Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	461.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	07 Ноябрь 2024
Расширение	docx
Категория	Экономика

Mamlakat iqtisodiy manfaatlarini bojxona orqali himoya qilish va uni yanada rivojlantirish

Kirish.
Bugungi kunda iqtisodiyotning taraqqiyoti asosan zamonaviy axborot
texnologiyalari (IT-texnologiyalar) bilan belgilanadi, ularsiz jamiyatning yanada
rivojlanishini tasavvur qilib bo’lmaydi. Bunga, yagona jahon axborot makonini
shakllantirilishi, global axborot tizimlari va texnologiyalarini yaratilishi, axborot
oqimlari va resurslarini tizimlashtirilishi, axborotni bozor talabi sub’ektiga
aylantirilishi turtki berdi. Faoliyati bir hil bo’lmagan ma’lumotlarning katta
hajmini qayta ishlash va tahlil qilish zarurati bilan bog’liq bo’lgan davlat
organlarida, axborot-komunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish hozirgi
bosqichda ayniqsa muhimdir. Aynan axborot-komunikatsiya texnologiyalarini
qo’llash O’zbekiston bojxona xizmati rivojlanish tendentsiyasini belgilovchi asosiy
omillardan biri hisoblanadi.
Bu borada yurtimizda ham keng ko’lamli ishlar olib borilmoqda. Jumladan,
Prezidentimizning 2018 yil 12 apreldagi “O’zbekiston Respublikasi Davlat bojxona
xizmati organlari faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida” 1
gi
farmoni bilan o’tgan yil 1 sentyabrga qadar bo’lgan muddatda tovarlarning bojxona
nazoratini tanlov asosida o’tkazishni nazarda tutuvchi xavfni boshqarishning
avtomatlashtirilgan tizimi ishlab chiqilishi va joriy etilishini ta’minlash belgilandi.
Mavzuning dolzarbligi. Bojxona tizimi bu nafaqat mamlakat aholisiga
xizmat qiladigan, balki xalqaro miqyosda manfaatlar kesishuvchan joydir. Uning
ishlash tizimini takomillashtirish, samaradorligini oshirish shuning bilan birga
ortiqcha qog’ozbozlikdan yiroqligini ta’minlash bugungi kundagi eng dolzarb
muammolardan hisoblanadi.
Shu o’rinda tizimni soddalashtirish va bojxona tizimi foydalanuvchilari
vaqtini tejashni tashkil etishning yagona yo’li tizimga yuqori axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etishdir. Shuning bilan birga, mamlakat
1
https://www.lex.uz/docs/-3680568
3

AT – axborotlarni jamlash, saqlash, uzatish va Shu jarayonlarni amalga
oshiruvchi barcha texnik vositalarni ishlatishni o’rgatuvchi fan hisoblanadi.
Axborot atamasi lotincha “Informatio” so’zidan kelib chiqqan bo’lib,
o’zbekchada tushuntirish, tanishtirish, bayon etish degan ma’nolarni anglatadi 2
.
O’z navbatida, xabar- axborotni tasvirlash shakli bo’lib, u nutq, matn, tasvir,
grafik, jadval, videotasvir, tovush va h.k ko’rinishlarda ifodalanadi.
Umuman olganda, axborot bu odamlar orasidagi, odamlar bilan eHM lar‒
orasidagi, jonli va jonsiz tabiat orasidagi ma’lumot almashinuvi bo’lib, keng
ma’noda ilmiy tushunchadir. Informatika bu – inson faoliyatining bir sohasi bo’lib,
u axborotni hosil qilish, saqlash va kompyuter yordamida uni qayta ishlash, Shu
bilan bir qatorda tadbiq muhiti bilan o’zaro bog’liq bo’lgan jarayonlarning
aloqadorligini o’z ichiga oladi.
Kommunikatsiya — bu ikki sistemali dastumi, buyruqni, dastur va buyruqni
yoki buyruq va dastumi birlashtirish. Bunday ko’rinishdagi birlashtirish bir dastur
yoki buyruqning natijasini boshqa dastur yoki buyruqqa kiritish imkoniyatini
beradi. Yo’naltirilgan kiritish-chiqarish bilan kommunikatsiya farqi: yo’naltirilgan
kiritish-chiqarish berilganlami o’qish yoki ulami «periferiya» qurilmasiga
uzatishdir. Kommunikatsiya esa sistema dasturlari va buyruqlari orasidagi o’zaro
berilganlami almashishdir. Ya’ni berilganlami uzatish OS ichida amalga
oshiriladi. 3
Axborot Shuningdek, resurs ham hisoblanadi. Uni qayta ishlash jarayonini
xuddi moddiy resurslarni qayta ishlash jarayoni kabi texnologiya sifatida qabul
qilish mumkin.
Axborot kommunikatsiya texnologiyalari – ob’yektning (axborot
‒
mahsulotining) holati, jarayon yoki voqeaning Yangi xususiyati to’g’risida axborot
olish uchun ma’lumotlarni yig’ish, qayta ishlash va uzatish vositalari va usullari
majmuidan foydalaniladigan jarayondir.
2
https://fayllar.org/1-mavzu-axborot--kommunikatsion-texnologiyalarining-tushunchas.html
3
“AXBOROT TEXNOLOGIYALARI”/ M. ARIPOV, B. BEGALOV/2009-yil/7-bet
6

sifati, soni va tezligini oshirish hisobiga boshqarish faoliyati yaxshilandi. Ko’pgina
zamonaviy muassasalar «elektr» texnologiyasiga asoslangan.
60 yillarning ikkinchi yarmidan esa «elektron (yoki «kompyuter»)‒
texnologiyasi yuzaga kela boshladi va axborotlarning shaklini emas, mazmunini
o’zgartirishga urg’u berila boshlandi. Ma’lumki, boshqaruvning axborot
‒
kommunikatsiya texnologiyalari axborotlarni qayta ishlash bo’yicha eng kamida
quyidagi muhim uchta tarkibiy qismga ega bo’lishi lozim: hisobga olish, tahlil va
qaror qabul qilish. Bularni kompyuterlarda amalga oshirish tobora murakkablashib
bormoqda. Chunki, o’zida sanoqsiz ma’lumotlarni jamlagan «qog’ozlar dengizi»
tobora kengayib bormoqda.
Axborotlarni taqdim etish tizimining rivojlanishi. Aytish mumkinki, axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari bir necha million yillar avval odamzod o’rtasida
ilk bor o’zaro muloqatga kirishish usullari (turli tovushlar chiqarish, imo-ishora,
hatti-harakatlar qilish) paydo bo’lishi bilan birga yuzaga kelgan deb aytish
mumkin. Bunda axborot almashinuvi faqat yakka shaxslar o’rtasidagina amalga
oshirilgan. Nutq paydo bo’lishi bilan birga (taxminan 100 ming yil oldin) odamlar
miyasida axborot to’planishi imkoniyati yuzaga keldi.
Keyingi bosqichda, ya’ni yozuvning paydo bo’lishi (5-6 ming yil avval)
insoniyatning umumiy, jamoa xotirasining yuzaga kelishiga sabab bo’ldi.
Aynan yozuvning paydo bo’lishi axborotlarni to’plash, uzatish, qayta ishlash,
saqlash va etkazish kabi to’liq jarayonni amalga oshirishga imkoniyat yaratib
berdi. Bu imkoniyat tufayli axborotlarni moddiy taShuvchilarda qayd etila
boshlandi.
Axborot tizimi va texnologiyasining tatis taraqqiyoti asosan kommunikatsiya
vositalari bilan bog’liq.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanish tendensiyasi.
Xorijiy mutaxassislar axborot-kommunikatsiya texnologiyalari rivojlanishining
beshta asosiy tendensiyani ajratib ko’rsatadi (1-rasm):
8

tanlov asosida tati va transport vositalarining bojxona nazorati 4 ta yo’laklardan
biriga yo’naltirilgan holda amalga oshiriladi 12
.
«Sariq yo’lak» , bunda bojxona deklaratsiyasi, hujjatlar va ma’lumotlarni
tekshirish bo’yicha bojxona nazorati shakllari xavf darajasi o’rta ko’rsatkichga ega
yoki tasodifiy tanlovda aniqlangan tati va transport vositalariga nisbatan amalga
oshiriladi.
«Qizil yo’lak» , bunda bojxona nazorati shakllari xavf darajasi yuqori
ko’rsatkichga ega yoki tasodifiy tanlovda aniqlangan tati va transport vositalariga
nisbatan amalga oshiriladi.
«Yashil yo’lak» , bunda xavf darajasi past bo’lgan tati va transport
vositalarini chiqarib yuborish to’g’risidagi qaror qabul qilinganda, bojxona
nazorati shakllari ularga nisbatan amalga oshirilmaydi.
«Ko’k yo’lak» , bunda xavf darajasi o’rta ko’rsatkichga ega yoki tasodifiy
tanlov asosida aniqlangan tovarlarga nisbatan bojxona nazorati shakllari ular
chiqarib yuborilgandan so’ng amalga oshiriladi.
O’zbekiston Respublikasi davlat bojxona xizmati organlari xodimi o’rnatilgan
tartibda tasdiqlangan tovarlarni ko’zdan kechirish hamda namuna va (yoki)
sinamalar olishda bojxona tartib-taomillarini amalga oshirish to’g’risidagi
yo’riqnomaga asosan xavfni boshqarish avtomatlashtirilgan tizimi buyurgan
bojxona operatsiyalarini bajarishga majbur.
Xo’sh, xavf o’zi nima?
Bu bojxona to’g’risidagi qonun hujjatlariga rioya etilmasligi ehtimolining
darajasi bo’lib, xavfni boshqarish — xavfning oldini olish va ularni imkon qadar
kamaytirish, ularning qo’llanilish samaradorligini baholash, shuningdek bojxona
operatsiyalarining bajarilishi ustidan nazorat qilish bo’yicha chora-tadbirlarni
ishlab chiqish va amalda bajarishni, bojxona organlarida mavjud bo’lgan
axborotning uzluksiz yangilanishini, tahlil etilishini va qayta ko’rib chiqilishini
nazarda tutuvchi doimiy ishlardir.
12
https :// www . xabar . uz / uz / jamiyat / bojxonada - xavfni - boshqarish - tizimi
19

1. Axbor ot-kommunikatsiya texnologiyalari tushunchasi va uning
mazmun mohiyati.
Axborot texnologiyalari hayotning barcha sohalariga ishonchli kirib keldi.
Albatta bundan Bojxona organlari xizmati ham istisno emas. Bojxona sohasida
information kommunikatsion texnologiyalarni joriy etishning asosiy sabablaridan
biri bu bojxona va tashqi iqtisodiy faoliyatga aloqador shaxslarning o’zaro
harakatlarini tezlashtirish va sifatini yaxshilashdan iborat. Tizimda axborot
texnologiyalarini qo’llash korrupsiya holatinini oldini oladi va ish sifatini oshiradi,
xatoliklar kamayadi hamda tizim mo’tadillashadi.
Bu bobda axborot – kommunikatsiya texnologiyalari tushunchasi tahlil qilinadi
hamda ularning bojxona faoliyatida tutgan o’rni o’rganiladi. Shuning bilan birga
hozirda amalda qo’llanilayotgan axborot-kommunikatsiya texnologiyalari tahlil
qilinadi.
Globallashuv, axborot-kommunikatsiya taraqqiyoti axborot almashish
jarayoni yanada tezlashtirishga xizmat qilayapti. Bugungi kunda maktab
o’quvchisi, hatto bog’cha bolasi qo’lida ham mobil telefon borligi hech kimni
ajablantirmay qo’ydi. Uyali aloqa vositalari, planshet, kompyuter texnologiyalari,
internetning imkoniyatlari had-hududsiz ekanligi hammaga ayon. Kundalik
turmushimizda oddiy voqelikka aylangan ana shunday zamonaviy texnologiyalar
imkoniyatlaridan jamiyatimizning barcha a’zolari, jumladan, jismoniy va yuridik
shaxslar unumli foydalanishga intilmoqda. Bundan bojxona organlari xizmati ham
mustasno emas.
Shu o’rinda axborot texnologiyalari hamda kommunikatsiya tushunchaliriga
izoh berib o’tishimiz joiz deb o’ylayman.
Axborot texnologiyalari (AT) – bu usullar tizimi va axborotlarni yig’ish,
saqlash, izlash yo’lidir. AT informatikaning predmeti hisoblanadi, hamda
boshqaruv amaliyotini o’tkazishni, ishlab chiqarishni boshqarishni, ilmiy
izlanishlar va iqtisodiyotda korxonalarning tashkil topishini, ularning texnik
revojlanishi natijasida milliy iqtisodiyotning Yangi tarmoqlarini yuzaga keltiradi.
5

4 O’zbekistonda so’ngi yillarda bojxona tizimida qo’llanilayotgan
axborot-kommunikatsiya texnologiyalari.
Mamlakatimizda tashqi iqtisodiy faoliyatni yanada rivojlantirish va
tadbirkorlarga keng qulayliklar yaratishga katta e’tibor berilmoqda. Jumladan,
22

1-rasm. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanish
tendensiyasi. 4
1. Axborot mahsulotlarining murakkablashuvi. Axborot vositasi
ko’rinishidagi axborot mahsuloti, ekspert ta’minoti xizmatining ma’lumotlar bazasi
tatistic ahamiyat kasb eta boradi. Turli shakldagi (nutq, ma’lumot, tasvir) axborot
mahsulotlari eshitish, ko’rish va anglash uchun foydalanuvchining talabiga ko’ra
ishlab chiqiladi hamda unga qulay vaqtda va shaklda mahsulotni yetkazib berish
vositasi mavjud bo’ladi. Axborot mahsuloti tatis sari yakka foydalanuvchiga
taqdim etiladigan o’ziga xos xizmat va hisobot-tahlil ishlari natijalari o’rtasidagi
gibridga aylanib bormoqda.
2. Birgalikda harakat qilish qobiliyati. Axborot mahsulotining ahamiyati
oshib borishi bilan mazkur mahsulotlarni kompyuter va inson yoki axborot
tizimlari o’rtasida ideal tarzda almaShuvini o’tkazish imkoniyati ilg’or texnologik
muammo kasb etadi. Axborot mahsulotlarini qayta ishlash va uzatish muammosi
ularning kelishi va tez harakatlanishi bo’yicha to’liq muvofiq bo’lishi lozim.
3. Oraliq bo’g’inlarni tugatish. Birgalikda harakatlanish qobi-liyatining
rivojlanishi axborot mahsulotlari almashish jarayonining takomillaShuviga,
so’ngra, axborot manbai yo’lidan iste’molchiga qarab (ya’ni, bu sohadagi etkazib
beruvchi va iste’molchilar) oraliq bo’g’inlar tugatiladi. Masalan, muallif va
o’quvchi, sotuvchi va xaridor, qo’shiqchi va tinglovchi, o’qituvchi va o’quvchi
yoki tashkilotlarda mutaxassislar o’rtasida videokon-ferensiya, electron kiosk,
elektron pochta tizimi orqali bevosita muloqat qilish imkoniyati tug’iladi.
4
https://cyberleninka.ru/article/n/informatsionnye-tehnologii-v-tamozhennom-dele-1/viewer
9Axborot mahsulotlarining murakkablashuvi. Birgalikda harakat qilish qobiliyati. Oraliq bo’g’inlarni tugatish. Globallashtirish. Konvergensiya.

Respublikasi bojxona chegarasidan olib o’tilishida nazoratni soddalashtirish uchun
qulay shart-sharoitlar yaratiladi.
Xo’sh, mazkur tizim tadbirkorlarga nima beradi? Eng avvalo, tizim tashqi savdo
aylanmasining oshishiga va xalqaro savdoning rivojlanishiga xizmat qiladi. Tashqi
iqtisodiy faoliyatning (TIF) halol ishtirokchilarini rag’batlantirish hamda
huquqbuzarliklar profilaktikasi samaradorligini oshirish imkonini beradi. Bojxona
nazorati va rasmiylashtiruviga sarflanadigan vaqt sezilarli darajada qisqaradi. Har
bir TIF qatnashchisiga individual baho berish va ularning halolligiga qarab
saralash, bir-biridan farqlash imkoni tug’iladi. TIF qatnashchilariga bojxona
ko’rigida yengillik yaratiladi. Ularning tovarlari aylanmasi davri qisqaradi.
Endilikda tadbirkorlar Davlat bojxona qo’mitasining bojxona.uz saytidagi
http://service.customs.uz havolasi orqali bojxona yuk deklaratsiyasining maqomi
hamda uning qaysi yo’lakka joylashtirilgani to’g’risidagi ma’lumotlarni aniq
vaqtda bilib olishlari mumkin.
Ma’lumki, bojxona organlariga taqdim qilinadigan barcha ma’lumotlarni
tekshirish va ularning ishonchliligini to’la va bekamu ko’st ta’minlashning imkoni
yo’q. Xavfni boshqarish tizimi esa bojxona organlarining cheklangan resurslaridan
eng katta samaradorlik asosida foydalanish imkonini beradi. Bunda asosiy e’tibor
yuqori stavkali, doimiy xarakterdagi bojxona qonunchiligining buzilishi yoki
mahalliy ishlab chiqaruvchilar manfaatlariga putur yetkazadigan yoxud davlatning
boshqa manfaatlariga tahdid soladigan, eng xavfli holatlarga qaratiladi.
Xavf-xatar bo’lmasa yoki uning ehtimoliy qonunbuzilishlarining oqibatlari
minimal darajada bo’lsa, bojxona rasmiylashtiruvining eng sodda texnologiyalari
qo’llaniladi va transport vositalarining kutib qolishi, yuklarni tashish, bojxona
terminallarida saqlash bilan bog’liq asossiz xarajatlarga yo’l qo’yilmaydi.
DBQ Axborot xizmati bosh inspektori Husan Tangriyevning ma’lum
qilishicha, xavfni boshqarish tizimning to’laqonli amalga kiritish orqali «yalpi»
bojxona nazoratini o’tkazishdan voz kechgan holda, xavf profillari yoki tasodifiy
18

- davlat sanitariya nazorati;
- davlat karantini xizmati;
- hayvonlar karantini davlat xizmati;
- yuk tashish uchun mas’ul bo’lgan turli xil xizmatlar.
Bugungi kunda yapon bojxonachilari samaradorligini oshirgan holda yangi
avlod dasturiy ta’minotini ishlab chiqmoqdalar. Tizimning o’zigga hosligi shunda
bo’ladiki, endilikda Yaponiya bir boshqaruv tizimiga ostiga barcha davlatlar
bojxona organlarini birlashtirmoqchi.
(TAINEO) Tayland “yagona darcha” tizimi va uning bojxona tizimiga
ijobiy ta’siri
TAINEO tizimi 2008 yil iyul oyida ishga tushirilgan bo’lib, u davlat idoralari
va xususiy kompaniyalar o’rtasida tatisti savdo va transport hujjatlari xavfsiz
almashinuvini ta’minladi, shuningdek, 660 ta bojxona postlarida bojxona
rasmiylashtiruvi va tovarlarni chiqarish jarayonini to’liq avtomatlashtirishga imkon
berdi. 2011 yil noyabr oyida TAINEO obunachilari soni qariyb 8000 kishiga
yetdi, tizim esa import, eksport, logistika va ta’minot sohasida ishlaydigan 100000
ga yaqin treyderlarga va 36 ta davlat idoralariga xizmat ko’rsatdi. 9
Tailandning milliy yagona darchasi (TAINEO) muvaffaqiyatli tizin
namunasidir. Tizimning maqsadi savdoni tezlashtirish hamda xalqaro savdpga
keng yo’l ochish hisoblanadi.
Barcha davlat idoralari va treyderlari “Yagona oyna” tizimiga mutlaqo bepul
kirishlari mumkin. Savdogarlar faqat masofadan boshqarish tizimi orqali
hujjatlarni tatisti shaklda rasmiylashtirish uchun ozgina oylik to’lovni to’lashlari
kerak. Savdo kompaniyalari ma’lumotlari 25 KB tatist bo’lgan operatsiya uchun
25 baht to’laydilar. Har bir qo’shimcha KB ularga 1 bat turadi. Ma’lumotlar
miqdoridan qat’i nazar, maksimal to’lov miqdori – 300 baht.
TAINEO tizimi tashqi savdo operatsiyalarini amalga oshirish bilan bog’liq
jarayonlarni ham, ish jarayonini ham soddalashtiradi. TAINEO tufayli Tailand har
yili taxminan 1,5 milliard dollar uchun logistika xarajatlari tejaydi.
9
https://docplayer.ru/32039118-Prakticheskie-primery-mezhvedomstvennoe-sotrudnichestvo-po-realizacii-
sistemy-edinogo-okna-opyt-tailanda-vysokourovnevaya-arhitektura-taineo.html
14

va “Qizil” yo’laklar ishga tushirildi. Joriy yil 1 martdan esa “Yashil” va “Ko’k”
yo’laklar ishga tushirdi.
“Bojxona organlarida xavfni boshqarish tizimining to’liq joriy etilishi — halol
tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlashda muhim omil” mavzusida kuni kecha o’tgan
matbuot anjumani ana shu o’zgarishlarga bag’ishlandi.
Unda Davlat bojxona qo’mitasining xavflarni monitoring qilish va baholash
boshqarmasi boshlig’i Ilhom Muxtorov va boshqa mutasaddi vakillar mazkur
tizimning afzalliklari haqida batafsil ma’lumot berdi.
— Xavfni boshqarish, tizimni to’laqonli amalga kiritish orqali “yalpi” bojxona
nazoratini o’tkazishdan voz kechiladi va xavf profillari yoki tasodifiy tanlov
asosida tovar, transport vositalarining nazorati to’rtta yo’lakdan biriga
yo’naltirilgan holda amalga oshiriladi, — deydi I. Muxtorov. — “Sariq yo’lak”da
bojxona deklaratsiyasi, hujjatlar va ma’lumotlarni tekshirish bo’yicha nazorat
shakllari xavf darajasi o’rtacha ko’rsatkichga ega yoki tasodifiy tanlovda
aniqlangan tovar va transport vositalariga nisbatan amalga oshiriladi.
“Qizil yo’lak”da esa xavf darajasi yuqori yoki tasodifiy tanlovda aniqlangan
tovar va transport vositalariga nisbatan nazorat amalga oshiriladi. Xavf darajasi
past bo’lgan tovar va transport vositalarini o’tkazish to’g’risidagi qaror qabul
qilinganda, “Yashil yo’lak” qo’l keladi, ya’ni bojxona nazorati shakllari ularga
nisbatan qo’llanmaydi. Xavf darajasi o’rtacha ko’rsatkichga ega yoki tasodifiy
tanlov asosida aniqlangan tovarlar nazorati esa ular chiqarib yuborilgandan so’ng
“Ko’k yo’lak”da amalga oshiriladi.
Bojxona organlarida xavfni boshqarish tizimini qo’llash orqali bir qator
maqsadlarga erishiladi: xavfni boshqarish tizimini qo’llash orqali qonun
hujjatlariga rioya etilishini hamda bojxona organlari zimmasiga yuklatilgan
vazifalarning bajarilishi ta’minlanadi. Qonun hujjatlariga muvofiq, bojxona
nazorati ob’ektlariga nisbatan nazoratni yetarli darajada ta’minlaydigan bojxona
nazoratining shakllarini hamda darajasini tanlash mumkin. Nazoratni tezlashtirish
hamda xavf darajasi kam bo’lgan tovar va transport vositalarining O’zbekiston
17

1. O’zbekiston respublikasining bojxona kodeksi. ( 2016-yil 20-yanvardagi
O’RQ-400-sonli qarori asosida tastiqlangan, yangi tahrir )
2. “AXBOROT TEXNOLOGIYALARI”/ M. ARIPOV, B.
BEGALOV/2009-yil
3. Sh.Shoraxmedovning umumiy taxriri ostida «Bojxona fanlarining ilmiy
asoslari», Solik va bojxona organlari akademiyasi, 2002 y.
4. Ершов А. Д. Международные таможенные отношения: Учеб.пос.
ИВЭСЭП, 2003.
5. Назаренко В. М., Назаренко К.С. Таможенное обслуживание
внешнеэкономической деятельности - М.: Экзамен, 2001
6. Зарубежный опыт таможенного администрирования/2017/м.в.
бойкова/монография
7. Королевская таможенная служба Таиланда, Разработка
национального «единого окна» для импорта, экспорта и логистики:
Опыт Таиланда (2012г.)
Saytlar:
1. www.lex.uz
2. www.norma.uz
3. www.kun.uz
4. www.cyberlink.ru
32

Ikkinchi bobda O’zbekiston bojxona tizimida axborot texnologiyalarini
qo’llanish holatini tahlil qilish bilan bir qatorda yangi joriy etilgan “Xavfni
boshqarish tizimi” ham o’rganamiz. Tizimning afzallik va qulayliklari bilan
yaqindan tanishamiz.
Prezidentimizning 2018 yil 12 apreldagi “O’zbekiston Respublikasi Davlat
bojxona xizmati organlari faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi farmoni bilan o’tgan yil 1 sentyabrga qadar bo’lgan muddatda
tovarlarning bojxona nazoratini tanlov asosida o’tkazishni nazarda tutuvchi xavfni
boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimi ishlab chiqilishi va joriy etilishini
ta’minlash belgilandi 11
.
Ushbu farmon bilan Davlat bojxona qo’mitasida Xavflarni monitoring qilish va
baholash boshqarmasi tashkil qilindi. Mazkur boshqarmaga bojxona organlarida
bojxona qonun hujjatlari buzilishi xavfi yuqori bo’lgan tovar va tashqi iqtisodiy
faoliyat qatnashchilarini nazorat qilish uchun kuch va vositalarni jamlashni
nazarda tutuvchi xavfni boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimini joriy etish
vazifasi yuklatildi. Jahonning yetakchi davlatlarida ushbu yo’nalishda
foydalanilayotgan axborot texnologiyalari imkoniyatlarini o’rgangan holda xavfni
boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimi ishlab chiqildi va 2018 yil 1 sentyabrdan
sinov tarzida ishga tushirildi.
O’zbekiston Respublikasining 2018 yil 18 oktyabrda yangi tahrirda qabul
qilingan “Davlat bojxona xizmati to’g’risida”gi Qonuni bilan esa mazkur yangi
tizimni qo’llash samaradorligining muntazam monitoringini amalga oshirish
bojxona organlarining asosiy vazifalaridan biri etib belgilandi. Yana bir hujjat-
Prezidentimizning 2018 yil 24 noyabrdagi “Bojxona ma’muriyatchiligini
takomillashtirish va O’zbekiston Respublikasi Davlat bojxona xizmati organlari
faoliyati samaradorligini oshirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar
to’g’risida”gi farmoni bilan xavfni boshqarish avtomatlashtirilgan tizimi to’liq
rejimda joriy etildi. Ushbu farmonga binoan 2018 yil 1 dekabrdan boshlab, “Sariq”
11
https :// uzhurriyat . uz /2019/03/27/ yangi - tizim - yangi - imkoniyat /
16

beradi. Tovarlar bojxona chegarasi orqali olib o’tilayotganda bojxona
operatsiyalarining o’tkazilishini tezlashtirish bilan bir qatorda bojxona to’g’risidagi
qonun hujjatlari buzilishlarini aniqlash, prognoz qilish va ularning oldini olishda
muhim rol o’ynaydi.
Ma’lumki, bojxona organlariga taqdim qilinadigan barcha ma’lumotlarni
tekshirish va ularning ishonchliligini ta’minlashning imkoniyati yo’q. Xavfni
boshqarish tizmi esa bojxona organlarining cheklangan resurslaridan eng katta
samaradorlik asosida foydalanish imkonini beradi.
Bunda asosiy e’tiborni yuqori stavkali, doimiy xarakterdagi bojxona
qonunchiligining buzilishi yoki mahalliy ishlab chiqaruvchilar manfaatlariga putur
yetkazadigan yoxud davlatning boshqa manfaatlariga tahdid soladigan, himoya
qilish bojxona organlari zimmasiga yuklangan eng xavfli holatlarga va yetkazib
berish jarayonlariga qaratishga katta e’tibor beriladi.
Aksincha, xavf-xatarlar bo’lmasa yoki uning ehtimoliy qonun buzilishlarining
oqibatlari minimal darajada bo’lsa, bojxona rasmiylashtiruvining eng tat
texnologiyalarini qo’llaniladi va transport vositalarining kutib qolishi, yuklarni
tashish, ularni bojxona terminallarida saqlash bilan bog’liq asossiz xarajatlarga
yo’l qo’yilmaydi.
Dastlabki natijalar
Xavfni boshqarish avtomatlashtirilgan axborot tizimidan samarali
foydalanilishi natijasida dastlabki 6 oy mobaynida 135 ta holat aniqlanib, 6,3
mlrd. So’mlik qo’shimcha bojxona to’lovlari hisoblangan.
2-rasm
“Xavfni boshqarish tizimi” bilan ishlash 13
.
13
https :// www . xabar . uz / uz / jamiyat / bojxonada - xavfni - boshqarish - tizimi
21

Yo’lovchi bojxona deklaratsiyasi — Internetda
Chegara bojxona postlaridan o’tayotgan fuqarolar uchun yo’lovchi bojxona
deklaratsiyasini chegara-bojxona postlariga kelishdan oldin Internet tarmog’i orqali
yuklab olish, tatisti tarzda to’ldirish hamda chop etish imkoniyatlari yaratildi.
Hozirgi kunda ushbu xizmatni interfaol tarzda amalga oshirish yuzasidan
O’zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini
rivojlantirish vazirligi huzuridagi «Elektron hukumat» tizimini rivojlantirish
markazi hamkorligida muayyan ishlar davom ettirilmoqda. O’zbekiston
Respublikasiga kirib kelayotgan yoki chiqib ketayotgan jismoniy shaxslar endi
yo’lovchi bojxona deklaratsiyasini Davlat bojxona qo’mitasi veb-saytidan
ko’chirib olishlari mumkin. Ushbu interaktiv xizmatni joriy etish quyidagi
qulayliklarni yaratadi:
 jismoniy shaxslar yo’lovchi bojxona deklaratsiyasini kompyuter
yordamida o’zlariga qulay bo’lgan vaqtda va bojxona postidan tashqarida
(ofis, ish joyi yoki uyda) istalgan joyda to’ldirishlari mumkin;
 jismoniy shaxslar bojxona postlaridagi yo’lovchi deklaratsiyalarni
to’ldirish ustunlarida navbat kutish, o’zlari tanlagan tildagi blankalarni izlash
kabi juz’iy muammolarga duch kelishmaydi hamda vaqti tejaladi;
 yo’lovchi bojxona deklaratsiyasini elektron shaklda to’ldirish vaqtida
yo’l qo’yilgan xato va kamchiliklarni o’sha vaqtning o’zida tuzatish
imkoniyati mavjud. Jismoniy shaxslar yo’lovchi bojxona deklaratsiyasi
blankasini ko’chirib olish va to’ldirishdan avval O’zbekiston Respublikasi
Adliya vazirligida 2014-yil 5-avgustda 2606-son bilan ro’yxatga olingan
«Yo’lovchi bojxona deklaratsiyasini to’ldirish va rasmiylashtirish tartibi
to’g’risidagi Yo’riqnoma» bilan sayt orqali tanishib chiqishlari mumkin.
AKT ning bojxona sohasida faol qo ’ llanishi hamda olib borilayotgan boshqa
islohatlar natijasida , bojxona sohasi ko ’ plab yutuqlarga erishdi . Aynan
kontrabanda holatlarini aniqlash borasida erishilgan natijalar tat (4- jadval )
4- jadval
29

Moddiy ishlab chiqarish texnologiyasining maqsadi – inson yoki tizimning
ehtiyojini qondiruvchi mahsulot ishlab chiqarish sanaladi.
Axborot kommunikatsiya texnologiyalarining maqsadi esa – axborot ishlab‒
chiqarish bo’lib, uni tahlil etish va uning asosida biror bir harakatga qo’l urish
‒
uchun tegishli qaror qabul qilish.
Ma’lumki, bitta va faqat o’sha moddiy resursga nisbatan har xil buyum yoki
mahsulot olish mumkin. Axborotlarni qayta ishlash texnologiyasiga nisbatan ham
Shunday bahoni bersa bo’ladi.
Axborot kommunikatsiya texnologiyalari. Axborotlarni yig’ish, uzatish,
‒
to’plash, qayta ishlash, saqlash, taqdim etish va foydalanish uslublari va usullari
tizimi axborot kommunikatsiya texnologiyalari deb yuritiladi.
‒
Axborot kommunikatsiya texnologiyalari avtomatlashgan va an’anaviy
‒
(qog’oz) ko’rinishda amalga oshiriladi. Avtomatlashtirish hajmi va texnik
vositalardan foydalanish turi aniq bir texnologiyaning mohiyatiga bog’liq.
Axborot kommunikatsiya texnologiyalari evolyutsiyasi
‒
XIX asrning ikkinchi yarimigacha axborot texnologiyasining asosini pero,
siyohdon va buxgalteriya daftari tashkil etgan. Kommunikatsiya (aloqa) paket
(rasmiy hujjatlar solingan tatist) yuborish orqali amalga oshirilar edi. Axborotlarni
qayta ishlash mahsuldorligi o’ta past bo’lib, har bir xat alohida, qo’lda ko’chirib
olingan. Qaror qabul qilish uchun bir biriga qo’shiladigan hisob kitobdan
‒ ‒
boshqa axborot ham bo’lmagan.
«Qo’l» axborot texnologiyasi o’rniga XIX asr oxirida «mexanik» texnologiya
kirib keldi. Yozuv mashinasi, telefon, diktafonning kashf etilishi, jamoa pochtasi
tizimining takomillashuvi – bularning bari avvaliga axborotni qayta ishlash
texnologiyasida, so’ng ish mahsuldorligida sezilarli o’zgarishlar yuz berishiga
zamin bo’ldi. Mohiyatan, mexaniq texnologiya mavjud muassasalarda tashkiliy
tarkibining shakllanishiga yo’l ochib berdi. XX asrning 40 60 yillarida «elektr»
‒
texnologiyasi paydo bo’lib, u echib almashtiriladigan elementlarga ega elektr
yozuv mashinkalari, oddiy qog’ozdan foydalanuvchi nusxa ko’chirish mashinasi,
tatistic diktafonlardan iborat edi. Aynan shu vositalar hujjatlarni qayta ishlash
7

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014-yil 7-apreldagi PF-4609-sonli
Farmoni bilan tadbirkorlik subyektlari tomonidan tashqi savdo shartnomalarni
banklarda ro’yxatdan o’tkazish amaliyoti bekor qilinib, O’zbekiston Respublikasi
Markaziy banki, Davlat bojxona qo’mitasi, Davlat soliq qo’mitasi va Axborot
texnolo-giyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligiga shartnomalarni
elektron ro’yxatdan o’tkazish interaktiv xizmatini yaratish vazifasi yuklatilgan edi.
Mazkur topshiriq ijrosini ta’minlash maqsadida tadbirkorlik subyektlari tomonidan
Davlat interaktiv xizmatlari portali orqali tashqi savdo shartnomalarini taqdim
etilganda, uni bojxona organlari axborot tizimlarida qabul qilish imkoniyati
yaratildi. Endilikda tadbirkorlik faoliyati subyektlari tashqi savdo kontraktlari
bo’yicha ma’lumotlarni elektron shaklda Interaktiv davlat xizmatlari yagona
portali orqali «Tashqi savdo operatsiyalari yagona elektron avtomatlashgan
axborot tizimi»ga elektron raqamli imzodan foydalangan holda ro’yxatdan
o’tkazishlari mumkin. Mazkur xizmat 2014-yil 1-sentabrdan amaliyotga kiritilib,
o’sha yil yakuniga qadar 40% kontraktlar va ularga tegishli hujjatlar elektron
tarzda qabul qilingan edi. 2015-yilda esa «Tashqi savdo operatsiyalari yagona
elektron avtomatlashgan axborot tizimi» orqali 50 mingdan ortiq shartnomalar
qabul qilingan va bu jami ko’rsatkichning 75 foizini tashkil qilgan.
«Bojxona» axborot tizimlari kompleksi — barchasi bir nuqtada
25

vazirlik yoki idoralardan elektron shaklda qabul qilib olishi uchun to’liq imkoniyat
yaratiladi.
Avval axborot, keyin tovar yetib keladi!
Ma’lumki, Vazirlar Mahkamasining 2015-yil 30-oktabrdagi 307-son qarori
bilan tashuvchilarga, bojxona brokerlariga yoki boshqa manfaatdor shaxslarga
2015-yil 1-dekabridan boshlab, yana bir yengillik va imkoniyat joriy qilingan edi.
Unga muvofiq tashuvchilarga, bojxona brokerlariga yoki boshqa manfaatdor
shaxslarga 2015-yil 1-dekabrdan boshlab avtomobil transportida O’zbekiston
Respublikasining bojxona chegarasi orqali (shu jumladan, tranzit shartlarida)
o’tkaziladigan tovarlar va transport vositalari to’g’risida davlat bojxona xizmati
organlarini elektron tarzda oldindan xabardor qilishni amalga oshirish huquqi
berildi. Bu esa avtomobil transportida O’zbekiston Respublikasining bojxona
chegarasi orqali o’tkaziladigan tovarlar va transport vositalarini bojxonada
rasmiylashtirishni yanada takomillashtirish va rasmiylashtirish vaqtini qisqartirish,
shuningdek, ular to’g’risidagi axborotlarning ishonchliligini oshirishga xizmat
qiladi. Mazkur qaror bilan avtomobil transportida O’zbekiston Respublikasining
bojxona chegarasi orqali o’tkaziladigan tovarlar va transport vositalari to’g’risida
elektron tarzda oldindan xabardor qilishda davlat bojxona xizmati organlariga
taqdim etiladigan ma’lumotlar ro’yxati hamda davlat bojxona xizmati organlarini
elektron tarzda oldindan xabardor qilish tartibotlarini amalga oshirish sxemasi ham
tasdiqlandi.
Elektron tarzda oldindan xabardor qilishda davlat bojxona xizmati organlariga
taqdim etiladigan ma’lumotlar ro’yxatiga 11 turdagi ma’lumotlar kiritilgan.
Endilikda manfaatdor shaxslar avtomobil transportida O’zbekiston
Respublikasining bojxona chegarasi orqali o’tkaziladigan tovarlar va transport
vositalari to’g’risida elektron tarzda oldindan xabardor qilishda davlat bojxona
xizmati organlariga taqdim etiladigan ma’lumotlarni davlat boj-xona xizmati
organlariga taqdim etishning avtomatlashtirilgan tizimiga jahon Internet axborot
tarmog’i vositasida avtomobil transportida O’zbekiston Respublikasining bojxona
chegarasi orqali tovarlar va transport vositalari o’tkazilgungacha yoki o’tkazilish
27

Mundarija .
Kirish .
Reja:
1 Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari tushunchasi va uning mazmun
mohiyati……………………………………………………………… ... …………..5
2 Bojxona tizimida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qo’llashning o’ziga
hosligi (rivojlangan mamlakatlar misolida)……………………………..………...11
3 Bojxona tizimida joriy qilingan “Xavfni boshqarish tizimi” ning o’ziga xosligi va
ustuvor jihatlari……………………………………………………………...…….16
4 O’zbekistonda so’ngi yillarda bojxona tizimida qo’llanilayotgan axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari …………….………………….…….......………
23
Xulosa va takliflar…………………………………….……………….…………
31
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………….….……………
33
2

Quyida TAINEO tizimi orqali bojxona organlari faoliyati qay tomonga
o’zgarganini ko’rishimiz mumkin 3-jadval:
3-jadval
Bojxona rasmiylashtiruvi jarayonlarini takomillashganligi 10
.
Bojxona
rasmiylashtiruvi
(1 deklaratsiya uchun) 1998 yilgacha 1998-200 0
2008-2011
yashil qizil
Bojxona
rasmiylashtiruvi 6-8 etap 2-4 etap 0 etap 1 etap
Rasmiylashtirish
vaqti 3-10 kun 0.5-1 kun 0 soat 0.5-
1soat
Kerakli hujjatlar
soni 5 hujjat 3 hujjat 0 1
Ko’rib chiqish
muddati 3-10 kun 10-30 minut 95% 5 minut
TAINEO tizimi tashqi savdo-sotiq operatsiyalarini amalga oshirish bilan
bog’liq jarayonlarni ham, hujjat aylanishini ham soddalashtiradi. Bu chegaradagi
tatistic talablarga rioya qilish uchun zarur bo’lgan jarayonlar, hujjatlar va vaqt
sonining sezilarli darajada qisqarishini ta’minlaydi. TAINEO tufayli Tailand har
yili logistika xarajatlaridan 1,5 milliard AQSh dollar tejaydi.
3.Bojxona tizimida joriy qilingan “Xavfni boshqarish tizimi” ning o’ziga
xosligi va ustuvor jihatlari.
Mamlakatimizda tashqi iqtisodiy faoliyatni yanada rivojlantirish va
tadbirkorlarga keng qulayliklar yaratishga katta e’tibor berilmoqda. Jumladan,
bojxona nazorati va rasmiylashtiruvi jarayonlarini yanada takomillashtirish va
shaffoflashtirish maqsadida sohaga axborot-kommunikatsiya texnologiyalari
(AKT)ni joriy etish, Internet tarmog’i orqali turli interaktiv xizmatlar ko’rsatish
ko’lami tobora ortib bormoqda.
10
Королевская таможенная служба Таиланда, Разработка национального «единого окна» для импорта,
экспорта и логистики: Опыт Таиланда (2012 г.)
15

Bojxona organlarida xavfni boshqarish tizimini qo’llash orqali quyidagi
maqsadlarga erishiladi:
 Xavfni boshqarish tizimini qo’llash orqali qonun hujjatlariga rioya
etilishini hamda bojxona organlari zimmasiga yuklatilgan vazifalarni
bajarilishini ta’minlash;
 Qonun hujjatlariga muvofiq, bojxona nazorati ob’yektlariga nisbatan
bojxona nazoratini yetarli darajada ta’minlaydigan bojxona
nazoratining shakllarini hamda darajasini tanlash;
 Bojxona nazoratini tezlashtirish hamda xavf darajasi kam bo’lgan tati
va transport vositalarini O’zbekiston Respublikasi bojxona
chegarasidan olib o’tilishida bojxona nazoratini soddalashtirish uchun
qulay shart-sharoitlar yaratish.
Mazkur tizim tadbirkorga nima beradi?
 Eng avvalo, ushbu tizim tashqi savdo aylanmasining oshishiga va xalqaro
savdoning rivojlanishiga xizmat qiladi;
 Tashqi iqtisodiy faoliyatning (TIF) halol ishtirokchilarini rag’batlantirish
hamda huquqbuzarliklar profilaktikasi samaradorligini oshirish imkonini beradi;
 Bojxona nazorati va rasmiylashtiruviga sarflanadigan vaqt sezilarli ravishda
qisqaradi;
 Harbir TIF qatnashchisiga individual baho berish va ularning halolligiga
qarab saralash, bir-biridan farqlash imkoni tug’iladi;
 TIF qatnashchilariga bojxona ko’rigidan yengillik yaratiladi;
 TIF qatnashchilarining tovarlari aylanmasi davri qisqaradi.
Endilikda tadbirkorlar Davlat bojxona qo’mitasining bojxona.uz
saytidagi havola orqali bojxona yuk deklaratsiyasining maqomi hamda uning qaysi
yo’lakka joylashtirilganligi to’g’risida ma’lumotlarni real vaqt rejimida olishlari
mumkin.
Mazkur tizim bojxona organlariga nima beradi?
Tovar va transport vositalarini, bojxona nazoratidan o’tkazishda Xavfni
boshqarish tizimi bojxona nazoratining qo’llaniladigan shakli va darajasini belgilab
20

1 Janubiy Koreya 0.8785
2 AQSH 0.8510
3 Kanada 0.8448
4 Buyuk Britaniya 0.8147
5 Gollandiya 0.8097
6 Norvegiya 0.8020
7 Daniya 0.7872
8 Avstraliya 0.7863
9 Ispaniya 0.7516
10 Fransiya 0.7510
BMTning dunyodagi elektron hukumat holati to’g’risidagi so’nggi ma’ruzasi
jadvalidan ko’rinib turibdiki, birinchi o’rin aksariyati resursga boy bo’lgan
iqtisodiy rivojlangan davlatlar tomonidan egallangan.
Rivojlangan davlatlar bojxona xizmatlarini ko’rsatishda yangicha yondashuv,
avvalambor, mijozlar va ularning ehtiyojlarini aniqlashga qaratilgan. Bu borada
Avstraliya bojxona tizimi namuna oladigan darajada rivojlangan. Tizimning bosh
vazifasi “davlatga xizmat ko’rsata turib, biznes ishtirokchilarini ham hafa
qilmaslik” deb takidlaydi Avstraliya bojxona qo’mitasi raisi 8
.
Hozirda jahon bojxona tizim sifatida rivojlanib bormoqda, uning maqsadi
biznesning yuqori darajadagi xavfsizligini ta’minlashda samarali yordam berishdir.
Yaponiya an’anaviy ravishda texnologik innovatsiyalarning tendentsiyasini
belgilab beruvchi davlat bo’lib kelgan. Ushbu tizim bojxona sohasida ham amal
qiladi. 1980-yillardayoq Yaponiya bojxonasi samarali va zamonaviy bojxona
xizmatlarini ilgari surishga katta e’tibor qaratib kelgan. Bojxona xizmatlarini
kompyuterlashtirish NACCS axborot tizimi orqali olib boriladi.
Yaponiya “yagona darcha” tizimini 2003 yildayoq joriy etgan edi. Uni ishga
tushirishdan oldin bir qator davlat idoralari bilan muvofiqlashtirish ishlari olib
borildi:
8
http://www.tamognia.ru/rules/avst/index.php
13

Har bir soha singari Bojxona sohasi ham , faoliyatini takomillashtirishda IKT
bilan hamkorlik qilishga majbur . Aks holda , tizimni rivojlantirish va
optimallashtirishning imkoni yo ’ q . Hozirgi kunda Bojxona xizmatida joriy
qilingan “ Xavfni boshqarish ” hamda elektron deklaratsiyalash tizimi ham qisqa
vaqtlar ichida o ’ zining samarasini ko ’ rsata boshladi .
Kurs ishida IKT dan foydalanish jaxon hamda O ’ zbekiston sharoitida
foydlanish nechog ’ li omadli kelganini tahlil qilingani ko ’ rishingiz mumkin .
Rivojlangan mamlakatlarning bu boradagi yutuqlari sezilarli darajada . Bunga
asosiy sabab deb , rivojlangan mamlakatlarda IKT bo ’ lgan e ’ tibor hamda
sohalarning IKT bilan bog ’ langanini deb keltirishimiz mumkin .
Yuqoridagi izohlardan kelib chiqib quyidagi takliflarni havola qilaman :
Bojxona organlari o ’ zaro Axborot texnologiyalari Universiteti bilan
hamkorlikni yo ’ lga qo ’ ygan holda talabalar almashish yoki stajirovka dasturlarini
tashkil etishlari kerak . IT sohasida tahsil olayotgan talabalar sohani yaqindan
o ’ rganib undagi kamchiliklarni bartaraf etishga qaratilgan tizimlarni ishlab
chiqishni yo ’ lga qo ’ yishlari kerak .
Shuningdek , Davlatimiz qo ’ mitasi Afg ’ oniston Respublikasi bilan
hamkorlikda yagona tizim ishlab chiqishlari lozim ( Tayland misolida ).
Rivojlangan davlatlar bojxona tizimini tahlil qilib ularda qo ’ llanilayotgan
ilg ’ or g ’ oyalarni O ’ zbekiston sharoitida qo ’ llashni tashkil etish lozim .
Tizimlar faoliyatini yaxshilash va takomillashtirish maqsadida axborot
texnalogiyalarini davlat boshqaruv tizimlariga tatbiq etish har tomonlama maqbul
yechim bo ’ ladi . Bu orqali qog ’ ozbozlik , navbat kutish , korupsiya kabi bir nechta
omillarni kamaytirishga erishish mumkin .
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati.
31

xizmatlar aholi va tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari uchun ko’rsatilib
kelinmoqda. Ko’rsatilayotgan interaktiv xizmatlar tadbirkorlik subyektlari va
fuqarolarimizga vaqtni tejash, qog’oz xarajatlarini kamaytirish, bojxona
organlariga bormasdan o’z ish joylaridan Internet orqali kerakli ma’lumotlarni
olish hamda rasmiylashtirish va shu kabi bir qancha qulayliklar yaratib kelmoqda.
Tovarlar bojxonada elektron shaklda rasmiylashtirilmoqda
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012-yil 29-dekabrdagi 370-
sonli qarori ijrosini ta’minlash, tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchilariga
qulayliklar yaratish maqsadida DBQ tomonidan «Elektron dek-laratsiyalash»
avtomatlashtirilgan axborot tizimi ishlab chiqildi va amaliyotga joriy etildi. Ushbu
tizim TIF qatnashchilariga bir qator afzalliklar beradi. Jumladan:
 elektron deklaratsiyalash jarayonida tadbirkorlik subyekti bojxona
postidan uzoq masofada bo’lishidan qat’iy nazar, internet tarmog’i
orqali amalga oshirish imkoniyatiga ega;
 deklarant o’z ish joyida o’tirib, bir necha bojxona postlari bilan
tovarlarni deklaratsiyalashi mumkin;
 TIF qatnashchilarining kerakli bojxona protseduralari bilan bog’liq
bo’lgan vaqti va moddiy xarajatlari qisqaradi. «Elektron
deklaratsiyalash» tizimi 2012-yil 31-dekabrdan www.customs.uz
DBQ saytiga interaktiv xizmati sifatida joylashtirildi hamda 2013-yil 1-
yanvardan boshlab tatbiq etildi. Olib borilgan ishlar natijasida, 2013-yilda jami
bojxona yuk deklaratsiyalarining 39,2 foizi elektron tarzda taqdim etilgan bo’lsa,
2015-yilda esa bu ko’rsatkich 99,95 foizni tashkil etdi.
3-rasm.
O’zbekiston Respublikasi Bojxona qo’mitasi electron xizmatlar sayti.
24

vaqtida jo’natishlari mumkin. Agar elektron tarzda oldindan berilgan axborotlar
tovar bilan birga yuboriladigan hujjatlarda ko’rsatilgan ma’lumotlarga muvofiq
bo’lmagan taqdirda, manfaatdor shaxslar mazkur axborotlarni tizimga O’zbekiston
Respublikasining bojxona chegarasi orqali tovarlar va transport vositalarini
o’tkazish vaqtida jo’natishlari mumkin. Axborotlar elektron tarzda oldindan berilsa
va ular tovar bilan birga taqdim etiladigan hujjatlarda ko’rsatilgan ma’lumotlarga
muvofiq bo’lsa, u holda bojxona nazorati va rasmiylashtirish bir soat mobaynida
amalga oshiriladi.
Yangi sayt, yangi imkoniyatlar .Bojxona organlari faoliyatini xalqaro
tarmoqda yoritishda ma’lumotlarning tezkorligi, sifati va davriyligini ta’minlash,
bojxona sohasiga doir axborotlarni taqdim etishda samarali usullarni joriy etish,
internet foydalanuvchilari, xususan, tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari uchun
xalqaro tarmoqda o’zlariga tegishli axborotlarni qisqa fursatda va qulay tarzda,
qo’lga kiritish maqsadida 2015-yilning 1-avgustdan boshlab, Davlat bojxona
qo’mitasi Internet tarmog’ida yangi takomillashtirilgan veb-saytini ishga tushirdi.
Sayt 8ta bo’limda 120dan ortiq sahifalarda axborotlarni taqdim qilib, tat
navigatsiya orqali foydalanuvchi o’ziga kerakli axborotni sanoqli soniyalarda
topishi mumkin. Bunda axborotlarning turi, yo’nalishi va eng muhimi kimga
mo’ljallangani alohida inobatga olingan. Sayt orqali 9 turdagi tatisti xizmatlar
ko’rsatiladi va 19 turdagi ochiq ma’lumotlar taqdim etib kelinmoqda.
Tadbirkorning shaxsiy kabineti — endi virtual tarzda
Davlat bojxona qo’mitasi veb-saytining «Tadbirkorning shaxsiy kabineti»
interaktiv xizmati orqali TIF qatnashchilari uchun qo’shimcha 10 turdagi interaktiv
xizmatlar ko’rsatib kelinmoqda. Ushbu xizmatlar orqali tadbirkorlar tatisti raqamli
imzosi orqali o’zlariga tegishli bo’lgan barcha ma’lumotlarni olishlari, bojxona
rasmiylashtiruvi jarayonini Internet orqali nazorat qilishlari mumkin. Xususan,
«Tadbirkorning shaxsiy kabineti» interaktiv xizmati doirasida taqdim etilgan
deklaratsiyani bojxona axborot tizimga qabul qilish, ro’yxatga olish va
rasmiylashtirish muddatlarini nazorat qilish imkoniyatlari shular jumlasiga kiradi.
28

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGIʹ
TOShKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI
“Biznes bosh q aruvi va logistika” kafedrasi
“Bojxona ishi”
fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Mamlakat iqtisodiy manfaatlarini
bojxona orqali himoya qilish va uni yanada
rivojlantirish
Komissiya ________________________
________________________
1

bojxona nazorati va rasmiylashtiruvi jarayonlarini yanada takomillashtirish va
shaffoflashtirish maqsadida sohaga axborot-kommunikatsiya texnologiyalari
(AKT)ni joriy etish, Internet tarmog’i orqali turli interaktiv xizmatlar ko’rsatish
ko’lami tobora ortib bormoqda.
Bojxona sohasida so’nggi o’n yilga nazar solsak, sohaga axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini joriy qilishga doir o’nlab muhim hujjatlar,
xususan, Prezidentimizning Farmon va Qarorlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlari
qabul qilinyapti-ki, bu bilan hech ikkilanmasdan bojxona xizmatini
zamonaviylashtirish, bojxona nazorati va rasmiylashtiruvi jarayonlarini yanada
soddalashtirish davlatimiz siyosati darajasiga ko’tarilmoqda deyish mumkin.
Bojxona tizimiga axborot texnologiyalarini jalb etish zarurati quyidagi
ko’rinishlarda namoyon bo’ladi: Bir tomondan, respublikamizning tashqi iqtisodiy
aloqalari kengayishi evaziga chegaralarimiz orqali harakatlanayotgan tovar va
transport vositalari sonining ham oshib borishi bojxona organlari faoliyatini
soddalashtirishni talab etsa, ikkinchi tomondan, respublikamiz iqtisodiy
xavfsizligini ta’minlashda bojxona organlariga yuklatilgan vazifalar bojxona
nazoratining yangi shakl va uslublarini tatbiq etish hisobiga, bojxona nazorati
samaradorligini yanada oshirishni taqozo etadi. Xalqaro andozalar nuqtai nazaridan
qaraganda, bojxona organlari faoliyati samaradorligini aniqlashning asosiy
me’yorlaridan biri bo’lib, bojxona rasmiylashtiruvi va nazoratiga ketgan vaqt
hisoblanadi. Bu vaqtni qisqartirishdagi eng muhim omillardan biri esa bu bojxona
nazorati va rasmiylashtiruvi jarayonlariga zamonaviy axborot texnologiyalari va
dasturlarini joriy qilishdir.
Bojxona sohasiga axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy qilish bojxona
organlarining yagona axborot uzatish tarmog’ini va yagona avtomatlashtirilgan
axborot tizimini, ma’lumotlar xavfsizligi va ularni muhofaza qilish tizimini
yaratish hamda bojxona komplekslari va postlarini zamonaviy bojxona nazorati
texnik vositalari bilan ta’minlash yo’nalishida amalga oshirilmoqda. Bugungi
kunda DBQ rasmiy veb-sayti www.customs.uz orqali 9ta interaktiv xizmatlar va
Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali my.gov.uz orqali 10ta interaktiv
23

4. Globallashtirish. Tashkilot yo’ldosh aloqa va Internet tarmog’idan
foydalanib axborot kommunikatsiya texnologiyalari yordamida hohlagan joyda‒
va hohlagan paytda ish olib borishi mumkin. Aynan Internet tufayli odamlar
dunyoning har qanday nuqtasidan turib o’zaro muloqat qilish imkoniga ega. Bu
holatda doimiy va yarim doimiy harajatlar yanada keng geografik mintaqada
taqsimlanish hisobiga ustuvorlikka ega bo’ladi.
5. Konvergensiya. Konvergensiya AATning zamonaviy rivojlanish
jarayonining oxirgi bosqichi sifatida ko’rib chiqiladi. Bunda mahsulotlar va
xizmatlar, axborot va dam olish, Shuningdek, ovozli, raqamli hamda
videosignallarni uzatish kabi ish rejimlari o’rtasidagi farq yo’qoladi. Moddiy ishlab
chiqarish va axborot biznesi sohalari o’rtasidagi tafovut o’chib ketadi, firmalar va
korporatsiyalarning faoliyat turlari diverfikatsiyasi, sanoat tarmoqlari, moliya
sektori va xizmat sohalari o’zaro uyg’unlashib ketadi.
Ma’lumotlarni qayta ishlashning axborot-kommunikatsiya texnologiyalari
yaxshi tuzilmalashgan vazifalarni hal qilish uchun mo’ljallangan, ularga ko’ra
zarur kirish ma’lumotlari mavjud va algoritmlar hamda ularni qayta ishlashning
boshqa standart protseduralari ma’lum. Bu texnologiya boshqaruv mehnatining
ayrim mayda, doimo takrorlanuvchi operatsiyalarini avtomatlashtirish
maqsadlarida yuqori bo’lmagan malakali xodimlarning ijrochilik faoliyati
darajasida qo’llaniladi. Shu bois ham axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini
bu darajada qo’llash xodimlar mehnati samaradorligini ancha oshiradi, ularni
mayda operatsiyalardan ozod etadi, ehtimol, hatto xodimlar sonini qisqartirish
zaruriyatiga olib kelishi mumkin.
2 Bojxona tizimida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qo’llashning
o’ziga hosligi (rivojlangan mamlakatlar misolida).
10

2019 yil davomida davlat bojxona xizmati organlari faoliyatiga doir asosiy ko ’ rsatkichlar
va statistik ma ’ lumotlar . 14
т/р/№/ Faoliyatga doir muhum yo’nalishlar Statistik raqamlar
1. Davlat byudjetiga undirilgan bojxona to’lovlari/ 4,8 trln. So’m/
2. Bojxona to’lovlaridan qo’llanilgan imtiyozlar/ 8,7 trln. So’m/
3. Qo’shimcha hisoblangan bojxona to’lovlari miqdori/ 54,8 mlrd. So’m/
4. Eksport bojxona rasmiylashtiruviga sarflangan o’rtacha
vaqt/ 53 daqiqa/
5. Import bojxona rasmiylashtiruviga sarflangan o’rtacha
vaqt/ 3 soat 36 minut/
6. Kontrabanda va bojxona qonunchiligi buzilishiga oid
aniqlangan holatlar va ushlab qolingan tovarlar/ 3557 ta holatda 69,1 mlrd
so’mlik Tovar/.
7. Aniqlangan giyohvandlik vositalari miqdori/ 110 ta holatda 21,6 kg/
8. Aniqlangan psixotrop moddalar miqdori/ 17 holatda 1551 dona/
9. Aniqlangan qurol-yarog’lar miqdori/ 11 ta qurol/
10. Aniqlangan ta’qiqlangan diniy mazmundagi materiallar
soni/ 1012 dona/
11. Joriy yilning 1-choragi davomida joriy qilingan axborot
tizimlari va interaktiv xizmatlar soni/ 52 ta axborot tizimi, 17 ta
interaktiv xizmati/
12. O’tkazilgan bojxona ekspertizalari soni va natijada
qo’shimcha hisoblangan bojxona to’lovlari miqdori/ 1045 ta ekspertiza natijasida
19 mlrd. 217 mln. So’m/
2019 yilda “ Kontrabanda va bojxona qonunchiligi buzilishiga oid aniqlangan holatlar va
ushlab qolingan tovarlar ” soni 3557 15
holatni tashkil qilgan bo ’ lsa bu ko ’ rsatkich 2018 yilda
4026 holatni tashkil qilgan .
Xulosa .
14
http://www.customs.uz/ru/lists/view/134 Bojxona qo’mitasining rasmiy sayti.
15
http://www.customs.uz/ru/lists/view/134 Bojxona qo’mitasining rasmiy sayti.
30

Axborot texnologiyalarining davlat idoralarida joriy etilishi iqtisodiyot
rivojiga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. Bojxona xizmati ham bundan mustasno emas.
So’nggi o’n yil ichida Rossiya Federatsiyasi Bojxona xizmati o’z faoliyatiga
axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini faol joriy qilmoqda. Ma’lumki, axborot
bojxona texnologiyalaridan foydalanish tovarlarni chiqarishni tayyorlash va qaror
qabul qilish jarayonini soddalashtirishga, uni biznes uchun yanada shaffof qilishga
imkon beradi.
Hozirgi vaqtda bojxona rasmiylashtiruvini soddalashtirish va tashqi iqtisodiy
faoliyat sohasida davlat xizmatlarini ko’rsatish sifatini oshirish maqsadida bir qator
axborot bojxona texnologiyalari ishlab chiqilgan va joriy qilingan. Ulardan
asosiylari:
- elektron deklaratsiya;
- dastlabki ma’lumotlar;
- masofadan chiqarish;
- bojxona to’lovlari kartasi;
- davlat xizmatlarini (funktsiyalarini) elektron shaklda taqdim etish;
- ruxsatnomalar bilan ishlash va boshqalar.
Bojxona organlarining “xizmat ko’rsatuvchi provayder va shu bilan birga tati
va tovarlar tashqi savdo aylanmasi ustidan nazoratni amalga oshiruvchi huquqni
muhofaza qiluvchi organ sifatida “ 5
qaraladi.
Har bir davlatning bojxona tizimi o’ziga xosligi bilan ajralib turadi, shuni
ham e’tirof etish joizki bojxona tizimini yaxshilash yo’lida olib borilayotgan har
qanday harakatlar axborot texnologiyalari hamda texnik vositalar bilan bog’liq
bo’lib, ularni tizimda samarali qo’llash eng old maqsad hisoblanadi.
Davlatlar bojxona organlari tizimi bir-biridan farqli bo’lishiga qaramay
ularning asosiy vazifalari bir xil hisoblanadi (1-rasm).
1-jadval.
Shuning bilan birga, Bojxona faoliyatining asosiy vazifalari quyidagilar
bilan belgilanadi 6
:
5
ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ ТАМОЖЕННОГО АДМИНИСТРИРОВАНИЯ/2017/М.В. Бойкова/Монография
6
ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ ТАМОЖЕННОГО АДМИНИСТРИРОВАНИЯ/2017/М.В. Бойкова/Монография
11

Davlat bojxona qo’mitasi tomonidan «Bojxona» axborot tizimlari
kompleksini ishga tushirish yuzasidan ishlar yakunlandi. Ta’kidlash joizki,
«Bojxona» axborot tizimlari kompleksi uning tarkibiga kiruvchi «Avto», «Temir
yo’l», «Bojxona to’lovlari», va «Bojxona ombori» ma’lumotlarini shakllantirish
hamda Milliy axborot tizimiga uzatishni ko’zda tutadi. Uning asosiy funksiyalari
tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchilari avtotransport vositalari (davlat raqami
bo’yicha), temir yo’l transport vositalari (vagon va konteynerlar raqami bo’yicha)
O’zbekiston Respublikasi hududiga qaysi bojxona posti orqali va qaysi sanada
kirganligi, bojxona postiga qachon yetib borganligi va chiqib ketganligi to’g’risida
ma’lumotlar olish imkoniyatini beradi. Bundan tashqari, TIF qatnashchilari
tomonidan ushbu tizim orqali tovarlarning bojxona to’lovlari bo’yicha on-layn
tarzda o’zaro hisob-kitoblar solishtirma dalolatnomasini ko’rish va chop etish
imkonini beradi. «Bojxona ombori» dasturi orqali esa bojxona omborlari ro’yxati
bilan tanishish mumkin. Bunda bojxona ombori nomi, manzili, litsenziya raqami,
litsenziya berilgan vaqti, litsenziyaning amal qilish muddati hamda bojxona
ombori turi to’g’risidagi ma’lumotlarni olish imkoniyatiga ega bo’ldilar.
Xalqaro hamkorlikning samarasi
Bugungi kunda tadbirkorlik subyektlariga yanada qulayliklar yaratish va
bojxona rasmiylashtiruvi jarayonlarining shaffofligini ta’minlash yo’nalishida
bojxona organlariga zamonaviy texnologiyalarni keng joriy etish bo’yicha bir qator
loyihalar ustida ish olib borilmoqda. Shunday loyihalardan biri O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2014-yil 18-avgustdagi «Koreya Respublikasi
hukumatining «Uyg’unlashgan «Yagona oyna» bojxona axborot tizimini tatbiq
etish orqali bojxona xizmatini modernizatsiyalash» loyihasini amalga oshirishga
mo’ljallangan grantidan samarali foydalanishni ta’minlash chora-tadbirlari
to’g’risida»gi PQ-2224-son Qarori asosida ishlab chiqilayotgan bojxona
organlarining «Yagona oyna» axborot tizimi hisoblanadi. Mazkur tizim ishga
tushirilishi natijasida, tadbirkorlik subyektlariga o’z ofislaridan chiqmay turib,
bojxona rasmiylashtiruvi uchun zarur bo’lgan barcha turdagi ruxsatnomalar,
sertifikatlar hamda litsenziyalarga elektron buyurtma berishi va ularni vakolatli
26

xavfsizligi nuqtai nazaridan kirib kelayotgan tovarlarni tekshirishda ham samarali
axborot texnologiyalari vositalaridan foydalanish ham juda dolzarb.
Turli xil axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish
istiqbollarini ishlab chiqish bojxona organlarining mamlakatning iqtisodiy
xavfsizligini ta’minlash bo’yicha yanada yuqori samarali faoliyatiga asos
yaratishga imkon beradi.
Shunday qilib, bojxonada axborot texnologiyalari rivojlanishining mohiyati
va o’ziga xosligini o’rganish bugungi kunda katta qiziqish uyg’otmoqda. Bularning
barchasi ushbu kurs ishi mavzusining dolzarbligini belgilaydi.
Kurs ishi predmeti bojxona organlari faoliyatida qo’llaniladigan zamonaviy
axborot texnologiyalari.
Kurs ishining maqsadi bojxona tizimida qo’llaniladigan axborot
texnologiyalarining o’ziga xos xususiyatlarini va ularning rivojlanish istiqbollarini
aniqlashdir.
Kurs ishining vazifalari:
 bojxona tushunchasini aniqlash;
 axborot texnologiyalari tushunchasi va ahamiyatini ko’rib chiqish;
 axborot texnologiyalarining bojxona tizimidagi ahamiyatini ochib
berish;
 bojxona organlarining axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT)
infratuzilmasini ko’rib chiqish;
 bojxona organlari faoliyatiga axborot texnologiyalarini joriy etishning
afzalliklari va istiqbollarini aniqlash.
Kurs ishi 5 asosiy qismdan tashkil topgan bo’lib, ular kirish, 4 ta savol, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat.
4

Ichki bozor tizimning uzluksiz ishlashini kafolatlash;
O’z vakolati doirasida soliqlar, yig’imlar va bojlarni undirish;
Qonuniy tashqi savdo operatsiyalari va operatsiyalarining normal
bajarilishini ta’minlash, shu jumladan ularning belgilangan standartlarga
muvofiqligini nazorat qilish;
Jamiyatni giyohvand moddalar va boshqa zararli moddalarning noqonuniy
olib o’tilishidan himoya qilish, shuningdek, iqtisodiy jinoyatchilikka
qarshi kurash.
Hozirgi davrga kelib davlatlarda “Elektron hukumat” tizimi rivojlanib
bormoqda. Boshqaruv tizimiga innovatsion axborot kommunikatsiya
texnologiyalarini joriy qilish har doimgidan ham dolzarb. “Elektron hukumat”
tizimi boshqaruv faoliyatidagi shaffoflikni taminlabgina qolmay, davlat boshqaruv
tizimining tez va sifatli ishlashi uchun asos bo’lin xizmat qilmoqda.
Elektron hukumat kontseptsiyasini amalga oshirish doirasida bojxona
xizmatlarini ko’rsatishning muhim tendentsiyasi bojxona xizmatlarini
ko’rsatishning tatisti usullarini joriy qilish va masofaviy axborot bazalaridan
foydalangan holda protseduralarni bajarishdir. Elektron hukumat tizimi bojxona va
bojxona muassasalari uchun ham, ushbu xizmatga buyurtma bergan shaxs uchun
ham bojxona xizmatlarini ko’rsatish jarayonini sezilarli darajada soddalashtiradi va
tezlashtiradi.
Shu o’rinda elektron hukumat tizimi yaxshi rivojlangan davlatlarga e’yibor
qaratsak (2-jadval).
2-jadval
Dunyo mamlakatlarida elektron hukumatning rivojlanish darajasi 7
.
Davlat O’rin Elektron hukumat
rivojlanish indeksi
7
Evropa standartlashtirish / rivojlantirishga ko'maklashish qo'mitasining axborot portal tovar va xizmatlar savdosi
[Elektron resurs]: Rasmiy sayt. Kirish rejimi: http: //www.cen.eu.
12

Mamlakat iqtisodiy manfaatlarini bojxona orqali himoya qilish va uni yanada rivojlantirish

Купить