Maktabgacha yoshidagi bolalarning rivojlanishi va ta’lim tarbiyasi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	61.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

90 Sotish

Maktabgacha yoshidagi bolalarning rivojlanishi va ta’lim tarbiyasi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT IQTISODIYOT VA PEDAGOGIKA INSTITUTI
“Tillar va maktabagacha ta’lim” fakulteti
“Maktabgacha ta’lim” y о ’nalishi
3-kurs 22/5-guruh talabasi Djapparova Xasiyatning
“Maktabgacha ta’lim” fanidan
KURS ISHI
MAVZU: MAKTABGACHA YOSHIDAGI BOLALARNING
RIVOJLANISHI VA TA’LIM TARBIYASI
Ilmiy rahbar: ______________________
«____» ________ 2024-y.

CHIRCHIQ – 2024

MUNDARIJA:
KIRIS H…………………………………………………………………….………5
I- B О B . MAKTABGACHA YOSHIDAGI BOLALARNING RIVOJLANISHI
VA TARBIYASI
1.1. Maktabgacha yoshdagi bola shaxsining rivojlanishi………..……….
……….8
1.2. Maktabgacha yoshdagi bola shaxsi rivojlanishiga ta’sir etuvchi
omillar…………………………………………………..........................................10
1.3. Rivojlanishning yosh va o‘ziga xos xususiyatlari……………..………...
….15
II.BOB . MAKTABGACHA TARBIYA YOSHIDAGI BOLALARNI
AXLOQIY TARBIYALASH ASOSLARI
2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishi va tarbiyasida ertaklarning
ahamiyati .................................................................................................................20
2.2. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning rivojlanish yoshi va o‘ziga xos
xususiyatlari.............................................................................................................25
2.3. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni axloqiy tarbiyalash
asoslari..............27
XULOSA.................................................................................................................3
2
F OYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………………….
….........33
2

‘‘Tillar va Maktabgacha ta’lim” fakulteti
“Maktabgacha ta’lim” y о ’nalishi
3-kurs 22/5-guruh talabasi Djapparova Xasiyatning
“Maktabgacha ta’lim” fanidan
“Maktabgacha yoshidagi bolalarning rivojlanishi va ta’lim tarbiyasi”
mavzusidagi kurs ishiga
TAQRIZ
Mavzuning
dolzarbligi:________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishining tarkibiy qismlari va uning yoritilishi:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishining kamchiliklari:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
Taqrizchining yakuniy xulosasi:
3

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Taqrizchi:
____________________________________ ___________________
(ilmiy darajasi, unvoni F.I.SH.) (imzo)
“___” ___________ 2024-y.
‘‘Tillar va Maktabgacha ta’lim” fakulteti
“Maktabgacha ta’lim” y о ’nalishi
3-kurs 22/5-guruh talabasi Djapparova Xasiyatning
“Maktabgacha ta’lim” fanidan
“Maktabgacha yoshidagi bolalarning rivojlanishi va ta’lim tarbiyasi”
mavzusidagi kurs ishiga
XULOSASI
Mavzuning
dolzarbligi:________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishining tarkibiy qismlari va uning yoritilishi:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishining rasmiylashtirilishi:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Ilmiy rahbarning yakuniy xulosasi:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
4

Ilmiy rahbari:
_______________________________ ___________________
(ilmiy darajasi, unvoni F.I.SH.) (imzo)
“___” ___________ 2024-y.
KIRISH
Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan isloh qilish va uni zamonaviy bosqichga
olib chiqish maqsadida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev
tomonidan 2019-yil 8-aprelda “Maktabgacha ta’lim tizimini yanada rivojlantirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5712-sonli farmon qabul qilingan. Ushbu farmon
maktabgacha ta’limning sifatini oshirish, uning jamoat manfaatlariga xizmat
qiladigan, yuqori malakali kadrlar bilan ta’minlangan va jamiyat talablari hamda
bolalar ehtiyojlariga mos keladigan tizim sifatida shakllantirishni nazarda tutadi.
Farmon quyidagi yo‘nalishlarda keng ko‘lamli chora-tadbirlarni amalga
oshirishni ko‘zda tutadi:
1. Sifatli ta’limga sharoit yaratish : Maktabgacha ta’lim tashkilotlarini
zamonaviy o‘quv-uslubiy materiallar, didaktik vositalar va axborot texnologiyalari
bilan ta’minlash, shuningdek, yangi pedagogik texnologiyalarni joriy etish orqali
sifatli ta’lim berish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish.
2. Kadrlar malakasini oshirish : Tarbiyachilar va maktabgacha ta’lim
tizimi pedagoglarining kasbiy malakasini oshirish, ular uchun o‘quv kurslari,
seminarlar va malaka oshirish dasturlarini joriy qilish, shuningdek, ilg‘or xorijiy
tajribani o‘rganish imkoniyatlarini taqdim etish.
3. Davlat va nodavlat hamkorlikni rivojlantirish : Xususiy sektor va
davlat hamkorligida maktabgacha ta’lim tashkilotlari sonini oshirish, bolalar uchun
sifatli ta’lim va tarbiya olish imkoniyatlarini kengaytirish maqsadida davlat-
xususiy sherikchilik asosida bolalar bog‘chalari ochish.
4. Bolalar rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash : Maktabgacha yoshdagi
bolalarning intellektual, ijtimoiy, estetik va jismoniy rivojlanishini
5

rag‘batlantirishga qaratilgan ta’lim dasturlarini ishlab chiqish va amaliyotga joriy
etish. Bu orqali bolalarning ijtimoiylashuviga, mustaqil fikrlash qobiliyatiga va
ijodiy rivojlanishiga sharoit yaratish.
5. Oilaviy ta’limni qo‘llab-quvvatlash : Maktabgacha ta’limni faqat
tashkilotlar doirasida emas, balki oilalarda ham samarali tashkil etish uchun ota-
onalarga pedagogik ko‘mak ko‘rsatish. Oilaviy ta’limga oid maxsus dasturlar va
tavsiyalar ishlab chiqish va ota-onalar uchun metodik yordam berish.
6. Resurs bazasini mustahkamlash : Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining
moddiy-texnik bazasini kuchaytirish, yangi bog‘chalar qurish va mavjudlarini
rekonstruksiya qilish orqali har bir bolaga qulay va xavfsiz muhit yaratish.
Mazkur farmon O‘zbekistonda maktabgacha ta’lim tizimini rivojlantirish
uchun keng yo‘l ochib berdi, shuningdek, bolalar tarbiyasi va ta’limiga
mas’uliyatli yondashish, ularga sifatli ta’lim berish hamda ularni ijtimoiy hayotga
moslashishiga ko‘mak berishni yangi darajaga olib chiqishga qaratilgan.
Kurs ishining dolzarbligi: Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning
muayyan bir yosh davriga xos bo‘lgan anatomik, fiziologik (jismoniy) va
psixologik xususiyatlar yosh xususiyatlari deb ataladi. Ana shu yosh xususiyatlarni
hisobga olgan holda ta’lim va tarbiya ishi tashkil etiladi. Shunda bola
rivojlanishiga tarbiya ta’siri kuchli bo‘ladi. Bolalarning tarbiyaga to‘g‘ri
yondashish, uni muvaffaqiyatli o‘qitish uchun bola rivojlanishidagi turli yoshdagi
davrlariga xos xususiyatlarni bilish va uni hisobga olish muhimdir. Chunki bola
organizmining o‘sishi ham, rivojlanishi ham, psixik taraqqiy etishi ham turli yosh
davrlarida xilma-xil bo‘ladi. Abu Ali Ibn Sino, Yan Amos Komenskiy,
K.D.Ushinskiy, Abdulla Avloniylar ham bolani tarbiyalash zarurligini uqtirib
o‘tganlar. Bolaning o‘ziga xos xususiyatini hisobga olish juda murakkab. Chunki
bir xil yoshdagi bolalar ham psixik jihatdan turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan,
ko‘rish va eshitish qobiliyati, faolligi, tez anglash, sust fikr yuritishi, hovliqma
yoki vazminligi, sergap yoki kamgapligi, serg‘ayrat yoki g‘ayratsizligi, yalqov
yoki tirishqoqligi, pala-partish va chala ishlaydigan, yig‘inchoqligi yoki ishga tez
kirishib ketishi kabilar nerv faoliyati tizimining ta’siri bo‘lib, tarbiyachi ularni
6

bilishi zarur. Maktabgacha yoshdagi bolalarni intellektual, axloqiy, estetik va
jismoniy jihatdan har tomonlama rivojlantirish uchun sharoitlarni yaratish
maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil qilishning
mavjud tartibini qayta ko‘rib chiqishni hamda maktabgacha ta’lim xizmatlarini
ko‘rsatishning zamonaviy usullarini joriy etishni talab qiladi. Ta’lim-tarbiya
jarayonini takomillashtirish bolalarning rivojlanganligi darajasini va ularning
umumiy boshlang‘ich ta’limga tayyorligini, shuningdek, ularning ijtimoiy, shaxsiy,
hissiy, nutqiy, jismoniy va ijodiy rivojlanishini baholash asosida amalga oshirilishi
lozim.
Kurs ishining maqsadi. Maktabgacha ta’lim tizimini rivojlantirish orqali
bolalarning har tomonlama kamolotini ta’minlash, ularning intellektual, ijtimoiy va
jismoniy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash hamda keyingi ta’lim bosqichlariga
samarali tayyorlash.
Kurs ishining v azifalar i:
1. Maktabgacha ta’limda sifatni oshirish va innovatsion usullarni qo‘llash.
2. Tarbiyachilar va pedagoglarning malakasini oshirish.
3. Bolalarning ijtimoiy va psixologik rivojlanishini qo‘llab-quvvatlovchi
o‘yin va ta’lim dasturlarini ishlab chiqish.
4. Maktabgacha yoshdagi bolalarda jamoa bilan ishlash va o‘zini ifoda
qilish qobiliyatlarini shakllantirish.
5. Davlat va nodavlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari hamkorligini
mustahkamlash.
Kurs ishining o byekti . Maktabgacha yoshdagi bolalar va ularning ta’lim-
tarbiya jarayoni.
Kurs ishining p redmeti . Maktabgacha ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan
pedagogik usullar, dasturlar va tarbiya shakllari.
Kurs ishining t uzilma si. Kurs ishi kirish, 2 bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlardan iborat.
7

I- B О B . MAKTABGACHA YOSHIDAGI BOLALARNING RIVOJLANISHI
VA TARBIYASI
1.1. Maktabgacha yoshdagi bola shaxsining rivojlanishi.
“Shaxs” tushunchasi insonga taalluqli bo‘lib, psixologik jihatdan taraqqiy
etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti- harakatlari bilan boshqalardan ajralib
turuvchi, muayyan xulq-atvor va dunyoqarashga ega bo‘lgan jamiyatning a’zosini
ifodalashga hizmat qiladi. Individ shaxs bo‘lishi uchun psixik jihatdan rivojlanishi,
o‘zini yaxlit inson sifatida xis etishi, o‘z xususiyatlari va sifatlari bilan
boshqalardan farq qilmog‘i kerak. Kadrlar tayyorlash milliy modelida shaxs
kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va obyekti, ta’lim sohasidagi
xizmatlarining iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchi sifatida ta’riflanadi.
Malakali kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati shaxsni intellektual va
ma’naviy-axloxiy jihatdan tarbiyalash, uning har tomonlama rivojlangan shaxs
sifatida namoyon bo‘lishiga erishishni nazarda tutadi. Mazkur ijtimoiy talabning
amalga oshirilishi har bir fuqaroning bilim olish, ijodiy qobiliyatini namoyon etish,
intellektual jihatdan rivojlanishi hamda muayyan kasb yo‘nalishi bo‘yicha mehnat
qilish huquqini kafolatlaydi.
Individning ijtimoiy mavjudot sifatida shaxsga aylanishi uchun ijtimoiy
muhit sharoitlari va tarbiya kerak bo‘ladi. Ana shular ta’sirida individ inson
sifatida rivojlanib boradi va shaxsga aylanadi.
Rivojlanish shaxsning fiziologik va intellektual o‘sishida namoyon
bo‘ladigan miqdor va sifat o‘zgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi murakkab
jarayondir. Mohiyatan rivojlanish oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga, eski
8

sifatlardan yangi holatlarga o‘tish, yangilanish, yangining paydo bo‘lishi, eskining
yo‘qolib borishi, mikdor o‘zgarishining sifat o‘zgarishiga o‘tishini ifodalaydi.
Bola shaxsining rivojlanishi inson ijtimoiy mavjudotdir, degan falsafiy
ta’limotga asoslanadi. Ayni vaqtda inson tirik, biologik mavjudot hamdir. Demak,
uning rivojlanishida tabiat rivojlanishining qonuniyaglari ham muhim ahamiyatga
ega. Shuningdek, shaxs bir butun mavjudot sifatida baholanar ekan, uning
rivojlanishiga biologik va ijtimoiy qonuniyatlar birgalikda ta’sir etadi, ularni bir-
biridan ajratib bo‘lmaydi. Chunki shaxsning faoliyati, hayot tarziga yoshi, bilimi,
turmush tajribasi bilan birga boshqa fojiali holatlar, kasalliklar ham ta’sir etadi.
Inson butun umri davomida o‘zgarib boradi. U ham ijtimoiy, ham psixik
jihatdan kamolga yetadi, bunda bolaga berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq
bo‘lsa, u jamiyat a’zosi sifatida kamol topib, murakkab ijtimoiy munosabatlar
tizimida uziga munosib o‘rin egallaydi. Chunki rivojlanish tarbiya ta’siri ostida
boradi. Shaxsning fazilatlarini to‘g‘ri ko‘rish va bexato baholash uchun uni turli
munosabatlar jarayonida kuzatish lozim. Demak, shaxsni rivojlantirshi vazifasini
to‘g‘ri xal etish uchun uning xulqiga ta’sir etuvchi omillar, shaxs xususiyatlarini
yaxshi bilish zarur. Tarbiya bolaga samarali ta’sir etishi uchun o‘sish va rivojlanish
qonuniyatlarini bilish hamda hisobga olish maqsadga muvofiq. Shunday qilib,
rivojlanish va tarbiya o‘rtasida ikki tomonlama aloqa mavjud.
9

1.2. Maktabgacha yoshdagi bola shaxsi rivojlanishiga
ta’sir etuvchi omillar.
Maktabgacha yoshdagi bola shaxsi rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar bir
nechta bo‘lib, ularning har biri bolalarning psixologik, jismoniy va axloqiy
rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Ushbu omillar bolaning kelajakdagi shaxs
sifatida shakllanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
1. Oilaviy muhit .
 Ota-onalarning o‘rni : Ota-ona va yaqin qarindoshlar bolaning birinchi
o‘rganish manbai hisoblanadi. Ularning xulq-atvori va qadriyatlari bolada axloqiy
me’yorlarning shakllanishiga asos bo‘ladi.
 Oiladagi munosabatlar : Oiladagi mehr-muhabbat va tushunish muhiti
bolada ijobiy hissiyotlarni rivojlantiradi. Bolalarga oilaviy mehr va e’tibor
qanchalik ko‘p berilsa, ularning o‘ziga ishonchi va xavfsizlik hissi shunchalik
kuchli bo‘ladi.
 Oila modeli : Ota-onaning o‘zini tutishi, ularga qo‘yiladigan tartib-qoidalar
va oiladagi rollar bolada jamiyatga moslashish ko‘nikmasini rivojlantiradi.
2. Maktabgacha ta’lim tashkilotsi va tarbiya .
 Tarbiyachilarning malakasi : Tajribali va bolalar psixologiyasini yaxshi
biladigan tarbiyachilar bolalarning ijtimoiylashuvi va bilim olishida katta rol
o‘ynaydi. Tarbiyachilar bolaning shaxsiy rivojlanishini kuzatib, ularga individual
yondashuv asosida ta’lim beradilar.
 Ta’lim dasturlari : Maktabgacha ta’lim tashkilotsida qo‘llaniladigan
metodikalar va dasturlar bolada mantiqiy fikrlash, ijodkorlik va xotira
10

rivojlanishiga hissa qo‘shadi. O‘yinlar, qo‘l ishlari va ijodiy faoliyatlar orqali
ularning qiziqishlari kengayadi.
 Jamoada o‘rganish : Bolalar tengdoshlar bilan birga o‘rganish orqali
o‘zaro yordam, sabr-toqat va muomala madaniyatini o‘rganadilar. Bu esa ularning
ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi.
3. Ijtimoiy muhit va madaniy omillar .
 Mahalla va jamoat muhiti : Mahalla yoki jamoatdagi ijtimoiy faoliyatlar,
bolalarning qo‘shni bolalar bilan o‘ynashi, atrofdagi kattalar bilan muloqot
qilishlari ular uchun axloqiy va ijtimoiy tajriba hisoblanadi.
 Madaniy qadriyatlar va an’analar : Har bir xalqning o‘ziga xos
qadriyatlari va an’analari bor. Ular bolalarga odob-axloq qoidalari, hurmat va
hamkorlik tushunchalarini o‘rgatadi. Shuningdek, bolalarga madaniy meros bilan
tanishish orqali o‘z milliy qadriyatlariga e’tibor berish va ularni qadrlashni
o‘rgatadi.
4. Biologik omillar .
 Genetika : Bola shaxsi rivojlanishida genetika ham katta rol o‘ynaydi. Aql-
idrok, qobiliyat va xarakteristik xususiyatlar ko‘p jihatdan nasliy omillarga bog‘liq
bo‘lishi mumkin.
 Salomatlik va jismoniy rivojlanish : Sog‘lom ovqatlanish, jismoniy
mashqlar va sog‘liqni saqlash bolaning jismoniy rivojlanishiga ijobiy ta’sir qiladi.
Sog‘lom bola o‘ziga ishonchli va faol bo‘ladi, bu esa ularning ruhiy rivojlanishi
uchun ham muhimdir.
5. Psixologik omillar .
 Bolaning qiziqishlari va qobiliyatlari : Bola qiziqadigan faoliyatlar va
uning qobiliyatlari uning shaxsiy rivojlanishiga katta ta’sir qiladi. Masalan, rasm
chizish yoki qo‘l mehnati bilan shug‘ullanish bola ijodkorligini rivojlantiradi.
11

 Motivatsiya va o‘z-o‘zini anglash : Bolalarning ijobiy rag‘batlantirilishi
ularning o‘ziga ishonchi va qiziqishini oshiradi. Bola o‘zining muvaffaqiyatlarini
sezishi ularni yanada yaxshi o‘qishga va yangi narsalarni o‘rganishga undaydi.
6. Axloqiy tarbiya va ruhiy ko‘mak.
 Axloqiy qadriyatlar va etik tushunchalar : Bolalarning axloqiy rivojlanishi,
masalan, halollik, adolat, hurmat va yordam berishga o‘rgatish orqali shakllanadi.
Tarbiya jarayonida axloqiy qadriyatlar bolalarning kelajakdagi xulq-atvorini
belgilaydi.
 Ruhiy ko‘mak va hissiy qo‘llab-quvvatlash : Bolalar o‘zlarini erkin va
xavfsiz his qilishi uchun ularga ruhiy ko‘mak zarur. Ularni har qanday
muvaffaqiyatsizliklardan keyin qo‘llab-quvvatlash va rag‘batlantirish shaxsiy
rivojlanishda yordam beradi.
Maktabgacha yoshdagi bola shaxsini shakllantirish ko‘p qirrali jarayon
bo‘lib, oila, maktabgacha ta’lim tashkilotlari, ijtimoiy muhit va biologik omillar
birgalikda bola rivojlanishiga ta’sir qiladi. Bu omillarni hisobga olib, bolalarga
individual va ijtimoiy ko‘nikmalarni to‘g‘ri rivojlantirish uchun mos yondashuv va
tarbiya berish kerak. Shunda bolalar o‘z shaxsiyatini ijobiy shakllantiradi va
kelajakda jamiyatda o‘z o‘rnini topa oladigan shaxs bo‘lib ulg‘ayadi.
Fanda, individning shaxs sifatida rivojlanishiga biologik va ijtimoiy
omillarning ta’siri o‘rtasidagi munosabatni belgilashga oid munozara ko‘pdan
buyon davom etmoqda: insonning shaxs sifatida, rivojlanishida ijtimoiy
xodisalarning ta’siri kuchli bo‘ladimi, yoki tabiiy omillar yetakchi o‘rin tutadimi?
Balki tarbiyaning ta’siri yuqoridir? Ular o‘rtasidagi o‘zaro munosabat qanday?
Fanda biologik yo‘nalish deb nomlangan nuqtai nazar yetakchi o‘rinlardan
birini egallab, uning vakillari Aristotel, Platonlar tabiiy-biologik omillarni yuqori
qo‘yadi. Ular tug‘ma imkoniyatlar, taqdir, tole har kimning hayotdagi o‘rnini
belgilab bergan, degan g‘oyani iltari suradi. XVI asr falsafasida vujudga kelgan
preformizm oqimi namoyondalari esa shaxs rivojlanishidagi naslning roliga katta
baho berib, ijtimoiy muhit va tarbiyanint rolini inkor etadi. Xorij psixologiyasidagi
yana bir oqim - bixeviorizm XX asr boshlarida yuzaga kelgan bo‘lib, uning
12

namoyondalari, ong va aqliy qobiliyat nasldan-naslga o‘tib, insonga u tabiatan
berilgan, deyiladi.
Mazkur ta’limot vakili amerikalik olim E.Torndaykdir. Pragmatizm oqimi va
uning vakillari D.Dyui, A.Kombelar ham shaxs rivojlanishini biologik nuqtai
nazardan asoslaydi. Ular rivojlanishni faqat miqdoriy o‘zgarishdan iborat, deb
qaraydi. Naslning rolini absolyutlashtirib, uni inson taqdirida hal qiluvchi
ahamiyatga ega deb biladi. Demak, bir guruh xorijiy olimlar rivojlanishni biologik
(nasliy) omilga bog‘laydi. Biologik oqimga qarshi falsafiy oqim vakillari
rivojlanishi ijtimoiy omil bilan belgilaydi. Bu oqim vakillari bola shaxsining
jismoniy, psixik rivojlanishi u yashaydigan muhitta bog‘lik deb ko‘rsatadi.
Muhit deganda inson yashaydigan sharoitdagi barcha tashki ta’sir
tushuniladi. Shu nuqtai nazardan tarbiya tufayli bolani o‘zi yashaydigan ijtimoiy
sharoitga moslashtirish mumkin, degan xulosa kelib chikadi. Ular ijtimoiy
muhitning rolini hal qiluvchi omil deb hisoblaydi. Demak, odam bolasining shaxs
sifatida rivojlanib, tarakkiy etib borishi, uning shaxs bo‘lib kamolga yetishida nael
(biologik omil), ijtimoiy muhit (bola yashaydigan sharoit), shuningdek, maqsadga
muvofiq amalga oshadigan tarbiya ham birdek ahamiyatga ega. Bu omillarning
ta’sirini aniqlashda ilg‘or pedagogik olimlar, psixolog va faylasuflar ta’limotiga
suyaniladi. Falsafada shaxsni jamiyat bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy hayotdagi
murakkab voqelik deb qaraladi. Ular individning ma’naviy boyligi uning
munosabatlariga bog‘liq, deb xisoblaydi. Xakikatdan ham, shaxs mehnat faoliyati
ta’sirida rivojlanadi, kamolga yetadi. Inson sharoitni, sharoit esa odamni yaratadi.
Bu esa o‘z navbatida inson faolligini namoyon etadi. Zero, shaxs ma’lum ijtimoiy
hayot maxsulidir.
Jamiyat shaxs kamolotining muayyan imkoniyatlarini ruyobga chiqarishi
yoki yo‘q qilishi mumkin. Shaxsning shakllanishiga ijtimoiy muhit ham ta’sir
ko‘rsatadi. Ijtimoiy muhitning shaxsning shakllanishiga ta’siri tarbiya asosida
kechadi. Zero, birinchidan, tarbiya ta’sirida muhit bera olmagan bilim, ma’lumot
egallanadi, mehnat va texnik faoliyat bilan bog‘lik ko‘nikma va malakalar hosil
bo‘ladi. Ikkinchidan, tarbiya tufayli tug‘ma kamchiliklar ham bartaraf etilib, shaxs
13

kamolga yetadi. Uchinchidan, tarbiya yordamida muhitning salbiy ta’sirini ham
yo‘qotish mumkin. To‘rtinchidan, tarbiya kelajakka qaratilgan maqsadni
belgilaydi. Demak, tarbiya bilan rivojlanish bir-biriga ta’sir etadi, bunday tarbiya
doimiy va uzluksizdir. Shunday qilib, bola shaxsining rivojlanishida tarbiya ham
yetakch o‘ringa ega bo‘lib, tarbiya tufayli nasl-nasabi, oila muhiti, ijtimoiy muhit
ta’sirida har tomonlama rivojlanishga qodir, degan xulosani chiqarish mumkin.
Zamonaviy pedagogikada shaxs shakllanishiga doir to‘rt yondashuv
qaror toptan:
1. Biologik yondashuv - inson tabiiy mavjudot bo‘lib, uning butun xatti-
harakatlari tug‘ma instinkt va ehtiyojlar natijasidir. Inson jamiyat talablariga
bo‘ysunishga majbur, shu bilan birga tabiiy ehtiyojlarini ham namoyon qilib
boradi.
2. Ijtimoiy yopdashuv - inson biologik mavjudot sifatida tug‘iladi, faqat
hayotiy faoliyati davomida boshkalar bilan doimiy muloqot va ijtimoiy
guruhlarning ta’siri ostida ijtimoiylashadi
3. Psixologik yondashuv - insondagi psixik jarayonlar (sezgi, idrok, fikrlash
kabilar) tabiiy tavsifga ega, insonning yo‘nalganligi - kizikishlari,
qobiliyatlari ijtimoiy hodisa sanaladi.
4. Yaxlit yondashuv - shaxs yaxlit tavsifga ega bo‘lib, uning rivojiga nafaqat
uning faoliyatidagi o‘ziga xosliklar, balki turmush tarzi ham ta’sir ko‘rsatadi. Shu
bilan birga ijtimoiy hayot natijalari - motiv, maqsad, qiziqish kabilar ham uning
rivojlanishida muhim rol uynaydi.
Maktabga tayyorlov guruhi (6-7 yosh bolalar) ning rivojlanish xususiyatlari.
Bola hayotining yettinchi yilida undagi harakatlar ko‘lami kengayadi va
aniqlashadi, uning jismida harakatlarning o‘zaro moslashuvi boshlanadi. 6-7 yoshli
bolalar o‘zini idora qilish va o‘z harakatlarini nazorat qilish imkoniyatiga ega bo‘la
boshlaydi. Bu yoshdagi o‘g‘il bolalarda mustaqil faoliyat ko‘rsatish,
tashabbuskorlik rivojlanadi hamda kattalar fikrini tinglash ishtiyoqi shakllanadi.
Bu davrda bolaning bo‘yi 120 sm ga yetadi, og‘irligi 22-24 kg bo‘ladi. Bu
yoshda bola chiniqadi, qiziquvchan bo‘ladi o‘z salomatligini nazorat qila oladi.
14

Uning idrok kuchi va tafakkuri jadal rivojlanadi, moddiy borliqni bilishga intila
boshlaydi. Bolalarda gigienik malakalar shakllana boradi.
1.3. Rivojlanishning yosh va o‘ziga xos xususiyatlari.
Muayyan bir yosh davriga xos bo‘lgan anatomik, fiziologik (jismoniy) va
psixologik xususiyatlar yosh xususiyatlari deb ataladi. Ana shu yosh xususiyatlarni
hisobga olgan holda ta’lim va tarbiya ishi tashkil etiladi. Shunda bola
rivojlanishiga tarbiya ta’siri kuchli bo‘ladi. Bolalarning tarbiyasiga to‘g‘ri
yondashish, uni muvaffaqiyatli o‘qitish uchun bola rivojlanishidagi turli yoshdagi
davrlariga xos xususiyatlarni bilish va uni hisobga olish muhimdir. Chunki bola
organizmining o‘sishi ham, rivojlanishi ham, psixik taraqqiy etishi ham turli yosh
davrlarida xilma-xil bo‘ladi. Abu Ali ibn Sino, Yan Amos Komenskiy, K. D.
Ushinskiy, Abdulla Avloniylar ham bolani tarbiyalash zarurligini uqtirib o‘tgan.
Bolaning o‘ziga xos xususiyatini hisobga olish juda murakkab. Chunki bir xil
yoshdagi bolalar ham psixik jihatdan turlicha bo‘lishi mumkin.
Ko‘rish va eshitish qobiliyati, faolligi, tez anglash, sust fikr yuritishi,
xovliqma yoki vazminligi, sergap yoki kamgapligi, serg‘ayrat yoki g‘ayratsizligi,
yalqov yoki tirishqoqligi, pala-partish va chala ishlaydigan, yig‘inchoqligi yoki
ishga tez kirishib ketishi kabilar nerv faoliyati tizimining ta’siri bo‘lib, tarbiyachi
ularni bilishi zarur.
15

Bolaning individual, o‘ziga xos xususiyatini bilish uchun temperamentning
umumiy tiplari va bolaning o‘ziga xos xususiyatini o‘rganish metodikasini bilish
muhim. Temperament (lot. “temperamentum’’ - qismlarning bir-biriga munosabati)
shaxsning individual psixologik xususiyatlari majmuidir.
Maktabgacha yoshdagi bolaning jismoniy va psixik kamoloti shartli ravishda
quyidagi davrlarga bo‘linadi:
 go‘daklik (1 yoshgacha);
 bolalik yoshi (1-2 yosh);
 ilk yosh guruhi (2-3 yosh);
 kichik yosh (3-4 yosh);
 o‘rta yosh (4-5 yosh);
 katta yosh (5-6 yosh);
Go‘daklik davri bolalariiing rivojlanishidagi uziga xosliklar. Insonning
rivojlanish davri ona qornidan boshlanadi. Bola ona qornida to‘qqiz oy mobaynida
juda tez rivojlanish jarayonini va murakkab taraqqiyot davrini o‘taydi. Bu davrda
ham bola ma’lum darajada tashqi muhit ta’sirida bo‘ladi. Shuning uchun ham bu
ta’sirning ijobiy bo‘lishini ta’minlash lozim. Bir yoshgacha bo‘lgan davrda
bolaning rivojlanishi asosan oila muhiti ta’sirida bo‘lib, u ona suti bilan
ozikdanishi lozim. Bola bu davrda nutqqa ega bo‘lmasa ham nutqni tushunish,
anglash, harakatlarni idrok etish, oila a’zolarini tanish qobiliyatiga ega bo‘ladi.
Shuning uchun ham go‘daklik davridan boshlab uch yoshgacha bo‘lgan davrda
bolaning nutqi va tafakkuri jadal rivojlanadi. Bola bir yoshgacha bo‘lgan davrda
dastlabki so‘zlarni ayta boshlaydi. Bu davrda kattalar, asosan, oila a’zolari
go‘dakni to‘g‘ri parvarish qilishni yo‘lga qo‘yishlari lozim.
Oilada bolani tarbiyalashda ota-ona bilan bola o‘rtasida qalban yaqinlikka
erishish lozim. Ota-onalar hech qachon tarbiyani o‘z xoliga tashlab qo‘ymasligi,
ya’ni bolaning ilk yoshligidan bu jarayonga kirishish talab etiladi. Chunki, bola
oilada birinchi hayotiy tajribani o‘rganadi, kuzatadi va o‘zini turli xil vaziyatlarda
qanday tutish kerakligini o‘rganadi. Bola nimaga o‘rgatilsa, uni aniq, hayotiy
16

misollar bilan mustaxkamlash zarur, ya’ni bola kattalar aytgan gaplariga amal
qilishlari, shaxsan tarbiyaning samaradorligini ta’minlaydi.
Ilk yosh guruh (2-3 yoshli (bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari). Bu davr
o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bir yoshdan ikki yoshgacha bo‘lgan davr mobaynida
bolaning nutqi va o‘zgalar tomonidan aytilgan so‘zlarni tushunish qobiliyatlari
jadal rivojlangan bo‘lsa, 2-3 yoshga kelib, o‘zgalar nutqiga taqlid qilish jarayoni
boshlanadi, bola musiqa, badiiy so‘z ta’siriga tez beriladi. Shuning uchun ham unta
xuddi shu davrdan boshlab she’rlar aytish hamda raqsga tushishni o‘rgatish lozim.
Ularda kattalarga jo‘r bo‘lib qo‘shiq aytish, musiqaga muvofiq harakat qilish,
ohangni his etish ko‘nikmasi shakllanadi. Bu yoshdagi bolalarni bir joyga
jamlaganda ular orasida o‘zaro muloqotga kirishish ko‘nikmalari shakllana
boshlaydi.
Ta’lim- tarbiyaviy ishlar bolalarda shakllana boshlagan xuddi ana shu
ko‘nikmalarni rivojlantirishta va ularni malakalarga aylantirishga yo‘naltirilmog‘i
lozim. Kichik gurux (3-4 yoshli bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari. Bola
3 yoshga qadam qo‘yganda jismoniy o‘sishi bir qadar sekinlashadi. Ulardagi
mustaqillik ortib boradi, xissiyot hamda sensor idroki rivojlanib boradi. Jamoa
bo‘lib uynash ko‘nikmalari shakllanadi. O‘yin asosida amalga oshiriladigan
mehnat faoliyatini farqlash imkoniyati kengayadi. Tasviriy faoliyat hamda ko‘rish-
yasash faoliyatining dastlabki ko‘rinishlari namoyon bo‘ladi. Uch yoshli
bolalarning diqqati kisman markazlashadi, xotirasi mustahkamlanib boradi,
moddiy borliqni idrok etish jarayoni boshlanadi, faraz qilish imkoniyatlari vujudga
keladi. Bunda o‘yin faoliyati yetakchi rol uynaydi. Mazkur dastur xuddi mana shu
faoliyatni kengaytirishga va rivojlantirishga keng yo‘l ochadshan ta’limiy
mashg‘ulotlar tizimini belgilab berishga yunaltirilgan.
O‘rta guruh (4-5 yosh bolalar) ning rivojlanish xususiyatlari. Bola to‘rt
yoshga yettach, uning jismoniy o‘sishi bir muncha jadallashadi. Bu davrda
bolaning miyasi tez rivojlanadi. Katta yarim sharlar pustlogining faoliyati
takomillashib boradi. Boladagi asosiy harakatlarning rivojlanishida jiddiy-sifat
o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, ularni bajarishda tabiiylik ortib boradi, bolalarda
17

qiyoslash ko‘nikmasi shakllanadi. Bu yoshdagi bolalarning nutqi ravon, xotirasi
ancha teran, mustaqil fikrlash darajasi bir qadar rivojlangan bo‘ladi. Barcha harakat
va faoliyatlarni uzi mustaqil bajarishga intiladi. Bu yoshda bola nixoyatda
serharakat, o‘yinqarok, o‘ta qiziquvchan bo‘ladi. U har qanday tadbirga bajonidil
qatnashadi. Shuning uchun ham ularni to‘g‘ri ovqatlantirish, o‘z vaqtida uxlatish,
salomatligini muxofaza qilish, ruhiy holatini nazorat qilib borish, quvnoq
kayfiyatda bo‘lishini ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Ular bilan olib
boriladigan mashg‘ulotlarning mazmunini xuddi mana shunga yo‘naltirish
maqsadga muvofiqdir.
Katta guruh (5-6 yosh bolilar) ning rivojlanish xususiyatlari. Bolalarning
umurtqa suyaklari qotmaganligi tufayli tez qiyshayib qolishi mumkin. Shuning
uchun ham suyaklarning to‘g‘ri usishini ta’minlashga alohida e’tibor berish kerak.
Ularning yuragi chakalok yuragiga nisbatan 4-5 barobar kattalashgan, biroq
muskullari xali yetarli darajada mustahkamlanmagan bo‘ladi. Olti yoshga yetganda
miya pustlogining asab katakchalari rivojlanib, og‘irligi va tashki ko‘rinishidan
kattalarnikiga yaqinlashadi. Shuning uchun ham bolaning asablariga juda
ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lish talab etiladi. Uning talaffuzi aniq nutqi
ravon bo‘lishini ta’minlash kerak. Bolaning bu faoliyatida nuqson bo‘lgan takdirda
uning oldini olish choralarini ko‘rish lozim. Bu yoshdagi bolalarning so‘z
boyligining rivojlanishiga alohida e’tibor berish lozim. Ularning nutqidagi so‘zlar
bolaning fikr ifodalash ehtiyojlarini to‘la qondirishi kerak. Bu davrda bolalarning
matematik tafakkuri, hisoblash ko‘nikmalarini rivojlanishi lozim. Dastlabki
iqtisodiy tushunchalarga ehtiyoj seziladi. Bolaning faraz qilish qobiliyatini jadal
rivojlantirishga aloxida e’tibor karatish maqsadga muvofiqdir.
Maktabga tayyorlov guruhi (6-7 yosh bolalar) ning rivojlanish xususiyatlari.
Bola hayotining yettinchi yilida undagi harakatlar ko‘lami kengayadi va
aniqlashadi, uning jismida harakatlarning o‘zaro moslashuvi boshlanadi. 6-7 yoshli
bolalar uzini idora qilish va o‘z harakatlarini nazorat qilish imkoniyatiga ega bo‘la
boshlaydi. Bu yoshdagi o‘g‘il bolalarda mustaqil faoliyat ko‘rsatish,
tashabbuskorlik rivojlanadi hamda kattalar fikrini tinglash ishtiyoqi shakllanadi Bu
18

yoshda bola chiniqadi. qiziquvchan bo‘ladi, o‘z salomatligini nazorat qila oladi,
Uning idrok kuchi va tafakkuri jadal rivojlanadi, moddiy borliqni bilishga intila
boshlaydi. Bolalarda gigienik malakalar shakllana boradi. Bolani maktabga
tayyorlash jarayonida ularda faoliyatning yangi turi bo‘lgan ta’lim olishga o‘qishga
ishtiyoq uyg‘otish lozim. Bu o‘rinda bolalarni ruhan ta’lim jarayoniga kirishishga
tayyorlash maqsadida dastlabki o‘quv elementlarini o‘rgatish lozim. Har qanday
olti yoshli bola maktabga qabul qilinishi mumkin. Buning uchun u jismonan, ruhan
hamda aqliy jihatdan ta’lim olishga tayyor bo‘lishi kerak.
Bolalarning maktabga tayyorgarlik darajasini aniqlashda tashxis
markazlarining xulosalariga tayanish lozim. Shu bilan bir qatorda maktabning
moddiy-texnik bazasi olti yoshli bolalarga ta’lim berish imkoniyatiga ega bo‘lishi
shart. Tarbiyachining pedagogik-psixologik bilim darajasi, axlok-odobi va shaxsiy
sifatlari olti yoshli bolalarga ta’lim va tarbiya berish uchun loyiq bo‘lganda, u olti
yoshli bolalarni o‘qitish huquqiga ega bo‘ladi. Shuning uchun ham 6-7 yoshli
bolalar, ularni qabul qiladigan maktablar hamda bu bolalarni o‘qitadigan
tarbiyachilar pedagogik- psixologik nuqtai nazardan alohida-alohida diagnostika
qilinishi va shundan keyingina ta’lim jarayoniga kiritilishi kerak. Demak,
maktabgacha yoshdagi bola shaxsining rivojlanishi o‘ziga xos, murakkab jarayon
sanaladi. Maktabgacha ta’lim yoshi bolalarining rivojlanishi inson ijtimoiy
mavjudotdir, degan falsafiy ta’limotga asoslanadi.
Bu yoshdagi bolalarning tulaqonli rivojlanishida biologik (irsiyat), ijtimoiy
(ijtimoiy muhit) va tarbiya kabi omillar muhim ahamiyat kasb etadi. Qolaversa,
maktabgacha ta’lim yoshining o‘zi ham yettita o‘ziga xos, alohida davrlarga
ajratiladi. Shu sababli maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning o‘qitish va
tarbiyalash ishiga mas’ul bo‘lgan shaxslar - tarbiyachi va ota-onalar, vasiylar
bolalarning yosh davri xususiyatlaridan to‘la xabardor bo‘lishlari zarur.
19

II.BOB . MAKTABGACHA TARBIYA YOSHIDAGI BOLALARNI
AXLOQIY TARBIYALASH ASOSLARI
2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishi va tarbiyasida
ertaklarning ahamiyati
Maktabgacha yosh davri bolaning hayot haqidagi ilk tasavvurlari
shakklanadigan davri hisoblanadi.Bu davrda olingan har qanday bilim bolaning
boshqa fanlarni o‘zashtirishida katta ahamiyat kasb etadi.Shuning uchun ham
bugungi kunda Maktabgacha ta’lim tizimiga e’tibor berilmoqda. Kelajak avlodni
tarbiyalashni maktabgacha ta’lim yoshdan boshlash kerakligi ta’kidlanmoqda.
Shuni ham aytish joyizki bola tarbiyasini nafaqat maktabgacha yosh davridan
balki,ona qornidan boshlash lozim.Chunki bola ona qornidaligidanoq olamni seza
boshlaydi.
Har bir ota-ona bunga e’tibor berishi lozim.Barkamol avlodni tarbiyalash
uchun avvalambor ota-onalarning o‘zlari ma’naviyatli bo‘lmog‘i lozim.Buning
uchun bugungi yoshlarimiz yaxshi bilim olsa,dunyoqarishi keng bo‘lsa, keyingi
keladigan avlod ham yuksak ma’naviyatli bo‘lib boraveradi.Shuning uchun ham
Prezidentimiz nafaqat Maktabgacha ta’lim tizimiga,shu bilan birgalikda yoshlarni
ta’lim olishiga, kerak bo‘lsa xorijiy davlatlarda o‘z bilimlarini oshirishi uchun
20

yetarlicha shart sharoitlar yaratib bermoqda.
Insoniy yaxshi fazilatlarni targ‘ib qilish yoki aksincha xarakterdagi yomon
jihatlarni bayon etishda eng qulay va ta’sirchan usullardan biri ertak hisoblanib,
bolalarga yaxshi va yomonni ajratishga,hayotni bolalar tilida tushunishga yordam
beradi. Garchi ertaklar haqiqatga to‘g‘ri kelmasada, bolalarga ijobiy ta’sir
qiladigan ta’lim berishning eng samarali usullaridan hisoblanadi. Ertaklar bolalar
rivojlanishi uchun asosiy bilimlarni qiziqarli,sodda ko‘rinishda yetkazib
beradi.Shuningdek, ertak bolalarning tafakkur doirasini kengaytirib, xotirasini
yanada kuchaytirish maqsadida mantiqiy fikrlashini rivojlantirishning asosiy
omillaridan biri sanaladi. Turli-tuman sarguzasht voqealar asosiga qurilgan syujet,
o‘zida yaxshilik, insoniylik fazilatlarini singdirgan, xotirada tez saqlanib qolishdek
xususiyatiga ega va bayon etishga oson, talaffuz qilishga qulay sintaktik
qurilmalardan, tarkibida turli xil jumboqlardan tashkil topgan ertaklar bola
tarbiyasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Uch yoshdan yetti yoshgacha bo‘lgan bolalarning aqliy rivojlanishi,
fikrlashni shakllantirish asosiy vazifa hisoblanadi.Bu ertak yordamida bajariladi.
Ertak - bu shunday belgilar tizimi bo‘lib, uning yordamida bola atrofdagi voqelikni
o‘zi tushungandek talqin qiladi.Ertak tanlayotganda, bolalarning yoshini va ruhan
rivojlanganligini hisobga olish lozim.Tarbiyachi va ota-onalar bunga e’tibor
bersagina ertaklar boalalarga foyda keltirishi mumkin. Ertaklardan foydalanish
bolalarning qobiliyatlarini rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.Ertakdan
foydalanib, bolalarga ta’lim berishda yuqori natijalarga erishish mumkin.
Bolalar tarbiyasi bilan ishlashda ertak terapiyasidan ham foydalaniladi.
Ertak terapiyasi eng qadimiy usul hisoblanadi. Ota-bobolarimiz ham farzand
tarbiyasi chog‘ida jinoyatchi bolani jazolashga shoshilmay, unga ertak aytib
berishgan, bu ertak orqali bolalar o‘z xatolarini tushnib yetishgan. Ertaklar axloqiy
tarbiya beruvchi vosita bo‘lib xizmat qilgan, bolalarga qanday yashashni
o‘rgatgan. Ertakning inson hayotiga qanday ta’sir qilishini har bir ota-
ona,tarbiyachi bilsagina bola rivojlanishiga juda ko‘p yordam bera olish mumkin.
Ertak terapiyasi natijasida bola kattalarning yordamini his qiladi. Shuningdek,
21

ertak dunyosini idrok etish orqali maktabgacha yoshdagi bolaning hissiy sohasini
rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish, tasavvurni shakllantiradigan
tasvir va g‘oyalar bilan boyitish mumkin.
Ertak terapiyasi usullari ota-onalar tomonidan o‘zlashtirilishi lozim. Buning
uchun ular tarbiyachi va psixologlardan maslahatlar olishi lozim.
Ertak terapevtlari tomonidan ishlatiladigan ertak turlari:
1) Meditativ (ishlatiladi psixo-emotsional stressdan xalos bo‘lish uchun).
Qoidaga ko‘ra, vositachilik qilingan ertaklarning syujetida salbiy belgilar va
ziddiyatlar mavjud emas.
2) Didaktik , o‘quv topshirig‘i shaklida. Bolalarga yangi bilimlarni yetkazish
uchun foydalaniladi.
3) Badiiy (xalq). Ularda xalq donoligi bor. Oddiy, tushunarli syujet axloqiy
tarbiyaga hissa qo‘shadi.
4) Psixoterapevtik . Ushbu ertaklarning o‘ziga xos xususiyati baxtli yakundir.
Bolalar ular uchun rasmlar chizadilar, spektakl qo‘yadilar, bosh qahramonlar
tasvirlari asosida o‘yinchoqlar yasaydilar.
5) Psixokorrektiv . Aytilgan ertaklar maktabgacha yoshdagi bolaning xulq-
atvoriga yumshoq va befarq ta’sir qiladi. Ertakning axloqi muhokama qilinmaydi,
bolaga o‘zi bilan yolg‘iz o‘ylash imkoniyatini beradi.
Bolalarga bilim berishda, aqliy rivojlantirishda matematik ertaklardan
foydalaniladi.
Matematik ertak - sarguzasht janriga asoslangan badiiy matndir. Matematik
ertaklar bolalarning mantiqiy fikrlashini rivojlantirishga yordam beradi. Ertak
orqali maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik qobiliyatlarni rivojlantirish va
matematikaga qiziqishni qanday uyg‘otish mumkin. Maktabgacha yoshdagi
bolalarda boshlang‘ich matematik tasavvurlarni shakllantirish jarayonida
ertaklardan foydalanganda asosiy e’tibor uni chuqur anglashga, ongli va faol
assimilyatsiyaga qaratiladi. Shuni ta’kidlash kerakki, guruhda og‘zaki ertaklarning
maxsus tanlangan repertuarlaridan matematik qobiliyatlarini rivojlantirish uchun
muntazam foydalanish kognitiv imkoniyatlar va qobiliyatlarni rivojlantirishga
22

qaratilgan, maktabgacha yoshdagi bolalarning matematik dunyoqarashini
kengaytiradi, matematik rivojlanishiga yordam beradi, matematik tayyorgarlikni
sifatini yaxshilaydi, bolalarga ko‘proq imkoniyat yaratadi.
Bolalarning aqliy rivojlanishiga yordam beruvchi matematik ertaklarga
quyidagi ertakni misol qilib keltirish mumkin:
“ 2 raqam kimga yoqadi? “ ertagi.
2 raqami yo l bo ylab ketayotgan edi va kimdir buta ostida yig‘layotganiniʻ ʻ
eshitdi.
- Men - men - yo qolib qoldim.
ʻ
-U butaning ostiga qaradi va u yerda katta kulrang jo jani ko rdi.
ʻ ʻ
-Sening onang kim?
- Mening onam go zal va katta qushdir. U sizga o xshaydi, - chiyilladi jo ja.
ʻ ʻ ʻ
Yig‘lama, biz uni topamiz,- dedi 2 raqami.
- U jo jani dumiga qo ydi va ular onasini qidirishga ketishdi. Ko p o tmay,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ikkovi o tloq ustida uzun dumli go zal qushni ko rdi.
ʻ ʻ ʻ
- Bu sizning bolangiz emasmi, go zal qush? – deb so radi 2 raqami.
ʻ ʻ
- Men qush emas, ilonman.Mening qanotlarim ham yo q.
ʻ
-Pi-pi, bu onam emas, mening onam sizdek, - dedi jo ja.
ʻ
- Ikkisi uzoqroq yurishdi,so‘ngra katta bir qushning katta maydonga qanday
qo nganini ko rdilar.
ʻ ʻ
- Jo jangni yo qotdingmi, katta qush? – muloyimlik bilan so radi 2-raqam.
ʻ ʻ ʻ
- Men qush emas, samolyotman. Samolyotlarda jo jalar yo q, deb javob
ʻ ʻ
berdi samolyot.
- To satdan 2 raqami osmondan tushayotgan qordek oppoq katta qushni
ʻ
ko rdi.
ʻ
- Oqqushim, men seni izlayotgandim, - xirilladi qush.
- Oyi, 2-raqam bilan tanishing.U meni qutqardi,-chiqirdi jo‘ja.
- Yordamingiz uchun rahmat. Siz juda mehribon ekansiz va oqqushga
o xshaysiz. “Keling, do‘st bo‘lamiz”
ʻ
Bu kabi ertaklar bolalarning aqliy qobiliyatini rivojlantiradi.Tarbiyachilar
23

ota-onalar bilan hamkorlikda bunday ertaklarni bolalarga ko‘proq aytib berishi va
savollar orqali muhokama qilishlari lozim.Shundagina bolalar xotirasida o‘tilgan
mashg‘ulotlar mustahkamlanib boraveradi.
Bugungi kunda boalarga ertak o‘qib beradigan ota-onalarning soni afsuski
kamayib bormoqda.Bolalarning aqliy tarbiyasi bilan birga,o‘zbek xalq ertakalri
orqali axloqiy tarbiyasiga ham ertaklar orqali ta’sir qilish,ularni to‘g‘ri tarbiyalash
mumkin.Buning uchun tarbiyachilar ota-onalarga bu borada maslahatlar
berishi,ertak kitoblarni o‘zlari tavsiya qilishi lozim.Chunki tarbiyachi boalning
yoshiga mos ertaklarni bilganligi uchun tog‘ri kitobni tavsiya qila oladi.
Bundan tashqari hozirda zamonaviy texnologiayalar tobora rivojlanib
bormoqda.Bu rivojlanish ta’lim tizimiga ham o‘z ta’sirini o‘tkazib ,ta’lim
samaradorligini ma’lum darajaga oshirdi desak adashmagan bo‘lamiz.Multimedia
vositalari bolalarga ertaklarni tinglash imkonini yaratdi.Bundan tashqari
ertaklarning multifilm ko‘rinishiga kelishi bolalar uchun juda qiziqarli va ta’lim
olishiga katta yordam berdi. Lekin bu jarayonga bog‘lanib qolishlik tavsiya
etilmaydi. Chunki ota-onalar bolalarga o‘zlari ertak o‘qib berishlari bola ruhiyatiga
ta’sir qilib ularda mehr tuyg‘usini shakllantiradi.Buni har bir ota- onalar e’tiborga
olishlari lozim.Tarbiyachilar ota-onalar bilan bo‘ladigna suhbat,yig‘ilishlarda bu
boradagi o‘z tavsiyalarini berishsa, ota-onalarda ham pedagogik qobiliyatni
shakllantirish uchun treninglar o‘tkazib turishsa maqsadga muvofiq bo‘lardi.
Shuningdek, ta’lim jarayonida doimo bir xil ertaklardan foydalanish ham
kutilan natijani beravermaydi,doimo yangi ertaklardan foydalanish lozim.Ana
shunday sharoitda yangi bilimlar o‘zaro bir-biriga uzviy bog‘lanadi.
Xulosa qilib aytganda, ertaklar orqali bolalar bilimini yanada oshirish
mumkin. Ertaklar bolaning rivojlanishida, ayniqsa, ularning aqliy va axloqiy
rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari ertaklar bolalarning
tafakkur doirasini kengaytirib,xotirasini ham mustahkamlashini inobatga olish va
bolalarga ertaklarni ularning qiziqishidan kelib chiqqan holda tanlash lozim.
Bundan tashqari,tarbiyachi o‘zining pedagogik mahoratini ishlatgan holda ertak
qahramonlarini bola qiziqishiga moslab o‘zgartirib ta’lim jarayonida qo‘llasa
24

ta’lim samaradorligi yanada ortadi.
2.2. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning rivojlanish yoshi va o‘ziga xos
xususiyatlari
Bolaning individual – o‘ziga xos xususiyatini bilish uchun temperamentning
umumiy tiplari va bolaning o‘ziga xos xususiyatini o‘rganish metodikasini bilish
muhim. Temperament – lotincha “temperamentum”, ya’ni “qismlarning bir-biriga
munosabati” ma’nosini anglatib, shaxsning individual psixologik xususiyatlari
majmuidir. Shuningdek, turli yosh davrlarining o‘ziga xos rivojlanish qonuniyatlari
ham mavjud. Maktabgacha yoshdagi bolaning jismoniy va psixik kamoloti shartli
ravishda quyidagi davrlarga bo‘linadi: Go‘daklik (1 yoshgacha); Ilk yosh (1-2
yosh); Ilk yosh guruhi (2-3 yosh); Kichik yosh (3-4 yosh); O‘rta yosh (4-5 yosh);
Katta yosh (5-6 yosh); Maktabga tayyorlov davri (6-7 yosh)1. Ilk yosh davri
bolalarining rivojlanishidagi o‘ziga xosliklar. Insonning rivojlanish davri ona
qornidan boshlanadi. Bola ona qornida to‘qiz oy mobaynida juda tez rivojlanish
jarayonini va murakkab taraqqiyot davrini o‘taydi.
Bu davrda ham bola ma’lum darajada tashqi muhit ta’sirida bo‘ladi. Shuning
uchun ham bu ta’sirning ijobiy bo‘lishini ta’minlash lozim. Go‘dakning vazni
tug‘ilgan paytda 3,5 kg, bo‘yi 50 sm bo‘lgan bo‘lsa, uch oylik davrida uning vazni
25

taxminan 5 kg, bo‘yi 60 sm, 6 oylik bo‘lganda esa taxminan 7 kg, bo‘yi 64 sm
bo‘ladi. Bir yoshgacha bo‘lgan davrda bolaning rivojlanishi asosan oila muhiti
ta’sirida bo‘lib, u ona suti bilan oziqlanishi lozim. Bola bu davrda nutqqa ega
bo‘lmasa ham nutqni tushunish, anglash, harakatlarni idrok etish, oila a’zolarini
tanish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Shuning uchun ham go‘daklik davridan boshlab
uch yoshgacha bo‘lgan davrda bolaning nutqi va tafakkuri jadal rivojlanadi. Bola
bir yoshgacha bo‘lgan davrda dastlabki so‘zlarni ayta boshlaydi.
Bu davrda kattalar, asosan, oila a’zolari go‘dakni to‘g‘ri parvarish qilishni
yo‘lga qo‘yishlari lozim. “Bola tushunmas ekan” deb, unga befarq bo‘lmasliklari,
atrof-muhitdagi buyumlarning nomini to‘g‘ri talaffuz qilib, ularning nutqini to‘g‘ri
rivojlantirish uchun keng yo‘l ochishlari kerak. Oilada bolani tarbiyalashda ota-ona
bilan bola o‘rtasida qalban yaqinlikka erishish lozim. Otaonalar hech qachon
tarbiyani o‘z holiga tashlab qo‘ymasligi, ya’ni bolaning ilk yoshligidan bu
jarayonga kirishish talab etiladi. Chunki, bola oilada birinchi hayotiy tajribani
o‘rganadi, kuzatadi va o‘zini turli xil vaziyatlarda qanday tutish kerakligini
o‘rganadi. Biz bolani nimaga o‘rgatsak uni aniq, hayotiy misollar bilan
mustahkamlashimiz zarur, ya’ni bola kattalar aytgan gaplariga amal qilishlari,
shaxsan tarbiyaning samaradorligini ta’minlaydi. Ilk yosh guruh (2-3 yoshli
bolalar) ning rivojlanish xususiyatlari.
Bu davr o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bir yoshdan ikki yoshgacha bo‘lgan
davr mobaynida bolaning nutqi va o‘zgalar tomonidan aytilgan so‘zlarni tushunish
qobiliyatlari jadal rivojlangan bo‘lsa, 2-3 yoshga kelib, o‘zgalar nutqiga taqlid
qilish jarayoni boshlanadi, bola musiqa, badiiy so‘z ta’siriga tez beriladi. Shuning
uchun ham unga xuddi shu davrdan boshlab she’rlar aytish hamda raqsga tushishni
o‘rgatish lozim. Ularda kattalarga jo‘r bo‘lib qo‘shiq aytish, musiqaga muvofiq
harakat qilish, ohangni his etish ko‘nikmasi shakllanadi. Bu yoshdagi bolalarni bir
joyga jamlaganda ular orasida o‘zaro muloqotga kirishish ko‘nikmalari shakllana
boshlaydi. Ta’lim- tarbiyaviy ishlar bolalarda shakllana boshlagan xuddi ana shu
ko‘nikmalarni rivojlantirishga va ularni malakalarga aylantirishga yo‘naltirilmog‘i
lozim. Kichik guruh (3-4 yoshli bolalar) ning rivojlanish xususiyatlari. Bola 3
26

yoshga qadam qo‘yganda jismoniy o‘sishi bir qadar sekinlashadi. Bu davrda uning
og‘irligi 14-15 kg, bo‘yi 90-95 smga yetadi.
Bola jismonan ancha chiniqib, asab tizimi taraqqiy etadi. Tayanch harakat
organlari takomillashib boradi. 3 yoshli bolalar qisqa muddat davomida o‘z hatti-
harakatlarini idora qilish ko‘nikmasiga ega bo‘ladilar. Ulardagi mustaqillik ortib
boradi, hissiyot hamda sensor idroki rivojlanib boradi. Jamoa bo‘lib o‘ynash
ko‘nikmalari shakllanadi. O‘yin asosida amalga oshiriladigan mehnat faoliyatini
farqlash imkoniyati kengayadi. Tasviriy faoliyat hamda qurish-yasash faoliyatining
dastlabki ko‘rinishlari namoyon bo‘ladi. Uch yoshli bolalarning diqqati qisman
markazlashadi, xotirasi mustahkamlanib boradi, moddiy borliqni idrok etish
jarayoni boshlanadi, faraz qilish imkoniyatlari vujudga keladi. Bunda o‘yin
faoliyati yetakchi rol o‘ynaydi. Mazkur dastur xuddi mana shu faoliyatni
kengaytirishga va rivojlantirishga keng yo‘l ochadigan ta’limiy mashg‘ulotlar
tizimini belgilab berishga yo‘naltirilgan. O‘rta guruh (4-5 yosh bolalar) ning
rivojlanish xususiyatlari. Bola to‘rt yoshga yetgach, uning jismoniy o‘sishi bir
muncha jadallashadi, bu davr mobaynida bo‘yi 105-108 sm gacha o‘sadi, og‘irligi
esa 18-19 kg bo‘ladi. Bu davrda bolaning miyasi tez rivojlanadi.
Katta yarim sharlar po‘stlog‘ining faoliyati takomillashib boradi. Boladagi
asosiy harakatlarning rivojlanishida jiddiy-sifat o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, ularni
bajarishda tabiiylik ortib boradi, bolalarda qiyoslash ko‘nikmasi shakllanadi. Bu
yoshdagi bolalarning nutqi ravon, xotirasi ancha teran, mustaqil fikrlash darajasi
bir qadar rivojlangan bo‘ladi. Barcha harakat va faoliyatlarni o‘zi mustaqil
bajarishga intiladi. Bu yoshda bola nihoyatda serharakat, o‘yinqaroq, o‘ta
qiziquvchan bo‘ladi. U har qanday tadbirga bajonidil qatnashadi. Shuning uchun
ham ularni to‘g‘ri ovqatlantirish, o‘z vaqtida uxlatish, salomatligini muhofaza
qilish, ruhiy holatini nazorat qilib borish, quvnoq kayfiyatda bo‘lishini ta’minlash
muhim ahamiyatga ega. Ular bilan olib boriladigan mashg‘ulotlarning mazmunini
xuddi mana shunga yo‘naltirish maqsadga muvofiqdir. Katta guruh (5-6 yosh
bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari. Bu davrda bolaning bo‘yi bu davrda 7-8 sm
ga o‘sadi. Uning oyoqlari gavdasiga nisbatan tezroq rivojlanadi, og‘irligi 20-22 kg
27

ni tashkil etadi. Bolalarning umurtqa suyaklari qotmaganligi tufayli tez qiyshayib
qolishi mumkin. Shuning uchun ham suyaklarning to‘g‘ri o‘sishini ta’minlashga
alohida e’tibor berish kerak.
Ularning yuragi chaqaloq yuragiga nisbatan 4-5 barobar kattalashgan, biroq
muskullari hali yetarli darajada mustahkamlanmagan bo‘ladi. Olti yoshga yetganda
miya po‘stlog‘ining asab katakchalari rivojlanib, og‘irligi va tashqi ko‘rinishidan
kattalarnikiga yaqinlashadi. Shuning uchun ham bolaning asablariga juda
ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lish talab etiladi. Uning talaffuzi aniq, nutqi
ravon bo‘lishini ta’minlash kerak. Bolaning bu faoliyatida nuqson bo‘lgan taqdirda
uning oldini olish choralarini ko‘rish lozim. Bu yoshdagi bolalarning so‘z
boyligining rivojlanishiga alohida e’tibor berish lozim. Ularning nutqidagi so‘zlar
bolaning fikr ifodalash ehtiyojlarini to‘la qondirishi kerak. Bu davrda bolalarning
matematik tafakkuri, hisoblash ko‘nikmalarini rivojlanishi lozim. Dastlabki
iqtisodiy tushunchalarga ehtiyoj seziladi.
Bolaning faraz qilish qobiliyatini jadal rivojlantirishga alohida e’tibor
qaratish maqsadga muvofiqdir. Maktabga tayyorlov guruhi (6-7 yosh bolalar)ning
rivojlanish xususiyatlari. Bola hayotining yettinchi yilida undagi harakatlar
ko‘lami kengayadi va aniqlashadi, uning jismida harakatlarning o‘zaro moslashuvi
boshlanadi. 6-7 yoshli bolalar o‘zini idora qilish va o‘z harakatlarini nazorat qilish
imkoniyatiga ega bo‘la boshlaydi.
Bu yoshdagi o‘g‘il bolalarda mustaqil faoliyat ko‘rsatish, tashabbuskorlik
rivojlanadi hamda kattalar fikrini tinglash ishtiyoqi shakllanadi. Bu davrda
bolaning bo‘yi 120 sm ga yetadi, og‘irligi 22-24 kg bo‘ladi. Bu yoshda bola
chiniqadi, qiziquvchan bo‘ladi, o‘z salomatligini nazorat qila oladi. Uning idrok
kuchi va tafakkuri jadal rivojlanadi, moddiy borliqni bilishga intila boshlaydi.
Bolalarda gigienik malakalar shakllana boradi. Bolani maktabga tayyorlash
jarayonida ularda faoliyatning yangi turi bo‘lgan ta’lim olishga o‘qishga ishtiyoq
uyg‘otish lozim. Bu o‘rinda bolalarni ruhan ta’lim jarayoniga kirishishga
tayyorlash maqsadida dastlabki o‘quv elementlarini o‘rgatish lozim.
28

Har qanday olti yoshli bola maktabga qabul qilinishi mumkin. Buning uchun
u jismonan, ruhan hamda aqliy jihatdan ta’lim olishga tayyor bo‘lishi kerak.
Bolalarni maktabga tayyorgarlik darajasini aniqlashda tashxis markazlarining
xulosalariga tayanish lozim. Shu bilan bir qatorda maktabning moddiy-texnik
bazasi olti yoshli bolalarga ta’lim berish imkoniyatiga ega bo‘lishi shart.
Tarbiyachining pedagogik-psixologik bilim darajasi, axloq-odobi va shaxsiy
sifatlari olti yoshli bolalarga ta’lim va tarbiya berish uchun loyiq bo‘lganda, u olti
yoshli bolalarni o‘qitish huquqiga ega bo‘ladi. Shuning uchun ham 6-7 yoshli
bolalar, ularni qabul qiladigan maktablar hamda bu bolalarni o‘qitadigan
o‘qituvchilar pedagogik-psixologik nuqtai nazardan alohidaalohida diagnostika
qilinishi va shundan keyingina ta’lim jarayoniga kiritilishi kerak.
2.3. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni axloqiy tarbiyalash asoslari
Maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy tarbiyalash – bu ularning shaxsiyati
va ijtimoiy ko‘nikmalarini shakllantirish uchun muhim bosqich bo‘lib, kelajakdagi
xulq-atvor, qarashlar va axloqiy qadriyatlarning asosi aynan shu davrda yaratiladi.
Ushbu yoshda bolaning axloqiy rivojlanishi va tarbiyasi nafaqat uning shaxsiy
hayotida, balki ijtimoiy muhitda muvaffaqiyatli moslashishi uchun ham muhimdir.
Maktabgacha yoshda bolalar juda qiziquvchan bo‘lib, ular tezda atrof-
muhitdan o‘rnak olishga moyildirlar. Shu sababli, axloqiy tarbiya bolalarda axloqiy
qadriyatlarni shakllantirish, ularni jamiyat me’yorlariga moslashish, his-tuyg‘ularni
boshqarish va birgalikda ishlashga o‘rgatish uchun asosiy manba bo‘lib xizmat
qiladi. O‘zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’lim tizimini isloh qilish
doirasida, bolalar tarbiyasiga katta e’tibor qaratilib, maktabgacha ta’lim
tashkilotlarida sifatli va mazmunli axloqiy tarbiya berish yo‘nalishlari belgilab
qo‘yilgan.
29

Axloqiy tarbiya jarayonida asosiy e’tibor quyidagi tamoyillarga qaratiladi:
1. Shaxsiy namuna : Tarbiyachi va ota-onalar bolalar uchun axloqiy namuna
bo‘lishi kerak. Bolalar kattalarning xulq-atvoriga taqlid qilganlari uchun, ularning
xulqi ham axloqiy qadriyatlarni shakllantirishda hal qiluvchi omil bo‘ladi.
2. Muomala va muloqot madaniyati : Bolalarda o‘zaro hurmat, yordam
berish, mehribonlik va sabr-toqatli bo‘lish kabi axloqiy xulq-atvor shakllanishiga
alohida e’tibor qaratiladi. Bu ularni jamiyat bilan uyg‘un yashashga o‘rgatadi.
3. O‘yin faoliyati orqali tarbiyalash : O‘yin orqali bolalarga turli axloqiy
tushunchalar, masalan, do‘stlik, adolat, yordam va hurmat haqida ma’lumot
beriladi. Shu yo‘l bilan ular axloqiy tushunchalarni real hayotda his etib
o‘rganadilar.
4. Bolalar adabiyotidan foydalanish : Ertaklar, hikoyalar va bolalarga
mo‘ljallangan adabiyot orqali ularda yaxshi va yomon xulq-atvor haqida tasavvur
hosil qilishga yordam beriladi. Bu orqali bolalarning qiziqishlari ham oshadi,
axloqiy me’yorlar mustahkamlanadi.
5. Ijodiy faoliyat : Rasm chizish, qo‘l mehnati va boshqa ijodiy
mashg‘ulotlar orqali bolalarda estetik his-tuyg‘ular, axloqiy tushunchalar va
mehnatsevarlik sifatlari shakllanadi. Bu faoliyat ularni o‘z fikrini ifodalash va
o‘zini anglashga ham yordam beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda axloqiy
tarbiyalash jarayoni ularga atrofdagi dunyo bilan tanishish, shaxsiy va ijtimoiy
mas’uliyatni tushunish, o‘zaro yordam ko‘rsatish va insoniylik sifatlarini
o‘rgatishni o‘z ichiga oladi. Shu bilan birga, bu tarbiya bolalarning kelajakda
jamiyatga foydali fuqarolar bo‘lib yetishishlariga hissa qo‘shadi.
Axloqiy tarbiya-shaxsni xar tomonlama rivojlantirishning muxim
tarkibiy qismidir . U bolalarga axloqiy tasavvur va bilimlarni singdirish, ularda
shaxsning axloqiy xis-tuygu va sifatlarini, ijobiy munosabatlar va xulq
madaniyatini tarbiyalashga qaratilgan jarayondir.
Axloqiy tarbiya jarayonida bola axloqiy jixatdan kamolga е tadi.
Axloqiy tasavvurlarning rivojlanishi jarayonida eng avvalo ular o‘zlarining
30

boshqalar bilan bo‘ladigan munosabatlarini ongli tushuna boshlaydilar;
t е ngdoshlari va kattalar bilan bo‘ladigan munosabatlarida axloq saboqlari rivojlana
boradi.
Axloq kishilarning xulq-atvor normalari va qoidalarini, ularning o‘z-o‘ziga,
boshqa kishilarga, m е hnatga, jamiyatga munosabati kabi axloqiy tushunchalarni
o‘z ichiga oluvchi ijtimoiy ongning aloxida bir shaklidir.
Axloq sinfiy xususiyatga ega, chunki axloq xis-tuygu, tushuncha va
printsiplar ma’lum ijtimoiy formatsiyaga xos bo‘lib, ijtimoiy tuzum o‘zgarishi
bilan u xam o‘zgaradi.
Bizning jamiyatimizdagi axloq, eng yaxshi umuminsoniy xulq normalarini
o‘z ichiga olgan bo‘lishi k е rak.
“Odob-bu qalbni yomon so‘zlardan va nojo‘ya xulqdan saqlay olish, o‘zini
va o‘zgalarni ham xurmat qila bilishdadir”, d е ydi olim. Uning fikriga yaqin fikrni
A. Navoiy ijodida xam ko‘ramiz.
“Odobli inson barcha odamlarning yaxshisidir va barcha odamlar uchun
yoqimlirog‘idir”,- d е ydi buyuk shoir.
Abdulla Avloniy til va so‘z odobi haqidagi umuminsoniy fikrlarni shunday
ta’riflaydi: “... so‘z insonning daraja va kamolini, ilm va fazlini ulchab
kursatadigan tarozidir.
Akl soxiblari kishining dilidagi fikr va niyatini, ilm va kuvvati, qadr va
qimmatini so‘zlagan so‘zidan bilurlar”.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy jitxatdan tarbiyalash vazifasi va
mazmuni bolaning ma’naviy dunyosini, uning ongini, axloqiy xislarini, shaxsiy
sifatlari va xulqini tarbiyalash va rivojlantirishni taqozo etadi.
Axloqiy tarbiyaning vaziflari asosan quyidagilardir:
 Bolalarda axloqiy xis-tuyg‘ular, tasavvurlar va hatti-harakatlarni
tarbiyalash.
 Xulq madaniyati va ijobiy munosabatlarni tarbiyalash.
 Shaxsda axloqiy xis-tuyg‘ularni tarbiyalash.
 Xulqdagi salbiy xislarni barxam toptirish.
31

Axloqiy tarbiyaning vazifasi va mazmuni bog‘chadagi axloqiy tarbiya
b е rishning asosiy printsiplari va p е dagogik shart-sharoitlariga rioya qilish asosida
bajariladi.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar axloqiy tarbiyasining vazifasi hamda
mazmuniga muvofiq uning printsiplari ishlab chiqilgan.
Axloqiy tarbiya m е todlari-bolalarning axloqiy tasavvur va bilimlarini
egallab olishiga, ularda ma’daniy xulq va ijobiy munosabatlarni, shaxsning axloqiy
xis-tuyg‘ulari va sifatlarini tarbiyalashga qaratilgan faoliyat hisoblanadi.
Axloqiy tarbiya m е todlari quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
I-guruh axloqiy ongni, ya’ni axloqiy tasavvur va bilimlarni, ularni bajarish
xoxishini shakllantirishga qaratilgan m е todlar.
II -guruh madaniy xulq-atvor va ijobiy munosabatlarni shakllantirishga
qaratilgan m е todlar.
III-guruh axloqiy xis-tuyg‘ular va munosabatlarni rag‘batlantirishga
qaratilgan yordamchi m е todlardir. Bu guruh m е todlariga qo‘yitladigan asosiy
talablar: bolalarni yaxshilik va yomonlik to‘g‘risidagi tasavvurlarini e’tiborga
olish, axloqiy xulq-atvor normalarini muhokama qilish uchun maxsus yaratilgan
vaziyatda bolalarning o‘zlarini faol qatnashtirish; har bir bolaning xis-tuyg‘usiga
extiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lish.
XULOSA:
Demak, maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyalanuvchilarida
rivojlanishining yoshiga bog‘liq xususiyatlar juda ko‘p va ahamyatli. Bolaning
rivojlanishida qanday rivojlanayotganligi yoshiga yarasha vazni, bo‘yi, psixologik
xarakteri, qobilyati, tashqaridagi ma’lumotlari qay darajada qabul qilishi, nuqtining
o‘sishi, so‘z boyli bularning hammasi juda katta ahamiyat kasb etadi. Bola
tug‘ilganidan to maktabgacha ta’lim yoshiga yetguniga qadar har tomonlama
me’yor jihatidan rivojlanishi kuzatuv ostida bo‘lishi lozim. Chunki , har
tomonlama sog‘lom bola davlatimiz kelajagi demakdir.
Xulosa qilib aytganda, ertaklar orqali bolalar bilimini yanada oshirish
mumkin. Ertaklar bolaning rivojlanishida, ayniqsa, ularning aqliy va axloqiy
32

rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari ertaklar bolalarning
tafakkur doirasini kengaytirib,xotirasini ham mustahkamlashini inobatga olish va
bolalarga ertaklarni ularning qiziqishidan kelib chiqqan holda tanlash lozim.
Bundan tashqari,tarbiyachi o‘zining pedagogik mahoratini ishlatgan holda ertak
qahramonlarini bola qiziqishiga moslab o‘zgartirib ta’lim jarayonida qo‘llasa
ta’lim samaradorligi yanada ortadi.
Oilada bolani tarbiyalashda ota-ona bilan bola o‘rtasida qalban yaqinlikka
erishish lozim. Ota-onalar hech qachon tarbiyani o‘z xoliga tashlab qo‘ymasligi,
ya’ni bolaning ilk yoshligidan bu jarayonga kirishish talab etiladi. Chunki, bola
oilada birinchi hayotiy tajribani o‘rganadi, kuzatadi va o‘zini turli xil vaziyatlarda
qanday tutish kerakligini o‘rganadi. Bola nimaga o‘rgatilsa, uni aniq, hayotiy
misollar bilan mustaxkamlash zarur, ya’ni bola kattalar aytgan gaplariga amal
qilishlari, shaxsan tarbiyaning samaradorligini ta’minlaydi
Inson butun umri davomida o‘zgarib boradi. U ham ijtimoiy, ham psixik
jihatdan kamolga yetadi, bunda bolaga berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq
bo‘lsa, u jamiyat a’zosi sifatida kamol topib, murakkab ijtimoiy munosabatlar
tizimida uziga munosib o‘rin egallaydi. Chunki rivojlanish tarbiya ta’siri ostida
boradi. Shaxsning fazilatlarini to‘g‘ri ko‘rish va bexato baholash uchun uni turli
munosabatlar jarayonida kuzatish lozim.
F OYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. 2020 yil 23
sentabr. https://lex.uz.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2019-2021 yillarda O‘zbekiston
Respublikasini innovatsion rivojlantirish strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi
Farmoni. 2018 yil 21 sentabr. https://lex.uz.
3. Mirziyoyev Sh.M. “Bilimli avlod – buyuk kelajakning, tadbirkor xalq –
farovon hayotning, do‘stona hamkorlik esa taraqqiyotning kafolatidir”
mavzusidagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 26
yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi.// “Xalq so‘zi” gazetasi
2018 yil 8 dekabr.
33

4. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T. “Ma’naviyat”,
2008, 43-bet.
5. Quronov.M. Bolam baxtli bo‘lsin, desangiz.T. “Ma’naviyat”, 2014, 22-
bet.
6. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Maktabgacha
ta’lim va tarbiyaning davlat standartini tasdiqlash to‘g‘risida” 2020 yil 22
dekabrdagi 802 -sonli qaroriga 1-ilova Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning Davlat
Standarti.
7. “Ilk qadam” Maktabgacha ta’lim tashkilotsining Davlat o‘quv dasturi
8. Toshkent – 2018 y.
9. Sh.M. Mirziyoyev-“Yangi O‘zbekiston Strategiyasi”-Toshkent-2021.
10. Kayumova.N.M.-“Maktabgacha pedagogika.” T.: TDPU -2013 y.
O‘quv qo‘llanma.
11. Sodiqova Sh.A.- “Maktabgacha pedagogika.” – T, 2018 Yusupova
“Maktabgacha tarbiya pedagogikasi”. T.: O‘qituvchi, 2001.
12. Xasanboyeva O.U. va boshq. “Maktabgacha ta’lim pedagogikasi”. T.:
Ilm ziyo, 2006.
34

Maktabgacha yoshidagi bolalarning rivojlanishi va ta’lim tarbiyasi

Sotib olish