Margaret Tetcher boshqaruvi davrida Birlashgan Qirollik - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	104.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

81 Продаж

Margaret Tetcher boshqaruvi davrida Birlashgan Qirollik

Купить

MUNDARIJA
KIRISH …………………… …………… ………………………………… ……4 -5
I bob. Margaret Tetcher gacha bo‘lgan davr va uning hayoti va siyosat
maydoniga kelishi … …... . ..................................................................................6-20
II Bob. Mar garet Tetcherning siyosiy faoliyati …………………………….21-27
III bob. Tetcherning siyosatdan ketishi ……………………………………28-31
XULOSA ……………………………………………………………………...32-33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………………… ……34

KIRISH
Margaret Tetcher prezidentlik davridagi uch muddat davomida Britaniya
tarixidagi eng muhim shaxslardan biriga aylandi. Biz Tetcherning tashqi siyosiy
faoliyati tarixidan va uning jahon siyosatiga qo‘shgan eng katta hissasidan ko‘p
narsalarni bilamiz, lekin shu bilan birga, 1979-yilda hokimiyat tepasiga kelib, uni
1990-yilgacha boshqargan Tetcher hukumati Buyuk Britaniyani butunlay
o‘zgartirib yuborganini unutib qo‘yamiz. Tetcher hukmronligining qisqa davrida
Angliya og’ir ijtimoiy-iqtisodiy inqirozni boshdan kechirdi va 1990-yillargacha
iqtisodiyot barqaror ravishda o‘sib boradi. Bu voqealar ba’zan «ingliz mo‘jizasi»
deb ataladi.Tetcher hukmronligining birinchi muddati silliq va aniq emas edi,
chunki mamlakat 50 yillik iqtisodiy tanazzulda edi. Ammo malakali iqtisodiy
siyosat iqtisodiyotda uning faol o‘sishi yo‘nalishida burilish yasashga imkon berdi.
Bu 1985 yilda boshlangan jadal o‘sish uchun asos bo‘ldi. Hukumatning boshida
qat’iy va ommabop bo‘lmagan ijtimoiy siyosat olib borilganiga qaramay, Tetcher
hukumati hukumatning so‘nggi yillarida ko‘plab ijtimoiy muammolarni hal qildi
va jamiyatdagi ijtimoiy keskinliklarni bartaraf etdi. 1979-1981 yillarda ingliz
jamiyati boshidan kechirgan og’ir kunlar o‘zini oqladi. Ushbu kurs ishida biz
Tetcherning faoliyati va Buyuk Britaniyaning ijtimoiy va siyosiy rivojlanishiga
qo‘shgan hissasini batafsil ko‘rib chiqamiz. Jozef va “yangi konservatizm”ni
tubdan o‘zgartirishning boshqa tarafdorlari Britaniya jamityaidagi
muammolarning ildizini barcha urushdan keyingi hukumatlarning qat’iylik bilan
“odamlarning ko‘p, ko‘proq soni uchun iloji boricha ko‘proq, ko‘proq bajarish,
iqtisodiyot va jamiyatni bir namuna asosida qayta qurishga” harakat qilishlarida
ko‘rardi. Ular urushdan keyingi “ijtimoiy davlat” modelini tubdan o‘zgartirish
zarurligini ta’kidlashdi. Xit 1974 yil kuzidagi saylov kompaniyalari vaqtidayoq
bu qarashlarga yon bosishga majbur bo‘ldi. Xit partiya rahbarini qayta saylash
uchun saylov o‘tkazishga qaror qildi.Vaziyatning keskin o‘zgarishi tufayli
K.Jozef saylov kompaniyasidan tez orada chiqib ketdi. 19 oktyabrda u
parlamentdagi nutqida g’ayrat bilan jamiyatning “aqliy va ma’naviy
2

sog’lomlashtirish” yo‘llarini muhokama qilishga kirishib ketdi. Zamonaviy
inqirozning eng muhim sabablaridan biri deb u past tabaqalar o‘rtasidagi
tug’ilishning yuqori ko‘rsatkichlari tufayli “inson zahiralarining
yomonlashuvi”ni ko‘rsatdi. Keyingi kunlar davomida esa Jozef boshiga
maltuschilik g’oyasini targ’ib qilish tarafdori degan ayblovlar yog’ildi.Bunday
vaziyatda u partiya etakchiligi uchun kurashishdan voz kechishini ma’lum
qilishga shoshildi va bu jarayonda qatnashishni M.Tetcherga taklif qildi.
Tetcherning o‘zi esa bu vaqtda o‘zining siyosiy qiyofasini qat’iy
o‘zgartirdi. Uning keskin qoralashlar, betga choparlik va hattoki keskinlik bilan
so‘zlangan nutqlari, Xitning ma’rifiy va bosiq nutqlaridan keskin farq qilardi.
1975 yilda Tetcher o‘ta og’ir inqirozni boshdan kechirayotgan
partiyaning rahbari bo‘ldi. Parlamentdagi fraktsiya va partiyaning butun
rahbariyati guruhlarning keskin raqobati natijasida susaygan edi. 50-yillarning
boshiga nisbatan partiya a’zolari soni ikki marta, “yosh konservatorlar” harakati
a’zolari soni esa uch martagacha kamaygan edi. Bularning hammasi Tetcherga
partiyaning ichida tozalash o‘tkazishdan voz kechishga emas, balki partiya
elitasini birlashtirishga majbur etdi. Uning “yashirin kabinetida”gi muhim
lavozimlarni nafaqat Jozef va Nivlar, balki yaqindagina siyosiy jihatdan raqib
bo‘lgan Prayor va Xaular ham egallashdi. Uaytlau esa hattoki, partiya
etakchisining o‘rinbosariga aylandi. Tetcher atrofida “eski gvardiya”
a’zolaridan Lord Tornikfort, R.Modling, A.Madler ham paydo bo‘lishdi. Shu
bilan bir vaqtda Tetcher “orqa kursichilar” o‘rtasida ham o‘z ta’sirini
mustahkamlash uchun ko‘p harakat qildi. U norasmiy tarzda oddiy deputatlar
bilan muloqotda bo‘lar, ko‘p yillik an’anaga qarshi o‘laroq lanch paytida past
nufuzli parlament kafelarida bo‘lar, muhim muammolarni stol atrofida yoki
navbatlarda muhokama qilar, mintaqaviy va yoshlar tashkilotlari vakillari bilan
ko‘plab uchrashuvlar o‘tkazardi.
3

I BOB. MARGARET TETCHER GACHA BO‘LGAN DAVR VA UNING
HAYOTI VA SIYOSAT MAYDONIGA KELISHI
Buyuk Britaniya iqtisodiy va siyosiy jihatdan kuch sizlangan holda urushdan
chiqdi. Savdo flotining katta qismi yo‘qotildi, mustamlaka va dominionlardagi
obro‘siga ham putur yetdi. Mamlakatning AQSHga qaramligi asta-sekin ortib
bordi. Keng ijtimoiy o‘zgarishlar dasturini e’lon qilgan leyboristlar partiyasi
urushdan keyin gi dastlabki saylovlarda g olib chiqdi. O‘z dasturini hayotga tatbiqʻ
qilib, hukumat iqti sodda va ijtimoiy sohada qator islohotlarni amalga oshirdi.
Biroq ley boristlar islohoti kutilgan nati ja larni bermadi. Davlatning moliya viy
ahvoli og irligi cha qoldi. Shunday iqtisodiy va moliyaviy og ir sharoitda
ʻ ʻ
mamlakat «Marshall rejasi»da ishtirok etishga qaror qildi. 1949-yil Buyuk
Britaniya NATOga a’zo bo‘ldi. 1951-yili o‘tkazilgan saylovlarda konser va torlar
g alaba qozondi. U. Cherchill yana bosh vazir lavozimini egalladi. Konservatorlar
ʻ
Buyuk Britaniyani 13 yil boshqardi. Bu davrda iqtisodning barqaror o‘sish
sur’atlariga erishishning iloji bo‘l madi. Natijada 1964-yili hokimiyatga kelgan
leyboristlar bir qator islohotlarni amalga oshirdi. Bu aholining turmush sharoitiga
salbiy ta’sir ko‘rsatdi. 1970-yillarga Buyuk Britaniya iqtisodiy holatning keskin
lashuvi bilan kirib keldi. Jahon iqtiso diyotida uning roli pasayishda davom etdi.
1979-yilgi parlament saylov lari keskin siyosiy kurashlar ostida o‘tdi. Saylovchilar
konservator larga ovoz berdi. Margaret Tetcher bosh vazir bo‘ldi. Ichki siyosatda
asosiy e’tibor xususiy tadbirkorlikni rivojlanti rishga qara til di. Iqtisodga davlat
ara lashuvini kamaytirish sari dadil qadamlar tashlandi. Soliqlar kamay tirildi. Infl
atsiyaga qarshi kurash bosh vazifa qilib belgilandi. 1979 - 1990-yillar Buyuk
Britaniya tarixida «Tetcher davri» nomini oldi. Bu davrda M. Tetcher hukumati
Yevropada eng ko‘p ish o‘rinlari yaratdi. Umuman 1980-yillar Britaniya iqti
sodiyotida chuqur tizim o‘zgarishlari yuz berdi. Davlat sektori qisqar tirildi, uning
samaradorligi oshirildi. 1990-yili M. Tetcher bosh vazir lavozimidan iste’foga
chiqdi. Uning o‘rniga ilgari moliya vaziri lavozi mida bo‘lgan J. Meyjor keldi. J.
Meyjor hukumatning neokonservatizm siyosatini davom ettirdi.
4

Buyuk Britaniya AQSHga tayandi, o‘zining NATOdagi ishti rokini
faollashtirdi, AQSHning Hindi xitoydagi tajo vuzkor siyosati ni, Janubiy Afrika va
Janubiy Rodeziyadagi irqchilik rejimlarini qo‘llab-quvvatladi. 1969-yili Shimoliy
Ir landiya muammosi yana keskinlashdi va Buyuk Britaniya u yerga qo‘shin
kiritdi. Brita niya imperiyasining qoldiq larini saqlab qolishga intilib, 1982-yili
Folk lend orollari uchun Argentina bilan urush olib bordi. Bu urushda
«imperiyachilik tafak kur»ini namoyon qilgan Buyuk Britaniya g alaba qozondi.ʻ
Birinchi jahon urushi Buyuk Britaniyaning hukmron doiralariga katta siyosiy g a
ʻ
laba va obro‘ olib keldi, mustamlaka imperiyasi yanada ken gaydi, katta
reparatsiya olindi. Ammo bu g alaba Buyuk Brita niya uchun juda qimmatga
ʻ
tushdi. Urushdan oldin kreditor (qarz beruvchi) bo‘lgan Buyuk Britaniya
AQSHdan va o‘z domi nionlaridan qarzdor bo‘lib qoldi. Iqti sodiy o‘sish sur’atlari
juda past bo‘lib, inqiroz va turg unlik odatiy holga aylandi. Ish tashlash harakati
ʻ
jiddiy tus oldi. Ishchilar ish haqining oshiri lishi va ish kunining qis qartirilishini
talab qildilar. Shun day sharoitda shaxtyorlar ish ha qining kamaytirilishi Buyuk
Bri taniya tarixidagi eng katta ijti moiy mojarolardan biri - 1926-yil mayda
ishchilarning umumiy ish tashlashini keltirib chiqardi. Jahon iqtisodiy inqirozi Bu
yuk Britaniya iqtisodiyotiga ju da katta ta’sir qilmadi. 1934-yildan bosh lab
mamlakat inqirozdan chiqa boshladi. 1937-yili Buyuk Brita niya sanoatning asosiy
sohalari bo‘yicha jahon iqti sodiy inqirozi dan oldingi ko‘rsatkichlarga yetib oldi.
Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishning o‘sishi, asosan, uy-joy qurili shining
keskin oshishi va sanoatning avtomobilsozlik, samo lyotsozlik, dvigatellar va
radioap para tu ralar ishlab chiqarish kabi yangi sohalari o‘sishi hisobiga yuz berdi.
Buyuk Britaniya iqtisodining tiklanishida harbiy sanoatning ja dal rivojlanishi ham
katta rol o‘ynadi. uyuk Britaniyada uzoq yillar konservatorlar va liberal lar davlatni
boshqarib, parlament saylovlari natijasida bir-birini almashtirib keldilar. Bu ikki
partiyali siyosiy tizim ja miyatda barqarorlikni saqlab turdi. Mamlakatdagi
murakkab siyosiy va iqti sodiy holatda, keng mehnatkash omma ongida yuz bergan
o‘zgarishlar natijasida 1918 - 1924-yillari An’anaviy ikki partiyali tizim jiddiy
inqirozni bo shidan kechirdi.
5

Shu sababli 1920-yil lar boshida leyboristlar Buyuk Brita niya siyosiy
tizimida ikkinchi partiya sifatida o‘rnashib oldi. Ular 1924-yil yanvarda Buyuk
Britaniya tarixida birinchi marta hukumatni boshqardi. Jamoa palatasida ko‘pchilik
o‘ringa ega bo‘lmagan bu partiya ham bir-yildan kamroq hokimiyatda turdi, ammo
ishsizlar va pensionerlar ahvolini yaxshilash borasida bir qator tadbir larni amalga
oshirdi. 1937 - 1940-yillari huku matni konservatorlar yetakchisi Nevill Chember
len boshqardi. 1938-yili Myunxen keli shuvi ning imzola nishi natija sida Nevill
Chem berlen 1940-yili hukumat boshlig i lavozimidan iste’foga chiqishga majburʻ
bo‘ldi. Hukumatni XX asr Buyuk Britaniya tarixida juda katta rol o‘ynagan
siyosatchi Uins ton Cherchill boshqardi. Buyuk Britaniyaning hukmron doiralari
mustam lakalardagi milliy-ozodlik harakat larini qurol kuchi bilan shafqatsiz
bostirdi. 1919-yili Hindistonning Armitsar shahrida ingliz qo‘shinlari tinch
namoyishchilarni o‘qqa tutdi. Misrda inglizlarga qarshi qo‘zg olonni bostirish maq
ʻ
sadida jazo operatsiyasi o‘tka zildi.Shunga qaramasdan, 1922-yili inglizlar
Misrning musta qilligini tan olishga, Buyuk Brita niya Afg oniston va Eronning
ʻ
tashqi va ichki siyosatini nazorat qilish dan ham voz kechishga majbur bo‘ldi.
Nihoyat, irlandlar ning ozodlik uchun olib borgan yuz yillik kurashi muvaffaqiyatli
ya kunlandi. 1921-yil dekabrda Buyuk Britaniya dominion huquqiga ega bo‘lgan
«Ozod Irlandiya davlatini» tan oldi. Bu davrda Buyuk Britaniya bilan uning
dominionlari - Kanada, Avs tra liya, Janubiy Afrika Ittifoqi, Yangi Zelandiya
o‘rtasidagi munosabatlarni 1931-yili qabul qi lingan Vestminster statuti deb
nomlangan hujjat belgilab berdi. Statutga ko‘ra o‘z ichki musta qilligiga ega
bo‘lgan dominionlar bilan metropoliya bir ga likda Britaniya Millatlar
Hamdo‘stligi nomli ittifoqni tashkil qildi. 1930-yillarda o‘zining iqtisodiy, harbiy
va ijtimoiy yutuqlarini namoyish qi la yotgan Germa niyadan qo‘rqish hissi Buyuk
Britaniya siyosatini belgilab berdi. Buyuk Britaniyada, umu man Yevropaning
boshqa davlatlarida ham fa shizm dan qo‘rqish hissi bo‘lajak urushda
fashistlarning kuchlari Sovet It tifoqiga qarshi qaratiladi, degan umid bilan
qo‘shilib ketgan edi. Shu umid tufayli ular fashistlarning tajovuzkor siyosatiga faol
qarshilik ko‘rsatmadi.
6

Bu siyosat tarixda «tajovuzkorga yon berish» siyosati nomini oldi. Buyuk
Britaniyada bu siyosat 1937-yili hokimiyatga kelgan bosh vazir Nevill Chemberlen
nomi bilan bog liq. Boshlanishi mu qar rar bo‘lib qolgan urushni sharqqa qarabʻ
yo‘naltirish maq sadida Nevill Chemberlen Adolf Gitler, Benito Mussolini va
Eduard Dalade bilan birga lik da 1938-yili Myunxen kelishuvini imzoladi. Ke
lishuv natijasida Chexoslovakiyaning, asosan, nemis millatiga man sub aholi ya
shaydigan Sudet viloyati Germaniyaga berildi. Ammo Germaniya bu bi lan chek
lanmadi. U 1939-yil 1-sentabrda Polshaga bostirib kirdi va Ikkinchi jahon urushini
boshlab berdi. 3-sentabr kuni Polshaning ittifoqchisi bo‘lgan Buyuk Britaniya
Germaniyaga qarshi urush e’lon qildi va shu tariqa bosh lanib ketgan Ikkinchi
jahon urushiga qo‘shildi. O‘tgan asrning 50-yillarida farovonlik qaytib, butun
Angliyada o‘rta sinfga va ko‘p jihatdan ishchilar sinfiga etib bordi. London moliya
va madaniyatning dunyo markazi bo‘lib qoldi, ammo millat endi yo‘q edi. Tashqi
siyosatda Buyuk Britaniya Hamdo‘stlik (iqtisodiy sohada) va Atlantika ittifoqi
(harbiy sohada). Ichki siyosatda, a urushdan keyingi kelishuv Leyboristlar va
konservativ partiyalar rahbariyati asosan kelishib oldilar Keynscha qo‘llab-
quvvatlagan holda siyosat kasaba uyushmalari, biznesni tartibga solish va ko‘plab
eski sanoat tarmoqlarini milliylashtirish. Kashfiyoti Shimoliy dengiz moyi ba’zi
moliyaviy bosimlarni yumshatdi, ammo 1970-yillarda iqtisodiy o‘sishning
sustlashishi, ishsizlikning o‘sishi va ishchilar nizolarining kuchayishi kuzatildi.
Sanoatlashtirish yoki og ir sanoatni yo‘qotish, ayniqsa ko‘mir qazib olish,
ʻ
kemasozlik va ishlab chiqarish, 1970-yildan keyin Angliya iqtisodiyoti xizmat
ko‘rsatishga o‘tishi bilan yomonlashdi. London va Janubi-sharq farovonlikni
saqlab qoldi, chunki London Evropaning etakchi moliyaviy markaziga aylandi va
dunyo ishlarida katta rol o‘ynadi.Oliy ta’lim tez sur’atlar bilan kengayib, xalqaro
mijozlarni jalb qildi, shu bilan birga gimnaziya maktablarining elitistik ta’siri
haqida bahslar avj oldi. Ayollarning holati asta-sekin yaxshilandi. Yoshlik
madaniyati 1960-yillarda quyidagi mashhur xalqaro yulduzlar bilan paydo bo‘ldi.
Leyboristlarning eng muhim tashabbuslari bu kengayish edi ijtimoiy davlat, ning
asos solishi Milliy sog liqni saqlash xizmati va milliylashtirish ko‘mir, gaz, elektr,
ʻ
7

temir yo‘l va boshqa birlamchi sanoat tarmoqlari. Ijtimoiy davlat kengaytirildi
Milliy sug urta qonuni 1946-yil dastlab 1911-yilda tashkil etilgan keng qamrovliʻ
ijtimoiy ta’minot tizimiga asoslangan. Mehnatga layoqatli odamlar har hafta badal
to‘lashlari kerak edi (shtamp sotib olgan holda) va buning evaziga nafaqa, sog liq
ʻ
va ishsizlik nafaqalari va beva ayollarga beriladigan nafaqalar kabi keng ko‘lamli
imtiyozlar berildi.Milliy sog liqni saqlash xizmati 1948-yil iyulda o‘z faoliyatini
ʻ
boshladi. Bu berishga va’da berdi beshikdan qabrgacha daromadidan qat’i nazar,
mamlakatdagi hamma uchun bepul shifoxona va tibbiy xizmat. Mehnat arzon
narxlarni kengaytirishga davom etdi kengash uyi kambag allar uchun.
ʻ
G aznachilik, kassler boshchiligida Xyu Dalton, shoshilinch muammolarga
ʻ
duch keldi. Urush davri iqtisodiyotining yarmi askarlarni, jangovar samolyotlarni,
bombalarni va o‘q-dorilarni safarbar qilishga sarflangan edi; inflyatsiyani nazorat
qilishga urinish paytida tinchlik vaqtidagi byudjetga o‘tish boshlandi. Lend Lease
o‘rniga AQSh va Kanadaning yangi kreditlari yashash sharoitlarini ta’minlash
uchun juda zarur edi. Uy-joy juda muhim tanqislik edi. Havo hujumlari natijasida
yarim million uy-joy yo‘q qilindi; buzilmagan bloklarni yangilash va ta’mirlash
keyinga qoldirildi.Millionning to‘rtdan uch qismi yangi uylarga muhtoj edi.
Hukumat har yili 300 mingga, urushgacha bo‘lgan maksimal ko‘rsatkich 350,000
bilan taqqoslaganda. Biroq, quruvchilarning etishmasligi, materiallar, va pul
cheklangan taraqqiyot. 150.000 vaqtinchalik tayyor bo‘linmalarni hisobga olmasa,
1951-yilga kelib etishmovchilik 1500000 donaga yetdi 1
. Qonunchilik ijara haqini
ushlab turdi ammo yangi uylar sonining ko‘payishiga olib kelmadi. Amaldor
«Yangi shaharchalar» loyihasi etarli bo‘linmalarni ta’minlamadi. Konservatorlar
uy-joy qurishni ustuvor vazifaga aylantirdilar va 2 500 000 yangi bloklar
qurilishini nazorat qildilar, ularning uchdan ikki qismi mahalliy kengashlar orqali.
Shubhali sifat va siyosat uchun qilingan shoshqaloqlik tobora yangi binolarni
qurish o‘rniga, mavjud bo‘lgan ob’ektlarni yangilashga o‘tdi. Kambag allar
ʻ
tozalanib, ichki shaharlarda gentrifikatsiyaga yo‘l ochildi 2
.
1
Перегрудов С. П. Маргарет Тэтчер. // Вопросы истории 1988. №10 - С.60
2
Перегрудов С. П. Маргарэт Тэтчер. // Вопросы истории 1988. №10- С .61
8

Uy-joy juda muhim tanqislik edi. Havo hujumlari natijasida yarim million uy-
joy yo‘q qilindi; buzilmagan bloklarni yangilash va ta’mirlash keyinga
qoldirildi.Millionning to‘rtdan uch qismi yangi uylarga muhtoj edi.Hukumat har
yili 300 mingga, urushgacha bo‘lgan maksimal ko‘rsatkich 350,000 bilan
taqqoslaganda. Biroq, quruvchilarning etishmasligi, materiallar, va pul cheklangan
taraqqiyot. 150.000 vaqtinchalik tayyor bo‘linmalarni hisobga olmasa, 1951-yilga
kelib yetishmovchilik 1500000 donaga yetdi. Qonunchilik ijara haqini ushlab turdi
ammo yangi uylar sonining ko‘payishiga olib kelmadi. Amaldor «Yangi
shaharchalar» loyihasi etarli bo‘linmalarni ta’minlamadi. Konservatorlar uy-joy
qurishni ustuvor vazifaga aylantirdilar va 2 500 000 yangi bloklar qurilishini
nazorat qildilar, ularning uchdan ikki qismi mahalliy kengashlar orqali. Shubhali
sifat va siyosat uchun qilingan shoshqaloqlik tobora yangi binolarni qurish o‘rniga,
mavjud bo‘lgan ob’ektlarni yangilashga o‘tdi. Kambag allar tozalanib, ichkiʻ
shaharlarda gentrifikatsiyaga yo‘l ochildi. Buyuk Britaniya jiddiy moliyaviy
cheklovlarga duch keldi, zarur import uchun naqd pul etishmadi. Bunga javoban
Gretsiyadagi kabi xalqaro chalkashliklarni kamaytirdi va «tejamkorlik asri» ning
qiyinchiliklarini baham ko‘rdi. AQSh milliylashtirish yoki ijtimoiy ta’minot
siyosatiga veto qo‘yadi degan dastlabki qo‘rquv asossiz bo‘lib chiqdi.
Attlei tashqi siyosati ostida edi Ernest Bevin, G arbiy Evropani harbiy
ʻ
ittifoqda birlashtirishning innovatsion usullarini izlagan. Birinchi urinishlar bu edi
Dyunkerk shartnomasi 1947-yilda Frantsiya bilan. Bevinning G arbiy Evropa
ʻ
xavfsizlik tizimiga sodiqligi uni imzolashga ishtiyoqini kuchaytirdi Bryussel
shartnomasi 1948-yilda. U Buyuk Britaniya, Frantsiya, Belgiya, Gollandiya va
Lyuksemburgni jamoaviy xavfsizlikni ta’minlashga jalb qildi va bu shakllanishiga
yo‘l ochdi. NATO 1949-yilda. NATO birinchi navbatda Sovet Ittifoqining
kengayishiga qarshi mudofaa choralarini ko‘rishga qaratilgan edi, shu bilan birga
o‘z a’zolarini bir-biriga yaqinlashtirishga yordam berdi va o‘z kuchlarini parallel
chiziqlar bo‘ylab modernizatsiya qilishga imkon berdi, shuningdek, Britaniyadan
qurol sotib olishni rag batlantirdi.
ʻ
9

Bevin demontaj qilish jarayonini boshladi Britaniya imperiyasi 1947-yilda
Hindiston va Pokistonga mustaqillik berganida, undan keyin Birma (Myanma) va
1948-yilda Seylon (Shri-Lanka). 1947 yil yanvarda hukumat Buyuk Britaniyani
rivojlantirishga qaror qildi yadro qurollari dasturi, birinchi navbatda, Buyuk
Britaniyaning xavfsizligini va uning super davlat sifatida maqomini oshirish. Bir
necha yuqori lavozimli saylangan amaldorlar Leyboristlar partiyasining
tinchlikparvar va yadroga qarshi qanotiga qarshi kurashish maqsadida vazirlar
mahkamasining qolgan qismiga e’tibor bermay, yashirincha qaror qabul qilishdi.
1940-yillarning oxirlarida Konservativ partiya ekspluatatsiya qildi va
jamoatchilikning kuchayib borayotgan g azabini qo‘zg atdi oziq-ovqatʻ ʻ
mahsulotlarini me’yorlashtirish, tanqislik, boshqaruv, tejamkorlik va hamma joyda
mavjud bo‘lgan davlat byurokratiyasi. Ular raqiblarining sotsialistik va tenglik
siyosatidan noroziligidan foydalanib, o‘rta sinf tarafdorlarini to‘plashdi va 1951
yilgi umumiy saylovlarda siyosiy g alabaga erishdilar. Ularning murojaatlari,
ʻ
ayniqsa, urushdan keyin savdo sharoitlariga qaraganda qiyinroq bo‘lgan uy
bekalari uchun samarali bo‘ldi. 50-yillarda qayta qurish davom etdi va Hamdo‘stlik
davlatlaridan, asosan Karib dengizi va Hindiston yarim orolidan kelgan muhojirlar
barqaror oqim bilan kela boshladilar. Ning zarbasi Suvaysh inqirozi 1956 yil
Angliya a rolini yo‘qotganligini aniq ko‘rsatdi super kuch. U allaqachon katta
hajmga ega bo‘lolmasligini allaqachon bilgan Imperiya. Bu dekolonizatsiya va
1970-yilgacha uning koloniyalarining ko‘p qismidan chiqib ketishiga olib
keldi.Oltin asrda yuqori iqtisodiy ko‘rsatkichlardan tashqari, boshqa ijtimoiy
ko‘rsatkichlar yuqori bo‘lgan; Masalan, Britaniya aholisining «juda xursandmiz»
degan ulushi 1957-yilda 52 foizni tashkil etgan, ammo 2005-yilda atigi 36 foizga
tushib qolgan.1950-60 yillarda iqtisodiyotni modernizatsiya qilish davom
etmoqda 3
.[66] Vakil birinchi qurilish edi avtomobil yo‘llari. Angliya jahon
iqtisodiyotidagi moliyaviy rolini saqlab qoldi va oshirdi va butun dunyo
talabalariga o‘z ta’lim tizimini targ ib qilish uchun ingliz tilidan foydalangan.
ʻ
Ushbu davrda ishsizlik nisbatan past bo‘lganligi sababli, turmush darajasi o‘sishda
3
Pim. F. The Politics of Concent. 1985. p.22.
10

davom etdi, yangi xususiy va kengashlar uchun uy-joylar ko‘payib bordi va
qarorgohlar soni kamayib bordi.Bu davrda Britaniyada ishsizlik o‘rtacha 2 foizni
tashkil etdi. Urushdan keyin farovonlik qaytgach, Britaniyaliklar ko‘proq oilaviy
hayotga aylanishdi 4
. Dam olish faoliyati ko‘proq odamlar uchun qulayroq bo‘ldi.
Dam olish lagerlari birinchi bo‘lib 1930-yillarda ochilgan, 1950-yillarda mashhur
dam olish joylariga aylandi - va odamlar borgan sari shaxsiy sevimli
mashg ulotlariga intilish qobiliyatiga ega bo‘lishdi. The BBC Dastlabki televizionʻ
xizmat 1953-yilda toj taxtiga o‘tishi bilan katta quvvat oldi Yelizaveta II, butun
dunyo bo‘ylab yigirma million tomoshabinni, shuningdek radio orqali o‘n
millionlab odamlarni jalb qilmoqda. Tadbirni ko‘rish uchun ko‘plab o‘rta sinf
odamlar televizor sotib olishdi. 1950-yilda atigi 1 foiz televizorlarga ega edi; 1965-
yilga kelib uning 25% i bajarilgan va yana ko‘plari ijaraga olingan. 1950-yildan
keyin tejamkorlik pasayib, iste’molchilar talabi tobora o‘sib borar ekan,
Leyboristlar partiyasi iste’molchilarni talab qilgan sotsializmning antiteziyasi
sifatida o‘zlariga zarar etkazdi. Kichik mahalla do‘konlari tobora ko‘proq
almashtirildi tarmoq do‘konlari va savdo markazlari. Avtoulovlar shahar
markaziga ega bo‘lgan Britaniya hayotining muhim qismiga aylanib bormoqda
tirbandlik va lenta ishlanmalari katta yo‘llar bo‘ylab otilib chiqish. Ushbu
muammolar a g oyasini keltirib chiqardi yashil kamar yangi uy-joylarni qurish
ʻ
xavfi ostida bo‘lgan qishloqni himoya qilish. Urushdan keyingi davr o‘rtacha hayot
darajasining keskin o‘sishiga guvoh bo‘ldi, 1950-yildan 1965-yilgacha o‘rtacha
real ish haqi 40 foizga oshdi 5
. An’anaviy ravishda kam maosh oladigan yarim
malakali va malakasiz kasblar ishchilari ish haqi va turmush darajasining sezilarli
darajada yaxshilanganligini ko‘rishdi. Iste’mol tobora tenglashdi, ayniqsa
quruqlikdagi janoblar soliqlarni to‘lashga majbur bo‘lishgan va iste’mol darajasini
pasaytirishlari kerak edi. Ish haqining o‘sishi iste’molchilar sarf-xarajatlarini ushbu
davrda taxminan 20% ga o‘sishiga turtki berdi, iqtisodiy o‘sish esa taxminan 3%
da davom etdi.
4
СМ ., напр ., Kavanagh. D. Thatcherism and British Politics. Oxford. 1987. p .199.
5
Цит. по Попов В. И. Маргарэт Тэтчер: человек и политик (Взгляд советского дипломата). М.,1991-С.22.
11

Oxirgi oziq-ovqat ratsionlari 1954-yilda, shuningdek, ijaraga sotib olish
nazorati bilan yakunlandi. Ushbu o‘zgarishlar natijasida ko‘plab ishchilar sinflari
birinchi marta iste’mol bozorida ishtirok etish imkoniyatiga ega bo‘ldilar.Birinchi
raqamli xarid a kir yuvish mashinasi. Mulkchilik 1955-yildagi 18 foizdan 1958-
yilda 29 foizga va 1966-yilda 60 foizga ko‘tarildi.Turli xil imtiyozlar keng
tarqaldi. 1955-yilda qo‘l ishchilarining 96% ish haqi bilan ikki haftalik ta’til olish
huquqiga ega edi, 1951-yildagi 61% bilan. 1950 yillarning oxiriga kelib Angliya
dunyoning eng badavlat mamlakatlaridan biriga, 60-yillarning boshlarida esa eng
ko‘p Britaniyaliklar ilgari ozgina ozchilikning imtiyozi bo‘lgan farovonlik
darajasidan bahramand bo‘lishdi. O‘n yilliklar ichida birinchi marta yosh va
bog lanmaganlar bo‘sh vaqt, kiyim-kechak va hatto hashamatli narsalar uchunʻ
zaxira pullarga ega bo‘lishdi. 1959-yilda, Qirolicha jurnali «Buyuk Britaniya
mislsiz dabdabali hayot asrini boshladi» deb e’lon qildi. O‘rtacha ish haqi yuqori,
ish o‘rinlari ko‘p bo‘lgan va odamlar o‘zlarining shaxsiy farovonligini yanada
yuqori darajaga ko‘targanini ko‘rishgan. Bosh Vazir Garold Makmillan
«boylarning hashamati kambag allarning ehtiyojiga aylandi» deb da’vo qildi.
ʻ
Hayotdagi imkoniyatlar, agar teng bo‘lmasa, har qachongidan ko‘ra ancha adolatli
taqsimlandi va haftalik ish haqi oluvchi, ayniqsa, o‘ttizinchi yillarda deyarli
ishonib bo‘lmaydigan darajada yashash darajasiga erishdi. 1963-yilga kelib barcha
xususiy uy xo‘jaliklarining 82 foizida televizor, 72 foiz changyutgich, 45 foiz kir
yuvish mashinasi va 30 foiz muzlatgich mavjud edi. Jon Burnettning
ta’kidlashicha, mulkchilik ijtimoiy miqyosni yoyib yuborgan, shuning uchun
professional va qo‘l ishchilari tomonidan iste’mol qilish o‘rtasidagi farq sezilarli
darajada kamaygan. Uy-ro‘zg or buyumlari bilan ta’minlash asrning o‘ninchi
ʻ
yillarida barqaror ravishda yaxshilandi. 1971-1983 yillarda faqat bitta hammom
yoki dushdan foydalanadigan uy xo‘jaliklari 88% dan 97% gacha, yopiq
hojatxonada bo‘lganlar 87% dan 97% gacha ko‘tarildi. Bundan tashqari, shu
davrda markaziy isitish tizimiga ega uy xo‘jaliklari soni qariyb ikki baravarga
oshdi, ya’ni 34 foizdan 64 foizgacha. 1983-yilga kelib barcha uy xo‘jaliklarining
94 foizida muzlatgich, 81 foizida rangli televizor, 80 foizida kir yuvish mashinasi,
12

57 foizida chuqur muzlatgich va 28 foizida quritgich bor edi. Ammo Evropa nuqtai
nazaridan, Buyuk Britaniya qadam tashlamagan. 1950-1970-yillarda Evropaning
umumiy bozoridagi ko‘pchilik mamlakatlar telefonlar, muzlatgichlar, televizorlar,
avtomobillar va har bir uyga kir yuvish mashinalari bo‘yicha o‘zib ketishdi. Ta’lim
o‘sdi, lekin raqib davlatlardagidek tez emas. 1980-yillarning boshlarida Frantsiya
va G arbiy Germaniyada maktab bitiruvchilarining taxminan 80% dan 90% gachaʻ
bo‘lganlari Buyuk Britaniyada 40% bilan taqqoslaganda kasb-hunar ta’limi olishdi.
1980-yillarning o‘rtalariga kelib, Qo‘shma Shtatlar va G arbiy Germaniyadagi
ʻ
o‘quvchilarning 80% dan ortig i va Yaponiyada 90% dan ortig i o‘n sakkiz yoshga
ʻ ʻ
qadar ta’lim olishdi, britaniyalik o‘quvchilarning deyarli 33%. 1987-yilda 16
yoshdan 18 yoshgacha bo‘lganlarning atigi 35% kunduzgi ta’lim yoki o‘qitishda
bo‘lganlar, AQShda 80%, Yaponiyada 77%, Frantsiyada 69% va Buyuk
Britaniyada 49%.
Iqtisodiy farovonlikni taqqoslashda (bir kishiga to‘g ri keladigan yalpi milliy
ʻ
mahsulotdan foydalangan holda) Britaniya rekordi 1950-yilda ettinchi o‘rindan,
1965-yilda o‘n ikkinchi o‘ringa, 1975-yilda yigirmanchi o‘ringa siljish
sur’atlaridan biri bo‘lgan. Richard Krossman, farovon tashrif buyurgandan keyin
Kanada, bilan Angliyaga qaytib keldicheklash hissi, ha, hatto tanazzul, eski
mamlakat har doim inqiroz chekkasida turib, tashqi ko‘rinishini saqlab qolishga
intilib, kelajakka ishonchsiz qarashadi.Iqtisodchilar bir-birini takrorlaydigan to‘rtta
tushuntirishni taqdim etdilar. «Erta boshlash» nazariyasida Buyuk Britaniyaning
raqiblari shu qadar yaxshi ish olib borishayotgani aytilgan, chunki ular hali ham
ko‘p sonli fermer xo‘jaliklari ishchilarini 19-asrda Angliya amalga oshirgan
daromadli ish bilan ta’minlashga jalb qilishgan. Ikkinchi nazariya «mag lubiyat
ʻ
bilan yoshartirish» ni ta’kidladi, bunda Germaniya va Yaponiya o‘z
iqtisodiyotlarini qayta jihozlash, qayta ko‘rib chiqish va qayta tuzishga majbur
bo‘ldilar. Uchinchi yondashuvda «imperatorni chalg itadigan narsalar» ni
ʻ
ta’kidlab, uning yirik imperiyasi oldidagi mas’uliyatlar uy iqtisodiyotini, ayniqsa
mudofaa xarajatlari va iqtisodiy yordam orqali nogiron deb aytdi.
13

Va nihoyat, «institutsional muvaffaqiyatsizlik» nazariyasi uzilishlar, oldindan
aytib bo‘lmaydiganlik va sinflarga hasad qilishning salbiy rollarini ta’kidladi.
Oxirgi nazariya kasaba uyushmalarini, davlat maktablarini va universitetlarni
elitist anti-sanoat munosabatini davom ettirishda aybladi.1970-yillarda, 60-
yillardagi ko‘ngilchanlik va radikalizm sustlashdi. Buning o‘rniga ko‘plab
iqtisodiy inqirozlar, shu jumladan ko‘plab kasaba uyushmalarining ish tashlashlari
Angliya iqtisodiyotini Evropa va jahon o‘sishidan ortda qoldirdi. Natijada katta
siyosiy inqiroz yuzaga keldi va a Noqulaylik qish 1978-79 yil qishida, davlat
sektori kasaba uyushmalarining keng ish tashlashlari jamoatchilikni jiddiy bezovta
qilgan va g azablantirgan. Tarixchilar Alan Sked va Kris Kuk tarixchilarningʻ
1970-yillarda hokimiyat tepasida bo‘lgan Leyboristlar to‘g risidagi umumiy
ʻ
konsensusini sarhisob qilmoqda:
Agar Uilsonning bosh vazir lavozimidagi muvaffaqiyati tez orada
muvaffaqiyatsizlikka uchragan bo‘lsa, bu muvaffaqiyatsizlik hissi kuchli tarzda
kuchaytirildi Kallagan Premer sifatida muddat. Mehnat ijobiy yutuqlarga qodir
emas edi. U inflyatsiyani nazorat qila olmadi, kasaba uyushmalarini nazorat qila
olmadi, Irlandiya muammosini hal qila olmadi, Rodeziya masalasini hal qila
olmadi, Uels va Shotlandiyaliklar evolyutsiyasi bo‘yicha o‘z takliflarini ta’minlay
olmadi, mashhurlikka erisha olmadi. modus vivendi Umumiy bozor bilan, hatto
mamlakatga va o‘zi tanlagan sanaga borguncha o‘zini hokimiyatda ushlab
turolmaydi. Shunday qilib, Tetcher xonim uni 1979-yilda shov-shuvli tarzda
mag lub etgani ajablanarli emas edi.
ʻ 1950-yillar juda og ir davr edi feminizm. ʻ
Ikkinchi Jahon Urushidan keyin An’anaviy nikohga yangi e’tibor berildi yadro
oilasi yangisining asosi sifatida ijtimoiy davlat. Ayollar erlari ishlayotgan paytda
bolalarni tarbiyalashlari va uylarini boqishlari kerak edi. Natijada «ishg ol qilish»
ʻ
atamasi ommalashtirildi uy bekasi Bu erda ayol bolani parvarish qilish, ovqat
tayyorlash, tozalash va xarid qilish orqali uyda doimiy ish topishini
ta’kidlagan.1951-yilda voyaga etgan (yoki turmush qurgan) ayollarning ulushi
75% ni tashkil etdi; aniqrog i, 45 yoshdan 49 yoshgacha bo‘lgan ayollarning 84,8
ʻ
foizi turmush qurgan.
14

O‘sha paytda: «nikoh har qachongidan ham mashhur edi». 1953-yilda ayollar
uchun mashhur kitobda shunday deyilgan: «Baxtli nikohni muqaddas davlat yoki
bir necha kishi baxtiga erishishi mumkin bo‘lgan narsa emas, balki eng yaxshi
yo‘l, eng sodda va eng oson yo‘l sifatida ko‘rish mumkin. hammamiz uchun hayot
«.[97] Birinchi turmushdagi yosh ham doimiy ravishda tushib ketgan. 1960-
yillarning oxiriga kelib, erkaklar ham, ayollar ham o‘tgan asrda qayd etilgan eng
past o‘rtacha yoshda, mos ravishda 27,2 va 24,7 yoshda turmush qurishdi. Urush
oxirida bolalarga xizmat ko‘rsatadigan muassasalar yopilib, ishlayotgan ayollarga
yordam cheklangan bo‘lsa, yangi ijtimoiy davlat tomonidan amalga oshirilgan
ijtimoiy islohotlar oilaviy nafaqalar oilalarni subsidiyalashga, ya’ni ayollarni
«xotin va ona sifatida» qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan. Syu Bruley «1945-yildagi
Yangi Britaniyaning ilg or qarashlari ayollarga nisbatan tubdan konservativ nuqtaiʻ
nazardan nuqsonli edi», deb ta’kidlaydi.Margaret Xilda Roberts, temir yo‘l
uskunalarini ishlab chiqarish uchun qayd etilgan kichik Grantham shahrida, na
boy, ham kambag al qatlamli oilaga tug ilgan. Margaretning otasi Alfred Roberts
ʻ ʻ
baqaloq va uning onasi Beatricega homilador va gulchambar edi. Alfred Roberts
oilasini qo‘llab-quvvatlash uchun maktabni tark etdi. Margaretning 1921-yilda
tug ilgan ukasi Muriel ismli bir qardoshi bor edi. Uning oilasi uch qavatli g isht
ʻ ʻ
binosida, birinchi qavatda joylashgan oziq-ovqat do‘konida yashagan. Qizlar
do‘konda ishladi, va ota-onalar alohida dam olishdi, chunki do‘kon har doim ochiq
bo‘lishi mumkin edi. Alfred Roberts ham mahalliy rahbar edi: Rotary klubi a’zosi,
metropolist va shahar hokimi vazifasini bajaruvchi Metodist voiz. Margaretning
ota-onasi liberal bo‘lib, ikki jahon urushi orasida konservativ bo‘lgan. Sanoat
shahri Grantham II Jahon urushida og ir bombardimonlarni boshdan kechirdi.
ʻ
Tetcherning otasi baqqollik bilan shug ullanish barobarida hukumatda nufuzli
ʻ
lavozimlardan birida faoliyat yuritgan. Onasi ham siyosatga yaqin ayollardan
bo‘lgan. Tetcherning ilmiy salohiyati uni Oksford universitetiga kirishiga zamin
yaratdi va kimyo yo‘nalishini tamomlab, bu sohada tadqiqotchi sifatida ishlashiga
imkon berdi. O‘qishni tugatgandan so‘ng, Roberts ko‘chib o‘tdi Kolchester uchun
tadqiqot kimyogari sifatida ishlash uchun Esseksda BX plastik.
15

1948-yilda u ish uchun murojaat qildi Imperial kimyo sanoati , ammo kadrlar
bo‘limi uni «qattiqqo‘l, o‘jar va xavfli o‘zini o‘zi o‘ylaydigan» deb baholaganidan
keyin rad etildi. Agar (2011) uning zamonaviy ilmiy tadqiqotlarni tushunishi
keyinchalik uning bosh vazir sifatidagi qarashlariga ta’sir qiladi, deb ta’kidlaydi.
Margaret Grantham Girls Schoolga tashrif buyurdi, u yerda fan va matematikaga
e’tibor qaratdi. 13 yoshga kelib u allaqachon Parlament a’zosi bo‘lishni maqsad
qilib qo‘ygan.1943-yildan 1947-yilgacha Margaret Oksforddagi Somerville
kollejiga o‘qishga kirdi. Yoz oylarida uning qisman tahsilini to‘ldirish uchun
o‘qitiladi.Oksfordda konservativ siyosiy doiralarda ham faol edi; 1946-yildan
1947-yilgacha u universitetning konservativ assotsiatsiyasining prezidenti edi.
Uinston Churchill uning qahramoni edi. Kollejdan so‘ng, u ishlab chiqadigan
plastmassa sanoati sohasida ikki xil kompaniyalar uchun ishlaydigan, tadqiqotchi
kimyochi bo‘lib ishlaydi.U 1948-yilda Oksford bitiruvchilarini ifodalovchi
konservativ partiya konferentsiyasiga borib, siyosatga jalb qilingan. 1950 va 1951-
yillar oralig ida u shimoliy Kentda Dartfordni vakillik qilish uchun saylovdaʻ
muvaffaqiyatsizlikka uchrab, xavfsiz ishchi o‘rni uchun Tory kabi ishladi. Ofisda
ishlaydigan juda yosh ayol sifatida bu kampaniyalarda ommaviy axborot
vositalarining e’tiborini tortdi. Shu vaqt ichida u oilasining bo‘yoq kompaniyasi
direktori Denis Tetcher bilan uchrashdi. Denis Margaretga qaraganda ko‘proq
boylik va hokimiyatga ega edi; Ikkinchi jahon urushida ajralishdan oldin qisqa
muddat turmushga chiqdi. Margaret va Denis 1951-yil 13-dekabrda turmush
qurdilar. 1951-yildan 1954-yilgacha soliq qonunchiligiga ixtisoslashgan Margaret
qonunni o‘rgangan. Keyinchalik, u 1952-yil, «Uyg onish, ayollar» nomli maqoldan
ʻ
ilhomlanib, ham oila, ham biznes bilan to‘la hayot kechirish uchun
ilhomlanganligini yozgan. 1953 yili u Bar Finallerini oldi va avgust oyida erta
egizak Mark va Kerolni olti hafta tug di.
ʻ 1954-1961 yillarda Margaret Tetcher
xususiy huquqiy amaliyotda soliq va patent qonunchiligiga ixtisoslashgan advokat
sifatida xizmat qildi. 1955-yildan 1958-yilgacha u Tory nomzodini deputatlikka
nomzod sifatida tanlab olish uchun muvaffaqiyatsiz, bir necha bor urinib ko‘rdi.
1959-yilda Margaret Tetcher Parlamentda juda xavfsiz joyga saylandi va
16

Londonning shimolida joylashgan Finchley konservativ deputatiga aylandi.
Finchlining yirik yahudiylari bilan Margaret Tetcher konservativ yahudiylar va
Isroilga yordam berish bilan uzoq muddatli hamkorlikni rivojlantirdilar. U jami 25
nafar ayollardan biri edi, lekin u eng yoshi ekanligi sababli ko‘proq e’tibor
qozondi. Bolalikda deputat bo‘lish orzusiga erishildi. Margaret bolalarini maktabga
joylashtirdi. 1961-yildan 1964-yilgacha Margaret o‘zining xususiy huquqiy
amaliyotidan voz kechib, Pensilvaniya va Milliy sug urta vazirligining Qo‘shmaʻ
Parlament kotibi Xarold Makmillanning hukumatidagi kichik idorani oldi. 1965-
yilda uning eri Denis oilaviy biznesni boshqargan neft kompaniyasi direktori
bo‘ldi. 1967-yilda muxolifat etakchisi Edvard Xest Margaret Tetcherni
muxolifatning energetika siyosati bo‘yicha vakili qildi. 1970-yilda Heath hukumati
saylandi, shuning uchun Konservatorlar hokimiyatda edi. Margaret 1970-1974
yillarda Ta’lim va fan bo‘yicha Davlat kotibi lavozimida xizmat qilib, uning
siyosati bilan «Britaniyaning eng mashhur bo‘lmagan ayolining» bir gazetasida
tasvirlangan. U etti yoshdan oshganlarga maktabda bepul sutni olib tashladi va
«Ma Tetcher, sutni o‘ldiruvchi» ga chaqirdi. U boshlang ich ta’limni
ʻ
moliyalashtirishni qo‘llab-quvvatladi, lekin o‘rta va oliy ta’lim uchun maxsus
moliyalashni rag batlantirdi.
ʻ
Bundan tashqari, 1970-yilda Tetcher Ayollar Kengashining maxsus
maslahatchisi va hamraisi bo‘ldi. O‘zini feministik yoki feministik harakatlar bilan
bog lashni istamaslik yoki muvaffaqiyatli kredit feminizmiga ega bo‘lishni
ʻ
istamasak ham, u ayollarning iqtisodiy rolini qo‘llab-quvvatladi. 1973-yilda
Britaniya Evropa iqtisodiy hamjamiyatiga qo‘shildi. Margaret Tetcher o‘zining
siyosatdagi faoliyati davomida ko‘p narsalarni aytishi mumkin edi. 1974-yilda
Tetcher atrof-muhit bo‘yicha Tory vakili bo‘lib, Keynesyen iqtisodiy falsafasiga
zid ravishda Milton Fridmanning iqtisodiy yondashuvini monetarizmni targ ib
ʻ
qiluvchi Siyosatshunoslik markazi bilan kadrlar o‘rnini egalladi. 1974-yilda
muholifatchilar Britaniyaning kuchli ittifoqlari bilan ziddiyatlarni kuchaytirgan
17

holda Heath hukumati bilan mag lubiyatga uchradilar.ʻ Xitning mag lubiyatidan ʻ
keyin Margaret Tetcher uni partiyaning etakchiligi uchun chaqirdi.
U Heathning 119 ovozida 130 ovozni qo‘lga kiritdi va Tetcher ikkinchi ovoz
berishda mavqeini boy berdi. Denis Tetcher 1975-yilda nafaqaga chiqqan, uning
xotini siyosiy faoliyatini qo‘llab-quvvatlagan. Uning qizi Kerol qonunni o‘rganib
chiqdi, 1977-yilda Avstraliyada jurnalist bo‘ldi; uning o‘g li Mark Mark
ʻ
buxgalteriya o‘rgangan, lekin imtihonlarda ishtirok eta olmagan; u pleybogga
aylanib, avtomobil poygasini boshlagan. 1976-yilda Margaret Tetcherning Sovet
Ittifoqining dunyo hukmronligi uchun maqsadi haqidagi ogohlantirishi Sovetlar
tomonidan unga berilgan «Temir xonim» Margaretni qo‘lga kiritdi. Uning radikal
konservativ iqtisodiy g oyalari o‘sha yili, o‘sha yili «Tetcherism» nomini oldi.
ʻ
1979-yilda Tetcher Hamdo‘stlik mamlakatlariga immigratsiya masalasida o‘z
madaniyatiga tahdid sifatida qaradi. Uning to‘g ridan-to‘g ri va qarama-
ʻ ʻ
qarshilikdagi siyosati uchun yanada ko‘proq tanilgan edi.
18

II BOB. MAR GARET TETCHERNING SIYOSIY FAOLIYATI
Margaret Tetcher 1979 yil 4-may kuni Buyuk Britaniyaning Bosh vaziri
bo‘ldi. U nafaqat Buyuk Britaniyaning birinchi ayol bosh vaziri, Evropaning
birinchi ayol bosh vaziri edi. U o‘zining radikal o‘ng iqtisodiy siyosatini,
«Tetcherism» ni, shuningdek, uning qarama-qarshilik uslubini va shaxsiy
qiziqishlarini keltirdi. Vaqt o‘tishi bilan u eri uchun nonushta va kechki ovqatni
tayyorlashni davom ettirdi va hatto xaridlar uchun xarid qilishni davom ettirdi. U
maoshining bir qismini rad etdi. Uning siyosiy platformasi hukumat va davlat
xarajatlarini cheklash, bozordagi kuchlarni iqtisodiyotni boshqarishga imkon
berish edi. U monetarist, Milton Fridmanning iqtisodiy nazariyalarining izdoshi
bo‘lib, u Britaniyadagi sotsializmni yo‘q qilish vazifasini ko‘rgan. Shuningdek, u
soliq va davlat xarajatlarini qisqartirish va sanoatni tartibga solishni qo‘llab-
quvvatladi. U Britaniyaning ko‘plab davlatga tegishli sohalarini xususiylashtirish
va boshqalarga hukumat subsidiyalarini bekor qilishni rejalashtirgan. U,
qonunchilikni, Yevropa davlatlaridan tashqari, kasaba uyushmasini jiddiy cheklash
va tariflarni bekor qilishni xohladi. U jahon iqtisodiy inqirozi ortida xizmat qildi;
uning nuqtai nazari bo‘yicha siyosatining natijasi jiddiy iqtisodiy to‘siq bo‘ldi.
Bankrotlik va ipoteka hacizlerinin ortishi, ishsizlikning ortishi va sanoat ishlab
chiqarish sezilarli darajada tushib ketgan. Shimoliy Irlandiyaning atrofida
terrorizm davom etdi. 1980-yildagi po‘lat ishchilarning ish tashlashi iqtisodni
yanada pasaytirdi. Tetcher Buyuk Britaniyani Yevropa valyuta tizimiga a’zo
bo‘lishiga ruxsat bermadi. Shimoliy dengizning sharsimon neftga oid tushumlari
iqtisodiy ta’sirlarni kamaytirishga yordam berdi. 1981-yilda Buyuk Britaniyada
1931-yildan buyon eng yuqori darajadagi ishsizlik kuzatildi: 3,1-3,5 million.
Birinchidan, ijtimoiy nafaqa to‘lovlarining o‘sishi Tetcherning rejalashtirganidek
soliqlarni qisqartirishiga imkon bermadi. Ba’zi shaharlarda tartibsizliklar bo‘lgan.
1981-yilda Brixton g alayonlarida politsiya xatti-harakati yuzaga kelib, xalqniʻ
yana polarizatsiya qildi. 1982-yilda milliylashtirilayotgan sanoatlar qarz olishga
majbur bo‘ldi, shuning uchun narxlar ko‘tarildi.
19

Margaret Tetcherning mashhurligi juda past edi. Hatto o‘z partiyasi ichida
ham uning mashhurligi pasayib ketdi. 1981-yilda u o‘zining yanada radikal
doiralari bilan ko‘proq An’anaviy konservativlarni almashtira boshladi. U
AQShning yangi prezidenti Ronald Reagan bilan yaqin munosabatlarni rivojlana
boshladi, uning boshqaruvi ko‘plab bir xil iqtisodiy siyosatni qo‘llab-quvvatladi.
Keyinchalik, 1982-yilda Argentina Falkland orollarini bosib oldi , ehtimol
Tetcherda harbiy keskinliklar ta’sirini kuchaytirdi. Margaret Tetcher 8 ming nafar
askarni Argentinaliklar bilan ko‘proq jang qilish uchun yubordi; uning Falklandlar
urushidagi g alabasi uni mashhurlikka qaytardi.ʻ Matbuot, avtomobil poygasida
Tetcherning o‘g li Markning yo‘qolib ketganini ko‘rdi. U va uning ekipaji to‘rt
ʻ
kundan keyin sezilarli darajada aniqlangan. Roberts mahalliy konservatorlar
assotsiatsiyasiga qo‘shildi va partiya konferentsiyasida qatnashdi Llandudno, Uels,
1948-yilda, Universitet bitiruvchilari konservativ uyushmasi vakili sifatida. Ayni
paytda, u yuqori darajadagi filialga aylandi Vermin klubi, tomonidan qilingan
kamsituvchi izohga javoban tashkil etilgan bir guruh asosiy konservatorlar Aneurin
Bevan. Uning Oksforddagi do‘stlaridan biri ham Kafedraning do‘sti edi Dartford
In konservativ uyushmasi Kent nomzodlarni qidirayotganlar. Assotsiatsiya
rasmiylari undan juda ta’sirlanib, partiyaning tasdiqlangan ro‘yxatida bo‘lmasa-da,
ariza berishlarini so‘radilar; u 1950 yil yanvar oyida tanlangan (24 yoshda) va
tasdiqlangan ro‘yxatga qo‘shildi.1949 yil fevral oyida Dartford uchun konservativ
nomzod sifatida rasmiy qabul qilinganidan keyin kechki ovqatda u ajralish bilan
uchrashdi Denis Tetcher, muvaffaqiyatli va boy biznesmen, uni Essex poezdiga
olib bordi. Birinchi uchrashuvdan so‘ng u Murielga uni «juda jozibali jonzot emas
- juda tutashgan, ammo juda yoqimli» deb ta’riflagan. Saylovga tayyorgarlik
paytida Roberts Dartfordga ko‘chib o‘tdi, u erda u tadqiqotchi kimyogar sifatida
ishlash bilan o‘zini qo‘llab-quvvatladi . Hammersmith-da, rivojlanayotgan
jamoaning bir qismi emulsifikatorlar uchun Muzqaymoq. U turmushga chiqdi
Ueslining cherkovi va uning bolalari u erda suvga cho‘mishdi, lekin u va eri
qatnashishni boshladi Angliya cherkovi xizmatlari va keyinchalik ularga aylanadi.
O‘qish davridayoq u siyosiy faol hayotni boshlab, universitetdagi Konservativlar
20

Assotsiatsiyaning birinchi ayol prezidentiga aylandi. Tetcher birinchi marta 1950-
yilda parlamentga o‘z nomzodini qo‘ygan, ammo mahalliy Konservatorlar
ovozining 50 foizdan yuqori qismini to‘plaganiga qaramay, muvaffaqiyatsizlikka
uchragan. 1959-yilda London shimolidagi Finchley tumaniningg konservativ
oqimidan joy egallab, Jamoatchilik palatasiga kirdi. U partiya ichida barqaror
ko‘tarilib, Pensiya va milliy sug urta vazirligida parlament kotibi, muxolifatningʻ
ta’lim bo‘yicha bosh vakili, ta’lim va fan bo‘yicha davlat kotibi lavozimlarida
ishlagan. Birinchi jahon urushi Buyuk Britaniyaning hukmron doiralariga katta
siyosiy g a laba va obro‘ olib keldi, mustamlaka imperiyasi yanada ken gaydi,
ʻ
katta reparatsiya olindi. Ammo bu g alaba Buyuk Brita niya uchun juda qimmatga
ʻ
tushdi. Urushdan oldin kreditor (qarz beruvchi) bo‘l gan Buyuk Britaniya
AQSHdan va o‘z domi nionlaridan qarzdor bo‘lib qoldi. Iqti sodiy o‘sish sur’atlari
juda past bo‘lib, inqiroz va turg unlik odatiy holga aylandi. Ish tashlash harakati
ʻ
jiddiy tus oldi. Ishchilar ish haqining oshiri lishi va ish kunining qis qartirilishini
talab qildilar. Shun day sharoitda shaxtyorlar ish ha qining kamaytirilishi Buyuk
Bri taniya tarixidagi eng katta ijti moiy mojarolardan biri - 1926-yil mayda
ishchilarning umumiy ish tashlashini keltirib chiqardi. Jahon iqtisodiy inqirozi Bu
yuk Britaniya iqtisodiyotiga ju da katta ta’sir qilmadi. 1934-yildan bosh lab
mamlakat inqirozdan chiqa boshladi. 1937-yili Buyuk Brita niya sanoatning asosiy
sohalari bo‘yicha jahon iqti sodiy inqirozi dan oldingi ko‘rsatkichlarga yetib oldi.
Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishning o‘sishi, asosan, uy-joy qurili shining
keskin oshishi va sanoatning avtomobilsozlik, samo lyotsozlik, dvigatellar va
radioap para tu ralar ishlab chiqarish kabi yangi sohalari o‘sishi hisobiga yuz berdi.
Buyuk Britaniya iqtisodining tiklanishida harbiy sanoatning ja dal rivojlanishi ham
katta rol o‘ynadi. uyuk Britaniyada uzoq yillar konservatorlar va liberal lar davlatni
boshqarib, parlament saylovlari natijasida bir-birini almashtirib keldilar. Bu ikki
partiyali siyosiy tizim ja miyatda barqarorlikni saqlab turdi. Mamlakatdagi
murakkab siyosiy va iqti sodiy holatda, keng mehnatkash omma ongida yuz bergan
o‘zgarishlar natijasida 1918 - 1924-yillari An’anaviy ikki partiyali tizim jiddiy
inqirozni bo shidan kechirdi.
21

Shu sababli 1920-yil lar boshida leyboristlar Buyuk Brita niya siyosiy
tizimida ikkinchi partiya sifatida o‘rnashib oldi. Ular 1924-yil yanvarda Buyuk
Britaniya tarixida birinchi marta hukumatni boshqardi. Jamoa palatasida ko‘pchilik
o‘ringa ega bo‘lmagan bu partiya ham bir-yildan kamroq hokimiyatda turdi, ammo
ishsizlar va pensionerlar ahvolini yaxshilash borasida bir qator tadbir larni amalga
oshirdi. 1937 - 1940-yillari huku matni konservatorlar yetakchisi Nevill Chember
len boshqardi. 1938-yili Myunxen keli shuvi ning imzola nishi natija sida Nevill
Chem berlen 1940-yili hukumat boshlig i lavozimidan iste’foga chiqishga majburʻ
bo‘ldi. Hukumatni XX asr Buyuk Britaniya tarixida juda katta rol o‘ynagan
siyosatchi Uins ton Cherchill boshqardi. Buyuk Britaniyaning hukmron doiralari
mustam lakalardagi milliy-ozodlik harakat larini qurol kuchi bilan shafqatsiz
bostirdi. 1919-yili Hindistonning Armitsar shahrida ingliz qo‘shinlari tinch
namoyishchilarni o‘qqa tutdi. Misrda inglizlarga qarshi qo‘zg olonni bostirish maq
ʻ
sadida jazo operatsiyasi o‘tka zildi. Shunga qaramasdan, 1922-yili inglizlar
Misrning musta qilligini tan olishga, Buyuk Brita niya Afg oniston va Eronning
ʻ
tashqi va ichki siyosatini nazorat qilish dan ham voz kechishga majbur bo‘ldi.
Nihoyat, irlandlar ning ozodlik uchun olib borgan yuz yillik kurashi muvaffaqiyatli
ya kunlandi. 1921-yil dekabrda Buyuk Britaniya dominion huquqiga ega bo‘lgan
«Ozod Irlandiya davlatini» tan oldi. Bu davrda Buyuk Britaniya bilan uning
dominionlari - Kanada, Avs tra liya, Janubiy Afrika Ittifoqi, Yangi Zelandiya
o‘rtasidagi munosabatlarni 1931-yili qabul qi lingan Vestminster statuti deb
nomlangan hujjat belgilab berdi. Statutga ko‘ra o‘z ichki musta qilligiga ega
bo‘lgan dominionlar bilan metropoliya bir ga likda Britaniya Millatlar
Hamdo‘stligi nomli ittifoqni tashkil qildi. 1930-yillarda o‘zining iqtisodiy, harbiy
va ijti moiy yutuqlarini namoyish qi la yotgan Germa niyadan qo‘rqish hissi Buyuk
Britaniya siyosatini belgilab berdi. Buyuk Britaniyada, umu man Yevropaning
boshqa davlatlarida ham fa shizm dan qo‘r qish hissi bo‘lajak urushda
fashistlarning kuchlari Sovet It ti fo qiga qarshi qaratiladi, degan umid bilan
qo‘shilib ketgan edi. Shu umid tufayli ular fashist- 15 larning tajovuzkor siyosatiga
faol qarshilik ko‘rsat madi.
22

Bu siyosat tarixda «tajovuzkorga yon berish» siyo sati nomini ol di. Buyuk
Britaniyada bu siyosat 1937-yili hokimiyatga kelgan bosh vazir Nevill Chemberlen
nomi bilan bog liq. Boshlanishi mu qar rar bo‘lib qolgan urushni sharqqa qarabʻ
yo‘naltirish maq sadida Nevill Chemberlen Adolf Gitler, Benito Mus so lini va
Eduard Dalade bilan birga lik da 1938-yili Myun xen kelishu vini imzoladi. Ke
lishuv natijasida Chexo slo vakiyaning, aso san, ne mis milla tiga man sub aholi ya
shaydigan Sudet viloyati Ger maniyaga beril di. Am mo Ger maniya bu bi lan chek
lanmadi. U 1939-yil 1-sen tabrda Pol shaga bostirib kirdi va Ikkin chi jahon
urushini boshlab berdi. 3-sentabr kuni Polsha ning ittifoqchisi bo‘lgan Buyuk
Britaniya Germaniyaga qarshi urush e’lon qildi va shu tariqa bosh lanib ketgan
Ikkinchi jahon urushiga qo‘shildi.
Edvard Xit partiyasining a’zosi sifatida faoliyat olib borgan paytida, u
ko‘pchilikning noroziligiga sabab bo‘lgan maktab o‘quvchilarini bepul sut bilan
ta’minlash dasturini bekor qildi. Shuningdek, 1960 yillarda Leyboristlar (Mehnat
partiyasi) tomonidan ishchilar sinfi bolalari munosib ta’lim olishlari uchun joriy
etilgan keng qamrovli maktablarni yaratdi.1974-yilda Xit ketma-ket ikkita
saylovda mag lub bo‘lganidan so‘ng, Tetcher, partiya iyerarxiyasining past
ʻ
bo‘g inida bo‘lishiga qaramay, partiya rahbarligiga da’vo qilishga munosib yagona
ʻ
vazirga aylandi. Konservativ o‘ng qanotning qo‘llab-quvvatlashi bilan u 1975 yil
fevral oyida rahbar etib saylandi va shu tariqa Britaniya qiyofasini o‘zgartiradigan
15 yillik yuksalish davri boshlandi. etcherning hokimiyat tepasiga kelishi dastlab
mamlakat iqtisodiyotida o‘z aksini topdi. Kuchsiz iqtisodiyot sharoitida u ba’zi
hukumat tartiblarini bekor qildi, korxonalarga subsidiyalar berishni qisqartirdi yoki
butunlay to‘xtatdi. Buning ortidan ishlab chiqarish sanoatini ko‘plab samarasiz,
shu bilan bir qatorda, ayrim aybsiz korxonalardan tozaladi. Natijada 1979-yilda 1,3
million nafarni tashkil etgan ishsizlar soni ikki oy ichida ikki baravarga ortdi. Shu
bilan birga, inflyatsiya 14 oy ichida ikki baravarga o‘sib, 20 foizdan oshib ketdi,
ishlab chiqarish sanoati esa keskin pasaydi. Birinchi muddat tugagunga qadar
inflyatsiya pasayib, ishlab chiqarish hajmi oshgan bo‘lsa-da, ishsizlik o‘sishda
davom etdi va 1986-yilda ishsizlar soni 3 milliondan ko‘p edi.
23

Tetcher Konservatorlarni 1979 -yilda Jeyms Kallaganning Leyboristlar
partiyasi hukumati ostidagi oldingi qishda («norozilik qishi» deb ataladigan) bir
qator yirik ish tashlashlardan so‘ng hal qiluvchi saylov g alabasiga olib keldi .ʻ
Tetcher Konservativ partiyaning yangi g ayratli o‘ng qanotini (keyinchalik eski
ʻ
uslubdagi mo‘’tadil Tori yoki «Ho‘l»dan farqli o‘laroq, o‘zlarini «quritadi» deb
atagan) vakili bo‘lgan bosh vazir sifatida Tetcher shaxsning mustaqilligini himoya
qildi. davlat; davlatning iqtisodiyotga, jumladan, davlat korxonalarini
xususiylashtirish va davlat uy-joylarini sotishga ortiqcha aralashuviga chek qo‘yish
ijarachilarga; sog liqni saqlash, ta’lim va uy-joy kabi ijtimoiy xizmatlarga
ʻ
xarajatlarni qisqartirish; ning iqtisodiy ta’limotiga muvofiq pul chop etishdagi
cheklovlar monetarizm va kasaba uyushmalariga huquqiy cheklovlar.
Atama Tetcherizm nafaqat bu siyosatlarga, balki uning axloqiy dunyoqarashi va
shaxsiy uslubining ba’zi jihatlariga, jumladan, axloqiy absolyutizm, shafqatsiz
millatchilik , shaxs manfaatlarini g ayrat bilan
ʻ e’tiborga olish va siyosiy
maqsadlarga erishish uchun kurashuvchan, murosasiz yondashuvga ham tegishli
edi 6
. Buyuk Britaniya va Argentina o‘rtasidagi ziddiyat Janubiy Amerika davlati
armiyasi 1982 yil 2 aprelda Malvinas orollari hududiga bostirib kirgan va ertasi
kuni Janubiy Jorjiya bilan ham xuddi shunday qilgan. Argentinalik operatsiya bu
mamlakatni boshqargan Harbiy Xuntaning buyrug i bilan amalga oshirildi va
ʻ
Margaret Tetcher, avvaliga bu masalani diplomatik yo‘l bilan hal qilishga urinib
ko‘rgan bo‘lsa-da, 5-aprelda yuborilgan dengiz kuchlari bilan Britaniya
hududlarini himoya qilishga qaror qildi.Qarama-qarshilik 74 kun davom etdi va
Argentinaning taslim bo‘lishi bilan yakunlandi. Ikkala davlat ham bir-biriga qarshi
rasmiy urush e’lon qilmagan, ammo 1983-yildan 1989-yilgacha ikki xalq o‘rtasida
diplomatik munosabatlar buzilgan. O‘sha ziddiyat va Angliya o‘z hududlarini
himoya qilishdagi muvaffaqiyati (1841-yildan beri ingliz tojlari mustamlakasi
bo‘lgan) Tetcherning 1983 yilgi umumiy saylovlarda mashhurligini oshirdi va uni
ikkinchi marta Bosh vazir lavozimiga tayinladi.
6
Замятин. Л. М. Тэтчеризм // Международная жизнь. 1989. №6 - С.53 .
24

Margaret Tetcher hukumati uchun eng muhim choralardan biri kasaba
uyushmalarining Buyuk Britaniya iqtisodiyoti ustidan hokimiyatini kamaytirish
edi. Bosh vazir ushbu kuchni kamaytirishga qaratilgan choralar qatoriga
ittifoqchilarning ish tashlashlarini taqiqlash, ya’ni uning ittifoqi uning iltimosiga
binoan boshqa birlashmaning noroziligiga qo‘shilishi kerak edi.Majburiyat,
shuningdek, iqtisodiy sohadagi faoliyatni to‘xtatib qo‘yishdan oldin kasaba
uyushma a’zolarini so‘roq qilish uchun ham qo‘yilgan.Tetcher hukumati 1984-
1985 yillarda konchilarning eng kuchli ish tashlashini uyushtirdi. 20 shtat konlari
yopilishi to‘g risida e’lon qilingandan so‘ng, kasaba uyushma rahbari Artur Skargilʻ
konchilar kasaba uyushmasini o‘rtasida maslahatlashmasdan ish tashlashga majbur
qildi. kasaba uyushma a’zolari. U ketma-ket uch marta (1982-yilda ikki marotaba
va 1983-yilda bir marta) milliy ish tashlash e’lon qilish uchun qonuniy ruxsat
olgan ichki maslahatlashuvni yo‘qotib, norozilik namoyishini boshladi. Shuning
uchun uni Oliy Adliya sudi noqonuniy deb topdi. Tetcher, tashqi dushmanlarga
qaraganda ichki dushmanlar ancha xavfli va zararli ekanligini e’lon qildi, bu uning
mamlakatidagi o‘ta chap tomonga ishora qildi. Konchilar norozilik
namoyishlaridan hech qanday talablarini olmasdan chiqib ketishlari kerak edi.
Margaret Tetcher hukumati davrida bir nechta davlat kompaniyalari
xususiylashtirildi. Ikkinchi prezidentlik davrida bu Buyuk Britaniya bosh
vazirining kun tartibida eng katta rol o‘ynagan choralardan biri edi.Xususiy bo‘lib
qolgan ko‘plab sanoat tarmoqlari o‘z mahsuldorligini oshirdi, ammo tarmoqlar
ichida raqobat kuchaygan holatlar unchalik ko‘p bo‘lmagan. Garchi davlat
xizmatlarining aksariyati xususiylashtirilgan bo‘lsa-da, Tetcher Poezd xizmatining
davlat sanoatining bir qismi bo‘lishni to‘xtatishiga qarshi edi. Ushbu tarmoqlarning
sotilishi tufayli konservativ hukumat milliy ma’muriyat uchun mo‘l-ko‘l mablag
to‘plashga muvaffaq bo‘ldi. Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiyaning etakchisi
sifatida ikkinchi muddatida Margaret Tetcher terakt qurboni bo‘ldi.U Braytonda
partiya konferentsiyasiga tayyorgarlik ko‘rayotgan edi va bomba portlatilgan.
25

III BOB. TETCHERNING SIYOSATDAN KETISHI
Margaret Tetcher hukumati tarixan AQSh prezidenti Ronald Reygan
hukumatiga to‘g ri keldi. Ikkalasi ham yaqin ittifoqchilar edi va o‘zlariningʻ
iqtisodiy va siyosiy qarashlari bilan o‘rtoqlashdilar, ayniqsa Sovet Ittifoqiga
nisbatan. 1985-yilda Mixail Gorbachyov hokimiyat tepasiga kelguniga qadar
Buyuk Britaniya Sovetlar bilan yaqinlashmagan edi. Tetcherning diplomatik
aralashuvi tufayli Sovet Ittifoqining tugashiga olib borgan yo‘lning 1990 yillarga
qadar ma’lum bo‘lgan qismi barpo etilishi mumkin edi.Garchi Margaret Tetcher
1989-yilda Konservativ partiyaning ichki saylovlarida ko‘pchilik ovoz bilan
g alaba qozongan bo‘lsa-da, o‘z safidagi norozilik kuchayishda davom etdi. Uning
ʻ
kansleri Nayjel Louson o‘sha yilning oxirida iste’foga chiqdi va Tetcherning
obro‘si tushib ketdi.Norozilikning asosiy sababi Hukumat tomonidan amalga
oshirilgan soliq islohoti edi Jamiyat to‘lovi (bu so‘rovnoma solig i edi), unda
ʻ
barcha fuqarolar daromad darajasidan qat’i nazar asosiy soliqni to‘lashga
mo‘ljallangan. Bu shunday edi Jamiyat to‘lovi yoki «ovoz berish solig i 1990-yilda
ʻ
Tetcher hukumati tomonidan ilgari surilgan chora-tadbirga qarshi norozilik
bildirish uchun ko‘chalarga chiqqan aholi orasida katta umumiy notinchlik paydo
bo‘ldi.Maykl Xeseltin 1990-yilda Tetcherning partiyadagi yetakchiligiga qarshi
chiqdi va garchi u g alaba qozongan bo‘lsa ham, uning etakchisi sifatida tasdiqlash
ʻ
uchun talab qilingan minimal 15% emas. U ikkinchi bosqichga o‘tishni
rejalashtirgan edi, ammo uning ichki ittifoqchilari uni tashlab ketishdi va u
iste’foga chiqishga qaror qildi.Partiya frontini tark etib, u hukumatni Jon Major
qo‘liga topshirdi, u Tetcher tomonidan qo‘llab-quvvatlanib, Xeseltinga qarshi
ikkinchi bosqichda Konservativ partiyaning rahbarligi uchun kurashda o‘z o‘rnida
turib g olib bo‘ldi.Uning birinchi muddatining asosiy ta’siri iqtisodiy edi. Zaif
ʻ
iqtisodiyotni meros qilib olgan holda, u ba’zi hukumat qoidalarini va korxonalarga
subsidiyalarni qisqartirdi yoki bekor qildi, shu bilan ishlab chiqarish sanoatini
ko‘plab samarasiz, lekin ayni paytda ba’zi bir aybsiz firmalardan tozaladi.Natijada
1979-yildagi 1,3 million kishidan ikki yil o‘tib bu ko‘rsatkich ikki baravar ko‘p
26

bo‘lgan ishsizlikning keskin o‘sishi bo‘ldi. Shu bilan birga, inflyatsiya bor-yo‘g iʻ
14 oy ichida ikki baravar oshib, 20 foizdan oshdi, ishlab chiqarish sanoati keskin
pasaydi. Birinchi muddat tugagunga qadar inflyatsiya pasayib, ishlab chiqarish
ko‘paygan bo‘lsa-da, ishsizlik o‘sishda davom etdi va 1986-yilda uch milliondan
oshdi. Birinchi muddat tugagandan so‘ng, Folklend orollari uchun kechgan
urushdagi g alaba uning yana hokimiyatda qolishiga zamin yaratdi. Bu omma
ʻ
orasidagi kayfiyatni yaxshiladi va Tetcher ikkinchi muddatga bosh vazir bo‘lib
saylandi.Bu davrda mashhur siyosatning natijalari tobora ko‘proq sezilib bordi: u
inflyatsiyani pasaytirishga, xorijiy investitsiyalar oqimini oshirishga va
korxonalarni modernizatsiya qilishga muvaffaq bo‘ldi. Tetcher ish tashlashlarga
qarshi keskin kurash olib bordi, kasaba uyushmalari sonini qisqartirdi va ularning
mamlakat siyosiy hayotiga ta’sirini pasaytirdi 7
.Ijobiy o‘zgarishlar «Temir
xonim»ga uchinchi muddatga o‘z lavozimida qolish imkonini berdi. Bu davrga
kelib ishsizlik ham pasaya boshladi, biroq jamiyatda hamon uning siyosatiga
nisbatan salbiy munosabat hukm surardi. Shunga qaramay, Margaret deyarli 12 yil
davomida bosh vazirlik lavozimini saqlab qoldi.Tetcher aerokosmik, televideniye
va radio, gaz va elektr energiyasi, suv, davlat aviakompaniyasi va British Steelni o‘z
ichiga olgan davlat sanoati va davlat xizmatlarini xususiylashtirish bo‘yicha ulkan
dasturni amalga oshirishga kirishdi . 1980-yillarning oxiriga kelib, yakka tartibdagi
aktsiyadorlar soni uch baravar ko‘paydi va hukumat o‘z ijarachilariga davlat mulki
bo‘lgan 1,5 million uy-joy sotdi. ashqi siyosatda esa Tetcher Foklend orollari
uchun Argentina bilan urush boshlaydi. 1982-yil aprel oyida Argentina qo‘shini
Foklend orollariga tushiriladi va orol Argentina qo‘liga o‘tadi. Bu orol uzoq
vaqtdan beri Buyuk Britaniya va Argentina o‘rtasida mojaroga sabab bo‘lib
kelayotgandi. Orol juda ko‘p yillar Buyuk Britaniya mulki bo‘lgan bo‘lsa-da,
Argentina sohilida joylashgandi. Tetcher darhol javob chorasini ko‘radi va
Foklendga Britaniya qo‘shinini yuboradi. 2-may kuni ingliz suvosti kemasi
Argentina krayserini cho‘ktirib yuboradi. Natijada uch yuzdan ortiq odam halok
bo‘ladi.
7
М. Тэтчер в "Известиях" // Известия. 23 июля 1993-С.1
27

Oy oxirida ingliz qo‘shini orol poytaxti Port-Stenlini egallaydi va iyunda
Argentina mag lubiyatini tan oladi. Foklend Buyuk Britaniya tarkibida qoladi, buʻ
g alaba Tetcherning nufuzi yanada
ʻ ortadi . Urushdagi g alaba va iqtisodiy o‘sish ʻ
Tetcherning ikkinchi muddatga saylanishiga sabab bo‘ladi. Kasaba uyushmalari
bilan kurash davom etadi, Tetcher hukumati konchilarning bir yillik ish tashlashiga
javoban hech qanday yon berish amalga oshirmaydi. Shuningdek, Tetcher o‘zining
asosiy islohotlaridan birini amalga oshirib, British Telecom, British Gas, British
Airways, Rolls-Royce va boshqa bir qator yirik davlat korxonalarini
xususiylashtiradi.1984-yili oktabr oyida Brayton shahridagi konservatorlar
konferensiyasiga kelgan Margaret Tetcher hayotiga suiqasd uyushtiriladi. Irland
ayirmachilari tomonidan o‘rnatilgan bomba portlatilishi oqibatida bir necha kishi
jarohatlanadi, ammo Tetcher portlashdan hech qanday zarar ko‘rmaydi. Aksincha
Tetcher qo‘rqmasdan konferensiyani davom ettirishni talab qilib turib oladi va
ertasi kuni nutq so‘zlaydi.AQSh prezidenti bilan yaqin munosabatlar o‘rnatgan
Tetcher, Yevropa ittifoqi rahbarlari bilan murakkab diplomatik aloqalarga ega edi.
Chunki Tetcher Yevropa Ittifoqi loyihasini siyosiy tuzilma emas, balki erkin savdo
zonasi bo‘lishi kerak deb hisoblardi.1984-yilda Tetcher SSSR yetakchisi Mixail
Gorbachyov bilan uchrashadi. Shu yili u Xitoy hukumati bilan Gonkong kelajagi
to‘g risida shartnoma imzolaydi. AQShning Liviyaga hujumini qo‘llab-
ʻ
quvvatlagan Tetcher Amerika kuchlariga hujumlarni amalga oshirish uchun
Britaniya bazalaridan foydalanishga ruxsat beradi .1987-yilgi saylovlarda uchinchi
marta g alaba qozongan Tetcher butun mamlakat bo‘ylab standart o‘quv dasturini
ʻ
joriy etishga va mamlakatning ijtimoiylashtirilgan tibbiyot tizimiga o‘zgartirish
kiritishga intiladi. Biroq uning “so‘rov solig i”(soliq to‘lamaganlarning saylov
ʻ
huquqidan mahrum etilishi sabab shunday nomlangan) deb nomlangan mahalliy
soliqni joriy qilishga urinishi ko‘cha noroziliklari va ko‘pchilik tarafdorlarining
undan yuz o‘girishiga olib keladi. Partiya ichida ham kelishmovchiliklar kelib
chiqadi. Sobiq Mudofaa vaziri Maykl Hezeltayn Yevropa Ittifoqi haqidagi turlicha
qarashlar sabab partiya rahbarligi uchun Tetcher bilan kurash boshlaydi.
28

Tetcher partiya rahbarligi saylovining birinchi bosqichida kichik farq bilan
g alaba qozonadi. Biroq Vazirlar kabinetidagi hamkasblari undan iste’fogaʻ
chiqishni so‘raydi. 1990-yil 28-noyabrda Margaret Tetcher Buyuk Britaniya bosh
vaziri lavozimidan muddatidan avval iste’foga chiqadi. Buning evaziga u o‘z
o‘rnini Hezeltaynga emas, balki yaqin hamkasbi Jon Meyjorga qoldiradi 8
.
Tetcher 1992-yilga qadar Lordlar palatasida qoladi. U dunyo yetakchilaridan
biri hamda siyosatdagi kashshof ayol sifatida boshidan kechirganlari haqida
“Dauning-strit yillari” va “Hokimiyatga yo‘l” kitoblarini yozadi. Shuningdek,
2002-yilda uning xalqaro siyosat haqidagi fikrlari bayon qilingan “Statecraft”
(“Davlat boshqaruvi”) kitobi ham nashr qilinadi.2000-yillar boshida Margaret
Tetcher bir nechta judolikni boshdan kechiradi. Uning ellik yillik turmush o‘rtog i
ʻ
Denis Tetcher vafot etadi. Biroz o‘tib esa eski do‘sti va ittifoqchisi Ronald Reygan
bilan xayrlashadi. urmush o‘rtog i vafotidan keyin Margaret Tetcher boshqa oila
ʻ
qurishni istamadi.Tetcherga demensiya tashhisi qo‘yildi. Jarrohlik amaliyotidan
so‘ng uning ahvoli yanada yomonlashib, qayta tiklanmadi.2007-yili Buyuk
Britaniya parlamentining quyi palatasi hisoblanuvchi Jamoalar palatasida Margaret
Tetcherning haykali o‘rnatiladi. keyingi yillarda insult tufayli xotira muammolari
bilan kurashgan Tetcher siyosat va mediadan uzoqda yuradi. 2013-yil 8-aprelda
XX Margaret Tetcher dafn marosimini hayoti davomida rejalashtirgandi. Uning
vasiyatiga ko‘ra, tanasi kuydirilib, kuli Chelsida, erining qabri yoniga qo‘yildi.
Sobiq bosh vazirning ikki nafar egizak farzandi Mark va Kerol Tetcher bor.
Asrdagi eng ko‘zga ko‘ringan siyosiy arboblardan biri bo‘lgan Margaret Tetcher
vafot etadi. Uning hayoti haqida Meril Stripning “Temir xonim” filmi sur’atga
olingan.
8
Перегрудов С. П. Маргарэт Тэтчер. // Вопросы истории 1988. №10 С.66.
29

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, dunyodagi ko plab siyosatchilarning fikriga ko ra, uʻ ʻ
bu aforizmning to g riligining jonli dalilidir. Tetcher hukumatni mamlakat og ir
ʻ ʻ ʻ
ahvolda, falokat yoqasida turgan paytda boshqargan. «Tetcherizm» uning
merosidir. U o zining «xalq kapitalizmi»ga tamoyillari va falsafiy yondashuvini
ʻ
tavsiflaydi. U o zining «Tetcherist» falsafasini qat’iyatli, ammo amalda qo llash
ʻ ʻ
mumkin bo lgan strategiya orqali amalga oshirdi. Tetcher British
ʻ
Telecommunications, British Airways, Rolls-Royce va boshqa milliylashtirilgan
korxonalarning 30 milliard dollarlik aktsiyalarini xususiy shaxslarga sotdi, keyin u
hukumatni biznesdan chiqarish uchun katta miqdorda energiya berdi va ko plab
ʻ
ishchilarni o z uylariga qaytardi. Uning hukumati saksoninchi yillarning o rtalarida
ʻ ʻ
aholiga bir milliondan ortiq jamoat binolarini sotishga qaror qildi, bu bilan
Angliyadagi uy egalarining umumiy sonini 52 foizdan 66 foizga ko tardi (1988
ʻ
yilda amerikaliklarning atigi 63,9 foizi uyga ega edi). Tetcher inflyatsiyani qattiq
nazorat ostiga oldi, kasaba uyushmalarining vakolatlarini keskin qisqartirdi va
iqtisodiy o sishni o n yil avvalgidan yuqori darajaga ko tardi. Tetcher Mixail
ʻ ʻ ʻ
Gorbachyov va Ronaldning do stlari va ittifoqchilariga aylandi.Reygan. U davlat
ʻ
boshqaruvida har qanday boshqa hokimiyat vakili bilan raqobatlasha oladigan
dunyoga mashhur ayolga aylandi. Tetcher 1990 yilda o z lavozimini tark etdi, u
ʻ
umumjahon hurmati bilan o ralgan va u bunga loyiq edi. U o zining titanik sa’y-
ʻ ʻ
harakatlari va mehnatga munosib munosabati, buzilmas halolligi, shuhratparastlik
ruhi va ajoyib notiqlik sovg asi tufayli dunyodagi eng qudratli kuchga ega bo lgan
ʻ ʻ
ayolga aylandi. Muvaffaqiyatining kelib chiqishi haqida so rashganda, u otasiga
ʻ
minnatdorchilik bildirdi. 1979-yilda u lavozimga kirishganida: «Men qo limdan
ʻ
kelgan va ega bo lgan hamma narsa uchun men faqat otamga qarzdorman. U
ʻ
menga biror narsaga ishonishdan oldin, uni yaxshi tushunish kerakligini o rgatgan.
ʻ
Keyin undan dadil foydalanasiz. Va qanday baxtsiz hodisalarga duch kelsangiz
ham, ular bilan murosaga kelishingiz shart emas.Otasining doimiy g amxo rligi,
ʻ ʻ
o n besh yillik faqat qizlar uchun ta’lim muassasalarida o qigan ibrat namunalari
ʻ ʻ
30

Tetcherning qalbiga o zining qiyofasi singdirilgan va keyinchalik haqiqatda hamʻ
o z tasdig ini topgan. U hech qachon maktabda erkaklar bilan raqobatlashmagan
ʻ ʻ
va muvaffaqiyatning zaruriy sharti sifatida erkaklarning roziligini izlash uning
xayoliga ham kelmagan.1979-yilgi saylov kampaniyasi davomida Tetcher
inflyatsiyani pasaytirish, kasaba uyushmalari vakolatlarini cheklash, yangi sanoat
va savdoni yaratish, farovonlikni tiklash va Angliyada ijtimoiy ta’minot tizimini
tubdan o zgartirishga va’da berdi «farovonlik» davlatni yo q qilish. U barcha
ʻ ʻ
va’dalarini bajarib, maqsadiga nafislik va yorqinlik bilan erishdi. O ylashingiz
ʻ
mumkinki, Angliya bu oddiy, ammo kuchli va irodali ayolga ega bo lgan, u yuksak
ʻ
orzularga ega bo lgan va hech qachon uni amalga oshirishga hech narsa yoki hech
ʻ
kim to sqinlik qilmaydi. Margaret Tetcher ijodkor sifatida dunyoni yaxshi tomonga
ʻ
o zgartirdi.
ʻ
Buyuk Britaniya bosh vaziri Margaret Tetchirning vafot etganiga yaqinda ikki
yil to‘ladi. Garchi u bu yorug olamni tark etgan bo‘lsada, uning amalga oshirgan
ʻ
ishlari va fikr-mulohazalari tarix zarvaraqalaridan joy olib ulgurdi. Uning
tajribasidan foydalanish hamon davom etmoqda.Márgaret Xílda Tétcher, baronessa
Tetcher - Buyuk Britaniya tarixidagi eng birinchi ayol bosh vazir bo‘lgan. Bundan
tashqari u bu lavozimda Britaniya bosh vazirlari ichida eng ko‘p faoliyat yuritgani
ham hisoblanadi - 11 yil. Bu kuchli xonim ushbu lavozimga uch marta saylangan
va so‘nggi muddatida o‘z ixtiyori bilan iste’foga chiqqan.Uning o‘tkir tili tufayli
Margaretga jurnalistlar ajoyib taxallus qo‘yishgan. U barcha narsani mukammal,
o‘z o‘rniga qo‘yib bajarardi. U haqiqatda “temir” edi, ammo o‘zining aytishicha, u
avvalo, ayol ana undan so‘ng esa siyosatchi.
31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Гаджиев. В.С. и др. Современный консерватизм. М., 1992.
2. Джин Ландрам. 13 женщин, которые изменили мир.- Ростов-на-Дону,
1997
3. Жизнь замечательных людей. Маргарэт Тэтчер. Минск. 1998.
4. Замятин. Л.М. Тэтчеризм // Международная жизнь. 1989. №6
5. М. Тэтчер в «Известиях» // Известия. 23 июля 1993.
6. Огдэн Крис. Мэгги. Интимный портрет женщины у власти // Иностранная
литература. 1991 №4
7. Перегрудов С.П. Маргарэт Тэтчер. // Вопросы истории 1988. №10
8. Попов В. И. Маргарэт Тэтчер: человек и политик (Взгляд советского
дипломата). М., 1991.
9. Попов В.И. Премьер. // Неделя 1990 №48
10. Kavanagh. D. Tetcherism and British Politics. Oxford. 1987.
11. Pim. F. The Politics of Concent. 1985.
12. Times.1989.May.4.
32

Купить

Похожие документы
Amir Temur va temuriylar davrida yer egaligi turlari. kurs ishi
XVI-XVII asrlarda Afrika
Amir Temur vafotidan so‘ng hokimiyat uchun kurash
XVI-XVII asrning birinchi yarmida Nidеrlandiya
Fransiyaning mustamlakachilik siyosati