Manjurlar tomonidan xitoyning bosib olinishi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	268.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Manjurlar tomonidan xitoyning bosib olinishi

Купить

Manjurlar tomonidan xitoyning bosib olinishi
MUNDARIJA:
KIRISH
I BOB. MANJURLARNING XITOYNI BOSIB OLISHI VA UNING
BOSQICHLARI
II BOB. MANJURLARNING XITOYNI BOSIB OLISHINING
OQIBATLARI
XULOSA
FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
ILOVALAR
1

KIRISHMavzuning dolzarbligi. O zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom
ʻ
Karimov о zining “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” kitobida “O z tarixini
ʻ ʻ
bilmaydigan, kechagi kunini unitgan millatning kelajagi yo q”, - deb ta’kidlashi
ʻ
bilan birga har qanday inson jahon tarixini, umumbashariy taraqqiyot yo lini
ʻ
chuqur idrok etishi zararligini ham uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik sharofati
bilan biz jahon tarixini haqqoniy о rganish imkoniyatiga ega bo ldik.
ʻ ʻ
Mavzusining dolzarbligi shundan iboratki, manjurlarning Xitoyni bosib
olishi va uning oqibatlari tarixnavisligini ko rib chiqish ushbu voqealar tarixining
ʻ
ko plab muhim muammolarini qo shimcha o rganishni talab qilishini ko rsatadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Biz o rganayotgan muammo “O rta asrlar tarixi” kursida asosiy o rinni
ʻ ʻ ʻ
egallaydi. Uning ahamiyati shundan iboratki, manjurlarning Xitoyni bosib olish
tarixi Xitoyning ko p asrlik tarixining tarkibiy qismlaridan biridir.
ʻ
Muxolifat oqimlarining kurashi ham tarixni o rganish asosida rivoj
ʻ
topganligidan boshlaylik. Manjur hukmdorlari Xitoy sulolalariga taqlid qilib,
o zlari uchun Min sulolasidan oldingi tarixni tuzadigan maxsus qo mita tuzdilar.
ʻ ʻ
Bunday hikoyaning siyosiy maqsadi o tgan sulolaning qulashi va uning o rniga
ʻ ʻ
yangisi kelishining tarixiy muqarrarligini ko rsatish edi.
ʻ
Kurs ishining predmeti va tadqiqot obekti. Ishning predmeti
Manjurlar
tomonidan Xitoyning zabt etilishi bilan tanishtirish jarayoni, ob’ekti esa Manjurlar
tomonidan xitoyga yurishi hisoblanadi.
Mavzuning maqsadi va vazifalari. Ishdan maqsad manjurlarning Xitoyni
bosib olishini o rganish va bu istiloning oqibatlarini o rganishdir.
ʻ ʻ
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni hal qilish kerak:
- Xitoyning manjurlar tomonidan bosib olinishini o rganish;
ʻ
- zabt etish oqibatlarini yoritib berinsh.
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishi XVII asrning oxiri XVIII
asrlar voqealarini o’z ichiga oladi.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa va foydalanilgan
manbalar hamda adabiyotlar ro yxati ʻ dan iborat.
2

I BOB. MANJURLARNING XITOYNI BOSIB OLISHI VA UNING
BOSQICHLARI
Manjurlar yetakchisi Nurxatsi (1559-1626) nafaqat o z qo mondonligi ostidaʻ ʻ
bir necha o nlab turli-tuman qabilalarni to plashga, balki siyosiy tashkilotga asos
ʻ ʻ
solishga ham muvaffaq bo ldi. O z davridagi mo g ul Temuchin kabi, u ham
ʻ ʻ ʻ ʻ
asosiy e’tiborini armiyaga qaratgan. Garchi Nurxatsi mo g ul modeliga ko ra
ʻ ʻ ʻ
qabilaviy bo lmagan armiya tuzilmasini yaratishga intilmagan bo lsa ham, lekin
ʻ ʻ
qabila otryadlarini kuchaytirish bilan chegaralangan bo lsa ham (asosiy qabilalar
ʻ
soniga ko ra armiya “sakkiz bayroqli armiya” sifatida tanilgan), Manjur armiyasi
ʻ
juda faol va jangovar tayyor bo lib chiqdi. 1609-yilda Nurxatsi Xitoyga o lpon
ʻ ʻ
to lashni to xtatdi, bu bilan bog liq holda, Xitoy madaniyatining ta’siri kabi,
ʻ ʻ ʻ
Manjur etnosining rivojlanish sur’atlarini tezlashtirish uchun ko p ishlar qilindi.
ʻ
Keyin u o zining Jin sulolasini e’lon qildi va bu 1618-yilda Xitoy bilan qurolli
ʻ
kurash boshlanishiga sabab bo ldi. Nisobdan qisqa vaqt ichida u ko p yutuqlarga
ʻ ʻ
erishdi va devorning o ta sharqiy chekkasida joylashgan Shanxayguan
ʻ
mintaqasidagi Buyuk devorning deyarli chegaralariga yetib bordi. Nurxatsiyning
vorisi Abaxay (1626-1643)(1-ilova) o zini imperator deb e lon qildi, sulola nomini
ʻ ʼ
Singa o zgartirdi va butun janubiy Manjuriya va Mo g ulistonning janubida bosib
ʻ ʻ ʻ
olgan xonliklarda xitoycha markazlashgan boshqaruvni o rnatdi.
ʻ
Shu vaqtdan boshlab manjur otliqlari Xitoyga muntazam bosqinlar
uyushtirib, talon-taroj va asir olib, yuz Minlab xitoylarni qullarga aylantira
boshladilar. Tabiiyki, bu Min imperatorlarini nafaqat o z qo shinlarini
ʻ ʻ
Shanxayguanga tortib borishga, balki Vu San-Kui boshchiligidagi barcha
qo shinlarining eng yaxshi, eng katta va jangovar tayyorgarligini bu yerga
ʻ
jamlashga majbur qildi. 1644-yilda barcha Min qo shinlari mag lubiyatga
ʻ ʻ
uchraganidan va Li Zu-Chen Pekinga kirgandan keyin faqat U San Gu armiyasi
hisoblanishi kerak bo lgan jiddiy va jangovar harbiy qism bo lib qoldi. Va yangi
ʻ ʻ
imperator buni anglab, muzokara qilishga qaror qildi 1
.
1
Васильев Л.С. История Востока. М. 2002. Т.1. – С 119
3

Aslida, U San Gu muzokaralarga tayyor edi. Va kim biladi, agar barcha
kartalarni chalkashtirib yuborgan dramatik baxtsiz hodisa bo lmasa, ular qandayʻ
tugashi mumkin edi. Umuman olganda, insoniyat tarixi baxtsiz hodisalar bilan
qoplangan, ammo ma’lumki, ularda tarixiy qonuniyat namoyon bo ladi. Xitoy
ʻ
yilnomalariga ko ra, U San Guning qarindoshlari bilan aloqa izlash uchun yangi
ʻ
imperator U oilasining uyiga tashrif buyuradi va u yerda tasodifan qo mondonning
ʻ
sevimli kanizakining ko ziga tushadi. Voqealarning qanday kechganini aniq aytish
ʻ
qiyin, lekin bir narsa aniq: U San Gu ning otasi o g liga yo llagan maktubida Li Si
ʻ ʻ ʻ
Chenning kelishmovchilikni tinch yo l bilan tugatish bo yicha takliflarini bayon
ʻ ʻ
qilib, ayni paytda yangi imperator o zining sevimli kanizakiga befarq emas edi. U
ʻ
San Guning munosabati aniq edi: u nafaqat muzokaralar haqida o ylamadi, balki
ʻ
g azabga to lib, imkon qadar tezroq qasos olish yo llarini qidirdi.
ʻ ʻ ʻ
O zini imperator deb e’lon qilgan hokimiyatga imkon qadar tezroq chek
ʻ
qo yish kerak edi va buning uchun U San Gu yetarli kuchga ega edi. Ammo
ʻ
Shanxayguandan Pekingacha, ayniqsa, piyodalar uchun yo l uzoq edi. Yana bir
ʻ
narsa - otliqlar muammosi. Xitoy qo mondoni o ylanmasdan manjurlar bilan
ʻ ʻ
muzokaralarga kirishdi. Aftidan, ularga ko p va’da berib, roziligini oldi va
ʻ
otryadlari uchun Shanxayguan darvozasini ochdi. Buni amalga oshirib, Manjur
otliq qo shinlaridan keyin Pekinga ko chib o tgan U San Gu o zini tushida Xitoy
ʻ ʻ ʻ ʻ
taxtida ko rgan deb ishonishga asos bor edi. Biroq u askarlar bilan Pekinga
ʻ
kirganida, u juda kech qolgani ma’lum bo ldi. Manjurlar nafaqat tez orada vafot
ʻ
etgan Li Tzu-Chenni poytaxtdan quvib chiqarishdi, balki o zlarining go daklari
ʻ ʻ
imperatori Shunjini butun Xitoy - hozirgi Sin Xitoyning hukmdori deb e’lon
qilishga muvaffaq bo lishdi. Garchi o sha paytda Manjur sulolasining kuchi faqat
ʻ ʻ
poytaxt va uning atrofidagi hududlarga taalluqli bo lsa ham, bu ish amalga
ʻ
oshirildi. U San Gu hozirgi vaziyatda manjurlarga qarshi kurasha olmadi, faqat
yuzlab kilometrlarga cho zilgan qo shinda qo llab-quvvatlandi, ehtimol u jur’at eta
ʻ ʻ ʻ
olmadi. U mag lubiyatga uchraganini anglab, qo shin bilan bosqinchilar xizmatiga
ʻ ʻ
jo nadi. Aytish kerakki, Xitoyda manjurlarga qarshi kurash ancha uzoq davom etdi.
ʻ
Ammo uzoq davom etgan ichki siyosiy tartibsizliklar tufayli zaiflashgan va
4

dehqonlar urushidan endigina omon qolgan mamlakat bosqinchilarning yaxshi
qurollangan va jangovar uyushgan armiyasi uchun o zlarining yuqori ehtirosliʻ
salohiyati bilan oson o ljaga aylandi. O z navbatida, Manjurlar tezda omon qolgan
ʻ ʻ
xitoy qo shinlarini o z xizmatiga kiritdilar, ularning asosiy qismi U San Gu
ʻ ʻ
armiyasi edi. Qarshilikni bostirish uchun yigirma-o ttiz yil kerak bo ldi, uning
ʻ ʻ
deyarli so nggi umidsiz harakat bu 1673-yilda mamlakatning janubi-g arbiy
ʻ ʻ
viloyatlarining gubernatori bo lgan U San Guy boshchiligidagi qo zg olon bo ldi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ammo mag lubiyatga uchrab o zi ham ta’qib qilndi. Qo zg olon bostirildi va
ʻ ʻ ʻ ʻ
Xitoy ko p asrlar davomida Manjur hukmdorlari boshchiligidagi Sin imperiyasiga
ʻ
aylandi 1
.
Imperator Xitoy taxtidagi o zlarining ko plab xorijiy salaflari singari,
ʻ ʻ
manjurlar, sakkiz bayroqli qo shinlar va butun Manjur aristokratiyasi uchun
ʻ
ajratilgan imtiyozlarga va aralash nikohlarning rasmiy taqiqlanishiga qaramay,
tezda sinitizatsiya qilindi. Va ular ataylab bunga aralashishmadi. Albatta, ular
o zlarining kichik etnik guruhini xitoylarning ulkan massasida tarqalib ketmaslikka
ʻ
harakat qildilar va taqiqlar va izolyatsiya tufayli ular ma’lum darajada
muvaffaqiyatga erishdilar. Lekin ular hech qachon mo g ullar kabi madaniyat
ʻ ʻ
jihatidan xitoylarga qarshi chiqmagan, aksincha, Xitoy madaniyatini o z ixtiyori
ʻ
bilan singdirib, konfutsiyga aylanishgan. Kansi (1662-1723)(2-ilova) davridan
boshlab manjur imperatorlari konfutsiy edilar. Ular mamlakatni qadimiy qonun-
qoidalarga amal qilib, konfutsiychi olim amaldorlarning maslahatlariga quloq
solgan holda boshqargan. Xitoyning an’anaviy ma’muriy tizimi saqlanib qoldi,
byurokratiyani takror ishlab chiqarish mexanizmi, ya’ni imtihon tizimi saqlanib
qoldi. Yerdan foydalanish va soliqqa tortishni tartibga solish bo yicha agrar chora-
ʻ
tadbirlar amalga oshirildi. Guan-tyanning davlat mulki bo lgan yerlari Manjurlarga
ʻ
saxovat bilan bo linib berildi, hukumat yerga unchalik bog liq bo lmagan kechagi
ʻ ʻ ʻ
ko chmanchi jangchilarning o z yerlarini sotmasligini qat iy ta minladi. Va agar bu
ʻ ʻ ʼ ʼ
sodir bo lgan bo lsa, hukumat vaqti-vaqti bilan sotilgan yerlarni qaytarib olib,
ʻ ʻ
manjurlarga qaytaradi. Imperatorlar, shuningdek, dehqon qishlog idagi tartibga,
ʻ
1
Васильев Л.С. История Востока. М. 2002. Т.1. – С 121
5

soliqlar uchun mas’ul bo lgan. Bu chora-tadbirlarning barchasi o z samarasiniʻ ʻ
berdi. Sin sulolasi hukmronligi ostidagi Xitoy dastlabki ikki asrda juda jadal
rivojlandi. Aholining nihoyatda tez o sishi (XVIII-XIX asrlar bo yida Xitoyda
ʻ ʻ
taxminan 300 million kishi bor edi, oldingi sulola sdavrida mamlakat aholisining
o rtacha soni 60 million darajasida o zgargan) sulolaviy sikl odatiy dinamikaga o z
ʻ ʻ ʻ
tuzatishlarini kiritdi 1
.
Gap shundaki, tez o sib borayotgan demografik bosimning ijobiy va salbiy
ʻ
tomonlari ham bor edi. Salbiy tomoni yerning aniq yetishmasligi, agrar aholining
haddan tashqari ko payishi edi. Dehqonning ulushi “yuz mu” bilan o lchanadigan
ʻ ʻ
davrlar o tdi. Endi u bir necha “o nlab mu” ga teng, hatto “bir xil mu” birliklarida
ʻ ʻ
o lchanmasa ham, deyarli kichikroq kattalik tartibiga aylandi. Ammo boshqa
ʻ
tomondan, yerga munosabat ko p jihatdan o zgardi. Demografik bosim mehnat
ʻ ʻ
unumdorligining tobora kuchayib borishi va ortib borishi fenomenini hayotga olib
keldi. Qishloq xo jaligi amaliyoti takomillashtirildi, almashlab ekish usullari
ʻ
qo llanildi, mahalliy sharoit inobatga olinib, eng daromadli ekinlar yetishtirilib,
ʻ
bozorga chiqarildi. Davlat esa bularning barchasida faol ishtirok etdi - axir, u
pirovardida hamma narsa, jumladan, mamlakat iqtisodiyoti uchun ham javobgar
edi. Qishloq xo jaligidagi vaziyat uning uchun muhim edi. Xitoy antik davrining
ʻ
klassik tezisiga muvofiq: “qishloq xo jaligi magistral ya’ni asosiydir, savdo,
ʻ
hunarmandchilik va boshqa kasb tarmoqlari bu ikkilamchidir”. Manjur hukumati
va uning ma’muriyatining butun apparati yerdan foydalanish holatiga aniq e’tibor
qaratdi, chunki iqtisodiyotning bu sohasidagi vaziyat nafaqat g aznaning asosiy
ʻ
qismini kafolatladi balki daromad bilan bir qatorda imperiyaning ichki
barqarorligini ham ta’minladi 2
.
Manjurlar Xitoy aholisining itoatkorligini ta’minladilar), ammo bunga
erishib, ular mamlakat iqtisodiyotining gullab-yashnashi haqida juda faol
g amxo rlik qildilar va uning aholisining farovonligi, shu bilan birga,
ʻ ʻ
konfutsiyning klassik tezisni jiddiy qabul qilgan holda, cho qqilarning eng oliy
ʻ
maqsadi xalq farovonligi, davlat farovonligi bunga asoslanadi. Manjur zodagonlari
1
Воронов С.А. История Востока; Издательская фирма "Восточная литература" РАН, Москва, 1997  С 214
2
Сидихменов В.Я. Маньчжурские правители Китая . М., 2004  С 96
6

va askarlariga taqsimlangan “guan-tyan” toifasidagi yerlardan tashqari, ular
hisobidan imperator saroyi va ibodatxonalar mavjud bo lgan, shuningdek,ʻ
amaldorlarga xizmat yerlari, keyin esa mamlakatning barcha asosiy yerlari
odatdagidek “min-tyan” yerlari edi. Bu yerlarni xususiy deb hisoblash noto g ri
ʻ ʻ
bo lar edi, garchi ular deyarli erkin o zgargan bo lsa ham. Axir, yerning bir
ʻ ʻ ʻ
qo ldan boshqasiga o tishi Xitoyga doimo tanish bo lgan, hech bo lmaganda Chjou
ʻ ʻ ʻ ʻ
davri bilan tanish bo lgan hodisadir. Har bir shudgorning o z dalasi borligidan
ʻ ʻ
xavotirda bo lgan Xitoy davlati uchun esa, asosan, kimning yerga ega bo lishi
ʻ ʻ
unchalik muhim emas edi. Faqat ijara solig i ya’ni undan foydalanganlik uchun
ʻ
to g ri to lanishi muhimdir. Bu, ehtimol, Xitoy davlati uchun barcha soliq
ʻ ʻ ʻ
to lovchi fermerlar, ularning mulkiy holati yoki boshqa ijtimoiy farqlaridan qat’i
ʻ
nazar, har doim yagona tabaqalanmagan sinf bo lganligidan eng yaqqol ko rinib
ʻ ʻ
turibdi. Yana bir narsa shundaki, yerning boylar ixtiyoriga sezilarli darajada o tishi
ʻ
har doim u yoki bu tarzda g aznaga ta’sir qilgan va shuning uchun ham davlat o z
ʻ ʻ
islohotlarida bunday o tkazishga to siqlarni doimiy ravishda ta’minlab kelgan yoki
ʻ ʻ
hammaga qayta berilishi kimga kerak edi.
Manbalardan ko rinib turibdiki, boy yer egalarining asosiy kontingentini
ʻ
shenshilar va boy shahar aholisi, hunarmand va savdogarlar tashkil etgan.
Mulkdorlarning bu toifalari o rtasidagi, shuningdek, bir tomondan, boy qishloq yer
ʻ
egalari o rtasidagi aloqalar uzoq vaqtdan beri eng yaqin bo lib kelgan. Boy qishloq
ʻ ʻ
urug lari har doim o z shenshilariga ega bo lgan, badavlat shaharliklar esa
ʻ ʻ ʻ
kambag al shenshi va tem bilan turmush qurish imkoniyatini qo ldan boy
ʻ ʻ
bermagan. Bularning barchasi oxir-oqibat, odatdagidek, soliqlarning butun yukini
o rta va kichik yer egalariga o tkazishga olib keldi. Darhaqiqat, shenshilar
ʻ ʻ
amaldorlarga mamlakatni boshqarishda yordam berib, joylarda barcha davlat
ishlarida - yo llar, ibodatxonalar, to g onlar, kanallar qurishda, soliq yig ishda,
ʻ ʻ ʻ ʻ
turli ommaviy harakatlar va tashabbuslar uyushtirishda faol ishtirok etgan.
Aksincha, ushbu okrugda soliq va yig imlar shaklida olinganlarning ko pi ham
ʻ ʻ
ularga yopishib qolgan 1
.
1
Воронов С.А. История Востока; Издательская фирма "Восточная литература" РАН, Москва, 1997  С 221
7

Shaharlarga kelsak, ularning savdo, hunarmandchilik va manufaktura
markazlari sifatidagi iqtisodiy ahamiyati sezilarli darajada oshgan bo lsa-da, Minʻ
hukumati va mahalliy feodallar bu taraqqiyotga zarracha yordam ko rsatmadilar.
ʻ
Aksincha, ular savdogar va tadbirkorlar - manufaktura egalari va shafqatsiz ezilgan
hunarmandlar hamda shahar aholisining quyi qatlamlari faoliyatiga har tomonlama
to sqinlik qildilar. Bu shahar aholisining XVII asrdagi dehqonlar urushida misli
ʻ
ko rilmagan darajada keng ishtirok etishini tushuntiradi, bu uning o tgan asrlardagi
ʻ ʻ
dehqonlar harakati bilan solishtirganda ajralib turadigan xususiyatidir.
Dehqonlar urushi 1628-1645 yillarda feodalizm asoslarini silkitdi, ammo
manjur bosqinchilari tomonidan qo llab-quvvatlangan Xitoy feodallari dehqonlarni
ʻ
mag lub etishga, feodal munosabatlarini tiklashga va mustahkamlashga muvaffaq
ʻ
bo ldilar. Xitoy va manjur feodallari uchun g alaba oson kechmadi. Xitoy xalqi
ʻ ʻ
ularga o jar va qahramonona qarshilik ko rsatdi.
ʻ ʻ
Manjur bosqinchilari Pekinni 1644-yilda egallab oldilar va Xitoy imperatori
deb e’lon qilingan yosh Manjur shahzodasi Shix-zu (Nurxatsining nabirasi), Shunji
nomi bilan hukmronlik qilgan, amakisi Dorgun uning regenti edi. Shunday qilib,
Xitoyda o zini Sin deb atagan yangi sulola hokimiyatga keldi. Shimoliy viloyatlar
ʻ
bosib olingandan so ng, Sin qo shinlari markaziy va janubiy hududlarni bosib olish
ʻ ʻ
uchun yuborildi, bu yerda xalqning o z va xorijiy bosmachilarga qarshi uzoq
ʻ
davom etgan qonli urushi yangi kuch bilan avj oldi.
1645-1647 yillarda jangovar harakatlar Yanszi vodiysida va Xitoyning
janubida, iqtisodiy rivojlanishida shimoldan ancha oldinda bo lgan hududlarda avj
ʻ
oldi. Bu yerda shaharlar ayniqsa ko p va boy edi. Aynan shu hududlarda
ʻ
manufakturalar paydo bo ldi, yollanma mehnatdan keng foydalanildi, qishloqda
ʻ
tovar munosabatlari sezilarli darajada rivojlandi. Aynan shu yerda manjurlarga
qarshi keng jabha tuzildi, ularning yaratilishida shaharlar katta rol o ynadi. Lekin
ʻ
bu jabha birlik va tashkilotchilikdan mahrum edi. Feodallar o z jangchilariga Min
ʻ
sulolasini tiklash shiorini yukladilar va harakatning antifeodal yo nalishini
ʻ
yumshatishga harakat qildilar 1
.
1
Сидихменов В.Я. Маньчжурские правители Китая . М., 2004  С 101
8

Manjuriyaning sakkiz bayroqli qo shinlari va manjurlar xizmatidagi xitoyʻ
otryadlari uch qismga bo lingan: biri U San Gu boshchiligida qo zg olonchilarni
ʻ ʻ ʻ
ta’qib qilish uchun janubi-g arbiy tomonga yo l oldi, boshqalari esa bosib olish
ʻ ʻ
uchun Sharqqa yuborildi. 1645-yilda Xenan va Shandundan yaqinlashib
kelayotgan Manjur qo shinlarining birlashgan kuchlari Guydening mustahkam
ʻ
qal’asini qamal qilishdi va keyin Xuay daryosiga ko chib o tishdi. Buyuk Kanal
ʻ ʻ
hududini Minlar qo mondoni Shi Kefaning kichik armiyasi himoya qildi, u
ʻ
dushman qo shinlarining ko chkisini ushlab tura olmadi. Chekinishga majbur
ʻ ʻ
bo lgan Shi Kefa Yanchjou qal’asi devorlari orqasida panoh topdi. Uni himoya
ʻ
qilishda bu yirik savdo va hunarmand shaharning butun aholisi ishtirok etdi 1
.
Sin askarlari shaharga bostirib kirganlarida, ko chalarda janglar davom etdi.
ʻ
Qamaldagilarning o jar qarshiliklaridan g azablangan manjurlar shaharda o n kun
ʻ ʻ ʻ
davom etgan shafqatsiz qirg in uyushtirdilar. G oliblar tinch aholini talon-taroj
ʻ ʻ
qilishdi va o ldirishdi: ko chalar va hovlilar murdalar bilan to lib toshgan. Shahar
ʻ ʻ ʻ
xarobaga aylandi. Yanchjouning qahramonlik mudofaasi afsonalar bilan qoldi.
G oliblarning shaharliklar bilan qirg in qilinishi Xitoyda keng tarqalgan voqealar
ʻ ʻ
guvohi Vana Syu Chuning “Yanchjoudagi o n kun” asarining mavzusiga aylandi.
ʻ
Yanchjou qulagandan so ng, Sin qo shinlari janubga, Yangtszi daryosiga
ʻ ʻ
ko chib o tdi
ʻ ʻ 2
. Manjur bosqinchilari va ularning Xitoy feodallari orasidagi
ittifoqchilari janubi-sharqiy va janubiy viloyatlarda ham Xitoy xalqining o jar
ʻ
qarshiliklarini yengishga majbur bo ldilar. Bu yerdagi qarshilikning
ʻ
harakatlantiruvchi kuchi va tashkilotchilari asosan shaharliklar edi. Harakatda keng
dehqonlar ommasi ham qatnashdi. Xitoy xalqining ozodlik kurashi nafaqat
manjurlarga, balki feodallarga qarshi ham edi. Janubi-sharqiy Xitoy feodallari bu
vatanparvarlik harakatiga rahbarlik qilish va bo ysundirishga harakat qildilar, bir
ʻ
vaqtning o zida uning ko lami va ko lamini cheklashga, dehqonlarning qo shinlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
safiga ommaviy kirib kelishiga yo l qo ymaslikka harakat qildilar. Shuning uchun
ʻ ʻ
harbiy bo linmalarning tarkibi juda xilma-xil edi va otryadlarning o zlari ko pincha
ʻ ʻ ʻ
mahalliy aholi tomonidan qo llab-quvvatlanmadi. Hech kim dehqonlarni
ʻ
1
Воронов С.А. История Востока; Издательская фирма "Восточная литература" РАН, Москва, 1997  С 252
2
Сидихменов В.Я. Маньчжурские правители Китая . М., 2004 – С 106
9

bosqinchilarga qarshi chiqishga chaqirmasdi va ba’zi hududlarda ular xuddi
urushdan chetda qolib, faqat zabt etish haqiqatga aylangandagina faol kurashga
qo shilishdiʻ 1
.
Ammo bosqinchilar Xitoyning janubiga qarshi hujumlarini davom
ettirayotganda, ularning orqasida manjurlarga qarshi xalq harakati avj oldi.
Ko pgina qishloqlarda o z-o zini mudofaa otryadlari tuzilib, ular o z qishloqlarini
ʻ ʻ ʻ ʻ
kechayu kunduz qo riqlashdi. Dehqon militsiyasining otryadlari o z ona yurtlarini
ʻ ʻ
himoya qilish bilan cheklanib qolmadi. Ular uzoq yurishlarda va manjurlar bilan
janglarda qatnashdilar, shaharlarni himoya qilishda ham muhim rol o ynadilar.
ʻ
Manjurlarga qarshi harakatdagi eng faol kuchlardan biri shahar aholisi edi.
Xitoy shaharlari yangi bo yinturug va kuchaygan feodal reaksiya yukini birinchi
ʻ ʻ
bo lib boshidan kechirgan bo lsa, aynan ular xo jalikning yangi, eng ilg or
ʻ ʻ ʻ ʻ
shakllarini jamlagan va madaniyat markazlari bo lgan. Shaharlar na tajribali
ʻ
lashkarboshilar, na professional askarlar bo lmasa ham, bosqinchilarga qattiq
ʻ
qarshilik ko rsatgan bo lsa, ajabmas. Biroq, shahar aholisining kurashiga mahalliy
ʻ ʻ
hokimiyatlarning ko pincha manjurlarning ochiq yoki yashirin tarafdorlari bo lib
ʻ ʻ
chiqishlari va shaharni himoya qilishga aralashishlari yoki darhol dushmanga
taslim bo lishlari to sqinlik qildi.
ʻ ʻ
Keyinchalik Manjur sulolasi Xitoy xalqining XVII asrdagi manjurlarga
qarshi ozodlik kurashini unutishini ta’minlash uchun ko p harakat qildi. Ammo, bu
ʻ
sa’y-harakatlarga qaramay, ko plab shaharlarni bosqinchilar qo shinlaridan
ʻ ʻ
qahramonona himoya qilish haqida hikoya qiluvchi adabiy va tarixiy asarlar
saqlanib qoldi. Bu asarlardan birida aytilishicha, Szyanyin shahrida Manjur
hokimiyatining zo ravonligi va o zboshimchaligidan g azablangan shahar aholisi
ʻ ʻ ʻ
ularni ag darib tashlab, o z boshqaruvini tashkil qilgan. Jiangingdagi qo zg olon
ʻ ʻ ʻ ʻ
haqidagi xabar qo shni qishloqlarga tarqalgach, dehqonlarning o zini o zi himoya
ʻ ʻ ʻ
qilish otryadlari qo zg olonchilarga yordamga keldi. Jiangyin taxminan uch oy
ʻ ʻ
turdi. Manjurlar shaharga bostirib kirgach, bir necha kun davom etgan qirg in va
ʻ
talonchilikni amalga oshirdilar. Bu voqealarning zamondoshlari Szyanyinda 100
1
Илюшечкин В.П. Сословно-классовое общество в истории Китая (опыт системно-структурного анализа).
М. 1986.  С 221
10

minga yaqin, atrofdagi qishloqlarda esa 75 minga yaqin odam halok bo lgan, debʻ
hisoblashgan. Szyandin shahri ham bosqinchilarga qarshi ikki oydan ortiq
kurashgan.
Bosqinchilar butun keng hududda - Yanchjoudan tortib, Buyuk kanal
bo yida, mamlakatning janubiy chekkasigacha bo lgan o jar qarshilikka duch
ʻ ʻ ʻ
kelishdi. Manjurlarga qarshi ozodlik kurashida janubi-sharqiy qirg oqbo yi
ʻ ʻ
mintaqalarining boy xitoy savdogarlari, savdo kemalari ishlab chiqarish
korxonalari va ulkan mulk egalari ham qatnashdilar. Ushbu yirik savdogarlarning
tashkiloti manjurlarga qarshi lager ixtiyorida 3000 ga yaqin yaxshi jihozlangan
kemalar berdi. Savdogarlar uyushmasining saylangan brigadiri, avvallari Min
hukumati tomonidan dengiz qaroqchisi sifatida ta’qibga uchragan, keyinroq
itoatkorligi uchun avf etilgan va hatto unga yuqori unvon berish orqali
mukofotlangan Chjen Chji-lin muhim rol o ynay boshladi. manjurlarga qarshi
ʻ
kurashni tashkil etishda. Boshida 1646-yilda Chjen Chji-lin qo mondonligi
ʻ
ostidagi xalq militsiyasi va flot Chjen Chji-linda Manjurlarni qattiq mag lubiyatga
ʻ
uchratdi va ularni Szyantan daryosi orqali orqaga haydab yubordi. Nankindagi
Manjur hukumati uchun darhol tahdid paydo bo ldi, ammo militsiya o z
ʻ ʻ
muvaffaqiyatlaridan foydalana olmadi va hujumni davom ettirmadi. O sha
ʻ
paytdagi xalq militsiyasi otryadlaridan birining boshida mashhur olim va rassom
Xuan Dao-chjou turgan. Dastlab ko ngillilar va talabalarning kichik guruhidan
ʻ
tashkil topgan uning qo shini tezda jangchilar sonini ko paytirdi va manjurlarga bir
ʻ ʻ
qancha kuchli zarbalar bera oldi. Ammo, erishilgan muvaffaqiyatlarga qaramay,
Xuan Dao-chou na Min imperatorlaridan, na hatto Chjen Chji-lindan yordam
olmadi va oxir-oqibat 1646-yilda shafqatsiz mag lubiyatga uchradi.
ʻ
Sakkiz oy davomida Manjurlar qo shin to pladilar va artilleriya olib
ʻ ʻ
kelishdi, shundan so ng ular Chjen Chji-linga ikkinchi marta bostirib kirishdi.
ʻ
Chjen Chji-lin floti ularni daryoni majburlashiga to sqinlik qilganligi sababli, ular
ʻ
yuqoriga ko tarilib, Szyantananing boshidan o tib, Shaosin shahriga yaqinlashdilar
ʻ ʻ
va olti kunlik qamaldan keyin uni egallab oldilar. Butun viloyatda urush boshlandi,
manjurlarning to plari qamaldagi shaharlarning nolalarini parchalab tashladi.
ʻ
11

Chjenzyanni bosib olib, manjurlar va xitoy xoinlarining birlashgan armiyasi 1646-
yil kuzida tog dovonlari orqali Futszyan provinsiyasiga ko chib o tdi. Bu yerdaʻ ʻ ʻ
imperator deb e’lon qilingan Min knyazi qochib ketdi, feodallar va amaldorlar
bosqinchilarga qarshiliksiz bo ysundilar. Chen Chji-lin Manjur hukumati bilan
ʻ
yashirin muzokaralarni boshladi. Manjurlar uni go yoki faxriy mehmon sifatida o z
ʻ ʻ
joylariga jalb qilishdi va xoinlik bilan hibsga olishdi hamda Pekinga jo natdilar. U
ʻ
uzoq surgunda vafot etdi.
Bosqinchilar Szyansida jiddiy qarshilikka duch kelishdi. Li Tze-chen
qo shinlari qo zg olonchilarining bir qismi Yanszidan chekinishdi. Mahalliy
ʻ ʻ ʻ
militsiyaga qo shilib, ular ikki oy davomida Ganchjouni himoya qildilar. Manjurlar
ʻ
bu shaharni egallab, 100 mingacha aholini qirib tashladilar, 10 minga yaqin
ayollarni qullikka oldilar va shaharni yoqib yubordilar 1
.
Katta yo qotishlarga uchragan, Xitoy xalqining o jar qarshiligini yengib,
ʻ ʻ
bosqinchilar janubga uzoqroq kirib, Guandunga kirishdi. Bu viloyatda Min
imperatorlik taxtiga da’vogar ikki kishi o zaro urush olib borishdi; bu
ʻ
manjurlarning muvaffaqiyat qozonishini osonlashtirdi. 1647-yilda yanvar oyida
kanton quladi, keyin bosqinchilar Guansi provinsiyasiga kirdilar va aprel oyida
Guylinyuga yaqinlashdilar. Bu shahar mudofaasiga olim va yozuvchi Suy Shi-si,
o tmishda Dunlin guruhi bilan aloqador bo lgan yuqori martabali amaldor
ʻ ʻ
rahbarlik qilgan. U janubda imperator deb e’lon qilingan Min uyining avlodlaridan
birining bayrog i ostida manjurlarga qarshi kurashga kirdi. Xristianlikni qabul
ʻ
qilgan Suy Shi-si yevropaliklar bilan aloqalaridan foydalanib, ulardan to p sotib
ʻ
olgan. Ko rilgan chora-tadbirlar natijasida shahar mudofaasi shu qadar
ʻ
mustahkamlandiki, manjurlar Guyilinya qamalini olib tashlashga majbur bo ldi.
ʻ
XVII asrning 40-yillarning oxiri va 50-yillarning boshlarida Janubda urushni
davom ettirgan manjurlar ilgari bosib olingan hududlarda o z hokimiyatini
ʻ
mustahkamlash choralarini ko rdilar. Sin hukumati yangi mulkdorlarga berilgan
ʻ
yoki davlat mulki deb e’lon qilingan yerlarni keng ko lamli musodara qildi. Bu
ʻ
musodaralar ko pgina xitoy feodallarining manfaatlariga putur yetkazdi. Shu bilan
ʻ
1
Илюшечкин В.П. Сословно-классовое общество в истории Китая (опыт системно-структурного анализа).
М. 1986.  С 229
12

birga, soliq apparatini tiklash, dehqonlar va hunarmandlarni dehqonlar urushi
yillarida barbod qilingan feodal ekspluatatsiyasining butun tizimini mustahkamlash
choralari ko rildi. Shunday qilib, bosqinchilarning mavqei mustahkamlanishiʻ
bilanoq, ular xitoy dehqonini eski feodal bo yinturug i ostiga qaytarish niyatlarini
ʻ ʻ
oshkor qildilar. 1648-1652 yillarda Sin hukumatining siyosati bosib olingan
hududda bir qancha shahar va dehqon qo zg olonlari bo lgan. Manjurlar
ʻ ʻ ʻ
tomonidan tarqatib yuborilgan xitoy qo shinlaridan harbiy garnizonlar, tajribali
ʻ
sarkardalar ishtirok etishi, badavlat savdogarlar, ayrim hollarda xitoylik
feodallarning qo llab-quvvatlanishi bu qo zg olonlarni manjurlar hukmronligi
ʻ ʻ ʻ
uchun juda xavfli qildi. Ko pgina tuman va viloyatlar manjurlar hokimiyatidan
ʻ
ozod etila boshlandi, yirik shaharlar o zlarini mustaqil deb e lon qildilar. 1648-
ʻ ʼ
yilda Guandoneda qo zg olon ko tarildi, Kantondagi provinsiya hokimiyati
ʻ ʻ ʻ
harakatga qo shildi va Sin sudiga bo ysunishdan bosh tortdi. O sha yili
ʻ ʻ ʻ
manjurlarga qarshi qo zg olon Szyansini qamrab oldi. Ushbu qo zg olonda Li Ze
ʻ ʻ ʻ ʻ
Chenning sobiq qo zg olon rahbarlari va sheriklaridan biri Van De-jen muhim rol
ʻ ʻ
o ynadi. Bu yerda daoist rohiblar ham faol bo lgan.
ʻ ʻ
Qo zg olon Chjenzyenga tarqaldi, u yerda isyonchilar viloyat markazi
ʻ ʻ
Xanchjouni egallashga harakat qildi. Futszyanda buddist rohib qiyofasini olgan
sobiq harbiy kishi boshchiligidagi qo zg olon butun hudud bo ylab g alaba
ʻ ʻ ʻ ʻ
qozondi. Xitoy savdo flotining qurolli kemalari janubi-sharqiy qirg oqni
ʻ
blokirovka qildi. Ushbu qo zg olonlarning muvaffaqiyati Guansi, Xunan,
ʻ ʻ
Guychjou va Yunnan provinsiyalarida harakat qilayotgan Xitoy qurolli kuchlarida
yangi kuch uyg otdi Chjan Syan-chjunning izdoshlaridan biri – Li Din-go Xunan,
ʻ
Guychjou, Szyansi va Guansidagi muhim hududni manjurlardan ozod qildi. 1651-
1652 yillarda Sichuan, Shensi va Gansu provinsiyalarining manjurlariga qarshi
ko tarildi, bu yerda xitoylar va boshqa millat vakillari yelkama-yelka kurashdilar.
ʻ
Bu provinsiyalarning ko pgina shaharlaridan manjurlar quvib chiqarildi.
ʻ
Gansuning musulmon aholisi qo zg olonga qo shildi. Qo zg olonchilar Lanzhouni
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
egallab, Sin shirinliklarining vakillarini yo q qildilar. Shensi qo zg olonchilari
ʻ ʻ ʻ
Manjur garnizoni qamal qilingan Sian shahrini qamal qildilar. Biroq katta kuchlar
13

bilan yaqinlashgan Vu San-kuy ularni Sian blokadasini olib tashlashga majbur
qildi. Shunga qaramay, Sin hukumati ushbu qo zg olon ishtirokchilariga amnistiyaʻ ʻ
e’lon qilishga majbur bo ldi: turli joylarda alangalangan qo zg olon alangasini
ʻ ʻ ʻ
o chirish uchun uning harbiy kuchi yetarli emas edi.-yilda boshlangan yirik
ʻ
qo zg olon manjurlar uchun ayniqsa xavfli edi. 1652-yilda Poytaxt provinsiyasi
ʻ ʻ
yonidagi Shansi provinsiyasida, ayniqsa isyonchilar nufuzli mo g ul knyazlaridan
ʻ ʻ
birining qo llab-quvvatlash va’dasini olganlari uchun. Poytaxtdan Shansi shahriga
ʻ
yuborilgan Manjur qo shini mag lubiyatga uchradi. Shundan so ng regent Dorgun
ʻ ʻ ʻ
keskin choralar ko rdi. U mo g ullarni qo zg olonchilar bilan ittifoqdan ajratishga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
muvaffaq bo ldi va keyin Shansini och qoldirdi. Butun mamlakat bo ylab avj olgan
ʻ ʻ
bosqinchilarga qarshi xalq kurashi ilgari Manjurlar tomonida jang qilgan ko plab
ʻ
xitoylik generallarni yana anti-manchju lageriga o tishga undadi. Natijada, 1652-
ʻ
yil to Xitoyning yettita viloyati, asosan, mamlakat janubida, qisqa muddatga
bo lsa-da, manjurlardan tozalandi. Biroq, yon berish va va’dalar yordamida Sin
ʻ
hukumati Xitoy feodallarining bir qismini yana o z tomoniga tortdi. Xitoy
ʻ
feodallarining mulklarini musodara qilish to xtatildi. Bundan tashqari, Sin mo g ul
ʻ ʻ ʻ
xonlari bilan muzokaralar olib borishga va mo g ul otliqlari bilan qo shinlarini
ʻ ʻ ʻ
mustahkamlashga, Yevropaliklardan to plarni sotib olishga va ularning flotidan
ʻ
yordam olishga muvaffaq bo ldi
ʻ 1
.
Uzoq va qonli kurashdan so ng Manjurlar yana Chjeszyan, Futszyan va
ʻ
Szyansi provinsiyalarini bosib oldilar. Nanchang shahri o jarlik bilan o zini
ʻ ʻ
himoya qildi, u qulaganidan keyin aholisi butunlay yo q qilindi. Kantonni qamal
ʻ
qilish sakkiz oy davom etdi. Manjurlar xiyonat tufayli unga kirishdi va shundan
keyin shaharda dahshatli qirg in uyushtirishdi.
ʻ
XVII asrning 50-yillarda janubi-sharqiy qirg oq va orollar aholisi, Chjen
ʻ
Chen-lunning o g li Chjen Chen-gun boshchiligida, Manjurga qarshi urushda
ʻ ʻ
etakchi rol o ynay boshladi. Otasi qo lga olingandan so ng, Chjen Chen-gun
ʻ ʻ ʻ
dengizga chiqdi va orollardagi kurash uchun ko ngillilarni jalb qila boshladi.
ʻ
Ko pincha qirg oqqa hujum qilib, u manjurlarga katta tashvish tug dirdi.
ʻ ʻ ʻ
1
Кравцова М.Е. История культуры Китая . М., 1999  С 145
14

Janubi-sharqiy viloyatlarda va orollarda yashovchi xitoylik savdogarlar
yordamida Chjen Chen-gun kuchli flotni jihozlashga muvaffaq bo lgandan so ng, uʻ ʻ
faolroq operatsiyalarga o tdi. 1652-yilda mamlakatda u hali ham Manjurlar
ʻ
orqasida kurashayotgan otryadlardan yordam oldi. Bu unga Amoy shahri va
Futszyanning katta qismini ozod qilish imkoniyatini berdi. 1654-yilda uning
flotining 800 ta kemasi Yangtszi bo ylab ko tarildi va otliq va piyoda askarlarni
ʻ ʻ
bilan Nankinni qamal qildi. Ammo Manjur qo mondoni shaharning butun xitoy
ʻ
aholisini butunlay yo q qilish tahdidi bilan hujumning oldi olindi. Dushmanga
ʻ
katta zarar etkazgan Xitoy floti yana dengizga chiqdi. 1659-yilda Pankinani qo lga
ʻ
olishga urinish takrorlandi. Bu safar Manjurlar o z floti bilan Chjen Chen-gun
ʻ
dengiz kuchlariga qarshi turishlari mumkin edi. Chjen manjurlarni butunlay
mag lub etdi va ularning barcha kemalarini cho ktirdi. Biroq, bu safar u ham
ʻ ʻ
Nankinni egallash niyatidan voz kechishga majbur bo ldi va endi Manjurlar bu
ʻ
yerda kuchli istehkomlar qura boshladilar.
Gollandiya bilan Tayvan uchun urushga qaramay, Chjen Chen-gun chet
elliklar bilan savdo aloqalarini davom ettirdi. Tayvan portlari, orollar va qit’a
o rtasida jonli savdo almashinuvi boshlandi.
ʻ
O sha vaqtga kelib, Sinlar mamlakat janubida o z kuchlarini tiklay
ʻ ʻ
boshladilar, ammo ular qo zg olonchi viloyatlardan qo rqishdi va shuning uchun
ʻ ʻ ʻ
ularni eng ko zga ko ringan Xitoy xoin qo mondonlariga - rasman imperatorning
ʻ ʻ ʻ
noiblari sifatida topshirishni afzal ko rdilar. Shunday qilib, U San Guy Yunnan va
ʻ
Guychjouning bir qismini, Guilin Shan Kesi - Guandun, Ven Chin-chjun –
Futszyanni zabt etuvchini qabul qildi.
U San Gu ( 3-ilova) o ziga berilgan viloyatlarni zabt etishga kirishdi. Uning
ʻ
qo shini Guychjou va Yunnanga bostirib kirdi va uzoq vaqt Chjan Syan-chjunning
ʻ
sobiq hamkorlari va boshqa isyonchi guruhlarga qarshi kurashdi 1
.
Chjen Chen-gunning mamlakatning qirg oqbo yi mintaqalarida erishgan
ʻ ʻ
harbiy muvaffaqiyatlari janubi-g arbiy qismida manjurlarga qarshi yangi
ʻ
qo zg olonga sabab bo ldi. Minsk knyazlarining oxirgisi ilgari qochib ketgan
ʻ ʻ ʻ
1
Лепешинский К. В. О некоторых социально-экономических последствиях маньчжурского завоевания
Китая // Маньчжурское владычество в Китае. М., 1966. – С 138
15

Birmadan qaytib keldi va mahalliy qo shinlarning boshlig i bo ldi. Biroqʻ ʻ ʻ
qo zg olonchilar dushmanning ustun qo shinlariga qarshilik ko rsata olmadilar. U
ʻ ʻ ʻ ʻ
San Gu yana bir bor Yunnanda manjurlarga qarshi qarshilikni bostirdi, 1662-yilda
qo g irchoq sifatida qabul qilingan Min sulolasidan so nggi hukmdor qatl qilindi.
ʻ ʻ ʻ
1662-yilda Tayvan hukmdori Chjen Chen-gun to satdan vafot etdi va uning
ʻ
o g li Chjen Zin o zi asos solgan davlatning boshlig i bo ldi. Manjurlar janubi-
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
sharqda mustaqil Xitoy davlati mavjudligidan kelib chiqadigan xavf-xatarni
hisobga olib, hal qiluvchi kurashga tayyorlandilar. Sin hukumati Shandun va
Guandun o rtasidagi qirg oq chizig idagi aholi punktlarini yo q qilishni, port
ʻ ʻ ʻ ʻ
shaharlariga kuchli garnizonlarni kiritishni va bu yerga muhim harbiy kuchlarni
ko chirishni buyurdi. Gollandiya bunda katta yordam ko rsatdi. Gollandiya va
ʻ ʻ
Manjuriyaning birlashgan floti Chjen Chen-gunning vorislariga qarshi harakat
qildi. Sin qo shinlari Amoy va boshqa nuqtalarni egalladi. Ammo ular Tayvan
ʻ
orolini faqat 20 yildan ortiq davom etgan shiddatli urushdan keyin 1683-yilda
egallashga muvaffaq bo lishdi.
ʻ
Dengizda urush ketayotgan bo lsa, quruqlikda ham buyuk voqealar sodir
ʻ
bo ldi.
ʻ
U San Gu Yunan va Guanchjouni nazorat qilib, Xitoyning janubida katta
ta’sirga ega bo ldi. Sin saroyi o zining eng yirik xitoy vassallarining hokimiyatini
ʻ ʻ
cheklashni o z zimmasiga olganida, U San Gu 1673-yilda Guandun va Futszyan
ʻ
gubernatorlari bilan kelishib, Sinlarning kuchiga qarshi chiqdi. Shu bilan birga,
Pekinning o zida Manjurga qarshi fitna tayyorlanayotgan edi. Unda ilgari
ʻ
Manjurlar bilan birlashgan xitoy feodallari, jumladan, Sin saroyida faxriy garovda
bo lgan U San Guning o g li ham qatnashgan. Manjurlar tomonidan qul bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
asirga olingan xitoyliklar ham fitnaga tortildi. Manju imperatori va uning eng
ko zga ko ringan zodagonlarini o ldirish saroyda xizmat qilgan bu xitoy qullari
ʻ ʻ ʻ
yordamida amalga oshirilishi kerak edi. Vu San-kui va boshqa ikki shahzoda
janubda manjurlarga qarshi o z qo shinlarini ko targan bir paytda, Pekindagi fitna
ʻ ʻ ʻ
aniqlandi va uning ishtirokchilari qatl etildi. Ammo janubiy viloyatlarda - Xunan
16

va Sichuanda Manjurlarga qarshi kurash uzoq vaqt davom etdi. Sin bu
qo zg olonni faqat 1681-yilda bostirdi.ʻ ʻ
Ko p yillik qonli kurashlarda olib borilgan Xitoyning manjurlar tomonidan
ʻ
bosib olinishi mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarining yo q qilinishiga, butun
ʻ
boshli viloyatlar aholisining qirib tashlanishiga, ko plab shahar va qishloqlarning
ʻ
vayron bo lishiga olib keldi. Xitoy xalqi uzoq vaqt davomida bu buyuk mamlakat
ʻ
tarixida salbiy rol o ynagan manjur bosqinchilari hukmronligi ostida qoldi.
ʻ
17

II BOB. MANJURLARNING XITOYNI BOSIB OLISHINING
OQIBATLARI
XVII asr oxirida Xitoyning agrar va iqtisodiy ahvoli
Xitoyning manjurlar tomonidan bosib olinishi buyuk dehqonlar urushidan
larzaga kelgan feodal tuzumning kuchayishiga olib keldi.
Biroq, Sin imperiyasida reaksiyaning g alabasi eski ijtimoiyʻ
munosabatlarning oddiy tiklanishi emas edi. Qadimgi tartibni tiklab, Sin dastlab
Xitoy aholisining mulkdor qatlamlarini ularning hukmronligi bilan yarashtirishga
harakat qildi. Ular Min davridagi soliq stavkalaridan 30-50% past bo lgan yangi
ʻ
soliq stavkalarini belgiladilar. Urushlar paytida yangi va cho l yerlarni
ʻ
o zlashtirishni rag batlantirish uchun Manjur hukumati bu yerlarni o zlashtira
ʻ ʻ ʻ
boshlagan va yangi Manjur hokimiyatini tan olgan haqiqiy egalariga berishni va’da
qildi.
Manjur bosqinchilari yerning salmoqli qismini xitoy feodallari qo liga
ʻ
qoldirdi. Biroq, ular hukmronligining birinchi yillaridayoq, eng yaxshi yerlarning
katta uchastkalarini, ayniqsa Shimoliy Xitoyda o z mulklarini egallab olishdi va
ʻ
e’lon qilishdi. Mamlakat yer fondining salmoqli qismini xususiy shaxslarning yer
mulki tashkil etdi. Bunday yerlar feodal zodagonlarga, o rta va mayda feodallarga,
ʻ
savdogarlarga, sudxo rlarga, qisman dehqonlarga tegishli edi. Ularni erkin tasarruf
ʻ
etish, sotish va garovga qo yish mumkin edi.
ʻ
XVII asrdagi dehqonlar urushi davrida. va anti-manjur qo zg olonlari, katta
ʻ ʻ
er uchastkalari vaqtincha bevosita ishlab chiqaruvchilar qo liga o tdi, bu esa
ʻ ʻ
qishloq xo jaligining bir necha o n yillar davom etgan taniqli yuksalishiga olib
ʻ ʻ
keldi. Biroq, Sin hokimiyatining tasdiqlanishi bilan dehqonlarning ahvoli tez
yomonlasha boshladi. Bosqinchilar o zlarini mamlakatning xo jayini sifatida his
ʻ ʻ
qilib, feodal yer egaligini kuchaytirdilar, eski soliq va yig imlarni asta-sekin
ʻ
tikladilar. Davlat va feodallar dehqonlarni ekspluatatsiya qilib, ularga o zlari ishlab
ʻ
chiqargan mahsulotning shunchalik kichik qismini qoldirdilarki, u oddiy takror
ishlab chiqarishni deyarli ta’minlay olmadi 1
.
1
Лепешинский К. В. О некоторых социально-экономических последствиях маньчжурского завоевания
Китая // Маньчжурское владычество в Китае. М., 1966. – С 145
18

Dehqonlar kuchsiz edi. Ularda shoxlangan boshqaruv apparatiga ega bo lganʻ
feodal davlat va to liq eskirmagan qabilaviy tashkilot (oilada kattaning
ʻ
hokimiyati), feodal yoki uning boshqaruvchilarining o zboshimchaligi hukmron
ʻ
edi. Ayolning pozitsiyasi ayniqsa qiyin edi 1
.
To g ridan-to g ri soliqqa qo shimcha ravishda egri soliqlar yuki dehqonlar
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
zimmasiga tushdi, ulardan tuz solig i eng og ir edi. Keyin choy, aroq, turli mulkiy
ʻ ʻ
bitimlar, meros va hokazo soliqlar mavjud edi.
Feodallardan yerni ijaraga olib, haqiqatda qul bo lgan dehqonlar asosan
ʻ
aktsiyadorlar bo lib, hosilning yarmini, ba zan esa undan ko p qismini yer egasiga
ʻ ʼ ʻ
berib turardi. Bundan tashqari, ular feodalga sovg alar qilishlari, unga uy
ʻ
xo jaligida yordam berishlari, ko rsatmalarini bajarishlari, qizlarini haramiga
ʻ ʻ
berishlari kerak edi. Shunday dehqonlar ham bor ediki, ular faqat o z mehnat
ʻ
kuchlarini sotish hisobiga mavjud bo lganlar.
ʻ
XVII asr oxirida manjurlar hukmronligining davlat tuzilish i
Manjur bosqinchilari o z tomoniga o tgan xitoy feodallari yordamida asrlar
ʻ ʻ
davomida feodal Xitoyda yaratilgan murakkab davlat boshqaruvi tizimidan to liq
ʻ
foydalandilar. Davlat boshida irsiy hokimiyatga ega bo lgan cheksiz monarx -
ʻ
manjur imperatori (bog dixon) turgan. Unga Davlat Kengashi, Davlat kansleri, olti
ʻ
palata va boshqa davlat muassasalaridan iborat keng feodal-byurokratik apparat
tobe edi. Sin davlat hokimiyati tayangan asosiy harbiy kuchlar, asosan,
manjurlardan tashkil topgan “Sakkiz bayroq” deb nomlangan yirik harbiy
tuzilmalardan iborat bo lib, bir qator mo g ul va xitoy qo shinlarini ham o z ichiga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
olgan. Bundan tashqari, “yashil bayroqli” Xitoy qo shinlari bor edi, ular ko p edi,
ʻ ʻ
ammo yomonroq qurollangan. Imperiya viloyatlarga bo lingan, 10 ta
ʻ
gubernatorlikka birlashgan. Viloyatlar, o z navbatida, viloyatlar, tumanlar,
ʻ
grafliklar, volostlarga bo lingan. Eng past ma muriy birlik “10 yard” edi. Noiblar
ʻ ʼ
va viloyatlarning o z qo shinlari va moliya bo limlari bo lgan. Pekindan
ʻ ʻ ʻ ʻ
tayinlangan noiblar, gubernatorlar va boshqa muhim amaldorlar vaqtinchalik,
ammo ularning boshqaruviga berilgan hududning to la huquqli xo jayinlari bo lib,
ʻ ʻ ʻ
1
Хафизова К.Ш. Китайская дипломатия в Центральной Азии. Алма-Ата 1995. – С 241
19

har qanday qonuniy va noqonuniy yo llar bilan aholi hisobiga boyib ketishgan.ʻ
Viloyatlar ma’muriy va iqtisodiy jihatdan bir-biridan yakkalanib qolgan edi, bu esa
Xitoy xalqining bosqinchilarga qarshi birlashishiga to sqinlik qilishi kerak edi.
ʻ
Mansabdor shaxslar imtihonlarda olgan darajalariga ko ra lavozimlarni
ʻ
egallashgan, lekin ko pincha lavozimlar oddiygina sotilgan. Sin imperiyasi eng
ʻ
yirik feodallar - manjur va xitoy manfaatlariga xizmat qilgan bo lsada, manjur
ʻ
dvoryanlari unda imtiyozli mavqega ega edilar. Eng yuqori lavozimlar asosan
manjurlarga tegishli edi, xitoyliklar byurokratiyada unchalik muhim bo lmagan
ʻ
lavozimlarni egallashdi. Xitoyning boshqa millatlari vakillari, qoida tariqasida,
davlat xizmatiga umuman qabul qilinmagan. Musulmonlarga harbiy xizmatga
ruxsat berildi, lekin fuqarolik hukumatida emas 1
.
Manjular diniy jihatdan asosan shamanistlar bo lib, konfutsiylikdan o rta
ʻ ʻ
asrlardagi jusiycha shaklda davlat mafkurasi sifatida foydalanganlar. Sinlar
davridagi butun ta’lim tizimi konfutsiy yozuvlariga asoslangan edi, huquqiy
qarashlar va qonunlarning asosi konfutsiylik tarkibiga kirgan qadimiy patriarxal
tamoyillar - oqsoqollarga bo ysunish, hokimiyatning avtoritar tabiati, qadimiylik
ʻ
va an’analarga hurmat. Manjur bog dixon va uning amaldorlari marosimlar
ʻ
o tkazish va qurbonlik qilishni o z zimmalariga olganlar; Chju Si asarlarini
ʻ ʻ
to plash va qayta nashr etish buyurilgan. Sin imperiyasining qonunlariga ko ra,
ʻ ʻ
o lim jazosi boshqa jazo turiga almashtirish huquqisiz qo yilgan eng og ir o nta
ʻ ʻ ʻ ʻ
jinoyatlar qatoriga parritsid kiritilgan. Kichikni kattaga to liq bo ysundirish talabi,
ʻ ʻ
qadimgi monarxiyani ideallashtirish va butun o tmishga taqlid qilish tamoyiliga
ʻ
ko tarish, har bir inson va butun xalq hayotining barcha jabhalarini tartibga solish
ʻ
orqali. umuman olganda, konfutsiylik Sin davrida juda reaktsion rol o ynadi. Sin
ʻ
imperiyasida bu politsiya xizmatiga muhim yordam, feodal tuzumni va manjur
zolimlarining hokimiyatini davom ettirish vositasi edi 2
.
Manjur bosqinchilari xitoylik aholidan itoatkorlik belgisi sifatida
boshlarining bir qismini qirqib olishlarini va ortiqcha oro bermay o rashlarini talab
ʻ
1
Тихвинский С. Л. Маньчжурское владычество в Китае // Маньчжурское владычество в Китае. М., 1966. – С
107
2
Тихвинский С. Л. Маньчжурское владычество в Китае // Маньчжурское владычество в Китае. М., 1966. – С
112
20

qilishgan. Xitoy vatanparvarlari bu kamsituvchi talabga qarshi kurashdilar,
dehqonlar unga ayniqsa qattiq qarshilik ko rsatdilar. Manjur hukumati sochiniʻ
saqlagan har bir kishini joyida kesib tashlashni buyurdi, jallodlarning kesilgan
boshlari baland ustunga mahkamlangan va shahar yoki qishloq markazidagi
odamlarni qo rqitish uchun uni ko targan. “Agar sochingizni saqlasangiz,
ʻ ʻ
boshingizni saqlay olmaysiz, agar boshingizni saqlasangiz, sochingizni saqlay
olmaysiz”, deb e’lon qilingan. Manjurlarning o zi alohida imtiyozli guruhni tashkil
ʻ
qilgan. Ularning pozitsiyasi qonun bilan belgilandi. Ularning assimilyatsiya
qilinishiga qarshi choralar ko rildi, buning uchun aralash nikohlar qat’iyan man
ʻ
etildi. Ko p asrlik Xitoy madaniyatining barcha yutuqlaridan foydalanib, xitoy
ʻ
xalqi hisobiga yirtqichlarcha boyib, o z davlatini asosan eski xitoy namunalari
ʻ
bo yicha qurgan manjurlar o zlari bilan bosib olingan xalq o rtasida ataylab to siq
ʻ ʻ ʻ ʻ
o rnatdilar.
ʻ
Xitoy xalqining manjurlar hukmronligiga qarshi kurashi
Manjurlar Futszyanni bosib olgandan so ng, ba’zi xitoylik vatanparvarlar
ʻ
Szyulinan tog larida joylashgan buddist monastiriga borishdi va u yerda XVII
ʻ
asrning 70-yillarida Sinni ag darishni o z oldiga maqsad qilib qo ygan birodarlik
ʻ ʻ ʻ
jamiyatini tashkil etishgan. Shunday qilib, “Sanxexoy” maxfiy jamiyati - Triadlar
asoslari qo yildi. Bu tog monastirining 128 nafar rohiblari g alabaga erishgunga
ʻ ʻ ʻ
qadar qurollarini tashlamaslikka qasamyod qilib, bosqinchilarga qarshi tinimsiz
yashirin urush olib bordilar.
Hukumat oxir-oqibat Manjurga qarshi faoliyatning ushbu markazini topishga
muvaffaq bo ldi. Ular rohiblarni ta’qib qila boshladilar. Ammo Szyulishan qal’asi
ʻ
bilan kurashish oson emas edi. 1784-yilda imperator monastirni yo q qilishni
ʻ
buyurdi. Afsonaga ko ra, bu monastirning beshta rohiblari olov va qonli qirg indan
ʻ ʻ
qutqarilgan va ular beshta savdogar bilan birlashib, “Sanxexoy” maxfiy jamiyatiga
a’zolarni yollashni boshladilar. Tez orada bu jamiyat yana o sdi, ko plab
ʻ ʻ
tarafdorlar va katta shuhrat qozondi. Sanxoyga kirgan har bir kishi manjurlardan
nafratlanishga va jamiyatning asosiy shiori “Sin hokimiyatini ag darib, Min
ʻ
davlatini tiklashga” ni bajarishga, ya’ni sobiq Xitoy sulolasini tiklashga qasamyod
21

qildi. Kambag al yoki boy, o qimishli yoki savodsiz, jangchi yoki amaldorʻ ʻ
bo lishidan qat’i nazar, har qanday xitoy jamiyatga qo shilishi mumkin edi.
ʻ ʻ
Jamiyat o z ustaviga ega bo lib, qat’iy tartib-intizom va qat’iy maxfiylikni
ʻ ʻ
saqlagan. Qasamyod qabul qilgandan so ng, qo rqinchli marosim va o ralgan
ʻ ʻ ʻ
ramziy kesish - bu manjurlarga bo ysunish belgisi, jamiyatga kirgan har bir kishi
ʻ
ma’lum bir bo g inga kiritilgan va umumiy maqsadga chin dildan xizmat qilishi
ʻ ʻ
kerak edi. Jamiyatlar qirg oqbo yi hududlarida va Janubiy dengiz mamlakatlaridagi
ʻ ʻ
xitoylik muhojirlar orasida keng qo llab-quvvatlandi.
ʻ
Ikkinchi yirik maxfiy jamiyat XVIII asr o rtalarida vujudga kelgan
ʻ
“Gelaoxoy”, keyinchalik “Aka-uka” jamiyati edi. Bu jamiyat ayniqsa, Markaziy
Xitoyda keng tarqaldi. Bu jamiyat ham manjurlarni ag darib tashlashga, minlar
ʻ
boshida Xitoy davlatini tiklashga chaqirgan. “Gelaoxoy” a’zolari orasida “Sin
taomini yeyish, Sin yerida yashash, Singa xizmat qilish” shart bo lmagan davlatni
ʻ
yaratishga chaqiriq tarqaldi.
Yashirin jamiyatlar va birodarliklar orasida eng kuchlisi, aftidan, eski
“Baylyanszyao” jamiyati – “Oq Lotus” mo g ullar hukmronligi va Min
ʻ ʻ
feodallariga qarshi kurashi bilan ulug langan edi. Endi u manjur hukmronligini
ʻ
ag darib tashlashni asosiy maqsad qilib qo ydi. Jamiyat faoliyati ham antifeodal
ʻ ʻ
yo nalishga ega edi. Ko plab dehqonlar “Baylyanszyao” ga kirib, o z ustavini,
ʻ ʻ ʻ
diniy marosimlarni bajarishga, dunyoviy vasvasalardan voz kechishga va butun
hayotini jamiyat maqsadlariga xizmat qilishga bag ishlashga qasamyod qildilar.
ʻ
Yashirin jamiyatlar aholining keng qatlamlarini qamrab olgan. Ularning har biri
o z nizomlari, marosimlariga ega bo lgan va buddist va daoizm e’tiqodining diniy
ʻ ʻ
ta’limotlariga sodiq bo lgan ko plab kichik maxfiy tashkilotlarga qo shilgan
ʻ ʻ ʻ 1
.
Manjurlar maxfiy jamiyatlarga qarshi eng shafqatsiz choralar bilan
kurashdilar, qonunlar ularda ishtirok etishni davlatga xiyonat bilan tenglashtirgan.
1727-yilda Imperator Yunchen “Oq Lotus” jamiyatida qatnashganlik uchun
o limga buyruq berdi. Ammo hech qanday chora bu yashirin tashkilotlar faoliyatini
ʻ
to xtata olmadi. Manjurlarga qarshi kurashning ko rinishlaridan biri ham
ʻ ʻ
1
Лепешинский К. В. О некоторых социально-экономических последствиях маньчжурского завоевания
Китая // Маньчжурское владычество в Китае. М., 1966. – С 187
22

o qimishli xitoylarning manjurlar bilan hamkorlik qilishdan bosh tortishi edi. Ba’ziʻ
faylasuflar, tarixchilar, filologlar, yozuvchilar va rassomlar manjurlarga xizmat
qilishni xohlamadilar, o zlarini yolg iz qoldirdilar, “qog oz va cho tkani abadiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
qoldirdilar” yoki manjurlar va xitoy xoinlarini fosh etuvchi asarlar yozdilar, ularda
Xitoy xalqini qarshilik ko rsatishga va kurashishga chaqirdilar. Bir vaqtlar Chjen
ʻ
Chen-gunning safdoshlaridan biri sifatida ozodlik urushida qatnashgan atoqli xitoy
olimi Gu Yan U (1613-1682) manjurlar g alabasidan keyin mamlakat bo ylab
ʻ ʻ
kezib, quldorlarga qarshi kurashga chaqirdi. Uning “Vatan ravnaqi va o limi uchun
ʻ
har bir inson mas’uldir” degan iborasi keng tarqaldi. Janubda manjurlarga qarshi
kurashgan faylasuf Van Chuan-shan (1619-1692) keyinchalik Sin davlat apparatida
xizmat qilishdan bosh tortdi va qishloqqa nafaqaga chiqdi. Manjurlarga qarshi
kurashning faol ishtirokchisi, otryadlardan birining qo mondoni faylasuf, tarixchi
ʻ
va matematik Xuan Zun-si (1610-1696) ham manjurlar bilan hamkorlikni rad etdi.
Ammo Xitoy xalqi kurashni to xtatmadi. Sin sulolasining butun davrida
ʻ
Xitoyda manjurlarga qarshi xalq qo zg olonlari ko tarilishda davom etdi. Ayniqsa,
ʻ ʻ ʻ
yirik va uzoq davom etgan qo zg olonlar XVIII asrning ikkinchi yarmida bo lib
ʻ ʻ ʻ
o tdi. Ularda asosan janubiy va janubi-g arbiy qabilalar va xalqlar hamda yuqorida
ʻ ʻ
nomlari tilga olingan maxfiy jamiyatlar qatnashgan.
Qabila harakati hukumatning kelib chiqishi xitoy bo lmagan mahalliy
ʻ
aholining ekspluatatsiyasini kuchaytirishga qaratilgan chora-tadbirlari munosabati
bilan paydo bo ldi. Shunday qilib, 1704-yilda Kansi buyrug i bilan Xunan va
ʻ ʻ
Guychjouda istiqomat qilgan va ilgari ularning qabila va qabila oqsoqollari
tomonidan boshqarilgan Myao qabilalari orasida odatiy byurokratik boshqaruvga
ega ikkita tuman tashkil etildi va butun Xitoy soliq tizimi joriy etildi.
Soliqchilar ortidan ssudachilar paydo bo ldi, Myao yerlari yangi
ʻ
mulkdorlarga o ta boshladi. Myao 1735-yilda qo zg olon ko tardi va u tez orada
ʻ ʻ ʻ ʻ
Guangsigacha tarqaldi. Tog li sharoit, yo llarning yo qligi va Myaoning birlashishi
ʻ ʻ ʻ
ularning kurashiga yordam berdi. Manjur qo shinlari katta yo qotishlarga uchradi.
ʻ ʻ
Keyin qo zg olon so nib, keyin yana avj oldi va XIX asr boshlarigacha davom etdi.
ʻ ʻ ʻ
23

Yangi buyurtmalar ham joriy qilingan Sichuanda, 1772-yilda mahalliy
Jinchuan qabilalari qo zg olon ko tardilar; markazdan kelgan amaldorlarga hujumʻ ʻ ʻ
qilib, ularni yo q qilishdi. Yunnan, Guychjou va Sichuan qo shinlari ularga qarshi
ʻ ʻ
tashlandi. Qo shinlar “tartibni” tikladilar, ammo ularni olib tashlash bilanoq
ʻ
qo zg olon yangi kuch bilan boshlandi
ʻ ʻ 1
.
Chjen Chen-gun davlati vayron bo lganidan so ng, tayvanliklar uchun
ʻ ʻ
o rnatilgan shafqatsiz rejim, tabiiy boyliklarni yirtqichlarcha ekspluatatsiya qilish
ʻ
va aholining vayron bo lishi Tayvanda bir qator qo zg olonlarni keltirib chiqardi.
ʻ ʻ ʻ
1721-yilda 30 Min tayvanlik dehqon hukumat qo shinlariga jiddiy zarbalar berib,
ʻ
yirik shaharlarni qamal qildi; ularning rahbari Chju Yi-guan orolning yangi
hukumatiga bosh bo ldi. Sin amaldorlari materikga qochib ketishdi, lekin tez orada
ʻ
vaziyatni tiklagan katta kuch hamrohligida qaytib kelishdi.
1786-yilda Tayvandagi Triada jamiyati yana yangi qo zg olon ko tardi.
ʻ ʻ ʻ
Shimoldagi qo zg olonchilar bir qancha mustahkam shaharlarni egallab oldilar.
ʻ ʻ
Qo zg olon janubiy Tayvanda ham boshlandi. Faqat 1788-yilda manjurlar
ʻ ʻ
qo zg olonchi kuchlarni ajratib, ularni hal qiluvchi mag lubiyatga uchratishga
ʻ ʻ ʻ
muvaffaq bo ldi.
ʻ
1797-yilda Sichuanda yirik otryadlar boshliqlarining konferensiyasi
chaqirildi. Bu yerda yaxshi tashkil etilgan, intizomli va yagona qo mondonlik
ʻ
armiyasi yaratildi. Qo zg olonchilar boylarning mol-mulkini tortib olib,
ʻ ʻ
kambag allar o rtasida bo lishdi. Harakatda ayollar katta ishtirok etdilar. Qadimgi
ʻ ʻ ʻ
jangovar qobiliyatini anchadan beri yo qotgan Manjuriya askarlari adolatli ish
ʻ
uchun kurashdan ruhlanib, bu qo shindan qo rqishardi. Hukumat bo linmalari katta
ʻ ʻ ʻ
yo qotishlarga uchradi. Qo zg olonni bostirishga mahalliy feodallar tomonidan jalb
ʻ ʻ ʻ
qilingan otryadlar yordam berdi. Aynan ular qo zg olonchilarga bir qator nozik
ʻ ʻ
zarbalar berishdi, chunki ular erni o zidan yomonroq bilmagan, kutilmagan
ʻ
hujumlar taktikasini qo llagan va boshpanalarini aniqlab, yo q qilishga muvaffaq
ʻ ʻ
bo lgan. Bu yerda ham muvaffaqiyatga erishgan hukumat tinch mehnatga qaytgan
ʻ
1
Ермаченко И.С. Политика маньчжурской династии Цин в Южной и Северной Монголии в Х V П в. М., 1974
– С 87
24

isyonchilarga amnistiya va’da berishga majbur bo ldi. 1799-1800 yillardaʻ
qo zg olon zaiflasha boshladi.
ʻ ʻ
25

XULOSA
XVII asrning 30-40-yillarda Xitoy davlati keyingi sulola davrining yakuniy
bosqichida edi. Oldingi davrlarda bo lgani kabi bu jarayon ham soliq yukiningʻ
ortishi, yerlarning qishloqning mulkdor qismi qo lida to planishi, tijorat va
ʻ ʻ
sudxo rlik ekspluatatsiyasi va mansabdor korruptsiyaning kuchayishi bilan kechdi.
ʻ
Bularning barchasi Xitoy tarixidagi eng uzoq va eng kuchli xalq qo zg olonlaridan
ʻ ʻ
biri - 1628-1644 yillardagi urushga olib keldi. XVII asrning 40-yillarning
boshlarida bir qator g alaba va mag lubiyatlardan so ng qo zg olon yangi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ko tarilish bosqichiga kirdi. O sha paytda isyonchilar lagerida ikkita markaz bor
ʻ ʻ
edi - biri Xubeyda, ikkinchisi - Shensi provinsiyalari chegarasidagi (hukumatga
qarshi harakatlarning an’anaviy hududi) Sichuan viloyatida.
Xubey-Shensi mintaqasida qo zg olonchilarni dehqonlar oilasida tug ilgan,
ʻ ʻ ʻ
sobiq cho pon va pochta kuryeri Li Szichen (1606-1645) boshqargan, Sichuan
ʻ
markazi sobiq hukumat askari Chjan Syanchjun (1606-1647) nazorati ostida edi.
Qo zg olonchilar muntazam ravishda qurolli kuchlarni qayta tashkil etishni
ʻ ʻ
amalga oshirdilar, yangi hokimiyatlarni yaratishga harakat qildilar, ammo Xitoy
uchun an’anaviy davlat boshqaruvi tamoyillari asosida qurilgan.
Qo zg olonchilarning asosiy talablari hukmron Min sulolasini ag darish, chidab
ʻ ʻ ʻ
bo lmas soliq yukini kamaytirish, shafqatsizlik va tovlamachilik bilan mashhur
ʻ
amaldorlarni yo q qilish edi. Xubey-Shansi mintaqasida faoliyat yuritayotgan
ʻ
isyonchi guruhlar rahbarlarining maqsadi Pekinni bosib olish va yangi sulolani
topish edi. Syan shahri qo zg olonchilar qo liga o tgandan so ng, Xubey-Shansi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
markazi rahbari Li Szichen imperator deb e lon qilindi (1643), bu Xitoydagi
ʼ
hukumatga qarshi kurash an analariga to liq mos keldi.
ʼ ʻ
1644-yil bahorida hukumat qo shinlarining kuchli qarshiliklariga duch
ʻ
kelmay, qo zg olonchilar harakati 15 yildan ortiq davom etdi, shuningdek, Xitoyga
ʻ ʻ
doimiy ravishda vayronkor reydlar uyushtirgan manjurlarga qarshi kurash Min
sulolasi ichki tartibsizliklarga dosh bera olmadi. 1644-yil aprel oyida Pekin Li
Szichen otryadi tomonidan bosib olindi va Min sulolasining oxirgi imperatori o z
ʻ
joniga qasd qildi. XVII asr 40-yillarning boshlarida manjurlar doimiy ravishda
26

Xitoy hududiga halokatli yurishlar uyushtirib, minglab asirlarni o zlari bilan olib,ʻ
qullarga aylantirdilar. 1644-yil bahorida Buyuk devorga yaqinlashayotgan
qo shinlarga qo mondonlik qilgan general U San Gu kutilmaganda Xitoyga
ʻ ʻ
navbatdagi reydga tayyorlanayotgan Manjur qo mondonligiga o z otliqlarini Xitoy
ʻ ʻ
yerlariga kiritishni taklif qildi. U San Guni bu qadamni qo yishga undagan
ʻ
sabablar to liq aniq emas. Shubhasiz, u o z sulolasini o rnatish uchun Li
ʻ ʻ ʻ
Szichenning qo zg olonchi harakatini mag lub etish uchun Manjur otliqlaridan
ʻ ʻ ʻ
foydalanishga umid qilib, uzoqni ko zlagan ulkan rejalarga ega edi. Bunda shaxsiy
ʻ
motivlar ham rol o ynagan bo lishi mumkin. Bahorda U San Gu ko magida
ʻ ʻ ʻ
boshlangan Xitoyni manjurlar bosib olishi 1644-yilda boshlanib, deyarli qirq yil
davom etdi va faqat 1683-yil 27-mayda tugadi. Buyuk devordagi Shanxayguan
o tish joyi hududida Li Szichen qo shinlari Manjurlar va U San Guning birlashgan
ʻ ʻ
kuchlari o rtasida jang bo lib o tdi. Li Szichen armiyasi Manjuriya otliqlarining
ʻ ʻ ʻ
zarbalari ostida chekinishga, keyin Pekinni tark etishga va g arbga
ʻ
qo zg olonchilar kurashining eski bazalariga qaytishga majbur bo ldi. Pekinga
ʻ ʻ ʻ
kirgandan so ng, manjurlar Xon Abaxayning o g illaridan birini Xitoy imperatori
ʻ ʻ ʻ
deb e’lon qildilar. Shu paytdan boshlab, 267 yil davomida Xitoyda Manjur Sin
sulolasi (1644-1911) hukmronlik qildi. Yanchjouni vayron qilib, Sin qo shinlari
ʻ
Pekindan keyin Xitoyning ikkinchi siyosiy markazi bo lgan Nankinga
ʻ
yaqinlashdilar. Nankin mudofaasiga boshchilik qilgan harbiy rahbarlar
qatag onlardan qo rqib, shaharda ko p sonli harbiy kuchlar mavjudligiga va
ʻ ʻ ʻ
shaharliklar jangga shay bo lishiga qaramay, taslim bo lishni tanladilar. Nankin
ʻ ʻ
jangsiz qo lga kiritildi. Manjurlarning janubga yurishiga bosqinchilarni quvib
ʻ
chiqarishga intilayotgan harbiy va siyosiy kuchlar o rtasida birdamlik yo qligi
ʻ ʻ
sabab bo ldi. Bu anti-Manjur kuchlari omon qolgan qo zg olonchilar otryadlari,
ʻ ʻ ʻ
qarshilik ko rsatish yo liga o tgan alohida Min qo shinlari va Markaziy va Janubiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
Xitoy shahar aholisi tomonidan yaratilgan qurolli otryadlarni o z ichiga olgan.
ʻ
Ularning bostirilishi ikki yil, 1650-yilgacha davom etdi va buni manjurlarning
Xitoyni bosib olish bosqichi deb hisoblash mumkin.
27

Shu bilan birga, Xitoyning ko plab muhim hududlarida Sin nazoratiʻ
tiklanganidan so ng, ba’zi viloyatlarda qarshilik cho ntaklari saqlanib qoldi.
ʻ ʻ
Xunan, Guychjou, Guansi shaharlarida Chjan Syanchjunning sheriklaridan biri Li
Dingguo boshchiligidagi Min qarshi isyonchilar otryadining qoldiqlari jang qilishi
kerak edi. Manjurlar U San Gu qo shinlarini Li Dingguoga qarshi yubordilar, u
ʻ
isyonchilarni Indochina bilan chegaradosh Yunnan provinsiyasiga haydab
chiqarishga muvaffaq bo ldi. 1662-yilgacha Li Dingguo o jarlik bilan qarshilik
ʻ ʻ
ko rsatdi, ammo uni mag lubiyat va o lim kutmoqda.
ʻ ʻ ʻ
Manjuriya istilosi oxirgi bo ldi, lekin hech qanday holatda qudratli Xitoy
ʻ
imperiyasining ko chmanchilarga qarshi kurashdagi birinchi mag lubiyati emas
ʻ ʻ
edi. Mag lubiyat sabablari ko p jihatdan an’anaviy edi: sulolaviy tsiklning so nggi
ʻ ʻ ʻ
bosqichi bilan bog liq davlatning zaiflashishi; davlatning siyosiy asoslarini buzgan
ʻ
ko p yillik ichki tartibsizliklar.
ʻ
Shubhasiz, vatanparvar kuchlarning ko chmanchilarga qarshi kurashda
ʻ
birdamlikka erisha olmagani ma’lum rol o ynadi, bundan tashqari, Xitoy
ʻ
elitasining bir qismi bosqinchilar tomonini oldi.
Manjuriya istilosi Xitoyga juda katta qurbonliklar keltirdi. Xitoy
manbalariga ko ra, mamlakat aholisi bir necha o n million kishiga kamaydi. Bir
ʻ ʻ
paytlar obod shaharlar xarobaga aylangan, unumdor yerlar tashlab ketilgan.
Xitoyda manjur hukmronligi og ir milliy zulm bilan birga kechdi.
ʻ
28

FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. Алексеев В.М. Наука о Востоке: Статьи и документы. – М., 1982.
2. Баранов И.Г. Верования и обычаи китайцев .  М., 1999
3. Бартольд В.В. Изучение Востока в Европе и России. Работы по истории
востоковедения // Соч.: Т. 9 – М., 1977.
4. Белелюбский Н.Б., Зубков С.А. Российское китаеведение  М., 1994.
5. Васильев Л.С. История Востока: Т.1.  М., 2002.  С 119, 121
6. Вопросы истории и историографии Китая / О тв. ред. Л.И. Думан; Сост.
А.Н. Хохлов. – М., 1968.
7. Воронов С.А. История Востока.  М.: Изд-во Восточная литература, 1997 –
С 214, 221, 252.
8. Вяткин Р.В. О традициях в китайской историографии // Роль традиций в
истории и культуре Китая. – М., 1972.
9. Дебен-Франкфор К. Древний Китай / Пер. с фр. Е. Барсуковой . – М., 2002.
10. Ермаченко И.С. Политика маньчжурской династии Цин в Южной и
Северной Монголии в XVII в.  М., 1974.  С 87, 221, 229.
11. Илюшечкин В.П. Сословно-классовое общество в истории Китая (опыт
системно-структурного анализа).  М., 1986.
12. Кравцова М.Е. История культуры Китая .  М., 1999. С 145.
13. Кравцова М.Е. История искусства Китая .  М., 2004.
14. Лепешинский К.В. О некоторых социально-экономических последствиях
маньчжурского завоевания Китая // Маньчжурское владычество в Китае.  М.,
1966. – С 138, 145, 187.
15. Малявин В.А. Китайская цивилизация .  М., 2000
16. Мелихов Г.В. Маньчжурское владычество в Китае.  М., 1974 г.
17. Поршнева Е. Б. Подъем антиманьчжурского движения в Китае под
руководством тайных обществ // Маньчжурское владычество в Китае.  М.,
1966. С. Скачков К.А. Пекин в дни тайпинского восстания.  М., 1958.
18. Сидихменов В.Я. Маньчжурские правители Китая.  М., 1985.  С 96, 101,
106.
29

19. Сидихменов В.Я. Китай: страницы прошлого .  М., 2000
20. Сидихменов В.Я. Маньчжурские правители Китая .  М., 2004
21. Симановская Л.В. Антифеодальная борьба китайских крестьян в XVIII в. 
М., 1966.
22. Тихвинский С.Л. Маньчжурское владычество в Китае // Маньчжурско
23. е владычество в Китае.  М., 1966.
24. Тертицкий К.М. Китайские синкретические религии в ХХ веке .  М., 2000
25. Васильев Л.С. История Востока. М. 2002. Т.1.
26. Сидихменов В.Я. Маньчжурские правители Китая . М., 2004
27. Воронов С.А. История Востока; Издательская фирма “Восточная
литература” РАН, Москва, 1997
28. Сидихменов В.Я. Маньчжурские правители Китая . М., 2004
29. Илюшечкин В.П. Сословно-классовое общество в истории Китая (опыт
системно-структурного анализа). М. 1986.  С 221
30. Кравцова М.Е. История культуры Китая . М., 1999  С 145
31. Лепешинский К. В. О некоторых социально-экономических последствиях
маньчжурского завоевания Китая // Маньчжурское владычество в Китае.
М., 1966. – С 138
32. Хафизова К.Ш. Китайская дипломатия в Центральной Азии. Алма-Ата
1995. – С 241
33. Тихвинский С. Л. Маньчжурское владычество в Китае // Маньчжурское
владычество в Китае. М., 1966.
34. Лепешинский К. В. О некоторых социально-экономических последствиях
маньчжурского завоевания Китая // Маньчжурское владычество в Китае.
М., 1966. – С 187
35. Ермаченко И.С. Политика маньчжурской династии Цин в Южной и
Северной Монголии в Х V П в. М., 1974 – С 87 bes
ILOVALAR
1-ilova
30

u saytida jo
yla
s
2-ilova
31

Manjurlar tomonidan xitoyning bosib olinishi

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi