Dokument ma'lumotlari

Narxi 50000UZS
Hajmi 895.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 31 May 2024
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Psixologiya

Sotuvchi

ISROILJONOVLAR

Ro'yxatga olish sanasi 31 May 2024

10 Sotish

Maktabgacha yoshdagi bolalarning xatti-harakatlarini affektivligi xususiyatlari

Sotib olish
Maktabgacha yoshdagi bolalarning xatti - harakatlarini affektivligi xususiyatlari 1 Mundarija Kirish 1-bob. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarda affektiv buzilish muammosini nazariy ko'rib chiqish .………… 3 1.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda aqliy zaiflik tushunchasi va mohiyati… 7 1.2. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarda affektiv buzilish . . .. ……………………… ……………… …………………… 7 1.3. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarda affektiv buzilish terapiyasining asoslari. . .. ……………… …………………… 13 I-bob uchun xulosa . . .... ……………… ……………… ……………………… 17 2-bob. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarda affektiv buzilishni amaliy o'rganish . ……………… …………… 18 2.1. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarda affektiv buzilishni tadqiqot dasturi . . . ……………… ……………… ………… 18 2.2. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarda affektiv buzilishni tadqiqot natijalari tahlili . . ……………… ………………… 23 II-bob uchn xulosa . . . ……………… ……………… ………………………… 30 Xulosa . . .. . . .. ……………… ……………… ……………… …… ……… ……… 32 Tavsiya . . . ……………… ……………… ……………… ……………………… 34 Foydalanilgan adabiyotlar ro ' yxati . . .. ……………… ……………… ……… 35 2 Kirish O ' zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov “ Toki hayot davom etar ekan , ta ' lim ham , tarbiya ham zamon o ' rtaga qo ' yayotgan yangi - yangi talablarga ko ' ra muttasil ravishda o ' zgarib , yangilanib boraveradi . Faqat biz bu sohadagi dastlabki qadamlarni to ' g ' ri qo ' ya olsak , poydevorni mustahkam qilib barpo etsak , men shunga ishonamanki , bugungi avlod bizning qilgan ishlarimizni ehtirom va minnatdorchilik tuyg ' usi bilan eslaydi .- ” deya e ' tirof etgan edilar ! Ma'lumki har bir fan o'zining yuzaga kelish, rivojlanish, taraqqiy qilish tarixiga, qonuniyatlariga ega. Aqli zaif bolalarni o'rganishning mumkinligi va zarurligi, ularni o'qitish, tarbiyalash kerakligi, tibbiyot, xususan psixiatriyaning rivoji bilan uzviy bog'liq. XVIII asr ohirlari XIX asr boshlarida aqli zaif bolalarni davolash, tarbiyalash, o'qitishga oid ma'lum qarashlar yuzaga keldi va shakllana boshladi. Bilamizki aqli zaif bolalar psixologiyasi fani ham ma'lum rivojlanish tarixiga ega. Inson ruhiyatini o'rganish nihoyatda murakkab. Diagnostika ishlari uchun, yordamchi maktablarni butlash uchun bolalar ruhiyatini o'rganish juda zarur hisoblanadi, chunki yordamchi maktablardagi ta'lim-tarbiyani samarali olib borish uchun ham bu boradigi ma'lumotlar kerak. Inson ruhiyatini atroflicha o'rganish kishidan har tomonlama bilim va malakalar bo'lishi talab etilishi bilan bir qatorda bilim, yetarlicha hayotiy tajriba ham talab etiladi. Aqli zaif bola ruhiyatining o'ziga xos xususiyatlarini bilish asosida ular bilan olib boriladigan o'quv tarbiyaviy ishlar mazmun-mohiyati belgilanadi. Aqli zaif bolalarning shaxsiy hujjatlari bilan tanisha borib, o'qituvchi, tarbiyachi bolaning kasallik tarixi, kasallik qoldirgan asorat xususiyatlarini tahlil qiladi. Aqli zaif bolalarni o'rganish yuzasidan ko'plab olimlar tomonidan izlanish va o'rganishlar olib borilgan. Bu borada L.S.Vigotskiy, T.A.Vlasova, L.V.Zankov, G.E.Suxaryova, M.S.Pevzner, L.S.Rubinshteyn kabi yetuk psixolog va olimlarning olib borgan izlanishlari, tadqiqodlari va ular tomonidan yaratilgan metodikalaridan hozirgi kunda keng foydalanib kelinmoqda. Olimlar tomonidan aqli zaif o'quvchilarning idrok, tafakkur, xotira, diqqat, nutq kabi 3 psixologik xususiyatlari atroflicha o'rganilgan. Fazoviy buzilishlar aqli zaif bolalarda kuzatiladigan eng ko'p tarqalgan va eng ko'p uchraydigan nuqsonlardan biridir. T.N.Belovinaning ta'kidlashicha, fazoni idrok etish har xil nuqsonli a'zolarning turli hil intermodal aloqalariga asoslanadi. Fazoda komponentning to'liqligi ko'zga ta'sir etayotgan turli funksiyalarga bog'liq: uning o'tkirligiga, pertseptiv maydoniga, ko'z o'lchagichga va b.q. Negaki, aqli zaif bolalar bu darajaga to liq yetgan‘ bo lmaydilar. ‘ Aqli zaif bolalarga xos bo'lgan uyatchanlik va xarakatlar koordinatsiyasining kamligi, bolaga nisbatan yaqinda turgan narsalar bilan ko'rib tanishishning shakllanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Barcha nosog'lom tendentsiyalarning paydo bo'lishi bolalik davrida sezilishi va ogohlantirilishi kerak. Bola uni qanday tarbiyalaganligi uchun aybdor emas. Barcha mas'uliyat butunlay uning ota-onasi va o'qituvchilariga tegishli. Bizga xotirjamlik, chidamlilik, qat'iyatlilik, sabr-toqat va qat'iyat kerak. Bugungi kunda ko p xollarda ijtimoiy kayfiyatning buzilishi bir qator salbiy ’ hodisalarni keltirib chiqarmoqda. Xayotiy vaziyatlarning murakkabligi, moliyaviy munosabatlar, ishsizlik, uy-joy muammolari affektiv holatlarining paydo bo lishiga ’ sabab bo'ladi. Bu bilan hissiy stress holatida sodir etilgan jinoyatlar soni ham ko'paymoqda. Shuning uchun psixologiyada affektiv xatti-harakatlarning sabablari, rivojlanishi va xususiyatlarini o'rganish alohida ahamiyatgaega. Bundan tashqari, zamonaviy jamiyatda qo'pollik, beparvolikning oshishi, ishdagi qiyinchiliklar juda keng tarqalgan. Mojarolar paydo bo'lishining ushbu va boshqa ijtimoiy-psixologik omillari psixologlar tomonidan insonning affektiv holatlari darajasini pasaytirish uchun doimiy ravishda o'rganilishi kerak, bu esa o'z navbatida nafaqat sub'ektlar o'rtasidagi munosabatlarning mohiyatini yaxshilash, balki jamiyat rivojlanish darajasini oshirish uchun ham zarurdir. Affektlarni o'rganish bilan bog'liq sub'ektiv psixologiyaning vazifasi ularni har tomonlama tavsiflashdir va ob'ektiv psixologik yondashuv muammosi affektiv xatti-harakatlarni tushuntirish, affektiv reaktsiyaning 4 paydo bo'lishiga olib keladigan sabablar va mexanizmlarni o'rganishdir. Affekt stressga eng yaqin va u shunga o'xshash funktsiyalarni bajaradi. Shuning uchun, ko'pincha mashhur adabiyotlarda bu holatlar chalkashib ketadi. Biroq, stress uzoqroq va kamroq kuchli hissiy holatdir, lekin eng muhimi, stressli odam o'z xatti- harakatlarini oqilona nazorat qilishni yo'qotmaydi. Bola kattalarni biz kabi ko'rmaydi. U boshqa odamning ichki mohiyatini intuitiv ravishda his qiladi va tashqi ko'rinishini bevosita sezadi. Jamiyat bolaga kelajakdagi a'zosi sifatida juda aniq me'yor va talablarni qo'yadi. Ularga rioya qilishni o'rganish kerak. Va hozircha bunga faqat ikkita yo'l bor: yoki bolaning o'zi u yoki bu xatti-harakat normasini bajarishni xohlashini tashkil qilish yoki uni majburlash. Uchinchi yo'l ham bor - tez va samarali. Ammo bu katta pedagogik mahorat, bolalarga bo'lgan muhabbat, ularning hayotiga qiziqishni talab qiladi. Bu ijtimoiy me'yorlarning bajarilishini bola uchun yanada jozibador qilish uchun mo'ljallangan. Bunday sabab bolaning kattalarni ma'qullash istagi, boshqa odamga yoqimli bo lish istagining bo'lishi mavzuimizning dolzarbligini anglatadi.’ Tadqiqotimizning maqsadi aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalarning adaptiv xatti-harakatlari va uning shaxsini shakllantirishda affektiv sohaning o'ziga xos xususiyatlarini aniqlash. Tadqiqotda quyidagi vazifalar qo'yildi va hal qilindi:  maktabgacha yoshdagi bolalarning xatti-harakatlarini affektivligi haqida umumiy tushuncha berish;  olingan natijalarni umumlashtirish;  maktabgacha yoshdagi bolalarning xatti-harakatlarini affektivligi o rganishdan olingan natijalardan kelib chiqib xulosa va tavsiyalar berish. ’ Tadqiqot predmeti: maktabgacha yoshdagi aqliy zaif bolalarning xatti- harakatlarini affektiv xususiyatlari. Tadqiqot ob'ekti - maktabgacha yoshdagi bolalarning turli xil tug ma ’ bo lgan hissiy jihatdan rivojlanmagan bolalar va ularning me yorda rivojlanayotgan ’ ’ 5 tengdoshlari. Tadqiqot metodlari sifatida B.V.Zeigarnik tomonidan ishlab chiqilgan biografik metod, bolalarning tabiiy sharoitda xatti-harakatlarini yo'naltirilgan kuzatish metodi va bolalarning affektiv reaktsiyalarining xususiyatlarini aniqlashga qaratilgan psixometrik proektsion metod keng qo'llanilgan. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati: Tadqiqot natijalari maktabgacha yoshdagi bolalarning xatti-harakatlarini affektivligi bo'lgan bolalar bilan ishlashda o'qituvchilar va psixologlar, defektologlarga qo lllanma bo lib xizmat qilishi’ ’ mumkin, shuningdek, ushbu tadqiqot maktabgacha yoshdagi bolalarning xatti- harakatlarini affektivligi bo lgan bolalar oilasiga yordam berishda yangi ’ imkoniyatlar ochadi. Tadqiqotning tuzilishi: tadqiqot ikki bob, besh paragraf, xulosa, tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat. 6 7 1-bob. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarda affektiv buzilish muammosini nazariy ko'rib chiqish 1.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda aqliy zaiflik tushunchasi va mohiyati Yuqori aqliy funktsiyalarning me yorda shakllanishi va kechishi ma'lum miya’ zonalarining o'z vaqtida rivojlanishiga, shuningdek analizator tizimlarining o'zaro affektiga, analizatorlararo aloqalarning shakllanishiga bog'liq [9; 4]. Neyropsixologiya va maxsus psixologiya sohasidagi tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, Yuqori aqliy funktsiya shakllanishi va rivojlanishining psixofiziologik darajasida aqliy rivojlanishning mumkin bo'lgan mexanizmlaridan biri bu individual analizator tizimlarining emas, balki ularning o'zaro bog'liqligi, bu esa rivojlanishning buzilishiga olib keladi [8; 5; 6]. Turli xil analizator tizimlarining integral ishining buzilishi ko'pincha maktabgacha va boshlang'ich maktab yoshidagi bolalarda rivojlanish anomaliyalarining sababi hisoblanadi. Qayta tiklash va shakllantirish ishlarining samaradorligi ushbu integral analizatorlararo aloqalarning shakllanishi, mustahkamligi va harakatchanligiga bog'liqligi ham isbotlangan [13]. Aqliy sohaning g'ayritabiiy rivojlanishi bilan har qanday aqliy jarayonning buzilishi tizimli affektga olib keladi. Aqliy rivojlanish anomaliyasi yoki uning rivojlanmaganligi bo'lgan bolalarda kompensatsion jarayonlar sodir bo'ladi, shuning uchun bolani o'rganayotganda siz nuqson va kompensatsiyani farqlay olishingiz kerak. Bularning barchasi shuni ko'rsatadiki, buzilishlarni, funktsiyalarning shakllanmaganligini yoki ularni o'zlashtirishdagi qiyinchiliklarni o'rganayotganda, ushbu jarayonlarning genezisi va tuzilishi, ularning bolaning aqliy sohasidagi o'rni va roli to'g'risida umumiy psixologik bilimlardan kelib chiqish kerak [12]. 8 XX asrning so'nggi o'n yilliklarida aqliy va somatik rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalar sonining sezilarli darajada ko'payishi muammosi ayniqsa keskin namoyon bo'ldi. Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti (JSST) ma'lumotlariga ko'ra, tug'ilgan bolalarning atigi 20 foizi shartli ravishda sog'lomdir, qolganlari psixofiziologik holatida yoki sog'liq va kasallik o'rtasida yuqori pozitsiyani egallaydi, aqliy rivojlanishdan aziyat chekadi yoki kasal. Aqliy zaiflik ya ni, aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalar ruhiy’ ’ kasalliklarning eng keng tarqalgan shakllaridan biridir. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalar-bu irsiy, ijtimoiy-atrof-muhit va psixologik omillar ta'siri ostida ’ shakllanadigan individual aqliy hmda psixomotor funktsiyalarning yoki umuman psixikaning etukligi bilan tavsiflangan bolaning aqliy rivojlanishining o'ziga xos turidir. "Kechikish" atamasi vaqtinchalik (aqliy rivojlanish darajasining yoshga mos kelmasligi) va shu bilan birga kechikishning vaqtinchalik xususiyatini ta'kidlaydi. Tuzatish va sog'lomlashtirish ishlarining muvaffaqiyatini ta'minlash aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalar bilan maktabgacha yoshdagi bolalarning ’ jismoniy rivojlanish xususiyatlarini o'rganishga yordam beradi. Bolalardagi affektiv buzilishlarga kasallikning klinik ko'rinishida asosiy o'rinni egallagan, ularning davrida fazaviy xususiyatlarga ega bo'lgan, shuningdek, hurujdan keyin avvalgi sog'lig'iga qaytish bilan tavsiflangan kayfiyat buzilishi (uning ko'tarilishi yoki pasayishi) kiradi. Bolalardagi melankoliklikning birinchi kasuistik holatlari XIX asr psixiatrlari asarlarida tavsiflangan. [Kovalevskiy I. P., 1890; Esquirol J. E., 1838; Maudsley G., 1867; Kraepelin E., 1883; Emminghaus H., 1887]. XX asr boshlarida, bir qator mualliflar bolalar va o'spirinlarda jinnilik paydo bo'lishi ehtimoli haqida aniqroq ma lumot bera boshladilar [V. F., 1904; Suxanov S. A., 1906; Serbskiy V. P., 1912; ’ Kannabih yu. V., 1914; Ziehen L., 1904]. Shu sabab keyinchalik, affektiv kasalliklarning manik-depressiv psixoz haqida savollar paydo bo ldi [Bernshteyn A. ’ 9 N., 1912; Shimo'n T. P., 1932; Gilyarovskiy V. A., 1935; Homburger A, 1926]. Bolalarda hissiy sohaning etuk emasligi, uning beqarorligi va ba zi sohada’ affekt namoyon bo'lishining aks etmasligi bilan bog'liq holda, ba'zi psixiatrlar erta bolalik davrida affektiv kasalliklarning rivojlanishiga o z munosabatlarini bildirdi ’ [Lapides M. I., 1940; Ushakov G. K., 1973; Annel A, 1972; Kuhn V. va boshq., 1972; Nissen L., 1977]. Bu masala 1971 yilda Evropa bolalar psixiatrlari Ittifoqining IV Kongressi muhokamasiga qo'yildi, u erda bolalik depressiyasi to'g'risida ishonchli ma'lumotlar taqdim etildi. Shundan so'ng bolalar va o'spirinlarda affektiv buzilishlar bolalar psixiatriyasi mutaxassislarining aksariyati tomonidan tan olinib, ruhiy kasalliklarning umumiy taksonomiyalariga kiritildi. Hozirgi vaqtda bolalar va o'spirinlarda affektiv buzilishlar manik-depressiv psixoz, ya'ni affektiv psixoz (zamonaviy terminologiyada) va uning engil shakllari - siklotimiya, shizofreniya, reaktiv holatlar, shuningdek miyaning organik shikastlanishlari doirasida ko'rib chiqilmoqda [Bashina V. M., Pivovarova G. N., 1972; bashina V. M., 1980; Vrono M. Sh., 1983; Burelomova I. V., 1986; Danilova L. yu., 1986; Iovchuk N. M., 1986; Simashkova N. V., 1986; Vorontsova E. A., 1988; Korenev an., 1995; Corvell W. et al., 1980; Carlson L.A, 1984; Larralda M., Weller R.A. et al., 1986; Nurcombe B. et al., 1989; Lillberg C., 1992]. Bolalar psixiatriyasida eng ko'p tan olingan affektiv kasalliklarning tug ma ’ bo lmagan klassik tasnifi Kielholz P., tomonidan 1970 yilda o rganilgan. Sindromli ’ ’ yondashuv asosida bolalik davrida affektiv kasalliklarning sistematikasi ham [Bashina V. M., 1980, 1989; Panteleeva G. P., Tsutsulkovskaya M.Ya., 1986] o rganilib ’ kelinmoqda. Shu bilan birga, bolalarda ham oddiy, ham murakkab affektiv sindromlar kuzatilishi mumkin. Bolalardagi affektiv buzilishlarning klinik ko'rinishi kayfiyatning pasayishi, tushkunlik yoki ko'tarilish shaklida o'zgarishi bilan tavsiflanadi, bu esa somatik sohadagi o'zgarishlar bilan nutq va motor sohalarida faollikning pasayishi yoki oshishi bilan birga keladi. 10 Affektiv kasalliklar monopolyar va bipolyar bo'lishi mumkin. Bu umuman fazali bo'lib, juda yaxshi aniqlangan tomonlar bilan - bitta, takroriy yoki ketma-ket keladi. Affektiv fazaning ontogenezning muhim davrlari bilan mos kelishi alohida ahamiyatga ega. Bu 12 oydan 20 oygacha bo'lgan bolaning hayoti davomida eng xavflidir. U bilan affektiv hurijning tasodifiyligi ko'pincha bolaning barcha ishlaydigan tizimlarining "ruhiy charchoq" [Trainer M., 1964] yoki "anaklitik depressiya" [Spitz R., 1967] kabi og'ir regressiyasiga olib keladi. 1.2. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarda affektiv buzilish. Xamshiralar, psixologlar, o'qituvchilarning xulosalari shuni ko'rsatadiki, aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalar hissiy sohaning muhim xususiyatlariga ega bo'lib, ularni me yorda rivojlanayotgan tengdoshlaridan ajratib turadi.’ T.Z.Sternina (1988), aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalar tomonidan boshqa odamning hissiy holatini tushunishni o'rganib, ular hissiy holatni (quvonch, g'azab, ajablanib, qo'rquv, azob-uqubat) yuz ifodalarida tashqi ko'rinishi bilan tartibga soluvchi tengdoshlar singari muvaffaqiyatli belgilashlarini aniqladilar. Bundan tashqari, bolalar modallik jihatidan har xil emotsiyalarning zo'ravonlik ko rinishlarini hisobga olishlari mumkin, ammo shu bilan birga o'zlarining hissiy ’ holatlarini aniqlash qiyin. E.N.Vasileva (1994), G.N.Efremova (1997), E.E.Dmitrieva (1989) bunday bolalarning axloqiy sohasini shakllantirishdagi muammolarni qayd etadilar: - aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalar "begona" tengdoshlari bilan "hissiy jihatdan iliq" munosabatlarga tayyor emaslar; - ular kattalar bilan hissiy aloqalarni buzishi mumkin; - ular xulq-atvorning axloqiy me'yorlariga zaif yo'naltirilgan. Mualliflar katta rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalarning oilalarida bolalarga nisbatan rasmiy talabchan baholash munosabatlari (40%), me yorda jihatdan ’ rivojlanayotgan bolalarning ota-onalarida esa g'ayratli va g'amxo'r munosabatlar turi 11 (50%) ustunlik qilishini aniqladilar. Bu aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalarni o'z ichiga olgan yaqin kattalar bilan o'zaro munosabatlarning kamroq qulay hissiy sharoitlarini ko'rsatadi. Katta maktabgacha yoshda, to'liq rivojlanayotgan bola, ma'lum bir tarzda, ularning xatti-harakatlari va faoliyati natijalarini hissiy kutish imkoniyatlarini allaqachon amalga oshirmoqda. A.V.Zaporojets, J.Z.Neverovich (1974) ta'kidlashicha, emotsiyalar, boshqalarga va o'ziga bo'lgan munosabatlarning barqarorlashtiruvchi tajribasi sifatida, xatti-harakatlarni tartibga soluvchi funktsiyalarni bajarishni boshlaydi, bolaning harakatlari va harakatlarining motiviga aylanadi. Bolaning hissiy sohasini shakllantirishdagi amalga oshirilmagan yosh imkoniyatlari, albatta, uning shaxsiy shakllanishini kechiktirishi mumkin emas. Bolalarning hissiy va shaxsiy sohalarida aks etadigan salbiy mikrosotsial va pedagogik sharoitlar affekti ostida bolaning aqliy rivojlanishidagi nuqsonlarning kuchayishi to'g'risida eksperimental ma'lumotlar to'plandi. Ota-onalarning farzandlariga bo'lgan motivatsion talablarini o'rganish shuni ko'rsatadiki, aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalar, ularning me'yoriy jihatdan rivojlanayotgan tengdoshlariga qaraganda, kattalar vakolatiga bo'ysunadilar. Bunday bolalarning ota-onalari bolaga rivojlanayotgan shaxs sifatida yo'naltirilmaydi, unga u yoki bu xatti-harakatlarning sabab-oqibat munosabatlarini tushuntirmaydi. Qarindoshlar har doim ham bolaning xatti-harakatlarini etarlicha baholamaydilar, bu esa xatti-harakatlarning axloqiy buzilishiga olib keladi. Tasdiqlashlar ko'pincha bir xil turdagi va soddalashtirilgan (“siz zo'rsiz!”, “Shunday qilib, har doim bajaring!”), tanbehlar, odatda, bolaning xatti-harakatlarini emas, balki uning shaxsini qoralashga olib keladi (“siz yomon bolasiz!”), tahdidlar va jazolar bilan birga (“siz uyda burchakda turasiz!”). Talablar motivatsiyasining yo'qligi bolani chalg'itadi, u o'z harakatlarining boshqalar uchun oqibatlarini bashorat qilish imkoniyatidan mahrum bo'ladi, umuman aloqa salbiy hissiy xususiyatga ega. Proektiv metodlar bolaning aqliy hayotining xususiyatlarini o'rganish uchun 12 boy material beradi. Psixodiagnostikadagi rasm metodlari ayniqsa yahshidir. 1910 yilda V.M.Bexterev birinchi marta bolaning rivojlanish dinamikasini, birinchi navbatda aqliy rivojlanishini baholashda bolalar rasmlarini o'rganish ahamiyatiga e'tibor qaratdi. L.S.Vigotskiy shunday deb yozgan edi: “shubhasiz, bolaning ijodiy kuchlari rasm chizishga tasodifan emas, balki bu yoshdagi bolaga egalik qilgan narsalarini eng oson ifoda etish imkoniyatini beradigan rasm chizishdir” (1967, 38-bet). Maktabgacha yoshdagi deyarli barcha bolalar ishtirok etadigan bepul rasm chizish katta aqliy kuch, o'zboshimchalik harakatlarini talab qilmaydi, shuning uchun rivojlanishida nuqsonlari bo'lgan bolalar uchun ham qulay va yoqimli. Tadqiqotchilar uchun bolalar rasmlari proektsion mexanizm yordamida bolaning ichki dunyosiga qarashga imkon beradi. Bolalarning vizual faoliyati bo'yicha ilmiy va amaliy ishlar rivojlanishida nuqsonlari bo'lgan bolalarda ushbu faoliyatning me'yoriy rivojlanayotgan tengdoshlaridan sezilarli farqlari haqida gapiradi (V.S.Muxina, O.P.Gavrilushkina, E.A.Ekjanova, E.S.Slepovich va boshqalar). 13 1.3. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarda affektiv buzilish terapiyasining asoslari. Xulq-atvori buzilgan va aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalar bilan’ ishlash tajribasi qiziq. Ushbu bolalar haddan tashqari ta sirchanlik, hissiy sohadagi ’ beqarorlik, aniq affektivlik, murosasizlik, bo'ysunmaslik va tajovuzning namoyon bo'lishidan aziyat chekishadi. Yosh bolalar ko'pincha “emotsiyalar asirida” bo'lishadi, chunki ular hali ham o'zlarining emotsiyalarini boshqara olmaydilar, bu esa xatti-harakatlarning impulsivligiga, tengdoshlari va kattalar bilan muloqotda asoratlarga olib kelishi mumkin. Faqatgina shaxsiy rivojlanish bilan ular asta-sekin o'z tajribalarini anglash va boshqarish, boshqa odamlarning hissiy holatini tushunish qobiliyatini rivojlantiradilar, o'zboshimchalik xatti-harakatlarini rivojlantiradilar, emotsiyalar yanada barqaror va chuqurlashadi. Turli xil emotsiyalarga, his-tuyg'ularga boy bo'lgan kattalar hayoti boladan ularni to'g'ri tushunishni va ularga munosib javob berishni talab qiladi. Emotsiyalar odatda bolaning idrokini, e'tiborini, xotirasini, fikrlashini va boshqa aqliy jarayonlarini, shuningdek uning faoliyatini tartibga soladi. Ammo hatto me yorda rivojlanayotgan bolaga ham ko'pincha uni bosib olgan ’ emotsiyalar ta'sir qiladi. Chaqaloq o'z tajribalarini o'rganishi, boshqa odamlarning emotsiyalarini tushunishi uchun etarli vaqt va kuch talab etiladi. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalarda ko'pincha hissiy sohaning 14 rivojlanishida buzilishlar va xatti-harakatlardagi og'ishlar kuzatiladi. Bolalarning emotsiyalari ibtidoiy, kam rivojlangan, etarlicha farqlanmagan, tushunarsiz, monoton. Tashqi hissiy ko'rinishlarga ko'ra, bolalar har doim boshqalarning xulq-atvor reaktsiyalarining ma'nosini taxmin qila olmaydilar va ularga to'g'ri javob bera olmaydilar. Kayfiyatning g'ayratli tebranishlari mumkin-kayfiyat, ko'z yoshlari, sababsiz kulish. Qo'zg'aluvchanlik, tajovuzkorlik, o'z-o'zini hurmat qilishning buzilishi, xatti-harakatlarning etarli emasligi kuzatiladi. Asosiy muammo-bunday bola bilan ijobiy aloqani tashkil etish qiyinligi. Ishda siz uning haqiqiy “hissiy” yoshini etarlicha baholashingiz kerak, bu haqiqiy biologik yoshdan sezilarli darajada kam bo'lishi mumkin, ya'ni bolaning aniq hissiy etukligi kuzatiladi. Mutaxassislar (K.S.Lebedinskaya, O.S.Nikolskaya, E.R.Baenskaya, M.M.Liebling va boshqalar) rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalarga erta tuzatish yordami zarurligi ta'kidlanadi, uning tarkibiy qismlaridan biri bolaning hissiy va shaxsiy sohasini shakllantirish bo'lib, muntazam, sabr-toqat bilan va asta-sekin amalga oshiriladi. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalarda hissiy rivojlanishning buzilish’ darajasi har xil bo'lishi mumkin va oxir-oqibat hayotga mustaqil moslashish shakllarini rivojlantirishni qiyinlashtiradi. S.R.Rubinshteyn ta'kidlaganidek, “emotsiyalar o'z-o'zidan rivojlanmaydi,... asosiy vazifa ularni to'g'ri yo'naltirishdir. Bu hayotiy ahamiyatga ega bo'lgan katta muammo”. Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologik yordamga muhtojligini hech kim isbotlashi shart emas. O'qituvchilar psixoprofilaktika va psixokorrektsiya metodlariga egalik qilishlari va ularni individual xususiyatlari va muammolarini hisobga olgan holda bolalar bilan kundalik ishlarda qo'llashlari muhimdir. Psixoterapevt E.Kubler-Ross quyidagi g'oyani ilgari surdi: "inson salomatligi 4 komponentdan iborat doira shaklida ifodalanishi mumkin: jismoniy, hissiy, intellektual va ma'naviy. Faqatgina ushbu jihatlarning birlashishi sog'lom va to'laqonli shaxsni berishi mumkin, asosiy vazifa sog'liq atrofidagi barcha jihatlarni muvozanatlashdir. Shunday qilib, hissiy soha sog'liqning ajralmas qismi sifatida 15 qaraladi. Ijtimoiy-emotsional buzilishlarni tuzatish bo'yicha o'qituvchining ishini qanday qilib to'g'ri qurish kerak. Ushbu muammo bo'yicha treningdan o'tish tavsiya etiladi. Agar buning iloji bo'lmasa, unda tegishli adabiyotlarni o'rganishdan boshlang. Siz maktabgacha ta'lim muassasasi psixologidan, ushbu muammo bo'yicha chuqur ishlaydigan o'qituvchilardan maslahat so'rashingiz mumkin. Bolalarning yoshiga va maktabgacha ta'lim muassasasi talablariga muvofiq guruhda mavzuni rivojlantirish muhitini yarating. Ijtimoiy-emotsional burchak alohida ajralib turadi yoki organik ravishda "sog'liq" burchagi bilan birlashtiriladi. O'quv yili davomida mavzuni rivojlantirish muhiti muntazam ravishda to'ldirilib boriladi. O'quv yilining boshida defektolog, psixolog, nevrologni jalb qilgan holda aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan Bolalarda hissiy irodali soha buzilishlarini diagnostik’ tekshiruvdan o'tkazish kerak. Tekshiruv natijalari bolaning kuzatuvlari kundaligida qayd etiladi, berilgan vazifalar individual yo'naltirilgan dasturda aks ettirilishi kerak. O'qituvchi bolaning qaysi muammolariga ko'proq vaqt va e'tibor berish kerakligini bilishi kerak. Bolalar bilan olib boriladigan barcha ishlar o'qituvchilar tomonidan rejalashtirishda, ham istiqbolli, ham taqvimda aks ettirilishi kerak. "Men, siz, biz" dasturi bolalarni ijtimoiy-emotsional tarbiyalash va o'qitish bo'yicha aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalar bilan ishlashni tashkil etishga ’ katta yordam berishi mumkin."Dastur uchta asosiy qismdan iborat:" o'ziga ishonch", " emotsiyalar, istaklar, qarashlar.", "Ijtimoiy ko'nikmalar". Har bir maktabgacha ta'lim muassasasida dasturni amalga oshirish turli yo'llar bilan amalga oshirilishi mumkin. Shu bilan birga, "men, siz, biz" dasturi, bolaning shaxsini rivojlantirish uchun alohida ahamiyatga ega bo'lganligi sababli, quyidagi asosiy printsiplarga qat'iy rioya qilishni talab qiladi. Muvofiqlik. Dastur bo'yicha ishlar muntazam ravishda olib borilishi kerak. 16 O'qituvchilar uni kun davomida moslashuvchan ravishda tarqatishlari mumkin. Kunning birinchi yarmida maxsus tashkil etilgan darslarni o'tkazish tavsiya etiladi. Bolalarning tartibga solinmagan faoliyati tushlikdan oldin ham, tushdan keyin ham amalga oshiriladi. Dasturiy ta'minot tarkibini birlashtirish. Dastur mustaqil qisman dastur sifatida ishlatilishi mumkin va shu bilan birga har qanday murakkab dasturning ajralmas qismi bo'lib xizmat qiladi. Asosiysi, dastur tabiiy va organik ravishda yaxlit pedagogik jarayonga kiradi. Vizual va teatr faoliyati, tashqi dunyo bilan tanishish, ekologik va jismoniy tarbiya, shuningdek o'yin faoliyati bo'yicha darslarning mazmuni bilan integratsiya qilish maqsadga muvofiqdir. O'qituvchilar faoliyatini muvofiqlashtirish. O'qituvchilar va tor mutaxassislarning tematik rejalari shunday muvofiqlashtirilishi kerakki, takrorlanishdan qochib, ma'lum mavzularni o'z vaqtida ketma-ket ochib bering. D/s va oilada bola bilan o'zaro munosabatlarning uzluksizligi. Ota-onalarga dasturning maqsad va vazifalarini, uni amalga oshirish farzandiga qanday yordam berishini va ota-onalar pedagogik jarayonning faol ishtirokchilari sifatida harakat qilishlari kerakligini tushuntirish juda muhimdir. аффективный эмоциональный дошкольник психический 17 I - bob uchun xulosa I . P . Kovalevskiy , J . E . Esquirol , G . Maudsley , E . Kraepelin , H . Emminghaus kabi psixiatrlari asarlarida bolalardagi melankolik kasalliklarning birinchi kasuistik holatlari tasvirlangan . S.A.Suxanov, V.P.Serbskiy, Yu.V.Kannabih, L.Ziehen bir qator mualliflar ishlaridan so ng bolalar va o'spirinlarda jinnilik paydo bo'lishi ehtimoli haqida’ aniqroq gapira boshladilar. A.N.Bernshteyn, T.P.Shimo'n, V.A.Gilyarovskiy, A.Homburger ishlari affektiv kasalliklarning manik-depressiv psixoz haqida savollar paydo bo lishiga sabab ’ bo ldi. ’ M.I.Lapides, G.K.Ushakov, A.Annel, V.Kuhn, L.Nissen va boshqa psixiatrlarning ishlarida bolalarda hissiy sohaning etuk emasligi, uning beqarorligi va ba zi sohada affekt namoyon bo'lishining aks etmasligi bilan bog'liq holda, erta ’ bolalik davrida affektiv kasalliklarning rivojlanishi e tibor qaratildi. ’ V.M.Bashina, G.N. Pivovarova, M.Sh.Vrono, I.V.Burelomova, L.Yu.Danilova, N.M.Iovchuk, N.V.Simashkova, E.A.Vorontsova, A.N.Korenev ishlarida bolalar va o'spirinlarda affektiv buzilishlar manik-depressiv psixoz, ya'ni affektiv psixoz (zamonaviy terminologiyada) va uning engil shakllari - siklotimiya, shizofreniya, reaktiv holatlar, shuningdek miyaning organik shikastlanishlari ko'rib chiqilgan. P.Kielholz ishlarida bolalar psixiatriyasida eng ko'p tan olingan affektiv kasalliklarning tug ma bo lmagan klassik tasnifi berilgan. ’ ’ V.M.Bashina, G.P.Panteleeva, M.Ya.Tsutsulkovskaya ishlarida sindromli yondashuv asosida bolalik davrida affektiv kasalliklarning sistematikasi ko rib ’ chiqilgan. 18 19 2-bob. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarda affektiv buz ilish ni amaliy o'rganish 2.1. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarda affektiv buz ilish ni tadqiqot dasturi Xulq-atvorni affektiv tashkil etishning tavsiflangan modelidan foydalangan holda aqliy rivojlanishida nuqsoni bolgan bolalarning affektiv sohasini o'rganish uning’ bir qator o'ziga xos xususiyatlarini aniqlashga, ushbu xususiyatlarni ijtimoiy moslashuvning etarli bo'lmagan shakllari, aqliy rivojlanishida nuqsoni bolgan ’ bolalarning shaxsini shakllantirishdagi qiyinchiliklar bilan bog'lashga imkon beradi. Tadqiqotimizda jami o'nta bola tekshirildi. Sinov qilingan bolalarda quyidagi tashxis qo'yilgan: aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalar, uning 2-3 darajasi, ’ o'chirilgan dizartriya. Nazorat guruhida bolalar bog ' chasiga boradigan maktabgacha yoshdagi o ' n beshta me ’ yorda rivojlanayotgan bolalar tanlandi . O ' rganilayotgan bolalar o ’ tmishida perinatal patologiyasi bor bolalar mavjud : tug ’ uruqning kechikishi oqibatlari , homiladorlikning 1 va 2 yarmidagi toksikozlar , homiladorlik paytida onaning kasalliklari , shuningdek tug ' ish patologiyasi : ko ' k asfiksiya , kserva , tug ' ish vaqtida turli vositalaridan foydalanish . Postnatal rivojlanish davrida 80% tez-tez shamollash, 20% yuqumli kasalliklar kuzatilgan. Masalan, o'rganilayotgan bolalarni tavsiflovchi anamnezlardan olingan ma'lumotlar. Biz o'rgangan aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalarning ko'pchiligida ’ affektiv sohaning rivojlanishi davom etadigan gipofunktsiya holati bolaning affektiv barqarorligining pasayishiga olib keladi va uning jamiyatdagilar bilan munosabatlarida haddan tashqari selektivlikni rivojlantiradi. 20 Tana qiyofasining sub'ektiv vakilligini grafik jihatdan aks ettiruvchi, tananing ichki organlari, tananing dolzarb va asosiy ehtiyojlari to'g'risidagi bilimlarning darajasi va etarliligini aks ettiruvchi, o'z-o'zini anglashning individual jihatlari to'g'risida mumkin bo'lgan ma'lumotlarni o'z ichiga olgan rasm proektsion testi. Biz “inson rasmlari” testini o'tkazish natijasida olingan 5-7 yoshli bolalarning rasmlarini o'rgandik. Ikkala guruhdagi maktabgacha yoshdagi bolalarning 30 ta rasmlari o'rganildi. Bolalar oddiy qalam bilan A4 qog'ozga rasm chizishdi. Ularga Iltimos, odamni“ chizing deb ko'rsatma berildi. Agar bola tushunmasa, uni rag'batlantirdi, odam tanasi ” nimadan iboratligini eslashni taklif qildi, bola nimadan odam chizishni boshlashni xohlayotganini so'radi. Rasm chizgandan so'ng, bola bilan suhbat bo'lib o'tdi, unda u kimni chizganligi, bu odamning jinsi, necha yoshda ekanligi aniqlandi. Hech bir bola rasm chizishdan voz kechmadi. “Inson rasmini” tahlil qilish biz tomonimizdan quyidagi ko'rsatkichlar bo'yicha amalga oshirildi: 1) odamning tasvirlangan (yoki chizilgan) rasmining o'lchami; 2) tasvirlangan odamning jinsini bolaning jinsiga mosligi; 3) rasmning hissiy ekspressivligi. Rasmning kattaligi muallifning o'zini o'zi qadrlashini, optimizm yoki depressiyaga moyilligini aks ettirishi mumkin (K.Mahover, 1996). Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalar bilan kasallangan bolalarning ’ antropometrik ma'lumotlari yosh me yorlariga mos keladi. Nazorat guruhlari ’ bolalarining ko'krak qafasining kengligi, massasi va atrofi ko'rsatkichlari ommaviy maktabgacha ta'lim muassasalari tarbiyalanuvchilarining ko'rsatkichlaridan sezilarli darajada farq qilmaydi. Bolalarning sog'lig'i darajasi funktsional tizimlarning holatiga bog'liq. Yurak- qon tomir, nafas olish tizimlarining xususiyatlari ularni tavsiflovchi ko'rsatkichlarni 21 o'lchash orqali o'rganiladi. Shuningdek, ushbu guruhga, bizning fikrimizcha, funktsional namuna bilan bog'liq bo'lgan dinamometriyasining ko'rsatkichlari ham kiritilgan. 2-jadvalda o'lchov natijalari ko'rsatilgan. Funktsional namuna bilan bog'liq bo'lgan dinamometriyasining ko'rsatkichlari Jadval 1 № п/п Rivojlanish ko'rsatkichlari Statistik ko'rsatkichlar x - m Farqlarning ishonchliligi Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo’lgan bolalar M Aqliy rivojlanishid a nuqsoni bo’lgan bolalar-M 1 Tana massasi (kg) 20.6 ±0.43 20.9±0.22 Р>0.05 2 Tana uzunligi (sm) 118.5±0.64 118.1±0.82 Р>0.05 3 KA (sm) 60.2±0.24 60.1±0.35 Р>0.05 M- me’yor, 6 yoshli me’yorda rivojlanayotgan bolalar (n =100); KA - ko’krak alanasi. Katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalarning funktsional tayyorgarligining qiyosiy ko'rsatkichlari Jadval 2 № п/п Rivojlanish ko'rsatkichlari Statistik ko'rsatkichlar x - m Farqlarning ishonchliligi Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo’lgan bolalar M Aqliy rivojlanishid a nuqsoni bo’lgan bolalar-M 1 O’S (ml) 1216±14.3 1210±25.0 Р>0.05 22 2 EKG (sm) 3.3±0.12 3.8±0.12 Р<0.05 3 MTS (ballar) 3.5±0.05 4.2±0.06 Р<0.05 4 BD пр.(kg) 10.5±0.17 10.6±0.16 Р>0.05 5 BD лев.(kg) 10.7±0.16 9.8±0.17 Р<0.05 M -6 yoshli me ’ yorda rivojlanayotgan bolalar ( n \ u 003 d 100); KA - ko ' krak alanasi ; O ' S - o ' pka sig ' imi ; BD - barmoq dinamometriyasi ; MTS - Martine tajriba sinovi . Jadvaldan ko ' rinib turibdiki , tuzatish guruhlarining sinovdan o ' tgan bolalaridagi o ' rtacha ko ' rsatkichlar ommaviy maktabgacha ta ' lim muassasalari tarbiyalanuvchilarining ko ' rsatkichlaridan farq qilmaydi . Ko ' krak qafasi EKGsining ko ' rsatkichi sezilarli darajada farq qiladi , aqliy rivojlanishida nuqsoni bo ’ lgan bolalar bo ' lgan katta maktabgacha yoshdagi bolalar guruhida u 3,8 sm ga nisbatan 3,3 sm ga teng . Funktsional rivojlanishdagi eksperimental guruhidagi eng katta og ' ish yurak - qon tomir tizimining zo ’ riqishga reaktsiyasini tavsiflovchi Martine zo ’ riqish testining ko ' rsatkichlari bilan namoyon bo ' ladi . Bu erda sub ' ektlarning o ' rtacha ko ' rsatkichlari aqliy rivojlanishida nuqsoni bo ’ lgan bolalar guruhida 3,5 ballni , nazorat guruhida 4,2 ballni tashkil etdi , farqlarning ishonchliligi aniqlandi . Olingan natijalar to ' liq rivojlanayotgan tengdoshlariga nisbatan rivojlanishida nuqsoni bo ' lgan bolalarning jismoniy ko ' rsatkichlarining past darajasi haqidagi nazariy taxminlarni tasdiqladi va boshqa olimlarning ushbu eksperiment bo ' yicha olib borgan tadqiqotlari natijalariga to ' g ' ri keldi . Qo'l dinamometriyasining ko'rsatkichlari juda qiziq. O'ng qo'lning kuch ko'rsatkichlarida sub'ektlar katta farqlarga ega emaslar, Eks. guruhida u 10,5 kg, Haz.gr. - 10,6 kg ni tashkil etdi. Chap qo'lning ko'rsatkichlariga ko'ra, u nazorat guruhlari tarbiyalanuvchilari orasida 9,8 kg ga nisbatan 10,7 kg ni tashkil etdi. Ushbu sinovni o'tkazishda aqliy 23 rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalarning 40 foizida chap qo'l o'ngdan kuchliroq’ bo'lib chiqdi, ammo eksperimental guruhdagi bolalarning umumiy sonidan atigi ikki kishi chapaqaydir. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalar bilan og'rigan bolalarda ’ harakatlarning chap tomonini miya faoliyatining o'ziga xos xususiyati, xususan, o'ng va chap yarim sharlarning turli xil faoliyati va inson funktsiyalarini o'zaro boshqarish bilan izohlash mumkin (miyaning chap yarim shari inson miyasining o'ng tomonini, fikrlash va nutqning to'liq rivojlanishini boshqaradi), va o'ng yarim shar tananing chap qismini, emotsiyalarning namoyon bo'lishini va jismoniy rivojlanishni boshqaradi. Shuningdek, aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan Bolalar rivojlanishining ushbu ’ xususiyati aqliy zaiflik natijasida chap tomonlama gemisindromning belgilari bilan izohlanishi mumkin. Bu o rganilayotgan bolalarning miya faoliyatini neyrofiziologik ’ tadqiqotlar bilan tasdiqlanadi, bu intellektual faoliyatda chap yarim sharning, ayniqsa uning frontal peshona qismining ishtirokini pasayishini ko'rsatadi. Biroq, bu taxminlar yanada chuqurroq ilmiy izlanishlarni talab qiladi. 24 2.2. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarda affektiv buzilishni tadqiqot natijalari tahlili Aqli zaif bolalarning ota-onalarining yarmidan ko'pi o'z farzandlari “O rdakcha” yoki “Bo g irsoq kabi ertaklarni yaxshi ko'rishlarini yozishgan. Bu’ ’ ’ ” yosh guruhlarga mos hol. Qolganlari bolalar shunchaki ertaklarni yoki “hamma narsani” yaxshi ko'rishlarini yozishdi. Me yorda namunadagi bolalarning ota-onalari ’ bolalarga o'qigan asarlarining nomlarini aniq yozishgan (masalan, "Qizil qalpoqcha", "Oy bola", turli ertaklar h amda boshqalarning hikoyalarini ajratib ko'rsatgan). Ulardan o'ntasi bolalar entsiklopediyalari yoki boshqa ta'limiy kitoblarni yaxshi ko'rishini yozgan. Bunday javoblar shuni ko'rsatadiki, me'yoriy namunadagi bolalar aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalar bilan taqqoslaganda, ularning yoshga bog'liq rivojlanish darajasiga mos keladigan kognitiv qiziqishlar ko'proq rivojlangan. “Farzandingiz rasm chizishni yaxshi ko'radimi?” ikki guruhning ota-onalari “ha” deb javob berishdi. So'rovda qatnashgan 60 ta ota-onadan faqat bittasi tartibga soluvchi rivojlanayotgan guruh va rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalar guruhidan uchtasi o'z farzandlari rasm chizishni unchalik yoqtirmasligini yozgan. Farqlar shuni 25 ko'rsatdiki, aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bir guruh bolalarning ota-onalari oddiy javoblar bilan cheklangan, masalan: “sevadi” yoki “mashinalarni chizadi”. Me yorda rivojlanayotgan bolalarning ota-onalari bolalar nimani chizishlari haqida’ batafsilroq yozdilar: “hayvonlar”, “mashinalar”, oddiy sxemalar, “tabiat, odamlar” va boshqalar. Bu, bir tomondan, vizual faoliyat me yorda namunadagi bolalarda yuqori ’ texnik va mazmunli darajada, aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalarda esa syujetlar oddiy va cheklangan ekanligini ko'rsatadi. Boshqa tomondan, biz rivojlanish kechikishi bo'lgan bolalarning ota-onalari o'z farzandlarining faoliyati va qiziqishlari haqida kamroq ma'lumotga ega ekanligini payqashimiz mumkin. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalar 17% katta raqamlarni, 43% o'rta raqamlarni va 40% kichik raqamlarni chizishdi. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo ' lgan va me ’ yorda rivojlanayotgan bolalar Chizgan rasm lari ni o'lchami ning farqlari Diagramma 1. “Odamning chizilgan rasmining kattaligi” ko'rsatkichi bo'yicha statistik 26 jihatdan ahamiyatli farqlar topilmadi. Ikkala guruhdagi bolalarning deyarli yarmida odamning tasviri kichik edi . U varaqning 1/3 qismini yoki undan kamini egallagan . Yuqorida ta ' kidlab o ' tilganidek , raqamlarning bunday tasviri tashvish , hissiy qaramlik , noqulaylik va qattiqqo ' llik hissi , o ' z qadrsizligi va ahamiyatsizligi hissi haqida gapirish mumkin . Misol tariqasida Sh.Ahmadovning rasmini keltiramiz (2-rasm). 2). 27 Rasm 2. Sh.Ahmadovning chizgan rasmi. Sh.Ahmadov odatda rivojlanayotgan bola, 6 yoshda. Uning tushuntirishiga ko ' ra , u soyabon ostida turgan 5 yoshli bolani ( rasm muallifining yoshidan kichikroq ) chizgan . Yomg ' ir yog ' moqda . Tasvirlangan odamning kichkina kattaligi , bulutlardan yomg ' ir yog ' ayotgani tasvirlangan tomchilar tarbiyachilar va ota - onalarning bola ko ' pincha yomon kayfiyatga moyil , jahldor va asabiy ekanligi haqidagi shikoyatlarini tasdiqlaydi . Chizilgan rasmning bezovta qiluvchi syujeti bilan odamning keng oyoqlari va kichkina oyoqlari va er chizig ' idan iborat bo ' lgan tayanchning ishonchliligi to ' qnashadi . Ko ' tarilgan qo ' llar va ta ' kidlangan barmoqlar bostirilgan tajovuz haqida gapiradi . Dvigatel kuchlanishining chayqalishi odamning qo ' llari va oyoqlari sohasidagi kuchli soyalarda , umuman rasmda ko ' rinadi . Eng yaxshisiga umid bulutlar ortidan ko ' rinadigan quyosh va soyabon shaklida yomg ' irdan himoya 28 qilishdir . Ko'pgina hollarda, bolalar bir jinsdagi odamni chizishadi. Agar bola qarama- qarshi jinsdagi odamni chizgan bo'lsa, bu bola boshqa jinsdagi o zi uchun muhim’ bo lgan kattalar bilan tanishishini anglatishi mumkin (masalan, bola onaning ta'siri ’ ostida ayol figurasini chizadi). Bolaning jinsi u tasvirlagan rasmga mos kelganda, bizning tadqiqotimiz natijalari quyidagicha: me yorda guruhdagi to'rtta bolada va aqliy zaiflik guruhidagi ’ ikkita bolada jins mos kelmadi. Bola mezonidagi farqlar statistik jihatdan ahamiyatli emas. Masalan, N.Sultonovning chizgan rasmi. (rasm. 3). Rasm 3. N.Sultonov ning chizgan rasmi . N.Sultonov – “aqliy zaiflik” diagnozi qo'yilgan 6 yosh u 7 oylik bola. U besh yoshli qizni chizdi. Shakl varaqning pastki chap qismida, kichik o'lchamda joylashgan. Chizuvchining motor zo'riqishi insonning butun tanasini soyalashda namoyon bo'ldi. Oyoqlari ingichka, to ’ pig ’ idan pastki qismi yo'q, jismoniy etishmovchilik hissi paydo bo'ladi. Aslida, N.Sultonov jismoniy rivojlanishda orqada qolmoqda, sog'lig'i yomon, ko'pincha kasal. Biroq, N.Sultonovning o'zi tomonidan 29 chizilgan rasmga ko'ra, qizning kayfiyati yaxshi, u kul y a p di. “Odamning rasmini” hissiy ekspressivlik nuqtai nazaridan baholashda biz hissiy sohaning bir nechta xususiyatlarini aniqladik: - emotsiyalarning qutuplulugu ( ijobiy yoki salbiy); - modallik (qanday emotsiya); - kuch yoki intensivlik, emotsiyalar; - emotsiyalarning murakkabligi; - hissiy barqarorlik; - o'ziga nisbatan hissiy va qadriyat munosabati (yoki o'zini qabul qilish”).“ “Inson rasmlari” natijalarini tahlil qilishda biz ekspert baholash metodidan foydalandik. Me yorda jihatdan rivojlanayotgan bolalarda inson rasmlarining 54% va aqliy ’ rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarda 33% ijobiy hissiy tonga ega edi. Salbiy his - tuyg'ular bilan ifodalangan chizmalar mos ravishda 19 va 24%, emotsiyalar “aralashgan” rasmlar esa 27 va 43% ni tashkil etdi. Rivojlanish kechikishi bo'lgan bolalarda aralash, murakkab hissiy holatlar ifodalangan, ko'pincha salbiy tondagi, masalan, “g'azab va tashvish” va yorqin salbiy chizmalar sezilarli darajada ko'proq: me yorda rivojlanayotgan bolalarda 67% va 46%. ’ Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan Bolalarga xos bo'lgan birinchi darajali ’ mexanizmlarning rivojlanishidagi disfunktsiya aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan ’ Bolalarning bir qismini o'zaro ta'sir sharoitida boshqa odamlarda muloqotning hissiy tarkibiy qismlarining o'zgarishi intensivligini noto'g'ri baholashiga olib keladi. Bolalar aloqa masofasining kutilmagan o'zgarishiga, ovoz kuchining o'zgarishiga, shuningdek, vizual va taktil aloqaning intensivligiga nisbatan sezgirlikni namoyon etadilar. Aynan ularning affektiv sohasining ushbu xususiyatlari ushbu guruh bolalarining ijtimoiy moslashuvdagi qiyinchiliklarini va ularning kommunikativ ehtiyojlarining pasayishini tushuntirishi mumkin. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalarning bir qismida aniqlangan ’ 30 ikkinchi darajali disfunktsiya ushbu guruh bolalarining stereotipik xulq-atvorga bo'lgan istagini, kerak bo'lganda yangi faoliyatga o'tish, yangi sharoitlarga ko'nikish qobiliyatini tushuntiradi. Ba'zi hollarda bunday bolalarda qo'rquv va tajovuzning paydo bo'lishi ikkinchi darajali mexanizmlarning nomukammalligi bilan bog'liq bo'lishi mumkin, shuning uchun bu holatlarni tuzatish bolalarda ushbu salbiy ko'rinishlarning paydo bo'lish sabablarini yangi tushunishga asoslangan bo'lishi kerak, bu nafaqat ushbu mexanizmlarni takomillashtirish va barqarorlashtirishga qaratilgan bo'lishi kerak. Uchinchi darajali gipofunktsiya ba'zi bolalarda aniqlangan dunyoni faol rivojlantirish istagining pasayishi, ularning imkoniyatlarini etarlicha baholash qobiliyatining buzilishi va beqaror sharoitlarda noaniqlik bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Ushbu guruh bolalarining affektiv sohasining xususiyatlarini bilish, shuningdek, tajovuzkor namoyishlar va qo'rquvlarning sabablari va turlarini baholash va tushunishga, ushbu holatlarning oldini olishga, bolalarning xatti-harakatlarida muvaffaqiyatsizlikka uchragan vaziyatda javob berishning etarli bo'lmagan metodlarini birlashtirmaslikka imkon beradi. Bu o'z-o'zini hurmat qilish va da'volar darajasini shakllantirishga ta'sir qiladi. Ba'zi bolalarda aniqlangan to'rtinchi darajali gipotenziya ularning kommunikativ ehtiyojlari, ijtimoiy emotsiyalarining rivojlanishiga, ularning ijtimoiy tajribani qabul qilish qobiliyatini shakllantirishga, ularni hayotlarida boshqarishga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Xulq-atvorni affektiv tashkil etishda nazorat darajasining "roli" ni bilish bola uchun muhim bo'lgan ijtimoiy tajribalarni tuzatishga yordam beradi. Bundan tashqari, ushbu bilim tuzatish ta'sirini faqat xatti- harakatlardagi o'zboshimchalik shakllarini rivojlantirish bilan cheklash mumkin emasligini unutishga imkon bermaydi. Affektiv sohani tuzatishda xulq-atvorni affektiv tashkil etishning turli darajalariga xos bo'lgan barcha taassurotlar, barcha mexanizmlar va tajribalarga murojaat qilish kerak. Aqliy rivojlanishida nuqsoni 31 bo lgan bolalarning affektiv sohasining xususiyatlarini diagnostika qilish va’ tuzatishda tizimli yondashuv tamoyillariga rioya qilish muhimdir. BeO-TEST diagnostika metodologiyasining imkoniyatlaridan foydalangan holda, aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalarning affektiv sohasining ’ tuzilishini aniqlaydigan bolaning xatti-harakatlarini kuzatish uchun ishlab chiqilgan sxemaga asoslanib, aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalarda xatti- ’ harakatlarning affektiv tashkil etish xususiyatlarini uning maktabda bo'lishining dastlabki davrida aniqlash mumkin. Bu quyidagilarga imkon beradi; bolaning affektiv moslashuvidagi muammolarning oldini olish va psixologlar va o'qituvchilar uchun ushbu bolalarni rivojlantirish va tuzatish bo'yicha samarali tavsiyalar ishlab chiqish. “Insonni chizish” metodologiyasi natijalarini tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, ikkala guruh bolalarida ham hissiy va shaxsiy sohada o'xshash psixologik xususiyatlar va muammolar mavjud. Biroq, aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalarda chizmalardagi emotsiyalar ko'pincha “bir-birining ustiga chiqadi”, go'yo bu bolalar o'zlarining muammolarini keskin his qilishlarini, masalan, ratsionalizatsiya kabi himoya mexanizmlaridan foydalanmasdan, nutq orqali o'zlarini etarli darajada ifoda eta olmasliklarini bildirgandekdir. Aloqa sohasida ham muammolarga duch kelgan bu bolalar, shuningdek, ijtimoiy hayotidagi muhim kattalar bilan munosabatlarni o'rnatolmaydilar. Bolalarning emotsiyalari va his-tuyg'ularining namoyon bo'lishini baholash uchun biz “oilaviy rasm testidan foydalandik. Ekspert baholari va “oilaviy rasm” ” yordamida hissiy ekspressivlikning proektsiyasi sifatida qaraldi. Ushbu rasmlarni tahlil qilishda biz “inson rasmlari”dagi kabi hissiy sohaning bir xil xususiyatlarini ko'rib chiqdik. 32 II-bob uchun xulosa Turli xil rivojlanish nuqsonlari bo'lgan bolaning madaniyatiga “o'sishni” ta'minlaydigan ta'lim modelining yo'nalishini belgilab, L.S.Vigotskiy “ijodiy pedagogikaga o'tish kerakligini ta'kidlagan. Shuningdek, u maktabgacha yoshdagi” bolaning shaxsini shakllantirishda, uning aqliy funktsiyalarini tartibga solishda etakchi rol hissiy sohaga tegishli ekanligini ta'kidlaydi, aynan bola ruhiyatining o'ziga xos xususiyati unga san'atning hissiy ta'sirining kuchi bilan bog'liq. Psixologik va pedagogik korreksiyaga mos keladigan hissiy sohaning rivojlanishidagi buzilishlar (shuningdek, umuman psixikaning rivojlanishidagi og'ishlar) uning “past norma”dan tashqariga chiqmaydigan va organik buzilishlar tufayli yuzaga kelmaydigan ijtimoiy talablar va taxminlar tizimiga mos kelmasligi bilan bog'liq. Tajribamizning dastlabki bosqichlarida maktabgacha yoshdagi bolalarning hissiy buzilishlarining xususiyatlarini o'rganish bo'yicha empirik tadqiqotlar o'tkazildi. Hammasi bo'lib, 5 yoshdan 6 yoshgacha bo'lgan 99 bola aniqlash tajribasida ishtirok etdi. Tadqiqotni o'tkazish uchun ikkita guruh aniqlandi. Eksperimental guruhga (EG) psixogen kelib chiqishi aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan, atrof-muhitning noqulay sharoitlari bilan bog'liq bo'lgan, erta paydo bo'lgan, uzoq muddatli ta'sir ko'rsatadigan va bolaning ruhiyatiga shikast etkazuvchi ta'sir ko'rsatadigan bolalar kiritilgan. Nazorat guruhi (NG) intellektual rivojlanishi yosh me'yorlariga mos keladigan bolalar edi. Diagnostik tadqiqot aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalarda hissiy ’ sohadagi ichki tuzilmalarning murakkabligi va bir xil bo lmaganligini aniqlashga ’ imkon berdi. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalar bilan katta yoshdagi ’ maktabgacha yoshdagi bolalarda kattalar yoki tengdoshlarning e'tiborini jalb qilishga qaratilgan turli xil xatti-harakatlarda namoyon bo'ladigan hissiy buzilishlarning quyidagi situatsion xususiyatlari aniqlandi (tajovuz, isteriya). Hissiy buzilishlarning vaziyatdan tashqari xususiyatlari hissiy beqarorlik, xavotir, kayfiyatning eyforiyadan 33 disforiyaga tez-tez o'zgarishi bilan ifodalanadi. Hissiy holatlarning o'xshash qutubliligu boshqa odamlar, tengdoshlar va kattalar bilan munosabatlarda kuzatiladi. 34 Xulosa Emotsiyalar muammosi zamonaviy psixologiya fanida dolzarb masalalardan biridir. Emotsiyalar inson hayotida juda aniq namoyon bo'lishiga va shaxsning barcha darajalarida namoyon bo'ladigan ruhiy shakllanishlarga qaramay, ular hali ham kam o'rganilgan va ular haqidagi bilimlar deyarli tuzilmagan. Emotsiyalar muammosini chuqur o'rganish psixologiya fanining turli sohalarining birgalikdagi sa'y-harakatlari bilan mumkin, xususan, bolalar psixologiyasi va neyron -, patopsixologiya katta hissa qo'shishi mumkin. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalar bilan bolaning’ shaxsining hissiy sohasining xususiyatlarini o'rganish sizga emotsiyalar haqidagi bilimlarni aniqlashtirish va batafsil bayon qilish imkonini beradi. Ish natijalarini muhokama qilishda quyidagi jihatlarni ta'kidlayman. Birinchidan, olingan natijalarning umumiy psixologiya uchun, hissiy namoyon bo'lish va hayotiy vaziyatlarga javob berishning turli naqshlaridan tashkil topgan his - tuyg'ular va hissiy-shaxsiy soha haqidagi xolatlarni aniqlashtirish va tuzishda katta ahamiyatga ega. Zamonaviy umumiy psixologiyada emotsiyalar inson xatti- harakatlarini tartibga soluvchi va rag'batlantiruvchi turli funktsiyalarni bajaradigan murakkab psixologik shakllanishlar sifatida qaraladi. Tadqiqot shuni ko'rsatadiki, aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalarda ’ intrauterin rivojlanish davridan boshlab miyaning organik shikastlanishi (miya tomchisi) mavjud bo'lib, bu hissiy va shaxsiy sohaning rivojlanishidagi bir qator og'ishlarning shakllanishiga olib keladi. Miyaning polimorfik shikastlanishi natijasida hissiy soha (shaxs rivojlanishining asosi) va uning turli xil ko'rinishlari birinchi navbatda azoblanadi. Tadqiqot natijalari hissiy va shaxsiy sohaning darajadagi tashkil etilishi haqidagi umumiy g'oyalarni tasdiqlaydi. Hissiy namoyon bo'lishning uchta asosiy darajasini ajratish mumkin: hissiy javoblar, hissiy holatlar va hissiy va shaxsiy fazilatlar. Darajali shaxsning hissiy sohasi namoyon bo'lishining ambivalentsiyasini 35 tushunishga imkon beradi, bunda qarama-qarshilik, hissiy holatlarning nomuvofiqligi qayd etiladi ushbu tadqiqotda olingan eksperimental material maktabgacha yoshdagi aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalarning hissiy shaxsiy sohasining’ xususiyatlariga oid bir qator savollarga javob berishi imkon beradi. 36 Tavsiya Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarda affektiv buzilishi bo'lgan bolalarni ishlash va tarbiyalash bo'yicha ota-onalar va o'qituvchilar uchun tavsiyalar. Ota-onalar va o'qituvchilar uchun tavsiyalar sifatida musiqiy folklordan foydalanishni tavsiya etish mumkin. Musiqiy folklor hissiy buzilishlarni tuzatish vositasi sifatida qaraladi, ijtimoiy reabilitatsiyaga hissa qo'shadi, aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarning sog'lom muhit bilan hissiy o'zaro ta'sirini yanada ochiq va oshkor qilish, psixikaning kompensatsion imkoniyatlarini yangilash uchun sharoit yaratish uchun mo'ljallangan, u affektiv tarkibiy qismlari bilan bog'liq. Musiqiy folklorning imkoniyatlarini aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarning hissiy buzilishlarini tuzatish vositasi sifatida ko'rib chiqsak aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalar, biz psixologik va pedagogik’ faoliyat haqida gapirishimiz mumkin, ya'ni bolaning rivojlanishidagi buzilishlarni tuzatishga qaratilgan tuzatish pedagogik choralari to'plami shular jumlasidandir. Bizning tadqiqotimizda musiqiy folklor vositasi aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalarning xatti-harakatlaridagi hissiy buzilishlarni tuzatish, uning barcha ’ parametrlarini rivojlantirish, shuningdek, uning affektiv tarkibiy qismlari bilan bog'liq psixikaning kompensatsion imkoniyatlarini yangilashdan iborat bo lgan maqsadga ’ erishishga yordam beradi. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalar bilan og rigan maktabgacha ’ ’ katta yoshdagi bolalarda tajribada aniqlangan o'ziga xos hissiy buzilishlarga muvofiq, shakllantiruvchi eksperimentning maqsadi aniqlandi: musiqiy folklor yordamida ushbu toifadagi bolalarda xatti-harakatlardagi hissiy buzilishlarni tuzatish va rivojlantirish dasturini yaratish mumkin. 37 Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati 1. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi inson manfaatlarini ta minlash– ’ taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O zbekiston , 2017. “ ” ’ 2. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik ’ har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lishi kerak. O zbekiston – ’ ’ Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag ishlangan majlisidagi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. // Xalq so’zi ’ gazetasi, 2017.16 yanvar, №11 3. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. “O’zbekiston”, 2017. 4. O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi. O zbekiston Respublikasi Prezidentining PF49-47 sonli Farmoni. ’ O zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari to plami, 2017 yil, 7 fevral. ’ ’ 5. Karimov I.A. O zbekiston kelajagi buyuk davlat O zbekiston 1996. “ ” ’ ’ 6. Karimov I.A. Yuksak ma naviyat yengilmas kuch Manaviyat 2008 “ ” ’ 7. А.Д.Гонеев, Н.И.Лифинцева, Н.В.Ялпаева - Основы коррекционной педагогики, - М., 2009 г. 8. Белопольская Н.Л. Психологическая диагностика личности детей с задержкой психического развития. - М.: Изд-во УРАО, 2009. - 148 с. 9. Березин Ф.Б. Психологическая и психофизическая адаптация человека. - Л., 2008.-201 с. 10. Берне Р. Развитие Я-концепции и воспитание. - М.: Знание, 2006. - 64 с. 11. Блинков Ю.А., Мордич Л.Н. Основные принципы психологической реабилитации детей с задержкой психического развития. // Вестник психосоциальной и коррекционно-реабилитационной работь - 2001. -№1.-С. 17. 12. Бодалев А.А., Столин В.В. Общая психодиагностика. - СПб.: Изд-во 38 «Речь», 2000-440с. 13. Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. (Психологическое исследование).- М.: Просвещение, 2008. - 464 с. 14. Брагина Н.Н., Доброхотова Т.А. Функциональные асимметрии человека. - М.: Медицина, 2008.-240 с. 15. Бреслав Г.М. Эмоциональные особенности формирования личности в детстве: Норма и отклонения. - М.: Педагогика, 2000. - 144 с. 16. БреславГ.М. Эмоциональное особенности формирования личности в детстве, норма и отклонение. М., 2000. С. 4. 17. Булыгина В.В. Наследственная артериальная гипертензия: исследование в онтогенезе катехоламинов мозга и гипофазарно-адренокортикальной функции: Дис. канд. биол. наук: 03.00. 13 - Новосибирск, 2008. -157 с. 18. Василюк Ф.Е. Психология переживания (анализ преодоления критических ситуаций). - М.: МГУ, 2004. - 200 с. З.З. Вилюнас В.К. Психология эмоциональных явлений. - М., 2006. -143 с. 19. Вилюнас В.К. Психологические механизмы волевой регуyции. - М.: МГУ, 2000.-288 с. 20. Витакер К. Полночные размышления семейного терапевта. - М.: Независимая фир.ма «Класс», 2008. 21. Власова Т.А., Певзнер М.С. О детях с отклонениями в развитии. / Хрестоматия по психологии сост. Мироненко В.В., ред. Петровского А.В., Москва, 2007.-422 с. 22. Вопросы психологии ребенка дошкольного возраста. / Сборник статей под редакцией А.Н.Леонтьева и А.В. Запорожец. - М., 2005. - 143 с. 23. Вунд В. Очерки психологии. Пер. с нем. - М., 2007. - 369 с. 41 24. Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 т.: Т. 5.- М., I960.- 485 с. 25. Выготский Л.С. Психология. - М.: «ЭКСМО - Пресс», 2000. - 1008 с. (Серия «Мир психологии»). 39 26. Выготский Л.С. Развитие высших психических функций. - М.: Изд-во АПН РСФСР, 2000. 27. ВыготскийЛ.С Основы дефектологии// Собр. соч. М., 2003. Т. 5. 28. Ганушкин П.Б. Избранные труды.- М.: Медицина, 2004. - 292 с. м 29. Гаспарова Е. Страхи у детей. // Дошкольное воспитание. - 2001. - № 3. - С . 75-80. 30. Гаспарова Е., Гурьева В.А. Что делать со страхом // Дошкольное воспитание.- 2001 . -№5. -С . 48-53. 31. Гозман Л.Я. Психология эмоциональных отношений.- М.: Изд-во МГУ, 2007.- 167 с. 40

Maktabgacha yoshdagi bolalarning xatti-harakatlarini affektivligi xususiyatlari

Sotib olish