Дата регистрации 31 Май 2024
19 ПродажMaktabgacha yoshdagi bolalarning xatti-harakatlarini affektivligi xususiyatlari
![1-bob. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarda
affektiv buzilish muammosini nazariy ko'rib chiqish
1.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda aqliy zaiflik tushunchasi va mohiyati
Yuqori aqliy funktsiyalarning me yorda shakllanishi va kechishi ma'lum miya’
zonalarining o'z vaqtida rivojlanishiga, shuningdek analizator tizimlarining o'zaro
affektiga, analizatorlararo aloqalarning shakllanishiga bog'liq [9; 4]. Neyropsixologiya
va maxsus psixologiya sohasidagi tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, Yuqori aqliy funktsiya
shakllanishi va rivojlanishining psixofiziologik darajasida aqliy rivojlanishning mumkin
bo'lgan mexanizmlaridan biri bu individual analizator tizimlarining emas, balki
ularning o'zaro bog'liqligi, bu esa rivojlanishning buzilishiga olib keladi [8; 5; 6]. Turli
xil analizator tizimlarining integral ishining buzilishi ko'pincha maktabgacha va
boshlang'ich maktab yoshidagi bolalarda rivojlanish anomaliyalarining sababi
hisoblanadi. Qayta tiklash va shakllantirish ishlarining samaradorligi ushbu integral
analizatorlararo aloqalarning shakllanishi, mustahkamligi va harakatchanligiga
bog'liqligi ham isbotlangan [13].
Aqliy sohaning g'ayritabiiy rivojlanishi bilan har qanday aqliy jarayonning
buzilishi tizimli affektga olib keladi. Aqliy rivojlanish anomaliyasi yoki uning
rivojlanmaganligi bo'lgan bolalarda kompensatsion jarayonlar sodir bo'ladi, shuning
uchun bolani o'rganayotganda siz nuqson va kompensatsiyani farqlay olishingiz
kerak. Bularning barchasi shuni ko'rsatadiki, buzilishlarni, funktsiyalarning
shakllanmaganligini yoki ularni o'zlashtirishdagi qiyinchiliklarni o'rganayotganda,
ushbu jarayonlarning genezisi va tuzilishi, ularning bolaning aqliy sohasidagi o'rni va
roli to'g'risida umumiy psixologik bilimlardan kelib chiqish kerak [12].
8](https://docx.uz/documents/d3fc259b-7f99-4d47-ad66-1b6b7eea17f2/page_8.png?v=1)
![XX asrning so'nggi o'n yilliklarida aqliy va somatik rivojlanishida nuqsoni
bo'lgan bolalar sonining sezilarli darajada ko'payishi muammosi ayniqsa keskin
namoyon bo'ldi. Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti (JSST) ma'lumotlariga ko'ra,
tug'ilgan bolalarning atigi 20 foizi shartli ravishda sog'lomdir, qolganlari
psixofiziologik holatida yoki sog'liq va kasallik o'rtasida yuqori pozitsiyani egallaydi,
aqliy rivojlanishdan aziyat chekadi yoki kasal.
Aqliy zaiflik ya ni, aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalar ruhiy’ ’
kasalliklarning eng keng tarqalgan shakllaridan biridir. Aqliy rivojlanishida nuqsoni
bo lgan bolalar-bu irsiy, ijtimoiy-atrof-muhit va psixologik omillar ta'siri ostida
’
shakllanadigan individual aqliy hmda psixomotor funktsiyalarning yoki umuman
psixikaning etukligi bilan tavsiflangan bolaning aqliy rivojlanishining o'ziga xos turidir.
"Kechikish" atamasi vaqtinchalik (aqliy rivojlanish darajasining yoshga mos
kelmasligi) va shu bilan birga kechikishning vaqtinchalik xususiyatini ta'kidlaydi.
Tuzatish va sog'lomlashtirish ishlarining muvaffaqiyatini ta'minlash aqliy
rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalar bilan maktabgacha yoshdagi bolalarning
’
jismoniy rivojlanish xususiyatlarini o'rganishga yordam beradi. Bolalardagi affektiv
buzilishlarga kasallikning klinik ko'rinishida asosiy o'rinni egallagan, ularning davrida
fazaviy xususiyatlarga ega bo'lgan, shuningdek, hurujdan keyin avvalgi sog'lig'iga
qaytish bilan tavsiflangan kayfiyat buzilishi (uning ko'tarilishi yoki pasayishi) kiradi.
Bolalardagi melankoliklikning birinchi kasuistik holatlari XIX asr psixiatrlari
asarlarida tavsiflangan. [Kovalevskiy I. P., 1890; Esquirol J. E., 1838; Maudsley G.,
1867; Kraepelin E., 1883; Emminghaus H., 1887]. XX asr boshlarida, bir qator
mualliflar bolalar va o'spirinlarda jinnilik paydo bo'lishi ehtimoli haqida aniqroq
ma lumot bera boshladilar [V. F., 1904; Suxanov S. A., 1906; Serbskiy V. P., 1912;
’
Kannabih yu. V., 1914; Ziehen L., 1904]. Shu sabab keyinchalik, affektiv
kasalliklarning manik-depressiv psixoz haqida savollar paydo bo ldi [Bernshteyn A.
’
9](https://docx.uz/documents/d3fc259b-7f99-4d47-ad66-1b6b7eea17f2/page_9.png?v=1)
![N., 1912; Shimo'n T. P., 1932; Gilyarovskiy V. A., 1935; Homburger A, 1926].
Bolalarda hissiy sohaning etuk emasligi, uning beqarorligi va ba zi sohada’
affekt namoyon bo'lishining aks etmasligi bilan bog'liq holda, ba'zi psixiatrlar erta
bolalik davrida affektiv kasalliklarning rivojlanishiga o z munosabatlarini bildirdi
’
[Lapides M. I., 1940; Ushakov G. K., 1973; Annel A, 1972; Kuhn V. va boshq., 1972;
Nissen L., 1977]. Bu masala 1971 yilda Evropa bolalar psixiatrlari Ittifoqining IV
Kongressi muhokamasiga qo'yildi, u erda bolalik depressiyasi to'g'risida ishonchli
ma'lumotlar taqdim etildi. Shundan so'ng bolalar va o'spirinlarda affektiv buzilishlar
bolalar psixiatriyasi mutaxassislarining aksariyati tomonidan tan olinib, ruhiy
kasalliklarning umumiy taksonomiyalariga kiritildi.
Hozirgi vaqtda bolalar va o'spirinlarda affektiv buzilishlar manik-depressiv
psixoz, ya'ni affektiv psixoz (zamonaviy terminologiyada) va uning engil shakllari -
siklotimiya, shizofreniya, reaktiv holatlar, shuningdek miyaning organik
shikastlanishlari doirasida ko'rib chiqilmoqda [Bashina V. M., Pivovarova G. N.,
1972; bashina V. M., 1980; Vrono M. Sh., 1983; Burelomova I. V., 1986; Danilova L.
yu., 1986; Iovchuk N. M., 1986; Simashkova N. V., 1986; Vorontsova E. A., 1988;
Korenev an., 1995; Corvell W. et al., 1980; Carlson L.A, 1984; Larralda M., Weller
R.A. et al., 1986; Nurcombe B. et al., 1989; Lillberg C., 1992].
Bolalar psixiatriyasida eng ko'p tan olingan affektiv kasalliklarning tug ma
’
bo lmagan klassik tasnifi Kielholz P., tomonidan 1970 yilda o rganilgan. Sindromli
’ ’
yondashuv asosida bolalik davrida affektiv kasalliklarning sistematikasi ham [Bashina
V. M., 1980, 1989; Panteleeva G. P., Tsutsulkovskaya M.Ya., 1986] o rganilib
’
kelinmoqda. Shu bilan birga, bolalarda ham oddiy, ham murakkab affektiv sindromlar
kuzatilishi mumkin.
Bolalardagi affektiv buzilishlarning klinik ko'rinishi kayfiyatning pasayishi,
tushkunlik yoki ko'tarilish shaklida o'zgarishi bilan tavsiflanadi, bu esa somatik
sohadagi o'zgarishlar bilan nutq va motor sohalarida faollikning pasayishi yoki
oshishi bilan birga keladi.
10](https://docx.uz/documents/d3fc259b-7f99-4d47-ad66-1b6b7eea17f2/page_10.png?v=1)
![Affektiv kasalliklar monopolyar va bipolyar bo'lishi mumkin. Bu umuman
fazali bo'lib, juda yaxshi aniqlangan tomonlar bilan - bitta, takroriy yoki ketma-ket
keladi. Affektiv fazaning ontogenezning muhim davrlari bilan mos kelishi alohida
ahamiyatga ega. Bu 12 oydan 20 oygacha bo'lgan bolaning hayoti davomida eng
xavflidir. U bilan affektiv hurijning tasodifiyligi ko'pincha bolaning barcha
ishlaydigan tizimlarining "ruhiy charchoq" [Trainer M., 1964] yoki "anaklitik
depressiya" [Spitz R., 1967] kabi og'ir regressiyasiga olib keladi.
1.2. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarda
affektiv buzilish.
Xamshiralar, psixologlar, o'qituvchilarning xulosalari shuni ko'rsatadiki, aqliy
rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalar hissiy sohaning muhim xususiyatlariga ega
bo'lib, ularni me yorda rivojlanayotgan tengdoshlaridan ajratib turadi.’
T.Z.Sternina (1988), aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalar tomonidan
boshqa odamning hissiy holatini tushunishni o'rganib, ular hissiy holatni (quvonch,
g'azab, ajablanib, qo'rquv, azob-uqubat) yuz ifodalarida tashqi ko'rinishi bilan tartibga
soluvchi tengdoshlar singari muvaffaqiyatli belgilashlarini aniqladilar. Bundan
tashqari, bolalar modallik jihatidan har xil emotsiyalarning zo'ravonlik
ko rinishlarini hisobga olishlari mumkin, ammo shu bilan birga o'zlarining hissiy
’
holatlarini aniqlash qiyin.
E.N.Vasileva (1994), G.N.Efremova (1997), E.E.Dmitrieva (1989) bunday
bolalarning axloqiy sohasini shakllantirishdagi muammolarni qayd etadilar:
- aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalar "begona" tengdoshlari bilan
"hissiy jihatdan iliq" munosabatlarga tayyor emaslar;
- ular kattalar bilan hissiy aloqalarni buzishi mumkin;
- ular xulq-atvorning axloqiy me'yorlariga zaif yo'naltirilgan.
Mualliflar katta rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalarning oilalarida bolalarga
nisbatan rasmiy talabchan baholash munosabatlari (40%), me yorda jihatdan
’
rivojlanayotgan bolalarning ota-onalarida esa g'ayratli va g'amxo'r munosabatlar turi
11](https://docx.uz/documents/d3fc259b-7f99-4d47-ad66-1b6b7eea17f2/page_11.png?v=1)
Maktabgacha yoshdagi bolalarning xatti-harakatlarini affektivligi xususiyatlari