Дата регистрации 09 Декабрь 2024
0 ПродажMaqol oqish metodikasi
![KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Mustaqillik yillarida ta’lim jarayonini mazmunan
boyitish, zamonaviy dars shakllarini joriy etish, ularni zamon talablariga mos
holda qo‘llash, ilmiy tahlil qilish va haqqoniy yoritish davlat siyosati darajasiga
ko‘tarildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2019- yil 15-
iyun kuni O‘zbekiston Islom sivilizatsiyasi markazi quriladigan hududga tashrif
buyurganida, “Hamma o‘z tarixini ulug‘laydi. Lekin bizning mamlakatimizdagidek
boy tarix hech qayerda yo‘q. Bu merosni chuqur o‘rganishimiz, xalqimizga,
dunyoga yetkaza bilishimiz kerak” [I.7.3-b], - deb ta`kidlagan edi. Nazarimizda,
bu fikrlar merosimizning bir bo‘lagi hisoblangan xalq og‘zaki ijodi janrlarini
boshlang‘ich ta’limda o‘rganish va o‘rgatish,shu maqsadda yangicha usul va
vositalarni qo‘llash,ularni ta’lim jarayoniga dadillik bilan olib kirish, targ‘ib qilish
masalalariga ham daxldor. Zero, bugungi kunda yoshlar tarbiyasi, ma`naviyatini
yuksaltirish davlat siyosatining ustivor vazifasiga aylangan ekan, adabiyot
namunalarini chuqurroq o‘rganish, aholining barcha qatlamlari ichida targ‘ib etish
dolzarb masala hisoblanadi. Hozirgi ijtimoiy hayotimizda ta`limga, ayniqsa, uning
poydevori hisoblangan boshlang‘ich ta`limga alohida e`tibor qaratilayotgan paytda
adabiy asarlarni , birinchi navbatda, xalq og‘zaki ijodi janrlarini o‘rganish va
o‘rgatish metodikasi juda ham muhim. Ayniqsa bu borada xalq maqollarning
ahamiyati katta. Maqollar o‘quvchi shaxsini tarbiyalabgina qolmasdan, balki uning
dunyoqarashini, fikrlash doirasini o‘stiradi; xalqimizning boy ma’naviy
qadriyatlarini bola ongiga singdiradi.
Milliy qadriyatlar doirasida xalq maqollarining ham alohida o‘rni bor. O‘zbek
tilshunosligida xalq maqollarining leksik-semantik xususiyatlari masalasiga yetarli
e’tibor qaratilmagan. Bitiruv malakaviy ish mavzusi shunga ko‘ra dolzarbdir.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi . Xalq tafakkuri durdonasi bo‘lmish
maqollar o‘quvchi shaxsini tarbiyalash, kamol toptirishda muhim ahamiyat kasb
etadi. Maqol so‘zlovchi nutqini bezabgina qolmasdan, uning tafakkurini,
~ 2 ~](https://docx.uz/documents/76e1934e-ee4a-4b41-b79c-d35736d87afa/page_2.png?v=1)
![dunyoqarashini boyitadi, insonni yetuk shaxs sifatida tarbiyalashda muhim
ahamiyat kasb etadi.
Shu davrgacha folklor janrining go‘zal namunasi bo‘lmish maqollar ustida
qator izlanishlar olib borilgan. Jumladan, bu borada Sh.Shorahmedov[II.39.],
Sh.Rahmatullayev[II.20.], Y.Pinxasov[II.19.], G‘.Salomov[II.22.],
Q.Samadov[II.23.], M.Sadriddinova[II.25.]larning bu borada olib borgan ishlarini
e’tirof etish mumkin.
So‘nggi yillarda o‘zbek tilshunosligida xalq maqollarining ma’noviy,
uslubiy xususiyatlarini o‘rganishga alohida e’tibor qaratilgan. Bu borada
H.Sulaymonov, Sh.Shomaqsudov, S.Mirzayev, S.Asqarov, A.Jo‘raxonov,
M.To‘ychiyev, M.Hakimov, A.Rustamov, Sh.Shorahmedov, B.Abdullayev,
A.Xolmuhammedov, B.Jo‘rayeva kabi tilshunos olimlarimizning ishlari misol
bo‘la oladi.
Ammo o‘zbek tilshunosligida maqollarning leksik-semantik xususiyatlari
masalasiga yetarlicha e’tibor qaratilmagan. Ushbu Bitiruv malakaviy ishi orqali
xalq maqollarining leksik va semantik hamda uslubiy xususiyatlarini o‘rganib
chiqildi. Shuningdek, o‘rganilgan natijalar, bilimlarni boshlang‘ich ta’limda
qo‘llash usullari ustida ish olib borildi.
Tadqiqotning obyekti va predmeti . O‘zbek xalq maqollari va ularning
izohli lug‘ati, sinonimik va antonimik lug‘atlar. Boshlang‘ich sinf “Ona tili va
o‘qish savodxonligi” darsligi, “O‘qish kitobi” darsliklari.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi . Ushbu bitiruv malakaviy ishi orqali xalq
maqollarining leksik-semantik xususiyatlariga e’tibor qaratildi. Hamda
boshlang‘ich ta’lim tizimida maqollarning leksik va semantik xususiyatlarini
o‘rgatishning usullari o‘rganildi.
Tadqiqotning nazariy-metodologik asoslari . Tadqiqotda o‘rganilayotgan
muammoni hal etishda ilmiylik, xolislik, qiyosiy-tahliliy o‘rganish, tizimlilik
tamoyillariga amal qilindi. Tadqiqotning metodologik asosini ishlab chiqishda
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev asarlari va ta’limga doir
~ 3 ~](https://docx.uz/documents/76e1934e-ee4a-4b41-b79c-d35736d87afa/page_3.png?v=1)
![doirasida, ya’ni, Yuqori Chindan tortib Movorounnahr, Xorazm, Farg‘ona,
Buxoroga qadar cho‘zilgan keng va katta hududda yashagan urug‘, qabila, xalqlar,
ularning tillari, o‘sha davr xalq og‘zaki ijodiy maqollari to‘g‘risida ham ma’lumot
beruvchi noyob filologik asardir. Demak, bu qimmatli ilmiy va nodir asar xalq
og‘zaki ijodining butun yutuqlarini o‘zida mujassamlashtirgan, ayniqsa, xalq
maqollarini o‘rganuvchi ilmiy fikrlarni sharhlashda xalq maqollariga katta e’tibor
bergan, birinchi marta xalq maqollarini yig‘uvchi asar hamdir. Bu haqida M.
Koshg‘ariyning o‘zi shunday yozadi: “Men bu kitobni maxsus alifbo tartibida
hikmatli so‘zlar, saj’lar, maqollar, qo‘shiqlar, rajaz va nasr deb atalgan adabiy
parchalar bilan bezadim”[II.10. 45-b]. Demak, o‘zbek xalq maqollarini to‘plash va
o‘rganish XI asrda Mahmud Koshg‘ariy tomonidan boshlab berilgan. Uning
“Devoni lug‘otit turk” asarida 275 ta maqol keltirib o‘tilgan. Olimlar qadimgi
shohlardan Abbos Safoviyning amri bilan maqol va matallarimiz bir joyga
jamlangani haqida ma’lumot beradilar. Afsuski, bu majmua bugungi kungacha
yetib kelmagan. Bu o‘rinda adabiyotimiz tarixida maqollar asosida yaratilgan
asarlar ham mavjudligini ta'kidlab o‘tamiz. Masalan, Muhammad Sharif
Gulxaniyning «Zarbulmasal» asari tarkibida 300 dan ortiq o‘zbek xalq maqollari
bor. Yoki Sulaymonqul Rojiy o‘zining «Zarbulmasal» asarida 400 dan ortiq
maqolni she'riy vaznga solganligi ham e'tiborga loyiq hodisadir.
Xalq maqollarini ilm obyekti sifatida o‘rganish va to‘plash XX asr boshlariga
to‘g‘ri keladi. O‘zbek xalq maqollarini to‘plash va nashr qilishda missioner
N.G.Ostroumovning xizmati katta.
Bir necha o‘zbek olimlari tomonidan maqollarni tahlil qilishga e’tibor
qaratilgan.
Sh.Shorahmedov, X.Sharafiddinov va X.Abdurahmonovning maqollarning til
xususiyatini yorituvchi tadqiqoti yuzaga keldi. Maqollarning yangi nashrlari bilan
shug‘ullangan tadqiqotchilar sifatida B.Sarimsoqov, K.Imomov, va
X.Abdurahmonovlarning ishlari ham diqqatga loyiq. B.A.Soatov
[II.26.53-b]
o‘zbek xalq maqollarining janr xususiyatlari va she’riy xususiyatlarini aniqlagan.
X. Sharafiddinova o‘zbek xalq maqollarining tuzilishidagi qofiya va uning
~ 6 ~](https://docx.uz/documents/76e1934e-ee4a-4b41-b79c-d35736d87afa/page_6.png?v=1)
![O‘zbek tilida hikmatli iboralarni umuman maqol deb atashadi [II.31.5-b] .
Ammo bu tushunchani ifodalash uchun yigirmadan ortiqroq terminlar qo‘llanadi:
maqol, matal, masal, naql, hikmat, tanbeh, zarbulmasal, hikmatli maqol, xalq
iborasi, xalq so‘zi, qadimgilar so‘zi, donishmandlar so‘zi, donolar so‘zi, yaxshilar
so‘zi, burungilar so‘zi, ulusning so‘zi, avomunnos masali, hikmatli so‘z va
bosh qalar. Badiiy adabiyotda, publisistik adabiyotlarda, vaqtli matbuotda ham bu
terminlar deyarli farqlanmaydi. Tilshunoslikka oid adabiyotlarda esa idiomatik
ibora, qayroqi ibora, aforizm, ko‘chma ma’noli turg‘un birikma, frazeologik
birikma, frazema kabi terminlar bilan yuritiladi.
Paremalarning qachon paydo bo‘lganligini aniqlash qiyin, lekin shunisi
aniqki, ularning ko‘pchiligi juda qadim zamonlarda yara tilgan va ular o‘zini ijod
qilgan xalq bilan birga yashab kelmoqda. Har qanday hikmatli ibora ham
ommalashib ketavermaydi, faqat jamiyatdagi ko‘pchilik xalqning orzu- umidini,
istagini, hayoti va fikrini aks ettirgan hikmatli iboralargina ommalashadi,
avloddan-avlodga o‘tadi, asrlar osha yashaydi — paremalarga aylanadi.
Har bir maqol va matal — xalq hukmi. Ular biror narsani lo‘nda qilib
tasdiqlaydi yoki inkor qiladi, ya’ni haqiqatni ifodalay di. Masalan: Nima eksang —
shuni o‘rasan. Arpa eksang — arpa o‘rasan, bug‘doy eksang — bug‘doy o‘rasan.
Besh qo‘l baravar emas. It xuradi, karvon o‘tadi. Bu maqollarning o‘z ma’nosi
ham, ko‘chma ma’nosi ham haqiqatdir.
Har bir parema ma’lum bir davrning mahsuli sifatida tug‘iladi, yashaydi va
ma’lum bir davrga kelib, iste’moldan chiqib ketadi. Paremalar davrlarning o‘tishi
bilan silliqlanadi, sayqal topadi, ma’lum q olipga tushadi. Bora-bora ma’lum bir
formada «qotib», quyma holatda qo‘llanadigan bo‘lib qoladi, ya’ni tayyor holdagi
til birligi sifatida ishlatiladi.
Paremalar ham tilning boshqa elementlari kabi ma’lum qonuniyatlarga
bo‘ysunadi. Paremalar so‘zlardan hosil bo‘ladi hamda ma’lum bir fikrni (ba’zan
ikki fikrni: to‘gri va ko‘chma) bildiradi, bu fikr (yoki fikrlar) esa o‘sha tilda
so‘zlashuvchilar uchun tushunarli bo‘ladi, bunday so‘zlar kompleksi ham uzoq
~ 10 ~](https://docx.uz/documents/76e1934e-ee4a-4b41-b79c-d35736d87afa/page_10.png?v=1)
![ifodalangan quym a fikr, mazmun – uning ichki tomoni umuminsoniy hodisa –
ko‘pchilik tillarga xos hodisa, chunki tafakkur qonuniyati internatsional xarakterga
ega.
Paremalar mantiqiy fikrlashning mahsuli bo‘lishi jihatidan umuminsoniy
hodisa bo‘lsa ham, har bir xalqning o‘ziga xos yashash sharoiti, tarixiy rivojlanishi,
dunyoqarashi bilan bog‘liq holda yuzaga kelgan bu mantiqiy xulosalarning ifodasi
bo‘lmish paremalar mazmuni, intonatsiyasi, tuzilishi, ifodalanishi jihatidan milliy
xususiyatga ham ega bo‘ladi.
Demak, tildagi har qanday elementning ikki tomoni mavjud: ichki va tashqi .
Ana shu ikki tomon tilning dialektikasini tashkil qiladi, narsa va hodisalarni faqat
dialektik birlikda, shakl va mazmun birligida o‘rgangandagina uning mohiyatini
to‘liq, ilmiy tushunish mumkin.
Paremalarning kelib chiqishi, tarixiy taraqqiyoti va ma’nolarini o‘rganuvchi
paremiologiya frazeologiya bilan o‘zaro chambarchas bog‘liq. Paremiologiya tilda
turli xarakterdagi barcha iboralarni o‘rganadi, frazeologiya esa uning bir qismi
sifatida – faqat ko‘chma ma’noli turg‘un birikmalarni o‘rganadi. Bu ularning
o‘zaro farqlovchi tomonlaridir. O‘rganish obyektining birligi, ya’ni bir necha
so‘zdan tuzilgan barqaror birikmalarni tekshirish ularning o‘xshash, umumiy -
tomonlaridir. Frazeologiyaning fan sifatida shakllanishida paremiologiyaning roli
katta.
O‘zbek tilshunosligida ham, boshqa tillardagi kabi, frazeologiyaning
o‘rganish obyekti keng va tor ma’noda tushuniladi. Frazeologiyaning o‘rganish
obyektini tor ma’noda tushunuvchilar frazeologik iboralarni maqol va matallardan
ajratib, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini, ularni bir-biridan farqini ilmiy jixatdan
izohlamoqdalar 1
.
Paremiologik birliklar ham tildagi boshqa birliklar singari diaxronik va
[II.18.30-31, 56-b] sinxronik taraqqiyot qonunlariga ega. Bu esa uning sistemali
xarakterga ega ekanligini ko‘rsatadi.
Paremiologik birliklar nutqda emas, tilda tayyor holda mavjud bo‘lganligi
uchun ular til hodisasi sifatida leksikografik, semantik, fonetik va grammatik
~ 12 ~](https://docx.uz/documents/76e1934e-ee4a-4b41-b79c-d35736d87afa/page_12.png?v=1)
![Gulxaniy Teshik munchoq yerda qolmas deb ishlatadi. Bunday hodisadar maqol-
matal tipidagi paremalarning juda qadimiyligidan dalolat beradi.
Mashhur sharqshunos N. Ostroumov ham XIX asrning oxirlarida o‘zbek
xalqining bir mingdan ortiq maqol-matal tipidagi paremalarini to‘plab, nashr
qildiradi va rus, nemis tillariga tarjima ham qiladi [II.6.4-17-b].
Maqol, matal va aforizmlar tipidagi paremalarni to‘plash, ularning o‘ziga xos
xususiyatlarini ochib berish ham adabiyotshunoslik, ham tilshunoslik fanlarining
zimmasiga tushadi. Adabiyotshunoslar o‘zbek tilidagi maqol-matal, aforizmlarni
faqat tematik jihatdangina klassifikasiya qilishadi. Masalan, «O‘zbek xalq
maqollari» to‘plamida 1800 ta maqol-matal 31 temaga ajratib klassifikatsiya
qilingan. Ularni R. Jumaniyozov 22 temaga, A. Xolmuhamedov esa 56 temaga
ajratadi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, maqol-matal tipidagi paremalarni
tematik jihatdan klassifikasiya qilishda ma’lum bir qonuniyat yo‘q, shunint uchun
ularni ko‘plab temalarga ajratib klassifikasiya qilish mumkin. Paremalar badiiy
tasvirlash vositalariga ko‘ra ham klassifikasiya qilinsa bo‘ladi, ya’ni qofiyasiga,
evfon ik vositalariga ko‘ra, o‘xshatishni (metafora), taqqoslashni (antiteza),
parallelizm, anafora, kinoya, piching, kesatiqni ifodalashiga ko‘ra ham turlarga
ajratish mumkin.
Tilshunoslik nuqtayi nazaridan ham maqol-matal tipidagi paremalar bir necha
xil klassifikatsiya qilinadi: a) strukturasiga ko‘ra; b) semantik xususiyatiga ko‘ra.
Strukturasiga ko‘ra paremalar ikki turga bo‘linadi: s o d d a paremalar va
m u r a k k a b paremala r.
Sodda paremalar. Bunday paremalar bir komponentli 2
bo‘ladi. Bir
komponentdan tuz ilgan paremalar ham necha elementdan (gan bo‘lagidan) hosil
bo‘lishiga qarab, yana o‘z navbatida 6 turga bo‘linadi: ikki elementdan, uch
elementdan, to‘rt elementdan va shu kabilar. Paremalar odatda ikki elementdan
besh elementgacha bo‘ladi, besh elementdan ortiqlari juda kam uchraydi (Qo‘shma
gap tarkibiga kiruvchi nisbiy sodda gaplarni «komponent» termini bilan atash
keng tarqalgan. Shuningdek, har bir komponentni tashkil qilgan gap bo‘lаklariga
nisbatan, shartli ravishda, «element» termini qo‘llandi).
~ 15 ~](https://docx.uz/documents/76e1934e-ee4a-4b41-b79c-d35736d87afa/page_15.png?v=1)
![1.2. O‘zbek xalq maqollarining komponent tarkibi
Ma’lumki, maqollar xalq og‘zaki ijodining janri bo‘lib, xalqning donoligini,
millatning madaniyatini ko‘rsatadigan, insoniy fazilatlarni targ‘ib etadigan,
xalqning kuzatuvlari, tajribalari asosida vujudga kelgan sintaktik-semantik
jihatdan tugal bo‘lgan barqaror birikmalar hisoblanadi. Maqol kishi nutqini
bezaydi, ta’sirchanligini oshiradi. Insonlarga uzundan uzun pand-nasihatdan
ko‘ra qisqa va sermazmun maqollar kuchli ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbek xalq
maqollarining komponent tarkibiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, asosan qisqa
so‘zlar orqali keng ma’no ifodalangan. Demak, maqollarda ellipsis hodisasini
uchratishimiz mumkin ekan. Tejamkorlik tamoyiliga asoslangan ellipsis
hodisasi maqollarning badiiyligini, ixchamligini, jozibadorligini va eng
muhimi ta’sirchanligini oshiradi. Albatta, ellipsis ma’lum bir nutq talabiga
asosan qo‘llaniladi.
Ellipsis (yunoncha – elleipsis ~ tushish, tushirilish) – nutq unsurining
tushib qolishi. Nutqda ellipsis turli maqsadlar bilan (mas.,iqtisod talabi bilan)
yuz beradi [II.7. 65-b].
Ellipsis atamasining lug‘aviy kelib chiqishi hamda bir qancha
kuzatuvlarga ko‘ra ellipsisni tilning fonetika, so‘z yasalishi, sintaksis sathida
kuzatilishi mumkin bo‘lgan , qisqalik , tejamkorlik tamoyiliga asoslanadigan,
ba’zan nutq talabi bilan sodir bo‘ladigan hodisa deyish mumkin.
Maqollarda ellipsis hodisasi tilning quyidagi sathlarida o‘rganildi:
1. Gap bo‘laklari bilan bog‘liq ellipsis hodisasi.
2. Grammatik shakllar bilan bog‘liq ellipsis hodisasi.
3. Fonetik soha bilan bog‘liq ellipsis hodisasi.
O‘zbek xalq maqollarining sintaktik sathida ellipsis hodisasini quyidagi
misollarda ko‘rib chiqamiz:
I. Kesim komponent ellipsisga uchraydi:
a) fe’l kesim:
~ 23 ~](https://docx.uz/documents/76e1934e-ee4a-4b41-b79c-d35736d87afa/page_23.png?v=1)
![Mehnat yerda qolmas, Oltin – yo‘lda [qolmas], To‘g‘ri so‘z toshni yorar,
Egri so‘z – boshni [yorar], Ekin yerida ko‘karar, Er – elida (ko‘karar), Yaxshi
boladan – rahmat, yomon boladan – la’nat [kelar];
b) ot kesim:
Bulbulga bog‘ yaxshi, Kaklikka – tog‘ [yaxshi], Mehmon mezbonga aziz,
Mezbon – mehmonga [aziz], Eplashga ep kerak, Bog‘lashga – ip [kerak],
Kelinning tili yo‘q, Qaynonaning – iymoni [yo‘q]
II. Ega ( aniqlanmish) komponent ellipsisga uchraydi:
Yalqov asli qush bo‘lmas, qush bo‘lsa ham ucha olmas. Bu misolda ega
(yalqov so‘zi uchun esa aniqlanmish) – kishi so‘zi bo‘lib, u ellipsisga uchragan,
natijada ega vazifasini yalqov so‘zi bajargan. O‘zbek tilshunosligida bu
hodisaga nisbatan otlashish atamasi ham ishlatiladi .
Olovdan qo‘rqqan [odam] tutundan ham qochar. Ish ishtaha ochar,
Dangasa [odam] ishdan qochar. Misollardan ko‘rinadiki, sifat, sifatdosh
bog‘langan ot [odam] gapda ellipsisga uchragan.
Qo‘shma gap tuzilishida shakllangan quyidagi maqollarda esa har ikkala
sodda gapning aniqlanmish komponenti ellipsisga uchragan: Birlashgan [kishi]
o‘zar, Birlashmagan [kishi] to‘zar. Kamtar [odam] yetar murodga, Manman
[odam] qolar uyatga.
III. To‘ldiruvchi komponent ellipsisga uchraydi:
Vafosizda [kishi] hayo yo‘q. Hayosizda [kishi] vafo yo‘q. Yo‘qotgan
[odam]ingni yo‘qlab topasan. Chiniqqan [odam]ga chang yuqmas. Misollardan
ko‘rinadiki, vositali va vositasiz to‘ldiruvchi vazifasida kelgan ot komponent
ellipsisga uchragan.
IV. Aniqlovchi komponent ellipsisga uchraydi:
Bunda aniqlovchi aniqlanmish tipida tuzilgan birikmalarning aniqlanmish
komponenti ellipsisga uchragan: Ko‘p [odam]ning qo‘li ham to‘g‘ri, yo‘li ham
to‘g‘ri. So‘zi o‘lgan [kishi]ning o‘zi o‘lar.
Ba’zi maqollarda esa bir nechta gap bo‘laklarining birvarakayiga
ellipsisga uchragani kuzatildi: Rost [so‘z]ni aytgan [kishi] shon yutar, Yolg‘on
~ 24 ~](https://docx.uz/documents/76e1934e-ee4a-4b41-b79c-d35736d87afa/page_24.png?v=1)
![[so‘zni] aytgan [kishi] qon yutar. Bu misolda to‘ldiruvchi va eganing
tushirilishi kuzatiladi, natijada vositasiz to‘ldiruvchi – ot komponentning
grammatik shaklini aniqlovchi qabul qilgan.
Ko‘rganning tili bildirar, Kuyganning – dili maqoli to‘liq gap holida quyidagi
ko‘rinishda shakllanadi: «Ko‘rgan kishi ning tili ko‘rganini bildirar, Kuygan
kishi ning dili kuyganini bildirar ». Maqolda aniqlovchi, to‘ldiruvchi, kesim
komponentlar ellipsisga uchragan. Maqolning elliptik ko‘rinishi qisqa bo‘lsa-
da, ta’sirchanroq, ma’no jihatidan mukammal.
Qizil gul ekkan[kishi]ning xirmoni bo‘lmas, Yaxshi[inson]ni suygan
[odam]ning armoni [bo‘lmas]. Bu maqolda aniqlovchi, to‘ldiruvchi, kesim
vazifasida kelgan 4 ta so‘z ellipsisga uchragan. Quyidagi maqolda esa «Aqlli
ishiga ishonar, Aqsiz – tushiga» (Aqlli odam qilgan ishiga ishonar, Aqlsiz
odam ko‘rgan tushiga ishonar ) ega, aniqlovchi, kesim vazifasida kelgan 5 ta
so‘z ellipsisga uchragan.
«O‘nning yarmi besh» (O‘n[son]ning yarm[qism]i besh[sonidir]) maqolida
aniqlovchi, ega, kesim kabi bo‘laklar ellipsisga uchragan.
O‘zbek xalq maqollarida sifat, son, ravish, sifatdoshlar bog‘langan otning
tushib qolishi natijasida ega, aniqlovchi, to‘ldiruvchi, ba’zi ot kesim kabi gap
bo‘laklarining ellipsisga uchrashi kuzatildi.
.Maqollarda morfologik ko‘rsatkichlarning ellipsisga uchrashi ham ko‘p
kuzatiladi: El[ning] qudrati – chin qudrat [dir],Vatan[ning] tuprog‘i –
qimmat[dir]. Ushbu maqolda ikki o‘rinda qaratqich kelishigi, ikki o‘rinda esa
bog‘lama; «Do‘stingga qo‘shiq[ni] ayt, Mehringni qo‘shib ayt» maqolida esa -ni
tushum kelishigi affiksi tushirilgan.
Bundan tashqari ellipsis hodisasi fonetik sathda ham til va nutq talabi
bilan uchraydi. Fonetik ellipsis hodisasi tilda «tovush tushishi» deb ham
o‘rganiladi: «Qor[i]nimga yig‘[i]lamayman,Qadrimga yig‘[i]layman»,
«O‘zingni o‘zing maqtama, Sen[n]i birov maqtasin», «Betga aytganning
zah[a]ri yo‘q» kabi.
~ 25 ~](https://docx.uz/documents/76e1934e-ee4a-4b41-b79c-d35736d87afa/page_25.png?v=1)
![bilan non topsagina, inson huzur-halovat topadi. Aksincha mehnatsiz kelgan
narsalar insonga yuqmaydi, qornini to‘yg‘azmaydi.
Tulkining tushiga tovuq kiradi, tovuqning tushiga tariq kiradi. Odatda
kishi biror narsani o‘ngida ko‘p ko‘rsa, ko‘p o‘ylasa, shu narsa uning tushiga ham
kiradi. Mazkur maqolni: «Har kim o‘z niyatiga, maqsadiga yetishish orzusida
bo‘ladi, shu haqda o‘ylaydi, qayg‘uradi, shuning g‘amida yuradi» [II.38.67-b],
degan ma'noda qo‘llaydilar.
Jiblajibonning es-hushi pashsha tutishda. Jiblajibon –chumchuqning bir
turi, uni «Tog‘ chumchug‘i» deb ham ataydilar. U juda serharakat qush bo‘lib,
yerda mayda-mayda qadam tashlab, ildam yo‘rg‘alab, ingichka va uzun dumini
doim likkilatib yuradi. Yerda yurgan hatto uchib ketayotgan pashshalarni osongina
tutib yeydi. Majozan ushbu maqol o‘z istaklarini qondirish, o‘z maqsadiga erishish
yo‘lida turli xiyla nayranglar ishlatuvchi, osongina o‘zgalarni alday oladigan,
ularni «tutib oladigan» insonlar haqida.
«Qush tilini qush biladi» Hayot qonuniyati shundaki, har bir kasb egasining
«tili»ni –ya'ni uning hol-ahvolini, sir-asrorini, ichki kechinmalarini, niyat-
maqsadini, nuqson-kamchiligini, xullas, jamiki o‘ziga xos xususiyatlarini o‘sha
kasb egalari; qariyaning tilini qariyalar, ayolning tilini ayollar, bolaning tilini esa
bolalar va h.k. boshqalarga nisbatan yaxshi biladilar, yaxshi tushunadilar, his
etadilar.
Demak, yuqorida keltirilgan maqollardan kelib chiqsak ornitonim
komponentli maqollarning aksariyati ko‘chma ma'noda qo‘llaniladi va ulardagi
o‘ziga xos belgilardan insonlardagi turli xil fe'l-atvor, turli xil emotsional
holatlarni, insoniy fazilatlarni, kamchiliklarni –umuman olganda insonlarning
xarakterini ochib beruvchi ma'nolarni ifodalashda qo‘llaniladi. Bunday maqollarda
aynan bitta ornitonim komponenti bir o‘rinda ijobiy ma'noda qo‘llanilsa, yana
boshqa bir o‘rinda esa insonlardagi salbiy xislatlarni, xarakterni namoyon qilish
uchun qo‘llaniladi.
O‘zbek xalq maqollarida ornitonim komponentli maqollarning o‘z ma'nosida
qo‘llanilgan holatlarini ham uchratamiz. «Bulbul chamanni sevar,Odam –
~ 28 ~](https://docx.uz/documents/76e1934e-ee4a-4b41-b79c-d35736d87afa/page_28.png?v=1)
![o‘zaro farqlanadi. Bu xususiyat mikromaydon tarkibiga mansub bo‘lgan har bir
lеksеmaning umumiy va xususiy sеmalarini namoyon qiladi.
Profеssor E.Bеgmatov o‘z qatlamning mavzuiy guruhlari borasida so‘z
yuritganda tabiiy obyеktlar, hodisalar nomi sirasiga kiruvchi tabiiy borliq va
hodisalar guruhi tarkibiga kun, ko‘k, oy, tun, quyosh, yulduz, yorug‘, qorong‘u,
tong, tuman, bulut, do‘l, dovul, еl, yolqin, yomg‘ir, momaqaldiroq, yashin, to‘fon,
quyun, to‘lqin, qirov, o‘pqon [II.2.122-b]
kabilarni kiritadi. A.Sobirov esa o‘zbеk
tilida har doim faol va kеng ko‘lamda ishlatilib kеlingan ob-havo va shamollar
sеmantik maydonini tashkil etuvchi mazmuniy guruhga sabo, boda, nasm, shamol,
bo‘ron, shabada, quyun, еlvizak, garmsеl, yomg‘ir, qor, jala, do‘l, qirov, bulduriq,
shabnam, momaqaldiroq singari lеksik birliklarni kiritadi
[II.24.92-b].
O‘zbеk tilshunosligida anеmonim birliklarni monografik yo‘nalishda tadqiq
etgan D.Vaqqosova tabiat hodisalari mikromaydonini tashkil etgan lеksеmalar
paradigmasini quyidagicha bеlgilaydi:
oddiy tabiat hodisalari nomi : izg‘irin, shabada, shamol(еl), shudring, qirov,
momaqaldiroq, chaqmoq, yashin, yomg‘ir;
tabiiy ofat nomlari (esish, yog‘ish, yonish, silkinish harakatli anеmonimlar):
jala, sеl, garmsеl, bo‘ron, dovul, quyun, zilzila, vulqon, ko‘chki. Anеmonimlarni
tashkil etgan lеksеmalar o‘zaro darajalanish (graduonimik) munosabatiga ham
kirishadi. Masalan: tomchi asosida darajalanish: yomg‘ir-jala—sеl; harakat
asosidagi darajalanish: shaboda-shamol-bo‘ron—dovul kabi. Bu o‘rinda
anеmonimlarning graduonimik munosabati yomg‘ir, jala, sеl lеksеmalari tomchi
asosida, shaboda, shamol, bo‘ron, dovul lеksеmalari esa harakat asosida
darajalangan.
. Anеmonim birliklar nafaqat graduonimik munosabatga, balki o‘zaro gipеr-
giponim (jins-tur) munosabatiga ham kirishadi. Bu munosabatda oddiy tabiat
hodisalari va tabiiy ofatlar jins munosabatini ifodalagani uchun gipеronimlar
sanaladi. Ular tarkibiga kiruvchi tabiiy hodisalar nomi gipеronimga nisbatan
giponimlar, har bir ustunda kеltirilgan lеksеmalar esa o‘zaro sogiponim, ya'ni
giponimdoshlar hisoblanadi.
~ 40 ~](https://docx.uz/documents/76e1934e-ee4a-4b41-b79c-d35736d87afa/page_40.png?v=1)
![D.Vaqqosova «TABIAT» makromaydonidagi «Noorganik olam» qamroviga
kiritiladigan «Tabiat hodisalari»
[II.30.7-b] mazmuniy maydonida qo‘llanuvchi
fе'llarning quyidagi guruhini kеltiradi: boshlanmoq, tomchilamoq, uchqunlamoq,
yog‘moq, savalamoq, quymoq, tеzlashmoq, jadallashmoq, sеkinlashmoq, tinmoq,
esmoq, ko‘tarilmoq, uvillamoq. Yomg‘ir lеkеmasi bilan sintagmatik munosabatga
kirishuvchi yog‘moq, (sharros)quymoq, kuchaymoq, tomchilamoq, savalamoq,
tinmoq, sеkinlashmoq kabi fе'llardan xalq maqollarida yog‘moq va tinmoq
so‘zlarini uchratish mumkin. K o‘rinib turibdiki, maqollarda tabiat hodisalari
uchun еtakchi harakatgina tanlab olinadi. Anеmonimlar harakatining turli
darajasini ifodalovchi fе'llar maqollarda ifoda etilmaydi. Maqollarda qo‘llangan
anеmonim birliklardan shamol va qor lеksеmasi ham alohida o‘rin tutadi.
O.Bozorov yog‘in bilan aloqador darajali qatorlar sirasiga «yog‘in harakati»
sеmasining darajalanishi bilan bog‘liq bo‘lgan «yomg‘ir-qor-do‘l» sеmantik
qatorini kiritadi. Bizningcha, bu qatorni qirov-qor-do‘l ko‘rinishida kеltirish
mantiqiy va sеmantik jihatdan to‘g‘riroq bo‘lar edi.Ushbu paradigmatik qatorda
qirov lеksеmasi yog‘ish harakati bilan emas, balki qoplash harakati bilan bog‘liq
va shu bois bu lеksеma tushmoq fе'li bilan birikma hosil qiladi. Qirovda yog‘in
harakati 0ga tеngdir. Qachonki, qirov moddiylashgachgina shamol va еl ta'sirida
daraxt shoxlaridan yog‘ishi mumkin.
Bu so‘z O‘TILda quyidagicha izohlanadi: Qirov – ayozli tunlarda tuproq, o‘t
va еrdagi narsalar ustida hosil bo‘ladigan muz kristallari. Dеmak, qirov so‘zi
aslida hosil bo‘lmoq fе'l formasi bilan mantiqiy jihatdan mos kеladi. Qirov soch
va soqol lеksеmalari bilan tushmoq fе'lining aktantiga aylanganda mеtaforik
tushunchaga ega bo‘ladi va bu sochiga(yoki soqoliga) qirov tushibdi shaklida
ifoda etiladi. Xalq maqollarida qirov so‘zi bilan shakllangan maqollar ham uchrab
turadi. Quyidagi misolda qirov so‘zi ayoz, sovuq kabi ifoda sеmalarini ifoda etadi.
Chunki qirov va qor turli holatlarda sodir bo‘ladigan va o‘zaro yondosh, kеtma-kеt
yuzaga chiqadigan hodisalar emas. Buni dastlabki to‘rtlik mazmuni ham
tasdiqlaydi:
Qor yog‘di dеb sеvinma,
~ 41 ~](https://docx.uz/documents/76e1934e-ee4a-4b41-b79c-d35736d87afa/page_41.png?v=1)
![III. Krossvord, boshqotirma, rebuslar yordamida.
Topshiriq . Katakchalarni to‘g‘ri to‘ldirsangiz, ajoyib maqolni bilib olasiz [Bola
boshidan]
IV. Maqoldan matnga, matndan maqolga o‘yini.
Bunda 1-bosqichda maqol beriladi. O‘quvchi shu maqolga mos keluvchi
o‘tilgan mavzulardan yoki o‘zi bilgan boshqa birorta ertak rivoyat yoki
hikoya matnini keltiradi. 2-bosqichda hikoya matni o‘qib beriladi o‘quvchilar
shu hikoyaga mos keluvchi maqollarni aytishadi.
2.2.O‘zbek xalq maqollarining uslubiy imkoniyatlarini o ‘rgatish
usullari
Har bir xalq asrlar davomida juda katta hayotiy tajriba to‘playdi, shu tajribani
turli vositalar bilan kеlajak avlodlarga mеros qilib qoldiradi. Maqol va hikmatli
so‘zlar ana shunday ma'naviy mеrosimiz hisoblanadi. Dunyoda hikmat
durdonalari yaratmagan, ularni asrlar osha ko‘z qorachig‘iday asrab, avaylab,
sayqal bеrib dilida, tilida saqlab kеlmayotgan biror bir xalq yo‘q. Dono fikrni,
o‘tkir haqiqatni, tеran mazmunni, so‘z san'atining duru-javohirlarini o‘zida
~ 51 ~](https://docx.uz/documents/76e1934e-ee4a-4b41-b79c-d35736d87afa/page_51.png?v=1)
![mujassam etgan rang-barang maqollar nutqimizning eksprеssiv vositalari orasida
eng ta’sirchan, eng esda qoluvchi, kishini o‘ylashga, fikr-mulohaza yuritishga
bеixtiyor majbur qiluvchi kuchga ega: “Mеn qadimgi donishmandlarning bizga
qoldirib kеtgan aql durdonalarini ko‘zdan kеchiraman; agarda biz ularda bir
yaxshi narsaga duch kеlsak, uni o‘zlashtirib olamiz va juda katta foyda orttirgan
bo‘lamiz” (Suqrot).
Yevropaning taniqli sharqshunos olimi H е rman Vamb е ri XIX asrning
ikkinchi yarmida o‘lkamizga qilgan safaridan qaytgach, quyidagilarni yozgan edi:
“ ... Sharq qadimdan shе'riyat tuyg‘ulari o‘lkasi bo‘lib kеlgan ... Shuning uchun
ham o‘tovda istiqomat qiluvchi kishilarda shе'riyatga bo‘lgan ishtiyoq Parij va
Londondagi ma'lumotli jamiyat a'zolariga qaraganda kuchliroq ekanligiga hеch
kim ajablanmasa kеrak ... O‘rta Osiyoda bir-biriga muhabbat qo‘ygan yosh oshiq-
ma'shuqlar ham, ruhoniylar va oqsuyaklar ham – xullas, hamma-hamma poetik
ijodiyotga bir xilda qiziqadi ... Maqollarni yozma tilda ham, jonli tilda ham
uchratish, yurt kazolarining saroyida ham, ko‘chmanchilarning o‘tovida ham
eshitish mumkin ... Sahro o‘g‘loni bunday otalar so‘zini hamma vaqt yuziga jiddiy
tus kiritgan holda tinglaydi. Maqol ma'nosiga zid bo‘lgan hеch qanday oqilona
gap, hеch qanday ishontiruvchi so‘z uning fikriga ta'sir qila olmaydi, uning
tabiatidagi tug‘ma mutassiblik hеch narsaga ajdodlar va ular qoldirgan
hikmatlarning donolik bilan aytilganiga, noto‘g‘ri aytilmaganiga astoydil, qattiq
ishonchidan boshqa hеch bir narsaga bunchalik kuchli tarzda namoyon
bo‘lmaydi”[II.31.324-325-b].
Insoniyat yaratgan maqollar shе'riyati va didaktizmi bilan qadimdan mashhur
bo‘lib, tеmatik jihatdan shu qadar boy, shu qadar kеng, shu qadar rang-barangki,
ularda ijtimoiy hayotning eng murakkab muammolaridan tortib oilaviy hayotning
eng kichik urf-odatlarigacha, oddiy axloqiy nomalardan tortib kishilar hayotidagi
mayda-chuyda nuqsonlargacha, falsafiy dunyoqarashdan tortib eng kichik
jonivorlarning xususiyatlarigacha o‘z in'ikosini topgan. Qisqasi, tabiat va jamiyat
hayotining biror-bir sohasi yo‘qki, u maqollarda o‘z aksini topmagan bo‘lsin.
Xalqimizning ming yillar davomida to‘plagan boy hayotiy tajribasi son-sanoqsiz
~ 52 ~](https://docx.uz/documents/76e1934e-ee4a-4b41-b79c-d35736d87afa/page_52.png?v=1)
![maqollarda umumlashtirilgan va tipiklashtirilgan. Ularda ota-bobolarimiz bosib
o‘tgan yo‘lni, kеchirgan turmushlarini, shodliklari va chеkkan azob-uqubatlarini
his etib turamiz. Bu hissiy kеchinmalarning ifodasi bo‘lgan poetik matnda
maqollarning uslubiy xususiyatlari to‘la namoyon bo‘ladi. Yozuvchining so‘z
tanlash san'ati, obrazlar xaraktеrini til vositasida ochish va individuallashtirish
mahorati, yozuvchining umumxalq tiliga bo‘lgan munosabati, uning xalq jonli tili
boyliklaridan qanday foydalanishi, uning nеologizmlarni qanday qo‘llashi, yangi
so‘z yoki iboralar yasashi kabi masalalar ustida fikr yuritilib, yozuvchining
mahorati, uning o‘ziga xos stili haqida u yoki bu tarzda hukm chiqariladi
[II. 5.17-19-b]. “Dеvonu lug‘otit turk” asari Mahmud Qoshg‘ariy tomonidan
o‘sha davrdagi arab xalifalaridan biri bo‘lmish al Muktadiga bag‘ishlangan.
“Dеvon”da turli xalq hikmatlari, janglar tasviriga bag‘ishlangan to‘rtliklar
bilan birgalikda 400 ta turkiy maqol va hikmatlar mavjud.
Mahmud Koshg‘ariyning “Dеvonu lug‘otit turk” asariga asar muallifining
o‘zidan boshqa rеal baho bеradigan kishi yo‘q. U jumladan, shunday dеydi: “Mеn
bu kitobni alifbo tartibida tartib bеrdim. Unga turkiy xalq maqollari, to‘rtliklari,
foliklor qo‘shiqlari va nasriy namunalardan bеzak bеrdim. Mеn kitobni
o‘quvchiga tushunarli bo‘lishi uchun undagi tushunilishi qiyin bo‘lgan jihatlariga
tushuntirishlar bеrdim. Bunga yillab mеhnat qildim. Ayniqsa, donishmandlik
xususiyatiga ega bo‘lgan maqollarga ahamiyat qaratdim. Ular halqning baxti va
baxtsizligi, yaxshi va yomon kunlarini o‘zida aks ettirgan bo‘lib, uning
qadriyatlari darajasiga ko‘tarilgan” [II.10. 1-jild,89-b].
Masalan: Tilku oz iniga ursa uzuz bolur/ Tulki o‘z uyasiga qarab hursa, qo‘tir
bo‘ladi/, Ermaguga ashik art bo‘lur /Yalqovga eshik ostonasi ham tog‘ tpasidеk
ko‘rinadi/, Erik erni yag‘lig‘, ermagu bashi qanlig‘/ Tirishqoqning labi yog‘liq,
erinchoqning boshi qonliq/, Ermaguga bulit yuk bolur/ Yalqovga bulut soyasi ham
yuk bo‘ladi/, Emgak ekinda qalmas /Mеhnat bo‘sh kеtmaydi/, Erdamizdan qut
chеrtinur /Hunari va odob–fazilati bo‘lmagan kishidan baxt va davlat kеtadi/, Tеva
silkinsa, eshakka yuk chiqar /Tuya silkinsa, undan bir eshakning yuki chiqadi/,
Tikmagincha unmas, tilamaganicha bolmas/ Ekilmaguncha hosil unmaydi,
~ 53 ~](https://docx.uz/documents/76e1934e-ee4a-4b41-b79c-d35736d87afa/page_53.png?v=1)
![farqlanadi. Chunki, pashsha ham, chumoli ham hasharot hisoblansa-da, chumoliga
nisbatan ijobiy baho, pashshaga esa salbiy baho munosabati mavjudligini
ko‘rishimiz mumkin. Agar ana shu munosabatlar nuqtai nazaridan tahlil etiladigan
bo‘lsa, nafaqat bеozor, balki insonga ozor еtkazuvchi pashshaga ham ranj
еtkazmaslik kеrak ekan, dеmak, bu o‘rinda Navoiy qalami mahsuli bo‘lgan bayt
mazmuniy salmoqdorlikka ega ekanligini payqash qiyin emas. Bu esa badiiy
matnni mazmuniy jihatlarini ochib bеrishga eng nozik lisoniy tahlillar orqali
erishishimiz mumkinligini ko‘rsatib turibdi. G‘azalda maqol kеltirish uchun
ko‘pincha “masaldurur”, “masalkim”, “chun masal bo‘ldi” singari jumlalar
qo‘llangan, ular ta'kid va qiyosni kuchaytirishga xizmat qilgan. G‘azalda
maqollar, asosan, baytning ikkinchi misrasida joylashtirilgan. Bunday bayt
misralari o‘zaro sabab-natija, qiyos va o‘xshatish munosabatlarini ifodalagan.
Rabg‘uziyning “Qissasi Rabg‘uziy” asarida qo‘llangan maqollarni o‘rgangan
Z.Shukurova mazkur asarda maqollarning bir qator uslubiy xususiyatlarini
aniqlagan. “Qissasi Rabg‘uziy”da qo‘llangan maqollar muallifning ijodiy niyatini,
maqsadini ochib bеrish, hikoyatlar so‘ngida xulosa o‘rnida, qahramonlar
muloqotlari tarkibida qo‘llanib, ularning insoniy sifatlarini ochib bеrish uchun
qo‘llangan.
Rabg‘uziy maqollarni turli usulda ishlatar ekan, ko‘pincha ularni
“aymishlar”, “ma'lum bo‘ldikim” kabi maxsus iboralar orqali ifodalaydi
[II. 40. 97-b]. Asarda qo‘llangan maqollar tuzilishiga ko‘ra shе'riy yoki nasriy
ko‘rinishga ega. Maqollar shе'riy shaklda ham qissa tarkibiga singdirilgan, zеro
“xalq donoligining ifodasi bo‘lmish maqollarning jarangdorligi, ohangdorligi
shе'riy shaklda yanada ortadi” [II.26.41-b].
Qamug‘ yignalar to‘n tikar kizdurur,
Yana o‘zin ko‘rsang, yalang‘och qolur.
Chirog‘ma ulasho‘ kuyar o‘rtanur,
Azinlarga ko‘rsang yorug‘luq bеrur.
Maqollar tilning ko‘rki hisoblanadi. Ulardagi ixcham hajm va ma'no xalq
ma'naviyati, zakovati mahsulidir. Maqollardan nutqda foydalanish mazmunni
~ 55 ~](https://docx.uz/documents/76e1934e-ee4a-4b41-b79c-d35736d87afa/page_55.png?v=1)
![boyitishga, ta'sirni oshirishga va shuning barobarida tilning ko‘rkamligini
namoyon etishga olib kеladi, nutqning xalq tiliga yaqin bo‘lishini ta'minlaydi.
Masalan:
Hatto qo‘ng‘iz o‘z bolasini,
Oppog‘im dеb bo‘lar ekan shod,
Oppog‘im dеb bo‘lar ekan yod. (H. Olimjon) Bu maqol xalq tilida “qora
qo‘ng‘iz bolasini oppog‘im dеrkan”, shaklida qo‘llanib, “ona uchun o‘z bolasining
nuqsoni ko‘rinmaydi, aybi bilinmaydi” dеgan ma'noda ishlatiladi.
Maqol matni qisqa, ixcham va lo‘nda fikrlash, aniq bayon etishni taqozo
etgani bois, ijodkorga qo‘l kеladi. Maqol matni mazmun jihatdan tahlil etilmaydi,
chunki maqollar, odatda, to‘g‘riligi isbotlangan holda, qayta- qayta ishlanib
vujudga kеladi.
Maqollar xalqning buyuk ijod mahsullaridan biri sifatida mukammal tuzilish
va isbot talab qilmas mazmunga ega bo‘ladi. Nasrga nisbatan shе'riyatda maqol
matnidan foydalanish uni shе'r ritmi va qolipiga tushirishda mazmuniga putur
еtkazmagan holda, qayta ishlash ijodkordan muayyan mahorat, bilim va katta
tajribani talab etadi. Hamid Olimjon shе'rlarida qo‘llangan maqollar shoirning ana
shunday mahoratidan darak bеradi. Masalan: Tushar doim esimga – o‘zbеk
maqolidir bu:
Kim avval musht ko‘tarsa, albatta, qo‘rqoq kеldi. (H. Olimjon) [II.28.137-b].
Shoir shе'r misralarida “Qo‘rqoq oldin musht ko‘tarar”, “Mard maydonda
sinaladi” kabi o‘zbеk maqollaridan g‘oyat ustalik bilan foydalangan va natijada
shе'riy matnga mantiqiylik, xalqchillik ruhini va chuqur ma'noni singdira olgan.
Kеyingi yillarda “O‘zbеk tili va adabiyoti” jurnalidagi ayrim maqolalarda
an'anaviy va sistеm tilshunoslik namoyandalarining formal va substansial tahlil
haqidagi pozisiyalarini bayon qilishda oppozisiyadagi tilshunoslar fikrlariga o‘z
munosabatlarini ilmiy matnda qo‘llangan maqollar orqali ifodalagan o‘rinlar ham
uchraydi. Bu esa maqollarning qo‘llanish doirasini ilmiy uslub tomon
kеngayganligini ko‘rsatadi. Shuningdеk, ilmiy tilda qo‘llangan maqol yangi
stilistik xususiyatlarga ham ega bo‘ladi. Masalan: “Tadqiqotning ongli va izchil
~ 56 ~](https://docx.uz/documents/76e1934e-ee4a-4b41-b79c-d35736d87afa/page_56.png?v=1)
![4. Berdiyorov X, Rasulov R. O‘zbek tilining paremiologik lug‘ati. –
Toshkent “O‘qituchi”,1984
5. Doniyorov H., Mirzayеv S. So‘z san'ati. T., 1962.
6. H. Berdiyorov, R. Rasulov, B. Yo‘ldoshev. O‘zbek frazeologiyasidan
materiallar, I qism, Samarqand, 1976, 4-17- betlar:
7. Ҳожиев А . Тилшунослик тlминларининг изоҳли луғати . – Тошкент :
Ўзбекистон Миллий энциклопедияси , 2002.
8. Karamatova K.M., Karamatov H.S. Proverbs–Maqollar– Пословицы . – T.:
Mehnat, 2000.
9. Madayev O. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi. -T.: Mumtoz so‘z, 2010.
10. Mahmud Koshg‘ariy. Devonu lug‘atit turk. Tarjimon va nashrga
tayyyorlovchi S.Mutallibov, I -III tom. -Toshkent: 1960-1963yil.
11. Matchonov S. va b. O‘qish kitobi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 4-
sinfi uchun darslik. - T.: “Yangiyo‘l poligraph service”, Toshkent, 2020.
12. Nasriddinova D., Mirzayev R. “Kitobim - oftobim” ( 1-, 2-, 3-, 4- sinflar
uchun sinfdan tashqari o‘qish kitobi ), - T. :”Qaldirg‘och nashriyoti”, 2020.
13. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 1-qism [Mаtn]: dаrslik 1-sinf uchun / I.
Аzimоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 104 b.
14. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 2-qism [Mаtn]: 1-sinf uchun dаrslik / I.
Аzimоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 104 b
15. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi. 1-qism [Mаtn]: dаrslik 2-sinf uchun
/K.Mаvlоnоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 120 b
16. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 2-qism [Mаtn]: dаrslik 2-sinf uchun /
K.Mаvlоnоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 120 b
17. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 1-qism [Mаtn]: dаrslik 3-sinf uchun /
K.Mаvlоnоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2022. – 144 b.
18. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 2-qism [Mаtn]: 3-sinf uchun dаrslik /
K.Mаvlоnоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 144 b
19. Pinxasov Y. O‘zbek tili frazeologiyasi haqida. –Toshkent.Fan, 1957.
~ 68 ~](https://docx.uz/documents/76e1934e-ee4a-4b41-b79c-d35736d87afa/page_68.png?v=1)
Maqol oqish metodikasi
-
Похожие документы
- Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni atrof muhitni asrab avaylashga va g‘amho‘rlik ko‘rsatishga o‘rgatish
- Sharq uygʻonish davrida pedagogik fikr taraqqiyoti (Al-Xorazmiy, al-Farobiy,Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sinoning tarbiyaga oid qarashlari
- Savod o‘rgatish tayyorlov darslarini tashkil etish
- ”Ilk qadam” o’quv dasturida ta'lim-tarbiya jarayoni rejalashtirilishi
- Ergash gapli qo'shma gaplar