, tarbiyachi, oʻqituvchi uzluksiz taʼlim muassasalari  rahbari va mahalla jamoatchiligining oʻzaro samarali hamkorligi mexanizmini ishlab  chiqish va xayotga joriy etish, aholining farzand tarbiyasi bilimlarini, oʻqituvchi madaniyatini kuzatish, fuqarolarni uzluksiz maʼnaviy tarbiyaning jahon tajribasidan oʻtgan samarali pedagogik texnologiyalari, usullari va. amalga oshirish shakllari  bilan muntazam ravishda tanishtirib borish, asosiy vazifa sifatida belgilab berilgan. Albatta, “Uzluksiz manaviy tarbiyaning konsepsiyasi” sifatida talim sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar oʻz navbatida mamlakimizning kelgusidagi rivojlanishiga zamin qurish

Kurs ishining maqsadi: Maktabgacha ta’limning dolzarb masalalarini   o’rganish 

Kurs ishining vazifalari:

  • Maktabgacha ta’lim tashkilotlari xodimlarini tayyorlash masalalarini o’rganib chiqish;
  •  Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida pedagogik jarayonni tashkil etish;
  •  Maktabgacha bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash dolzarb masalalarini o’rganish
  •  Ta’lim yoshidagi bolalarni talim tarbiyasida ijtimoiy muhitning roli haqida o’rganish
  • Maktabgacha ta’lim sohasida ta’lim samaradorligini oshirishning zamonaviy tandensiyalarini o’rganish
    1. Маktabgacha ta'lim tashkilotlari xodimlarini tayyorlash muammolari

 

I BOB. MAKTABGACHA TA’LIMDA KADRLAR TAYYORLASH                      MUAMMOLARI

Ma’lumki, har qanday sohaning taraqqiyoti unda faoliyat korsatayotgan kadrlar sifatiga bevosita bogliq. Shu bois har doim ham har qanday mamlakatda kadrlar tayyorlash masalasiga ustuvor siyosat darajasi qaralgan. Mamlakatimizda ham talim sohasiga etibor qabul qilingan qonun, chiqarilgan farmon va qarorlar misolida ham oz aksini topgan. Mustaqillik yillari talim togrisidagi qonun uch bor yangilanganligining oziyoq bu sohaga hukumatning munosabatini ifodalaydi. Yurtboshimizning  Ozbekiston Respublikasida kadrlar siyosati va davlat fuqarolik xizmati tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari togrisidagi 2019-yil 3-oktabrdagi PF-5843-sonli Farmoni11 ham bu boradagi yondashuv va munosabatlarni belgilab bergan deyish mumkin. Shuningdek, songgi qabul qilingan  Talim togrisidagi Qonun oldingilarini takomillashtirib, talimni yangi bosqichga olib chiqish uchun mustahkam huquqiy asos boldi.

 Kadrlar tayyorlashda eng katta masuliyat avvalo oliy talim zimmasiga tushadi. Birinchidan, kadrlar tayyorlashda ishtirok etayotgan kadrlar, ya’ni professor-oqituvchilarning nechog’liq ozlari tahsil berayotgan fanlariga ixtisoslashgani, ikkinchidan, ixtisosligi bo’yicha kasbiy kompetentlik darajasi hal qiluvchi ahamiyatga ega. Mazkur omillar sirasiga oliy ta’lim o’quv rejasidagi fanlar tegishli soha, yo’nalishlarga kadr tayyorlash uchun nechog’liq muvofiqligi, kundalik amaliy faoliyat uchun o’quv predmetlarining joriy etilganligi masalasi ham g‘oyat dolzarb sanaladi. 

Shu nuqtayi nazardan OTMlari maktabgacha ta’lim yo’nalishi o’quv rejasiga nazar tashlasak, bir qator muammolar mavjudligiga guvoh bo’lamiz. Mamlakatimizda 2018-yildan maktabgacha ta’lim tashkilotlarida Koreya tajribasiga asoslangan Ilk qadam o’quv dasturi joriy qilina boshladi. Yangi dasturga ko’ra tarbiyalanuvchilar bilan mashg’ulotlar MTTlarda beshta faoliyat markazlarida olib boriladi. Bu o’z-o’zidan amaliyot uchun kadr tayyorlayotgan OTMlar o’quv jarayoni mazmuniga, shakliga o’zgartirishlar kiritishni taqazo qiladi. Albatta, keying ikki yil ichida maktabgacha ta’lim yo’nalishi o’quv rejasiga muayyan yangiliklar kiritildi, lekin bu amaliyot ehtiyojini qondirish uchun yetarli deb bo’lmaydi. 

Fikrni asoslash uchun maktabgacha ta’lim tashkilotlaridagi besh faoliyat markazlari va ularga muvofiq keladigan oliy ta’lim muassasalari o’quv rejasidagi fanlarni qiyosiy o’rganamiz. Bunda asosan bo’lajak tarbiyachilarni amaliy faoliyatga tayyorlaydigan metodikaga oid fanlarni oldik. [3]

Chunki amaliyotning asosi metodikadir. 

1. Qurilish-yasash, konstruksiyalash va matematika markazi faoliyat markazlarining birinchisi bo’lib, OTM maktabgacha ta’lim yo’nalishida unga mos keladigan metodikaga yo’naltirilgan Matematik tasavvurlarni shakllantirish fani bo’lib, u 2-kursning 3-4- semestrlarida o’qitiladi. Asosiy maqsad sifatida ilk matematik tasavvurlarni shakllantirish qilib belgilangan. Qurilish-yasash, konstruksiyalash ma’lum ma’noda metematika (geometriya) bilan bog’liq bo’lsa-da, amaliyotda ular (qurish-yasash, konstruksiyalash)ning o’ziga xos usul, vosita hamda qurollari borasida yetarlicha mavzular ajratilgan deb bo’lmaydi. Demak, OTMda o’qitiladigan fan ushbu faoliyat markazi bilan bog’liq amaliy (metodik) faoliyatning uchdan bir qismiga oid ehtiyojlarni qoplay oladi. 

2. Maktabgacha ta’lim tashkilotlaridagi mashg’ulotlarning ikkinchisi Syujetli-rolli va sahnalashtirish markazi bo’lib, unga OTMlardagi hozirlik metodik jihatdan 1-kursning 1- semestrida, 2-kursning 3-semestrida o’qitildigan Bolalarni sahnalashtirish va ijodiy faoliyatga o’rgatish fani orqali amalga oshiriladi. Fan nomlanishiga ko’ra faoliyat markazidagi mashg’ulotga bo’lajak tarbiyachi bo’lmish talabalarni tayyorlashga mos keladi va shu fandan dars beradigan mutaxassislar fikricha, namunaviy dasturda keltirilgan mavzular bu maqsad uchun kifoya qiladi. 


 

[1] Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob halqimiz bilan birga qo’ramiz. –Toshkent:O’zbekiston, 2017

[2] O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish kontseptsiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi Qarori, 2019., 13 may, PQ 4312 son

[3] [3] O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish kontseptsiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi Qarori, 2019., 13 may, PQ 4312 son

 

Sotib olish