Maktabgacha yoshdagi bolalarning xatti-harakatlarini affektivligi xususiyatlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	895.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	31 May 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

ISROILJONOVLAR

Ro'yxatga olish sanasi 31 May 2024

19 Sotish

Maktabgacha yoshdagi bolalarning xatti-harakatlarini affektivligi xususiyatlari

Sotib olish

Mundarija
Kirish
1-bob. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi
bolalarda affektiv buzilish muammosini nazariy ko'rib chiqish .………… 3
1.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda aqliy zaiflik tushunchasi va mohiyati… 7
1.2. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarda
affektiv buzilish . . ..
……………………… ……………… …………………… 7
1.3. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarda
affektiv buzilish terapiyasining asoslari. . ..
……………… …………………… 13
I-bob uchun xulosa . . ....
……………… ……………… ……………………… 17
2-bob. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi
bolalarda affektiv buzilishni amaliy o'rganish .
……………… …………… 18
2.1. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarda
affektiv buzilishni tadqiqot dasturi . . .
……………… ……………… ………… 18
2.2. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarda
affektiv buzilishni tadqiqot natijalari tahlili . .
……………… ………………… 23
II-bob uchn xulosa . . .
……………… ……………… ………………………… 30
Xulosa . . .. . . ..
……………… ……………… ……………… …… ……… ……… 32
Tavsiya . . .
……………… ……………… ……………… ……………………… 34
Foydalanilgan adabiyotlar ro ' yxati . . ..
……………… ……………… ……… 35
2

Kirish
O ' zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov “ Toki hayot
davom etar ekan , ta ' lim ham , tarbiya ham zamon o ' rtaga qo ' yayotgan yangi - yangi
talablarga ko ' ra muttasil ravishda o ' zgarib , yangilanib boraveradi . Faqat biz bu
sohadagi dastlabki qadamlarni to ' g ' ri qo ' ya olsak , poydevorni mustahkam qilib barpo
etsak , men shunga ishonamanki , bugungi avlod bizning qilgan ishlarimizni ehtirom va
minnatdorchilik tuyg ' usi bilan eslaydi .-
” deya e ' tirof etgan edilar ! Ma'lumki har bir fan
o'zining yuzaga kelish, rivojlanish, taraqqiy qilish tarixiga, qonuniyatlariga ega.
Aqli zaif bolalarni o'rganishning mumkinligi va zarurligi, ularni o'qitish,
tarbiyalash kerakligi, tibbiyot, xususan psixiatriyaning rivoji bilan uzviy bog'liq.
XVIII asr ohirlari XIX asr boshlarida aqli zaif bolalarni davolash, tarbiyalash,
o'qitishga oid ma'lum qarashlar yuzaga keldi va shakllana boshladi.
Bilamizki aqli zaif bolalar psixologiyasi fani ham ma'lum rivojlanish tarixiga
ega. Inson ruhiyatini o'rganish nihoyatda murakkab. Diagnostika ishlari uchun,
yordamchi maktablarni butlash uchun bolalar ruhiyatini o'rganish juda zarur
hisoblanadi, chunki yordamchi maktablardagi ta'lim-tarbiyani samarali olib borish
uchun ham bu boradigi ma'lumotlar kerak. Inson ruhiyatini atroflicha o'rganish
kishidan har tomonlama bilim va malakalar bo'lishi talab etilishi bilan bir qatorda
bilim, yetarlicha hayotiy tajriba ham talab etiladi. Aqli zaif bola ruhiyatining o'ziga
xos xususiyatlarini bilish asosida ular bilan olib boriladigan o'quv tarbiyaviy ishlar
mazmun-mohiyati belgilanadi. Aqli zaif bolalarning shaxsiy hujjatlari bilan tanisha
borib, o'qituvchi, tarbiyachi bolaning kasallik tarixi, kasallik qoldirgan asorat
xususiyatlarini tahlil qiladi. Aqli zaif bolalarni o'rganish yuzasidan ko'plab olimlar
tomonidan izlanish va o'rganishlar olib borilgan. Bu borada L.S.Vigotskiy,
T.A.Vlasova, L.V.Zankov, G.E.Suxaryova, M.S.Pevzner, L.S.Rubinshteyn kabi yetuk
psixolog va olimlarning olib borgan izlanishlari, tadqiqodlari va ular tomonidan
yaratilgan metodikalaridan hozirgi kunda keng foydalanib kelinmoqda. Olimlar
tomonidan aqli zaif o'quvchilarning idrok, tafakkur, xotira, diqqat, nutq kabi
3

psixologik xususiyatlari atroflicha o'rganilgan. Fazoviy buzilishlar aqli zaif bolalarda
kuzatiladigan eng ko'p tarqalgan va eng ko'p uchraydigan nuqsonlardan biridir.
T.N.Belovinaning ta'kidlashicha, fazoni idrok etish har xil nuqsonli a'zolarning
turli hil intermodal aloqalariga asoslanadi. Fazoda komponentning to'liqligi ko'zga
ta'sir etayotgan turli funksiyalarga bog'liq: uning o'tkirligiga, pertseptiv maydoniga,
ko'z o'lchagichga va b.q. Negaki, aqli zaif bolalar bu darajaga to liq yetgan‘
bo lmaydilar.
‘
Aqli zaif bolalarga xos bo'lgan uyatchanlik va xarakatlar koordinatsiyasining
kamligi, bolaga nisbatan yaqinda turgan narsalar bilan ko'rib tanishishning
shakllanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Barcha nosog'lom tendentsiyalarning paydo bo'lishi bolalik davrida sezilishi va
ogohlantirilishi kerak. Bola uni qanday tarbiyalaganligi uchun aybdor emas. Barcha
mas'uliyat butunlay uning ota-onasi va o'qituvchilariga tegishli. Bizga xotirjamlik,
chidamlilik, qat'iyatlilik, sabr-toqat va qat'iyat kerak.
Bugungi kunda ko p xollarda ijtimoiy kayfiyatning buzilishi bir qator salbiy
’
hodisalarni keltirib chiqarmoqda. Xayotiy vaziyatlarning murakkabligi, moliyaviy
munosabatlar, ishsizlik, uy-joy muammolari affektiv holatlarining paydo bo lishiga
’
sabab bo'ladi. Bu bilan hissiy stress holatida sodir etilgan jinoyatlar soni ham
ko'paymoqda. Shuning uchun psixologiyada affektiv xatti-harakatlarning sabablari,
rivojlanishi va xususiyatlarini o'rganish alohida ahamiyatgaega. Bundan tashqari,
zamonaviy jamiyatda qo'pollik, beparvolikning oshishi, ishdagi qiyinchiliklar juda
keng tarqalgan. Mojarolar paydo bo'lishining ushbu va boshqa ijtimoiy-psixologik
omillari psixologlar tomonidan insonning affektiv holatlari darajasini pasaytirish
uchun doimiy ravishda o'rganilishi kerak, bu esa o'z navbatida nafaqat sub'ektlar
o'rtasidagi munosabatlarning mohiyatini yaxshilash, balki jamiyat rivojlanish
darajasini oshirish uchun ham zarurdir. Affektlarni o'rganish bilan bog'liq sub'ektiv
psixologiyaning vazifasi ularni har tomonlama tavsiflashdir va ob'ektiv psixologik
yondashuv muammosi affektiv xatti-harakatlarni tushuntirish, affektiv reaktsiyaning
4

paydo bo'lishiga olib keladigan sabablar va mexanizmlarni o'rganishdir.
Affekt stressga eng yaqin va u shunga o'xshash funktsiyalarni bajaradi. Shuning
uchun, ko'pincha mashhur adabiyotlarda bu holatlar chalkashib ketadi. Biroq, stress
uzoqroq va kamroq kuchli hissiy holatdir, lekin eng muhimi, stressli odam o'z xatti-
harakatlarini oqilona nazorat qilishni yo'qotmaydi.
Bola kattalarni biz kabi ko'rmaydi. U boshqa odamning ichki mohiyatini
intuitiv ravishda his qiladi va tashqi ko'rinishini bevosita sezadi.
Jamiyat bolaga kelajakdagi a'zosi sifatida juda aniq me'yor va talablarni
qo'yadi. Ularga rioya qilishni o'rganish kerak. Va hozircha bunga faqat ikkita yo'l bor:
yoki bolaning o'zi u yoki bu xatti-harakat normasini bajarishni xohlashini tashkil
qilish yoki uni majburlash. Uchinchi yo'l ham bor - tez va samarali. Ammo bu katta
pedagogik mahorat, bolalarga bo'lgan muhabbat, ularning hayotiga qiziqishni talab
qiladi. Bu ijtimoiy me'yorlarning bajarilishini bola uchun yanada jozibador qilish
uchun mo'ljallangan. Bunday sabab bolaning kattalarni ma'qullash istagi, boshqa
odamga yoqimli bo lish istagining bo'lishi mavzuimizning dolzarbligini anglatadi.’
Tadqiqotimizning maqsadi aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalarning
adaptiv xatti-harakatlari va uning shaxsini shakllantirishda affektiv sohaning o'ziga
xos xususiyatlarini aniqlash.
Tadqiqotda quyidagi vazifalar qo'yildi va hal qilindi:
 maktabgacha yoshdagi bolalarning xatti-harakatlarini affektivligi haqida
umumiy tushuncha berish;
 olingan natijalarni umumlashtirish;
 maktabgacha yoshdagi bolalarning xatti-harakatlarini affektivligi
o rganishdan olingan natijalardan kelib chiqib xulosa va tavsiyalar berish.
’
Tadqiqot predmeti: maktabgacha yoshdagi aqliy zaif bolalarning xatti-
harakatlarini affektiv xususiyatlari.
Tadqiqot ob'ekti - maktabgacha yoshdagi bolalarning turli xil tug ma
’
bo lgan hissiy jihatdan rivojlanmagan bolalar va ularning me yorda rivojlanayotgan
’ ’
5

tengdoshlari.
Tadqiqot metodlari sifatida B.V.Zeigarnik tomonidan ishlab chiqilgan
biografik metod, bolalarning tabiiy sharoitda xatti-harakatlarini yo'naltirilgan kuzatish
metodi va bolalarning affektiv reaktsiyalarining xususiyatlarini aniqlashga qaratilgan
psixometrik proektsion metod keng qo'llanilgan.
Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati: Tadqiqot natijalari maktabgacha
yoshdagi bolalarning xatti-harakatlarini affektivligi bo'lgan bolalar bilan ishlashda
o'qituvchilar va psixologlar, defektologlarga qo lllanma bo lib xizmat qilishi’ ’
mumkin, shuningdek, ushbu tadqiqot maktabgacha yoshdagi bolalarning xatti-
harakatlarini affektivligi bo lgan bolalar oilasiga yordam berishda yangi
’
imkoniyatlar ochadi.
Tadqiqotning tuzilishi: tadqiqot ikki bob, besh paragraf, xulosa, tavsiyalar,
foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
6

1-bob. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarda
affektiv buzilish muammosini nazariy ko'rib chiqish
1.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda aqliy zaiflik tushunchasi va mohiyati
Yuqori aqliy funktsiyalarning me yorda shakllanishi va kechishi ma'lum miya’
zonalarining o'z vaqtida rivojlanishiga, shuningdek analizator tizimlarining o'zaro
affektiga, analizatorlararo aloqalarning shakllanishiga bog'liq [9; 4]. Neyropsixologiya
va maxsus psixologiya sohasidagi tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, Yuqori aqliy funktsiya
shakllanishi va rivojlanishining psixofiziologik darajasida aqliy rivojlanishning mumkin
bo'lgan mexanizmlaridan biri bu individual analizator tizimlarining emas, balki
ularning o'zaro bog'liqligi, bu esa rivojlanishning buzilishiga olib keladi [8; 5; 6]. Turli
xil analizator tizimlarining integral ishining buzilishi ko'pincha maktabgacha va
boshlang'ich maktab yoshidagi bolalarda rivojlanish anomaliyalarining sababi
hisoblanadi. Qayta tiklash va shakllantirish ishlarining samaradorligi ushbu integral
analizatorlararo aloqalarning shakllanishi, mustahkamligi va harakatchanligiga
bog'liqligi ham isbotlangan [13].
Aqliy sohaning g'ayritabiiy rivojlanishi bilan har qanday aqliy jarayonning
buzilishi tizimli affektga olib keladi. Aqliy rivojlanish anomaliyasi yoki uning
rivojlanmaganligi bo'lgan bolalarda kompensatsion jarayonlar sodir bo'ladi, shuning
uchun bolani o'rganayotganda siz nuqson va kompensatsiyani farqlay olishingiz
kerak. Bularning barchasi shuni ko'rsatadiki, buzilishlarni, funktsiyalarning
shakllanmaganligini yoki ularni o'zlashtirishdagi qiyinchiliklarni o'rganayotganda,
ushbu jarayonlarning genezisi va tuzilishi, ularning bolaning aqliy sohasidagi o'rni va
roli to'g'risida umumiy psixologik bilimlardan kelib chiqish kerak [12].
8

XX asrning so'nggi o'n yilliklarida aqliy va somatik rivojlanishida nuqsoni
bo'lgan bolalar sonining sezilarli darajada ko'payishi muammosi ayniqsa keskin
namoyon bo'ldi. Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti (JSST) ma'lumotlariga ko'ra,
tug'ilgan bolalarning atigi 20 foizi shartli ravishda sog'lomdir, qolganlari
psixofiziologik holatida yoki sog'liq va kasallik o'rtasida yuqori pozitsiyani egallaydi,
aqliy rivojlanishdan aziyat chekadi yoki kasal.
Aqliy zaiflik ya ni, aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalar ruhiy’ ’
kasalliklarning eng keng tarqalgan shakllaridan biridir. Aqliy rivojlanishida nuqsoni
bo lgan bolalar-bu irsiy, ijtimoiy-atrof-muhit va psixologik omillar ta'siri ostida
’
shakllanadigan individual aqliy hmda psixomotor funktsiyalarning yoki umuman
psixikaning etukligi bilan tavsiflangan bolaning aqliy rivojlanishining o'ziga xos turidir.
"Kechikish" atamasi vaqtinchalik (aqliy rivojlanish darajasining yoshga mos
kelmasligi) va shu bilan birga kechikishning vaqtinchalik xususiyatini ta'kidlaydi.
Tuzatish va sog'lomlashtirish ishlarining muvaffaqiyatini ta'minlash aqliy
rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalar bilan maktabgacha yoshdagi bolalarning
’
jismoniy rivojlanish xususiyatlarini o'rganishga yordam beradi. Bolalardagi affektiv
buzilishlarga kasallikning klinik ko'rinishida asosiy o'rinni egallagan, ularning davrida
fazaviy xususiyatlarga ega bo'lgan, shuningdek, hurujdan keyin avvalgi sog'lig'iga
qaytish bilan tavsiflangan kayfiyat buzilishi (uning ko'tarilishi yoki pasayishi) kiradi.
Bolalardagi melankoliklikning birinchi kasuistik holatlari XIX asr psixiatrlari
asarlarida tavsiflangan. [Kovalevskiy I. P., 1890; Esquirol J. E., 1838; Maudsley G.,
1867; Kraepelin E., 1883; Emminghaus H., 1887]. XX asr boshlarida, bir qator
mualliflar bolalar va o'spirinlarda jinnilik paydo bo'lishi ehtimoli haqida aniqroq
ma lumot bera boshladilar [V. F., 1904; Suxanov S. A., 1906; Serbskiy V. P., 1912;
’
Kannabih yu. V., 1914; Ziehen L., 1904]. Shu sabab keyinchalik, affektiv
kasalliklarning manik-depressiv psixoz haqida savollar paydo bo ldi [Bernshteyn A.
’
9

N., 1912; Shimo'n T. P., 1932; Gilyarovskiy V. A., 1935; Homburger A, 1926].
Bolalarda hissiy sohaning etuk emasligi, uning beqarorligi va ba zi sohada’
affekt namoyon bo'lishining aks etmasligi bilan bog'liq holda, ba'zi psixiatrlar erta
bolalik davrida affektiv kasalliklarning rivojlanishiga o z munosabatlarini bildirdi
’
[Lapides M. I., 1940; Ushakov G. K., 1973; Annel A, 1972; Kuhn V. va boshq., 1972;
Nissen L., 1977]. Bu masala 1971 yilda Evropa bolalar psixiatrlari Ittifoqining IV
Kongressi muhokamasiga qo'yildi, u erda bolalik depressiyasi to'g'risida ishonchli
ma'lumotlar taqdim etildi. Shundan so'ng bolalar va o'spirinlarda affektiv buzilishlar
bolalar psixiatriyasi mutaxassislarining aksariyati tomonidan tan olinib, ruhiy
kasalliklarning umumiy taksonomiyalariga kiritildi.
Hozirgi vaqtda bolalar va o'spirinlarda affektiv buzilishlar manik-depressiv
psixoz, ya'ni affektiv psixoz (zamonaviy terminologiyada) va uning engil shakllari -
siklotimiya, shizofreniya, reaktiv holatlar, shuningdek miyaning organik
shikastlanishlari doirasida ko'rib chiqilmoqda [Bashina V. M., Pivovarova G. N.,
1972; bashina V. M., 1980; Vrono M. Sh., 1983; Burelomova I. V., 1986; Danilova L.
yu., 1986; Iovchuk N. M., 1986; Simashkova N. V., 1986; Vorontsova E. A., 1988;
Korenev an., 1995; Corvell W. et al., 1980; Carlson L.A, 1984; Larralda M., Weller
R.A. et al., 1986; Nurcombe B. et al., 1989; Lillberg C., 1992].
Bolalar psixiatriyasida eng ko'p tan olingan affektiv kasalliklarning tug ma
’
bo lmagan klassik tasnifi Kielholz P., tomonidan 1970 yilda o rganilgan. Sindromli
’ ’
yondashuv asosida bolalik davrida affektiv kasalliklarning sistematikasi ham [Bashina
V. M., 1980, 1989; Panteleeva G. P., Tsutsulkovskaya M.Ya., 1986] o rganilib
’
kelinmoqda. Shu bilan birga, bolalarda ham oddiy, ham murakkab affektiv sindromlar
kuzatilishi mumkin.
Bolalardagi affektiv buzilishlarning klinik ko'rinishi kayfiyatning pasayishi,
tushkunlik yoki ko'tarilish shaklida o'zgarishi bilan tavsiflanadi, bu esa somatik
sohadagi o'zgarishlar bilan nutq va motor sohalarida faollikning pasayishi yoki
oshishi bilan birga keladi.
10

Affektiv kasalliklar monopolyar va bipolyar bo'lishi mumkin. Bu umuman
fazali bo'lib, juda yaxshi aniqlangan tomonlar bilan - bitta, takroriy yoki ketma-ket
keladi. Affektiv fazaning ontogenezning muhim davrlari bilan mos kelishi alohida
ahamiyatga ega. Bu 12 oydan 20 oygacha bo'lgan bolaning hayoti davomida eng
xavflidir. U bilan affektiv hurijning tasodifiyligi ko'pincha bolaning barcha
ishlaydigan tizimlarining "ruhiy charchoq" [Trainer M., 1964] yoki "anaklitik
depressiya" [Spitz R., 1967] kabi og'ir regressiyasiga olib keladi.
1.2. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarda
affektiv buzilish.
Xamshiralar, psixologlar, o'qituvchilarning xulosalari shuni ko'rsatadiki, aqliy
rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalar hissiy sohaning muhim xususiyatlariga ega
bo'lib, ularni me yorda rivojlanayotgan tengdoshlaridan ajratib turadi.’
T.Z.Sternina (1988), aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalar tomonidan
boshqa odamning hissiy holatini tushunishni o'rganib, ular hissiy holatni (quvonch,
g'azab, ajablanib, qo'rquv, azob-uqubat) yuz ifodalarida tashqi ko'rinishi bilan tartibga
soluvchi tengdoshlar singari muvaffaqiyatli belgilashlarini aniqladilar. Bundan
tashqari, bolalar modallik jihatidan har xil emotsiyalarning zo'ravonlik
ko rinishlarini hisobga olishlari mumkin, ammo shu bilan birga o'zlarining hissiy
’
holatlarini aniqlash qiyin.
E.N.Vasileva (1994), G.N.Efremova (1997), E.E.Dmitrieva (1989) bunday
bolalarning axloqiy sohasini shakllantirishdagi muammolarni qayd etadilar:
- aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalar "begona" tengdoshlari bilan
"hissiy jihatdan iliq" munosabatlarga tayyor emaslar;
- ular kattalar bilan hissiy aloqalarni buzishi mumkin;
- ular xulq-atvorning axloqiy me'yorlariga zaif yo'naltirilgan.
Mualliflar katta rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalarning oilalarida bolalarga
nisbatan rasmiy talabchan baholash munosabatlari (40%), me yorda jihatdan
’
rivojlanayotgan bolalarning ota-onalarida esa g'ayratli va g'amxo'r munosabatlar turi
11

(50%) ustunlik qilishini aniqladilar. Bu aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalarni
o'z ichiga olgan yaqin kattalar bilan o'zaro munosabatlarning kamroq qulay hissiy
sharoitlarini ko'rsatadi.
Katta maktabgacha yoshda, to'liq rivojlanayotgan bola, ma'lum bir tarzda,
ularning xatti-harakatlari va faoliyati natijalarini hissiy kutish imkoniyatlarini
allaqachon amalga oshirmoqda. A.V.Zaporojets, J.Z.Neverovich (1974)
ta'kidlashicha, emotsiyalar, boshqalarga va o'ziga bo'lgan munosabatlarning
barqarorlashtiruvchi tajribasi sifatida, xatti-harakatlarni tartibga soluvchi
funktsiyalarni bajarishni boshlaydi, bolaning harakatlari va harakatlarining motiviga
aylanadi. Bolaning hissiy sohasini shakllantirishdagi amalga oshirilmagan yosh
imkoniyatlari, albatta, uning shaxsiy shakllanishini kechiktirishi mumkin emas.
Bolalarning hissiy va shaxsiy sohalarida aks etadigan salbiy mikrosotsial va
pedagogik sharoitlar affekti ostida bolaning aqliy rivojlanishidagi nuqsonlarning
kuchayishi to'g'risida eksperimental ma'lumotlar to'plandi.
Ota-onalarning farzandlariga bo'lgan motivatsion talablarini o'rganish shuni
ko'rsatadiki, aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalar, ularning me'yoriy jihatdan
rivojlanayotgan tengdoshlariga qaraganda, kattalar vakolatiga bo'ysunadilar. Bunday
bolalarning ota-onalari bolaga rivojlanayotgan shaxs sifatida yo'naltirilmaydi, unga u
yoki bu xatti-harakatlarning sabab-oqibat munosabatlarini tushuntirmaydi.
Qarindoshlar har doim ham bolaning xatti-harakatlarini etarlicha baholamaydilar, bu
esa xatti-harakatlarning axloqiy buzilishiga olib keladi. Tasdiqlashlar ko'pincha bir xil
turdagi va soddalashtirilgan (“siz zo'rsiz!”, “Shunday qilib, har doim bajaring!”),
tanbehlar, odatda, bolaning xatti-harakatlarini emas, balki uning shaxsini qoralashga
olib keladi (“siz yomon bolasiz!”), tahdidlar va jazolar bilan birga (“siz uyda
burchakda turasiz!”). Talablar motivatsiyasining yo'qligi bolani chalg'itadi, u o'z
harakatlarining boshqalar uchun oqibatlarini bashorat qilish imkoniyatidan mahrum
bo'ladi, umuman aloqa salbiy hissiy xususiyatga ega.
Proektiv metodlar bolaning aqliy hayotining xususiyatlarini o'rganish uchun
12

boy material beradi. Psixodiagnostikadagi rasm metodlari ayniqsa yahshidir. 1910
yilda V.M.Bexterev birinchi marta bolaning rivojlanish dinamikasini, birinchi
navbatda aqliy rivojlanishini baholashda bolalar rasmlarini o'rganish ahamiyatiga
e'tibor qaratdi.
L.S.Vigotskiy shunday deb yozgan edi: “shubhasiz, bolaning ijodiy kuchlari
rasm chizishga tasodifan emas, balki bu yoshdagi bolaga egalik qilgan narsalarini eng
oson ifoda etish imkoniyatini beradigan rasm chizishdir” (1967, 38-bet).
Maktabgacha yoshdagi deyarli barcha bolalar ishtirok etadigan bepul rasm
chizish katta aqliy kuch, o'zboshimchalik harakatlarini talab qilmaydi, shuning uchun
rivojlanishida nuqsonlari bo'lgan bolalar uchun ham qulay va yoqimli. Tadqiqotchilar
uchun bolalar rasmlari proektsion mexanizm yordamida bolaning ichki dunyosiga
qarashga imkon beradi.
Bolalarning vizual faoliyati bo'yicha ilmiy va amaliy ishlar rivojlanishida
nuqsonlari bo'lgan bolalarda ushbu faoliyatning me'yoriy rivojlanayotgan
tengdoshlaridan sezilarli farqlari haqida gapiradi (V.S.Muxina, O.P.Gavrilushkina,
E.A.Ekjanova, E.S.Slepovich va boshqalar).
13

1.3. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarda
affektiv buzilish terapiyasining asoslari.
Xulq-atvori buzilgan va aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalar bilan’
ishlash tajribasi qiziq. Ushbu bolalar haddan tashqari ta sirchanlik, hissiy sohadagi
’
beqarorlik, aniq affektivlik, murosasizlik, bo'ysunmaslik va tajovuzning namoyon
bo'lishidan aziyat chekishadi.
Yosh bolalar ko'pincha “emotsiyalar asirida” bo'lishadi, chunki ular hali ham
o'zlarining emotsiyalarini boshqara olmaydilar, bu esa xatti-harakatlarning
impulsivligiga, tengdoshlari va kattalar bilan muloqotda asoratlarga olib kelishi
mumkin. Faqatgina shaxsiy rivojlanish bilan ular asta-sekin o'z tajribalarini anglash
va boshqarish, boshqa odamlarning hissiy holatini tushunish qobiliyatini
rivojlantiradilar, o'zboshimchalik xatti-harakatlarini rivojlantiradilar, emotsiyalar
yanada barqaror va chuqurlashadi.
Turli xil emotsiyalarga, his-tuyg'ularga boy bo'lgan kattalar hayoti boladan
ularni to'g'ri tushunishni va ularga munosib javob berishni talab qiladi. Emotsiyalar
odatda bolaning idrokini, e'tiborini, xotirasini, fikrlashini va boshqa aqliy
jarayonlarini, shuningdek uning faoliyatini tartibga soladi.
Ammo hatto me yorda rivojlanayotgan bolaga ham ko'pincha uni bosib olgan
’
emotsiyalar ta'sir qiladi. Chaqaloq o'z tajribalarini o'rganishi, boshqa odamlarning
emotsiyalarini tushunishi uchun etarli vaqt va kuch talab etiladi.
Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalarda ko'pincha hissiy sohaning
14

rivojlanishida buzilishlar va xatti-harakatlardagi og'ishlar kuzatiladi. Bolalarning
emotsiyalari ibtidoiy, kam rivojlangan, etarlicha farqlanmagan, tushunarsiz, monoton.
Tashqi hissiy ko'rinishlarga ko'ra, bolalar har doim boshqalarning xulq-atvor
reaktsiyalarining ma'nosini taxmin qila olmaydilar va ularga to'g'ri javob bera
olmaydilar. Kayfiyatning g'ayratli tebranishlari mumkin-kayfiyat, ko'z yoshlari,
sababsiz kulish. Qo'zg'aluvchanlik, tajovuzkorlik, o'z-o'zini hurmat qilishning
buzilishi, xatti-harakatlarning etarli emasligi kuzatiladi. Asosiy muammo-bunday bola
bilan ijobiy aloqani tashkil etish qiyinligi. Ishda siz uning haqiqiy “hissiy” yoshini
etarlicha baholashingiz kerak, bu haqiqiy biologik yoshdan sezilarli darajada kam
bo'lishi mumkin, ya'ni bolaning aniq hissiy etukligi kuzatiladi. Mutaxassislar
(K.S.Lebedinskaya, O.S.Nikolskaya, E.R.Baenskaya, M.M.Liebling va boshqalar)
rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalarga erta tuzatish yordami zarurligi ta'kidlanadi,
uning tarkibiy qismlaridan biri bolaning hissiy va shaxsiy sohasini shakllantirish
bo'lib, muntazam, sabr-toqat bilan va asta-sekin amalga oshiriladi.
Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalarda hissiy rivojlanishning buzilish’
darajasi har xil bo'lishi mumkin va oxir-oqibat hayotga mustaqil moslashish
shakllarini rivojlantirishni qiyinlashtiradi. S.R.Rubinshteyn ta'kidlaganidek,
“emotsiyalar o'z-o'zidan rivojlanmaydi,... asosiy vazifa ularni to'g'ri yo'naltirishdir. Bu
hayotiy ahamiyatga ega bo'lgan katta muammo”.
Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologik yordamga muhtojligini hech kim
isbotlashi shart emas. O'qituvchilar psixoprofilaktika va psixokorrektsiya metodlariga
egalik qilishlari va ularni individual xususiyatlari va muammolarini hisobga olgan
holda bolalar bilan kundalik ishlarda qo'llashlari muhimdir.
Psixoterapevt E.Kubler-Ross quyidagi g'oyani ilgari surdi: "inson salomatligi 4
komponentdan iborat doira shaklida ifodalanishi mumkin: jismoniy, hissiy,
intellektual va ma'naviy. Faqatgina ushbu jihatlarning birlashishi sog'lom va to'laqonli
shaxsni berishi mumkin, asosiy vazifa sog'liq atrofidagi barcha jihatlarni
muvozanatlashdir. Shunday qilib, hissiy soha sog'liqning ajralmas qismi sifatida
15

qaraladi.
Ijtimoiy-emotsional buzilishlarni tuzatish bo'yicha o'qituvchining ishini qanday
qilib to'g'ri qurish kerak. Ushbu muammo bo'yicha treningdan o'tish tavsiya etiladi.
Agar buning iloji bo'lmasa, unda tegishli adabiyotlarni o'rganishdan boshlang. Siz
maktabgacha ta'lim muassasasi psixologidan, ushbu muammo bo'yicha chuqur
ishlaydigan o'qituvchilardan maslahat so'rashingiz mumkin.
Bolalarning yoshiga va maktabgacha ta'lim muassasasi talablariga muvofiq
guruhda mavzuni rivojlantirish muhitini yarating. Ijtimoiy-emotsional burchak
alohida ajralib turadi yoki organik ravishda "sog'liq" burchagi bilan birlashtiriladi.
O'quv yili davomida mavzuni rivojlantirish muhiti muntazam ravishda to'ldirilib
boriladi.
O'quv yilining boshida defektolog, psixolog, nevrologni jalb qilgan holda aqliy
rivojlanishida nuqsoni bo lgan Bolalarda hissiy irodali soha buzilishlarini diagnostik’
tekshiruvdan o'tkazish kerak. Tekshiruv natijalari bolaning kuzatuvlari kundaligida
qayd etiladi, berilgan vazifalar individual yo'naltirilgan dasturda aks ettirilishi kerak.
O'qituvchi bolaning qaysi muammolariga ko'proq vaqt va e'tibor berish kerakligini
bilishi kerak.
Bolalar bilan olib boriladigan barcha ishlar o'qituvchilar tomonidan
rejalashtirishda, ham istiqbolli, ham taqvimda aks ettirilishi kerak.
"Men, siz, biz" dasturi bolalarni ijtimoiy-emotsional tarbiyalash va o'qitish
bo'yicha aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalar bilan ishlashni tashkil etishga
’
katta yordam berishi mumkin."Dastur uchta asosiy qismdan iborat:" o'ziga ishonch", "
emotsiyalar, istaklar, qarashlar.", "Ijtimoiy ko'nikmalar". Har bir maktabgacha ta'lim
muassasasida dasturni amalga oshirish turli yo'llar bilan amalga oshirilishi mumkin.
Shu bilan birga, "men, siz, biz" dasturi, bolaning shaxsini rivojlantirish uchun alohida
ahamiyatga ega bo'lganligi sababli, quyidagi asosiy printsiplarga qat'iy rioya qilishni
talab qiladi.
Muvofiqlik. Dastur bo'yicha ishlar muntazam ravishda olib borilishi kerak.
16

O'qituvchilar uni kun davomida moslashuvchan ravishda tarqatishlari mumkin.
Kunning birinchi yarmida maxsus tashkil etilgan darslarni o'tkazish tavsiya etiladi.
Bolalarning tartibga solinmagan faoliyati tushlikdan oldin ham, tushdan keyin ham
amalga oshiriladi.
Dasturiy ta'minot tarkibini birlashtirish. Dastur mustaqil qisman dastur sifatida
ishlatilishi mumkin va shu bilan birga har qanday murakkab dasturning ajralmas
qismi bo'lib xizmat qiladi. Asosiysi, dastur tabiiy va organik ravishda yaxlit
pedagogik jarayonga kiradi. Vizual va teatr faoliyati, tashqi dunyo bilan tanishish,
ekologik va jismoniy tarbiya, shuningdek o'yin faoliyati bo'yicha darslarning
mazmuni bilan integratsiya qilish maqsadga muvofiqdir.
O'qituvchilar faoliyatini muvofiqlashtirish. O'qituvchilar va tor
mutaxassislarning tematik rejalari shunday muvofiqlashtirilishi kerakki,
takrorlanishdan qochib, ma'lum mavzularni o'z vaqtida ketma-ket ochib bering.
D/s va oilada bola bilan o'zaro munosabatlarning uzluksizligi. Ota-onalarga
dasturning maqsad va vazifalarini, uni amalga oshirish farzandiga qanday yordam
berishini va ota-onalar pedagogik jarayonning faol ishtirokchilari sifatida harakat
qilishlari kerakligini tushuntirish juda muhimdir.
аффективный эмоциональный дошкольник психический
17

I - bob uchun xulosa
I . P . Kovalevskiy , J . E . Esquirol , G . Maudsley , E . Kraepelin , H . Emminghaus kabi
psixiatrlari asarlarida bolalardagi melankolik kasalliklarning birinchi kasuistik
holatlari tasvirlangan .
S.A.Suxanov, V.P.Serbskiy, Yu.V.Kannabih, L.Ziehen bir qator mualliflar
ishlaridan so ng bolalar va o'spirinlarda jinnilik paydo bo'lishi ehtimoli haqida’
aniqroq gapira boshladilar.
A.N.Bernshteyn, T.P.Shimo'n, V.A.Gilyarovskiy, A.Homburger ishlari affektiv
kasalliklarning manik-depressiv psixoz haqida savollar paydo bo lishiga sabab
’
bo ldi.
’
M.I.Lapides, G.K.Ushakov, A.Annel, V.Kuhn, L.Nissen va boshqa
psixiatrlarning ishlarida bolalarda hissiy sohaning etuk emasligi, uning beqarorligi va
ba zi sohada affekt namoyon bo'lishining aks etmasligi bilan bog'liq holda, erta
’
bolalik davrida affektiv kasalliklarning rivojlanishi e tibor qaratildi.
’
V.M.Bashina, G.N. Pivovarova, M.Sh.Vrono, I.V.Burelomova, L.Yu.Danilova,
N.M.Iovchuk, N.V.Simashkova, E.A.Vorontsova, A.N.Korenev ishlarida bolalar va
o'spirinlarda affektiv buzilishlar manik-depressiv psixoz, ya'ni affektiv psixoz
(zamonaviy terminologiyada) va uning engil shakllari - siklotimiya, shizofreniya,
reaktiv holatlar, shuningdek miyaning organik shikastlanishlari ko'rib chiqilgan.
P.Kielholz ishlarida bolalar psixiatriyasida eng ko'p tan olingan affektiv
kasalliklarning tug ma bo lmagan klassik tasnifi berilgan.
’ ’
V.M.Bashina, G.P.Panteleeva, M.Ya.Tsutsulkovskaya ishlarida sindromli
yondashuv asosida bolalik davrida affektiv kasalliklarning sistematikasi ko rib
’
chiqilgan.
18

2-bob. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarda
affektiv buz ilish ni amaliy o'rganish
2.1. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarda
affektiv buz ilish ni tadqiqot dasturi
Xulq-atvorni affektiv tashkil etishning tavsiflangan modelidan foydalangan
holda aqliy rivojlanishida nuqsoni bolgan bolalarning affektiv sohasini o'rganish uning’
bir qator o'ziga xos xususiyatlarini aniqlashga, ushbu xususiyatlarni ijtimoiy
moslashuvning etarli bo'lmagan shakllari, aqliy rivojlanishida nuqsoni bolgan
’
bolalarning shaxsini shakllantirishdagi qiyinchiliklar bilan bog'lashga imkon beradi.
Tadqiqotimizda jami o'nta bola tekshirildi. Sinov qilingan bolalarda quyidagi
tashxis qo'yilgan: aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalar, uning 2-3 darajasi,
’
o'chirilgan dizartriya. Nazorat guruhida bolalar bog ' chasiga boradigan maktabgacha
yoshdagi o ' n beshta me ’ yorda rivojlanayotgan bolalar tanlandi .
O ' rganilayotgan bolalar o ’ tmishida perinatal patologiyasi bor bolalar mavjud :
tug ’ uruqning kechikishi oqibatlari , homiladorlikning 1 va 2 yarmidagi toksikozlar ,
homiladorlik paytida onaning kasalliklari , shuningdek tug ' ish patologiyasi : ko ' k
asfiksiya , kserva , tug ' ish vaqtida turli vositalaridan foydalanish . Postnatal rivojlanish
davrida 80% tez-tez shamollash, 20% yuqumli kasalliklar kuzatilgan. Masalan,
o'rganilayotgan bolalarni tavsiflovchi anamnezlardan olingan ma'lumotlar.
Biz o'rgangan aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalarning ko'pchiligida
’
affektiv sohaning rivojlanishi davom etadigan gipofunktsiya holati bolaning affektiv
barqarorligining pasayishiga olib keladi va uning jamiyatdagilar bilan munosabatlarida
haddan tashqari selektivlikni rivojlantiradi.
20

Tana qiyofasining sub'ektiv vakilligini grafik jihatdan aks ettiruvchi, tananing
ichki organlari, tananing dolzarb va asosiy ehtiyojlari to'g'risidagi bilimlarning darajasi
va etarliligini aks ettiruvchi, o'z-o'zini anglashning individual jihatlari to'g'risida
mumkin bo'lgan ma'lumotlarni o'z ichiga olgan rasm proektsion testi.
Biz “inson rasmlari” testini o'tkazish natijasida olingan 5-7 yoshli bolalarning
rasmlarini o'rgandik. Ikkala guruhdagi maktabgacha yoshdagi bolalarning 30 ta
rasmlari o'rganildi.
Bolalar oddiy qalam bilan A4 qog'ozga rasm chizishdi. Ularga Iltimos, odamni“
chizing deb ko'rsatma berildi. Agar bola tushunmasa, uni rag'batlantirdi, odam tanasi
”
nimadan iboratligini eslashni taklif qildi, bola nimadan odam chizishni boshlashni
xohlayotganini so'radi. Rasm chizgandan so'ng, bola bilan suhbat bo'lib o'tdi, unda u
kimni chizganligi, bu odamning jinsi, necha yoshda ekanligi aniqlandi. Hech bir bola
rasm chizishdan voz kechmadi.
“Inson rasmini” tahlil qilish biz tomonimizdan quyidagi ko'rsatkichlar bo'yicha
amalga oshirildi:
1) odamning tasvirlangan (yoki chizilgan) rasmining o'lchami;
2) tasvirlangan odamning jinsini bolaning jinsiga mosligi;
3) rasmning hissiy ekspressivligi.
Rasmning kattaligi muallifning o'zini o'zi qadrlashini, optimizm yoki
depressiyaga moyilligini aks ettirishi mumkin (K.Mahover, 1996).
Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo lgan bolalar bilan kasallangan bolalarning
’
antropometrik ma'lumotlari yosh me yorlariga mos keladi. Nazorat guruhlari
’
bolalarining ko'krak qafasining kengligi, massasi va atrofi ko'rsatkichlari ommaviy
maktabgacha ta'lim muassasalari tarbiyalanuvchilarining ko'rsatkichlaridan sezilarli
darajada farq qilmaydi.
Bolalarning sog'lig'i darajasi funktsional tizimlarning holatiga bog'liq. Yurak-
qon tomir, nafas olish tizimlarining xususiyatlari ularni tavsiflovchi ko'rsatkichlarni
21

o'lchash orqali o'rganiladi. Shuningdek, ushbu guruhga, bizning fikrimizcha,
funktsional namuna bilan bog'liq bo'lgan dinamometriyasining ko'rsatkichlari ham
kiritilgan. 2-jadvalda o'lchov natijalari ko'rsatilgan.
Funktsional namuna bilan bog'liq bo'lgan dinamometriyasining ko'rsatkichlari
Jadval 1
№
п/п Rivojlanish
ko'rsatkichlari Statistik ko'rsatkichlar x
- m Farqlarning
ishonchliligi
Aqliy
rivojlanishida
nuqsoni bo’lgan
bolalar M Aqliy
rivojlanishid
a nuqsoni
bo’lgan
bolalar-M
1 Tana massasi (kg) 20.6 ±0.43 20.9±0.22 Р>0.05
2 Tana uzunligi (sm) 118.5±0.64 118.1±0.82 Р>0.05
3 KA (sm) 60.2±0.24 60.1±0.35 Р>0.05
M- me’yor, 6 yoshli me’yorda rivojlanayotgan bolalar (n =100); KA - ko’krak
alanasi.
Katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalarning funktsional
tayyorgarligining qiyosiy ko'rsatkichlari
Jadval 2
№
п/п Rivojlanish
ko'rsatkichlari Statistik ko'rsatkichlar x
- m Farqlarning
ishonchliligi
Aqliy
rivojlanishida
nuqsoni bo’lgan
bolalar M Aqliy
rivojlanishid
a nuqsoni
bo’lgan
bolalar-M
1 O’S (ml) 1216±14.3 1210±25.0 Р>0.05
22

$2 EKG (sm) 3.3±0.12 3.8±0.12 Р<0.05 3 MTS (ballar) 3.5±0.05 4.2±0.06 Р<0.05 4 BD пр.(kg) 10.5±0.17 10.6±0.16 Р>0.05 5 BD лев.(kg) 10.7±0.16 9.8±0.17 Р<0.05 M -6 yoshli me ’ yorda rivojlanayotgan bolalar ( n \ u 003 d 100); KA - ko ' krak alanasi ; O ' S - o ' pka sig ' imi ; BD - barmoq dinamometriyasi ; MTS - Martine tajriba sinovi . Jadvaldan ko ' rinib turibdiki , tuzatish guruhlarining sinovdan o ' tgan bolalaridagi o ' rtacha ko ' rsatkichlar ommaviy maktabgacha ta ' lim muassasalari tarbiyalanuvchilarining ko ' rsatkichlaridan farq qilmaydi . Ko ' krak qafasi EKGsining ko ' rsatkichi sezilarli darajada farq qiladi , aqliy rivojlanishida nuqsoni bo ’ lgan bolalar bo ' lgan katta maktabgacha yoshdagi bolalar guruhida u 3,8 sm ga nisbatan 3,3 sm ga teng . Funktsional rivojlanishdagi eksperimental guruhidagi eng katta og ' ish yurak - qon tomir tizimining zo ’ riqishga reaktsiyasini tavsiflovchi Martine zo ’ riqish testining ko ' rsatkichlari bilan namoyon bo ' ladi . Bu erda sub ' ektlarning o ' rtacha ko ' rsatkichlari aqliy rivojlanishida nuqsoni bo ’ lgan bolalar guruhida 3,5 ballni , nazorat guruhida 4,2 ballni tashkil etdi , farqlarning ishonchliligi aniqlandi . Olingan natijalar to ' liq rivojlanayotgan tengdoshlariga nisbatan rivojlanishida nuqsoni bo ' lgan bolalarning jismoniy ko ' rsatkichlarining past darajasi haqidagi nazariy taxminlarni tasdiqladi va boshqa olimlarning ushbu eksperiment bo ' yicha olib borgan tadqiqotlari natijalariga to ' g ' ri keldi . Qo'l dinamometriyasining ko'rsatkichlari juda qiziq. O'ng qo'lning kuch ko'rsatkichlarida sub'ektlar katta farqlarga ega emaslar, Eks. guruhida u 10,5 kg, Haz.gr. - 10,6 kg ni tashkil etdi. Chap qo'lning ko'rsatkichlariga ko'ra, u nazorat guruhlari tarbiyalanuvchilari orasida 9,8 kg ga nisbatan 10,7 kg ni tashkil etdi. Ushbu sinovni o'tkazishda aqliy 23$