• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 50.6KB
Покупки 2
Дата загрузки 31 Январь 2024
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Nozimbek G'aniyev

Дата регистрации 31 Январь 2024

2 Продаж

Markaziy bank pul muomalasini tartibga soluvchi organ sifatida

badallar yoki respublikaning u yoki bu xalqaro tashkilotga a'zoli- eidan kelib chiquvchi boshqa to’lovlar uchun ancha uzoq muddatli ]<reditlar berishga haqli. Qonunga muvofiq, Markaziy bank yuqorida aks ettirilgan hol- larda hukumatga moliyaviy yordam berishga haqli emas. Markaziy bankning hukumat bilan moliyaviy munosabatlarining qonun hujjatlari orqali chegaralanishi. albatta, uning monetar siyosatining samaradorligini ta'minlashga xizmat qiladi. Yuqoridagilardan xulosa qilib aytish mumkinki, Markaziy bankning mustaqilligi darajasi, uning hukumat organ!aridagi nu- fuzi hamda ilmiy asoslangan mustaqil pul-kredit siyosati mamlakat pul birligining barqarorligiga hizmat qiladi. Markaziy bank davlat organi sifatida iqtisodietning va butun bank tizimining barqarorligini ta’minlash uchun xizmat qiladi. 1.4. Markaziy bank emissiya, davlat banki sifatida Yuqoridagi bo'limda ta'kidlab o'tganimizkabi, odatda, dastlabki Markaziy banklar ham ma’lum bir maqsadda tashkil etilgan va ushbu maqsadga erishish uchun ularning aniq vazifalari belgilab berilgan. Bilamizki, dastlabki Markaziy banklarni tashkil etishdan maq- sad, mamlakatda pul emissiyasini markazlashtirishdan iborat boigan. Demak, muomaladagi pul massasini tartibga solish ehtiyoji vujudga kelgan va uni amalga oshiradigan davlat muassasasi zaru- riyati tug'ilgan. Tashkilot, korxona yoki muassasa kabi Markaziy bankning ham aniq maqsadi va vazifalari qonun hujjatlarida o’z aksini topadi. «0„zbekiston Respublikasi Markaziy banki to'g„risida»gi qonunning 3- moddasida 0„zbekiston Respublikasi Markaziy banki- - hukumat miqyosidagi tashkilotlarning hisob raqamlarini yuritadi; - davlat zayomlarini chiqarish, saqlash va ular bilan tegishli op- eratsiyalarni amalga oshiradi; - hukumatga kredit beradi; - davlatning oltin-valyuta va qimmatdor toshlardan iborat za- hirasini o’zida saqlaydi va boshqaradi; mamlakat miqyosida valyuta kursini o'rnatadi, foiz siyosatini yurgizadi va davlatning boshqa davlatlar oldidagi majburiyatlariga javob beradi. Ular bilan korrespondentlikmunosabatlarini o’rnatadi va olib boradi. Markaziy bankning davlat banki sifatidagi vazifasining muhim ko'rinishlaridan biri hukumatning tashqi qarzlarini to’lash jaray- onida namoyon bo’ladi. 1.5. Iqtisodiyotni modernizasiyalash sharoitida Markaziy bank monetar siyosatining asosiy yo’nalishlari Amaldagi qonun va qoldalarga muvofiq O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki moliyaviy yil boshlanishidan 30 kun old in kelgusi yil uchun o’zining pul-kredit va monetar siyosatining asosiy vunalishlarini ishlab chiqadi va bu haqda Oliy Majlisga axborot beradi. Bundan tashqari, monetar siyosat matbuotda z’lon qihnadi. Markaziy bankning pul-kredit va monetar siyosatining asosiy yunalishlari iqtisodiy konyunkturaning tahlili va istiqbol ko'rsat- kichlari. muomaladagi pul massasining iqtisodiy jihatdan asoslangan chegaralari, valyuta va foiz siyosatining asosiy yunalishlari hamda hukumat tomonidan keyingi yil uchun belgilangan makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning prognoz parametrlaridan kelib chiqqan holda tayvorlanadi. Qisqacha vulosa Markaziy banklar XVII - XVIII asrlarda Yevropaning rivojlan- I gan mamlakatlarida tashkil etildi. Markaziy banklarni tashkil etish-1| dan asosiy maqsad muomalaga pul birliklari chikari 1 ishini marka-1 zlashtirish va muomaladagi pul xajmini tartibga solishdan iborat edi. Markaziy bank tashkil etilishiga kadar kapitalizmning dast-I labki davrida mamlakatdagi tijorat banklarining barchasi muoma- ■ laga o’z banknotlarini chiqarish huquqiga ega edi. Banknot - bu ushbu bankning undagi ko’rsatilgan miqdordagi pulni real, haqiqiy 1 pulga xoxlagan paytda almashtirib berishi to'grisidagi majburi-1 yatidir. Shunday ekan, har bir bank o’zining zahirasidagi mavjud real, haqiqiy (oltin, kumush) miqdorigacha muomalaga pul belgi- I lari-banknotlar chiqarishi mumkin. Bunda muomalaga chiqarilgan j banknotlar banklarning oltin zahiralari bilan to’liq ta’minlangan 1 bo'lishi lozim, ya’ni muomaladagi banknotlar banklarning zahi- 1 ralaridagi haqiqiy, real pullarning muomaladagi “o’rinbosarlari”,H belgilari hisoblangan. Markaziy bankning maqomi, vazifalari, vakolatlari, tashkil etili- 1 shi va faoliyati tamiyillari mamlakatning qonunlari bilan belgilana- 1 di. 0„zbekiston Respublikasi Markaziy bankining huquqiy maqomi I ham 0„zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, O'zbekiston I Respublikasi Markaziy banki to’g„risidagi Qonun va boshqa qo- nunchilik hujjatlarida o’z aksini topgan. “0„zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida”gi qonun- j ning 3- moddasida 0„zbekiston Respublikasi Markaziy bankining maqsad va vazifalari bayon etilgan. Unga kura, Markaziy bankning bosh maqsadi - milliy valyutaning barqarorligini ta’minlashdan iborat. 1 Takrorlash uchun savollar 1. Markaziy banklarni tashkil etishdan maqsad nima? 2. Markaziy bank ustav kapitali shakllanishi mamlakatlar qo- nU nchiligiga muvofiq qanday? 3. O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankining ustav kapitali miqdori qancha? 4. Markaziy bank mustaqilligining ob’ektiv omillarini ayting. 5. Markaziy bank mustaqilligining sub’ektiv omillarini ayting. 6. Markaziy bankning bosh maqsadi nima? 7. Banklarning banki funksiyasi. 8. Markaziy bankning pul-kredit va monetar siyosatining asosiy yunalishlari ayting. 9. Davlatning banki funksiyasi. 10. Emission funksiya. Tayanch so’z va birikmalar Muvofiqlashtirish; maqom; shakl; tartibga solish; barqarorlashtirish; ustav kapitali; qonunchilik hujjatlari; davlat mablag'lari; yuridik shaxs; daromad; xarajat; hissadorlik; ob’ektiv o Monetar siyosatning asosiy yo’nalishlari samarali bo’lishini ta'minlash uchun, avvalambor, albatta o'tgan yillardagi mamlakat- dagi iqtisodiy kon’yunktura har tomonlama ehuqur tahlil qilinmogl zarur. Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar, yalpi ichki mahsulot- ning tarkibi, o'sish yoki kamayish dinamikasi, ularning sabablari o’rganiladi. Yalpi ichki mahsulotning qishlok xo’jaligidagi, sanoat, aholiga pullik xizmat ko'rsatish, investitsiya va qurilish sohalarida- gi 0 „zgarishlari va ularning sabablari tahlil qilinadi. Shu bilan birga, asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlardan hisoblangan inflyatsiya va narxlarning o’sish darajalari. tendensiyasi va sabablari to'lik o’rganiladi. Bizgama’lumki, hozirgi zamon iqtisodiy globallashuv sharoitida alohida olingan mamlakat iqtisodiyotini tashqi mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqalarisiz tasavvur etish qiyin. Shunday ekan, monetar siyosatning asosiy yunalishlarini aniqlashda mamlakatning boshqa davlatlar bilan iqtisodiy aloqalarining ko’lami. dinamikasi, tashqi savdo aylanmalari, to'lov va hisob-kitob balanslarining holati tahlili muhim ahamiyat kasb etadi. Shuni alohida ta’kidlash zarurki, kelgusi yilda samarali pul-kredit siyosatini amalga oshirishni belgilab olish uchun, o'tgan yildagi Markaziy bankning monetar siyosati, uning qaysi instrumentlaridan samaraliroq foydalanilganligi, yo'l qo'yilgan xato va kamchiliklar to „ liq talqin qilinmog'i va ulardan ijobiy foydalanmog' i tavsiya eti ladi. Bunda pul-kredit siyosatining bevosita vositalari bilan bir qatorda uning bilvosita vositalaridan foydalanish imkoniyatlari, o’tgan davrdagi monetarlashtirish darajasi tahmini va eng asosiysi pul bozorining holati, ya’ni foiz stavkasining dinamikasi va valyuta siyosati tahlili muhim ahamiyat kasb etadi. Darhaqiqat, pul-kredit, monetar siyosatning samarasi pirovard natijasida mamlakat pul birligining barqarorlik darajasi bilan bel- gilanadi. 3 Markaziy bankning ushbu vazifasi doirasidagi uchinchi yo’- nalish- asosan, ikki holatda namovon bo’ladi. Markaziy bank mamlakat hududida amalga oshiriladigan hisob-kitoblar shakllarini, ularni qo'llash tartibini va muddatini belgilab beradi. Xususan, Ne- j^js Federal banki to’g„risidagi qonunda Bundesbankning „„hisob- kitoblar tizimining banklar tomonidan mamlakatda va xorij bilan bo’lgan aloqalarda ijro etilishi to’g„risida g„amxo’rlik qilishi” belgilab qo’yilgan. Haddan ziyod katta miqdordagi zahiralarni tijorat banklari to- monidan saqlab turilishi xazina va tijorat veksellari kabi pul bo- zori vositalariga bo’lgan talabni qisqarishiga olib keladi. Shu bilan birga, to’lovning kechikishi yuqori inflyatsiya sharoitida kelib tushadigan pul mablag 1 lari real qiymatining pasayishiga, davlat va korxonalar tomonidan kreditga bo’lgan talabning kuchayishiga olib keladi. Bunday sharoitda qayta tuziladigan pul-kredit siyosatining amalga oshirilishi, shubhasiz. mablag'lar yetishmovchiligi natijasida ijro etilmagan to’lov topshiriqnomalarining to’planib qolishiga va korxonalaming o’zaro qarr'dorlik summalarining sezilarli dara- jad; j - o’sishiga olib keladi. 4. Mamlakat bank tizimining mo' tadil faoliyat ko’rsatishida Markaziy bankning qanday usullar yordamida va qay darajada tijorat banklari faoliyatini nazorat qilishi muhim ahamiyatga ega. Hozirgi kunga kelib banklar faoliyatini nazorat qilish rivojlan- gan xorijiy davlatlarda markaziy banklarning muhirn faoliyatiga aylandi. Faqat Buyuk Britaniya Markaziy bankigina nisbatan kech, ya'ni 1979 yilda rasman, qonuniy asosda banklar faoliyatini nazorat qilish huquqiga ega bo’ldi. Bundesbankning bu sohadagi o’ziga xos xususiyati shundan ibo- ratki. u bevosita banklar faoliyatini nazorat qilish bilan shug’ullan- maydi. Balki nazoratni Federal nazorat mahkamasi amalga oshiradi. — markaziy bankning Oliy organi sifatida uning boshqaruv e’tirof etilgan. Boshqaruv Markaziy bank siyosati va faoliyatining asosiy yo'nalishlarini belgilab bex*adi va bankni boshqaqradi. Qo nunda boshqaruvning tarkibi, vakolatlari va majlislari hamda qaror batafsil yoritilgan. - markaziy bank mustaqilligini belgilovchi ob’ektiv omillardan yana biri davlat tomoiiidan Markaziy bank faoliyatini nazorat qilish shakli hisoblanadi. 0„zbekiston Respublikasi Marqkaziy banki o'z vakolatlari doirasida qarorlar qabul kilish borasida mustaqildir. Davlat Markaziy bankning majburiyatlari yuzasidan. basharti o'z zimmasiga bund ay majburiyatlami olmagan bo’lsa yoki qonunlarda boshqa qoida nazarda tutilmagan bo'lsa, Markaziy bank davlatning majburiyatlari yuzasidan javobgar bo'lmaydi. Ushbu qonunga muvofiq, O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki 0„zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga hisob beradi. Hisobot davri 1 yanvardan 31 dekabrgacha qilib belgilangan. Hisobot 15 maydan kechiktirilmasdan Oliy Majlisga taqdim etilishi lozim. Bundan tashqari, Markaziy bank davlat tashkiloti boiishi bilan bir qatorda uning faoliyati yiliga bir marta mustaqil auditor tashki- lotlari tomonidan auditorlik tekshiruvidan o’tkaziladi. Yuqorida ta'kidlab o’tganimiz kabi, 0„zbekiston Respublikasi Markaziy banki qarorlar qabul qilishda mustaqildir. Harakatdagi qonunlarga muvofiq Markaziy bank tomonidan qabul qilingan qa- rorlarga davlat organlarining aralashuvi man etilgan. 1.3. Pul-kreditni muvofiqlashtirishda Markaziy bankning roii. Markaziy bank o’z faoliyatining bosh maqsadi - mamlakat pul birligining barqarorligini ta'minlash. Pul-kredit siyosatini mus- ning maqsad va vazifalari bayon etilgan. Unga kura, Markaziy bankning bosh maqsadi - milliy valyutaning barqarorligini ta’min- lashdan iborat. Uning asosiy vazifalari sifatida quyidagilar belgilangan: birinchidan, monetar siyosatni hamda valyutani tartibga solish sohasidagi siyosatni shakllantirish, qabul qilish va amalga oshirish; ikkinchidan, O'zbekiston Respublikasida hisob-kitobning sama- rali tizimini tashkil etish va ta’minlash; uchinchidan, banklar, kredit uyushmalari va garovxonalar faoliyatini litsenziyalash hamda tartibga solish, banklar, kredit uyushmalari va garovxonalarni nazorat qilish, qimmatdor kog„ozlarni nazorat qilish, qimmatdor qog’ozlarni ishlab chiqarislmi litsenziyalash; to’rtinchidan, 0„zbekiston Respublikasining rasmiy oltin-valyu- ta zahiralarini, shu jumladan, kelishuv bo’yicha hukumat zahiralar- ini saqlash va tasarruf etish; beshinchidan, davlat byudjetining kassa ijrosini Moliya vazirligi bilan birgalikda tashkil etishdan iborat. Yana bir bor eslatib o’ta- mizki, Markaziy bankning barcha vazifalari unga yuklatilgan maq- sadga to'liq erishish uchun qaratilgan, ya’ni ular ushbu maqsadga, mamlakat pul birligining barqarorligini ta’minlashga erishish uchun hizmat qiladi. Emissiyaviy vazifasi: markaziy bank banknotlarni muomalaga chiqarish bo'yicha monopol mavqega ega. Bu “banknot yakka hoqimligi”, deb ham ataladi. Banknotlar mamlakat hududidagi hisob-kitoblarda chek- lanmagan miqdorda qabul qilinuvchi yagona to’lov vositasidir. Markaziy bankning naqd pullami berish jarayonidagi monopol ma- vqei, uning barcha pul massasining hajmini, shu jumladan. tijorat banklarining hisob- raqamlaridagi pul mablag„larini ham nazorat qilishiga imkon beradi; Ammo, bundan har bir tijorat banki o'zining naqd pullarga bo’lgan talabini faqatgina ikki muhim vazifani hal qilish imkoniyatiga ega bo'lib turibdi. Birinchidan, minimal emission bank mablag'lari hi- sobidangina qondira oladi, degan xulosa kelib chiqmaydi. Ayrirn banklarda banknotlarning ortiqcha zahirasi mavjud bo’ladi va ular boshqa banklarga bu pullarni kreditga berishi mumkin. Pul bozori rivojlangan mamlakatlarda bu jarayon texnik jihatdan juda silliq ko'chadi. Shunisi harakterliki, tijorat banklaridagi ortiqcha naqd pullar miqdori emission bank yaratgan pullar miqdoriga tengdir, I Demak, tijorat banklarining banknotlarni kreditga berish imkoniyati cheklangan. Bu esa, ularning banknot emissiyasi sohasida Markaziy bankka bog'liqligini saqlab qoladi. Demak: 1. Markaziy bank zahiralar tizimi orqali, avvalo. bank tizimi- ning to’lovga qobilligini ta’minlayotgan bo’lsa, qolaversa, pul bozoridagi naqd pullarga bo'lgan talabni boshqarish orqali tijorat I banklarining pul va kredit tajovuzini nazorat qilish imkoniyatiga j ega bo'layapti. 2. Markaziy bank barcha tijorat banklari va boshqa kredit insti- tutlari uchun "so'nggi kreditor”dir. Tijorat banklari vaqtinchalik likvidli kredit oladilar. Bu kreditlar,]albatta, tijorat veksellari bilan, davlatning qimmatdor qog„ozlari bi - ] lan yoki bankning boshqa qarz majburiyatlari bilan ta’minlangan j boTishi kerak. Markaziy bankning tijorat banklarini qayta moliyalashtirish bo'- I yicha amalga oshiradigan doimiy operatsiyalari tufayli pul bozorining mo''tadiI faoliyati ta'minlanadi. Bu esa, o'z navbatida, tijorat banklariga mijozlarga qulay bo’lgan foiz stavkalarida kreditlar berish imkoniyatini yuzaga keltiradi. Ayni vaqtda. Markaziy bank, tijorat banklariga bergan kredit- lari uchun belgilaydigan foiz stavkalarini o'zgartirish yo ; li bilan kreditga bo'lgan talabni tartibga solish imkoniyatiga ega bo'ladi. MARKAZIY BANK-PUL MUOMALASINI MUVOFIQLASHTIRUVCHI ORGAN SIFATIDA 1.1. Ma rk az iy bankning tashkil et il is h sh ak ll ar i va maqomi Bizga ma’lumki, dastlabki markaziy banklar eramizning XVII XVIII asrlarda Yevropaning rivojlangan mamlakat lari da tashkil etildi. Markaziy banklarni tashkil etishdan asosiy maqsad muoma- laga pul birliklari chikarilishini markazlashtirish va muomaladagi pul xajmini tartibga solishdan iborat edi. Markaziy bank tashkil etilishiga qadar kapitalizmning dastlabki davrida mamlakatdagi ti- jorat banklarining barchasi muomalaga o'z banknotlarini chiqarish huquqiga ega edi. Banknot - muayyan bankning unda ko'rsatilgan miqdordagi pulni real, haqiqiy pulga xohlagan paytda almashtirib berishi to’grisidagi majburiyatdir. Shunday ekan, har bir bank o'zining zahirasidagi mavjud real, haqiqiy (oltin, kumush) miq- aorigacha muomalaga pul belgilari- banknotlar chiqarishi mumkin. Bunda muomalaga chiqarilgan banknotlar banklarning oltin zahi- ralari bilan to'liq ta’minlangan bo’lishi lozim, ya'ni muomaladagi banknotlar banklarning zahiralaridagi haqiqiy, real pullarning muomaladagi “muqobillari”, belgilari hisoblangan. Lekin XVII va XVIII asrda ishlab chikaris'hning rivojlanishi uchun qo'shimcha pul mablag'lari talab etilgan. Ishlab chiqarish, muomala jarayonining rivojlanishi pulga boMgan talabning os- hishiga olib kelgan. Ushbu talabni qondirish va o’zlari oladigan daromadni ko'pavtirish maqsadida tijorat banklari muomalaga o'zlarining oltin zahiralaridan bir necha barobar ko’p miqdorda banknot chiqarishgan. Natijada muomaladagi banknotlar banklarning oltin zahiralari bilan to'liq ta'minlanmasdan qolgan va banklar o'zlarining majburiyatlarini bajarish imkoniyatlarini yo'kotgan. Bu turli ijtimoiy va iqtisodiy fondlar shakllantiriladi va uning qolgan qismi respublika byudjeti daromadiga yunaltiriladi. - O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki va uning muassa- salari O'zbekiston Respublikasining Davlat gerbi tasviri tushiril- gan va o'z nomi yozilgan muhrga ega. O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki va uning barcha muas- sasalari muhri va ish qog'ozlarida Davlat gerbining aks ettirilishi ham uning davlat organi ekanligidan dalolat beradi. Markaziy bankni mustaqillik darajasini aniqlash, uning mezon- lari, jihatlari masalalariga bag„ishlangan qarashlar iqtisodiy adabi- yotlarda yetarli darajada o'z aksini topgan. Markaziy bankning mustaqillik darajasi ko’p jihatdan mam- lakatdagi harakatda bo’lgan qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Ko’p hollarda, Markaziy bankning mustaqilligini belgilashda sub’ektiv va ob’ektiv omillar ta’siri inobatga olinadi. Sub’ektiv omil sifatida Markaziy bank rahbariyati va hukumat xodimlari o’rtasidagi o’zaro rasmiy munosabatlar. markaziy bank rahbariyatining hukumat xodimlari orasidagi norasmiy obro’ e’tibori, ularning mamlakatiqtisodiy taraqqiyoti jihatlarini belgilashdagi fikr va mulohazalar - ining hukumat doirasida tan olinishi kabilar inobatga olinadi. Markaziy bank mustaqilligining ob’ektiv omillari sifatida asosan quyidagilar tan olinadi: - markaziy bank kapitalida davlatning ulushi; - markaziy bank vazifalarining qonunchililcda yoritilish darajasi; - Markaziy bank rahbari (Raisi) va uning o’rinbosarlarini tayin- lash (saylash) tartibi va ularning faoliyat ko’rsatish muddatlarin- ing qonun hujjatlarida to’liq, aniq aks ettirilishi hamda ushbularga rioya etish darajasi; - Davlat tomonidan Markaziy bank faoliyatini nazorat qilish shakllari; taqil ravishda yuritadi, siyosatni amalga oshirishda hukumat faol ishtirok etadi. Markaziy bank mustakilligini belgilovchi ob’ektiv omillardan yana biri Markaziy bank moliyaviy faoliyatida davlatning ishtiroki masalasi hisoblanadi. Qonun hujjatlarida qayd etilganidek, Uzbekiston Respublikasi Markaziy banki davlatning mutlaq mulki bo'lishi bilan bir qatorda, u o'z sarf-xarajatlarini o'zining daromadlari hisobidan amalga os- hiruvchi, mustaqil muassasadir. “O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g„risida”gi qonunning 11- moddasida Markaziy bank foydasini aniqlash va uni taqsimlashning asosiy tamoyillari o’z aksini topgan. Markaziy bankning foydasi har bir moliya yili uchun: - ishonchsiz, shubhali qarzlar va boshqa aktivlar bo’yicha ehti- moliy yo'qotishlarni qoplash zahiralari shakllantirilgandan so’ng; — umumiy qabul qilingan buxgalterlik amaliyotiga muvofiq amalda barcha daromadlar va chiqimlar hisoblanganidan, shuning- dek, aktivlar va passivlarbaholanganidan so’ng aniqlanadi. Markaziy bank foydasi boshqaruv belgilagan tartibda, yillik hisobotni tasdiqlash bilan bir paytda tasdilanadi. Boshqaruvning qaroriga muvofiq aniq maqsadni to'gMi zahiralar va fondlar shakllantirilishi mumkin. Aniq maqsadga yo'naltirilgan zahiralar va fondlar belgilangan tartibda to’ldirilgandan keyin foydaning qolgan qismi Respublika byudjeti daromadiga yunaltiriladi. Bundan tashqari, O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki soliqlar,yig„imlar, bojlar va boshqa to’lovlardan ozod qilingan. 1 Yana shuni ta’kidlash lozimlci, qonun bilan Markaziy bank uchun taqiqlangan faoliyat turlari ham aniqlangan. Unga ko’ra, Markaziy bank: “Markaziy banki haqida”gi qonunning 34 - 38 - raoddalarida Markaziy bank mamlakatda muomalaga pul chiqarish huquqiga esa bo'lgan monopol bank ekanligi qavd etilgan. Shu nuqtai naz- ardan, u muomaladagi pul massasining barqaror ravishda aylan- ishigajavobgardir. markaziy bank uchun banknotlaming harid imkoniyatini barqaror darajada saqlab turish muhim ahamiyatga ega. Bu esa, eng av- valo. muomaladagi banknotlar miqdorining o'zgarishiga bog„liq. Bu holatni hisobga olgan bir qator markaziy banklar, xususan, Ger- maniya Markaziy banki rahbariyati muomaladagi naqd pul massasini tartibga solishni, kreditlash hajmini nazorat qilish bilan bir qatorda, milliy valyutaning barqarorligini ta’minlashning muhim sharti, deb hisoblaydi. Markaziy bankning “banklarning banki’* sifatidagi vazifasi, bizning fikrimizcha, asosan, quyidagi to ; rt yo’nalishda namoyon bo’ladi: Barcha tijorat banklari o’z mablag„larining ma’lum qismini Markaziy bankdagi foizsiz hisob-raqamlarida minimal rezervlar sifatida saqlashga majburdirlar. Xususan, Germaniya Federativ respublikasida 1984 yildan bosh- lab, asosan, barcha tijorat banklari bilan bir qatorda uzoq muddatli qo ; yilmalar bilan shug„ullanuvchi kredit institutlari va qurilish jamg ; arma kassalari ham minimal zahiralarini Markaziy bankda saqlashga majbur bo'ldilar.Bank mijozlari o’z jamg'armalarining yoki kreditlarining ma’ lum qismini Markaziy bank biletlarida, ya’ni naqd pullarda oladilar. Mijozlarning bu talabini tijorat banklari Markaziy bankdagi mud- datsiz jamg„armalarining istalgan paytda naqd pulga almashtiril- adigan qismi hisobidan qondiradilar. Markaziy bank ana shunday yo’l bilan butun bank tizimining to'lovga qobilligiga ta sir qiladi. Yuqoridagilar bilan bir qatorda samarali monetar siyosat yo'na- lishlarini aniqlashda mamlakat bank tizimi barqarorligi tahlili ham muhim o'rin tutadi. Yuqorida qayd etilgan masalalar aniq va to'liq ehuqur tahlil qilinib, sabab va oqibatlar har tomonlama o'rganilgandan keyin Markaziy bank hukumat tomonidan keyingi yil uchun prognoz qilingan yalpi ichki mahsulot hajmi va uning real o'sishi, YIM deflyato- rining miqdoriy ko'rsatkichlari va inflyatsiya darajasi hamda tashqi savdo aylanmasi qoldig'ining ijobiy bo'lishi va davlat byudjeti ko'rsatkichlari kabi makroiqtisodiy parametrlardan kelib chiqqan holda o'zining pul-kredit, monetar siyosatini ishlab chiqadi. Bizning nazarimizda, eng muhim masala shundan iboratki, pul-kredit, monetar siyosatni belgilashda Markaziy bank hukumat to - monidan mo’ljallangan makroiqtisodiy ko'rsatkichlaming o'sish dinamikasi bilan muomaladagi pul massasi o'zgarishi o’rtasidagi mutanosiblik darajasini aniqlash va doimiy ravishda unga erishish- dan iborat bo'lmog'i lozim. Chunki xalk xo'jaliginjng har bir tar - mog’ida ma’lum darajada o'sishni ta'minlash, albatta, qo'shimcha pul mabiag'larini talab qiladi. Demak doimo yalpi ichki mahsulot o'sishi bilan pul massasi o'sishi o'rtasida mutanosiblik bo'lishini talab qiladi. Mamlakat iqtisodivotining pul mablag'lari bilan ta’minlanganlik darajasini oshirish, inflyatsiyaning barqaror darajasini saqlash, tijo rat banklari kreditlarining baholari barqarorligini ta’minlash monetar siyosatning modernizasiya bosqichidagi ustivor vazifalaridir. Shunday qilib, monetar siyosatning asosiy yo'nalishlari mamlakat iqtisodiyotiga pul-kredit vositalari orqali ta’sir qilishi natijasida mamlakat pul birligining barqarorligini ta’minlovchi muhim hujjatdir. Ammo Bundesbank nazorat mahkamasiga yaqindan ko'maklashadil Xususan, ushbu mahkamaning joyiarda bo'linmalari mavjud emas va u to'liq Federal bankning joylardagi muassasalaridan foydalanadi. Bundan tashqari, qarorlar qabul qilishda nazorat mahkamasi bir qator masalalar bo^yicha Markaziy bankning roziligini olishi kerak. Masalan, banklarning o'z kapitali va to'lovga layoqatliligi xususida qaror qabul qilinishi uchun albatta, Bundesbankning ro- ziligi bo'lishi shart. Markaziy bankning banklar faoliyatini nazorat qilishining eng asosiy sababi mamlakatda bank tizimiga bo’lgan yuksak ishonchni ta’minlash. Bu ishonch tijorat banklarining o’z mijozlari - huquqiy va jismoniy shaxslar oldidagi majburiyatlarini to ; liq va o’z vaqtida bajara olishi orqali ta’minlanadi. Davlat bankining vazifasi: davlat byudjetining kassali bajarilishini amalga oshiradi, davlat organlarining naqd pulsiz operatsiyalarini ma’lum qismini amalga oshiradi, hukumatning tashqi qarzlarini to'lashga xizmat qiladi, byudjet defisitining ma’lum qismini qoplashga va boshqa davlat muassasalarining xarajatlarini moliyalashtirish maqsadlariga qisqa muddatli kreditlar beradi; hukumatga pul-kredit va valyuta masalalari bo’yicha maslahatlar beradi. Masalan, Bundesbank davlat banki sifatida Federatsiyaga, ma’- muriy- hududiy bo’linmalarga hamda Federasiyaning parabyud- jet fondlariga kreditlar berish huquqiga ega. Bu kreditlar hajmi cheklangan bo’lib. qisqa muddatli tavsifga egadir. Davlat banki sifatida Bundesbank, hukumat nomidan uning ob- ligatsiyalarini. moliyaviy veksellarini sotadi va ularni sotish uchun e’lon qiladi. U federal zayomlar kursini barqaror darajada saqlani- shi uchun javobgar hisoblanadi. Markaziy bank davlatning asosiy bankiri va hukumatning moliyaviy maslahatchisi hisoblanadi. Bu borada: qonuniy vakolatlarini belgilab bersa, ikkinchi tomondan faoliyat vakolatlarini aniq belgilab berilgan maqsad va vazifalar doirasida chegaralab qo'yadi. Markaziy bank mustaqilligining keyingi ob'ektiv omili bank rahbari, uning o’rinbosarlarini tayinlash yoki say lash masalalari, ularning faoliyat ko’rsatish muddatlarining qonun hujjatlarida aniq aks ettirilganligi hamda ularga rioya etish darajasi hisoblanadi. Ushbu masalalar Uzbekiston Respublikasi qonunchilik hujjatlarida to’liq va aniq o'z aksini topgan. “O'zbekiston Respublika- sining Markaziy banki to’g„risida”gi qonunga muvofiq Markaziy bank raisini O'zbekiston Respublikasi Prezidentining tavsiyasiga ko’ra Oliy Majlis tayinlaydi va lavozimidan ozod etadi. Ushbu qonunga muvofiq Markaziy bank raisining vakolat mud- datibesh yil belgilangan. Bundan tashqari, qonunning 20 -modda- sida uning vazifalari ham batafsil ravishda bayon etilgan. Markaziy bank raisining egallab turgan lavozimidan ozod etish masalalari ham qonunda o’z aksini topgan. Ular quyidagilardan iborat: - vakolat muddati tugaganida ; - iste’foga chiqishni so’rab, sabablarini ko'rsatgan holda yozil- gan shaxsiy arizasiga ko'ra; - jinoyat sodir qilishda qonunda belgilangan tartibda aybdor deb topilganda; - o’zining hizmat vazifalarini salomatligiga ko’ra bajara ol- maganda, davlat tibbiy komissiyasining hulosasiga ko’ra; - egallab turgan lavozimiga munosib bo’lmagan hatti-harakat- lar qilganida, shu jumladan, ushbu qonunni qo’pol ravishda buz- ganida va Markaziy bank manfaatlariga katta zarar yetkazganida. 2 - yuqorida qayd etilgan qonunning 22-moddasida Markaziy bank raisining birinchi o'rinbosari va o’rinbosarlari bank raisi tavsiyasiga binoan 0„zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan lavozimiga tayinlanadilar va lavozimidan ozod etiladilar. - moliyaviy yordam ko’rsatish bilan shug„ullanishga; - tijorat faoliyati bilan shug„ullanishga; - banklar va boshqa yuridik shaxslaming kapitallarida qatnash- ishga haqli emas. Markaziy bank mustaqilligini ifodalovchi ob’ektiv ko'rsatkich- lardan yana biri mamlakat byudjetini UVg'ri va egri moliyalash- tirishga Markaziy bankning ishtirokini belgilovchi jihatlarining qonun hujjatlarida aks ettirilishi masalasidir. (Uzbekistan Respublikasi Markaziy banki to’g„risida"gi qonunning VII bobida Markaziy bankning hukumat bilan munosabatlari toliq o'z aksini topgan. U yerda Markaziy bankning hukumat bilan bo'ladigan munosabatlaridagi vazifalari (44-modda), davlat sek- toriga qarz ajratish masalalarida maslahatlar berish (45-modda), depozitariy va kassiming vazifalari (46-modda), fiskal agentning vazifalari (47 -modda), hukumatga kredit berish (48-modda) masalalari o’zining qonuniy asosini topgan. Ushbu qonunga muvofiq Markaziy bank hukumatga 0„zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan tasdiqlangan miqdorda kre- ditlar ajratish huquqiga ega. Odatda, Oliy Majlis tomonidan hukumatga ajratiladigan Markaziy bank kreditlarining miqdori davlat byudjeti xarajatlarining 3 foizidan oshmasligi belgilanadi. Hukumatga ajratiladigan kreditlar: - oltin, chet el valyutasi, xalqaro zahiralar toifasiga kiruvchi valyuta boyliklari; - davlat qarz majburiyatlari va hukumat kafolatlagan boshqa qarz vositalari garoviga beriladi. Ushbu garovlarning qaytarilish muddati bir yildan oshmasligi lozim, chunki hukumatga Markaziy bank kreditlari, odatda, bir yil muddatga ajratiladi. Bundan tashqari, Markaziy bank hukumatga obuna buyicha - markaziy bank rahbariyati tomonidan qabul qilingan qarorlar- iga davlat organlarining qonun asosida ta'sir ko’rsatish ko'lamlari va Markaziy bankning pul-kredit siyosatlarini hayotga tatbiq etish- da hukumatning ishtiroki; - markaziy bank moliyaviy faoliyatida davlatning roli, ya’ni uning daromadlarini tashkil etish, xarajatlarini amalga oshirish va foydasini taqsimlashda davlatning ishtiroki; - mamlakat byudjetini bevosita va bilvosita moliyalashtirishda Markaziy bankning ishtirokini belgilovchi jihatlarning qonun huj- jatlarida aks ettirilishi.Biz yuqorida Markaziy bankni tashkil etish masalalariga to'xtal - ganimizda, uning ustav kapitalini tashkil etilishi masalalariga ba- tafsil to’xtalib o'tgan edik. Markaziy bank ustav kapitalining tashkil etilishi manba’laridan qatiy nazar, u albatta. qonun bilan bel- gilangan, davlatning pul-kredit sohasidagi siyosatini amalga oshi- ruvchi, mamlakatda pul muomalasini boshqaruvchi, mamlakat pul birligining barqarorligini ta’minlovchi davlat organidir. Maikaziy bankning ustav kapitali hissadorlik asosida tashkil etilgan taqdirda ham, davlat qonunchiligi asosida bevosita va bilvosita usul- lar orqali Markaziy bankning davlat organi ekanligini e’tirof etadi. Markaziy bank vazifalari va ularning qonun hujjatlarida bataf- sil yoritilishi masalasi ham uning mustaqilligini belgilovchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Markaziy bankning vazifalari va ularning mohiyati keyingi bo’limlarda batafsilroq yoritiladi. Bu yerda faqat shuni ta’kidlab o’tishimiz lozimki, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda Markaziy bankning aniq vazifalari, faoliyat doirasi hamda asosiy maqsadlari mamlakatning Konstitutsiyasi, Markaziy bank to'glisidagi qonuni va boshqa bank faoliyatiga tegishli qonunchilik hujjatlarida o'z aksini topadi. Bular Markaziy bank faoliyatining qonuniy asoslari hisoblanadi va bir tomondan uning kompaniyalari mablag'lari hisobiga tashkil etiladi. Markaziy bank ustav kapitalini to'ldirish, oshirish va ularning manbalari har bir mamlakatning qonunchilik hujjatlarida o'z aksini topadi. E tirof etilganidek, ustav kapitalini tashkil etish shakllaridan qat’iy nazar, Markaziy bank davlatning pul-kredit sohasidagi siyosatlarini amalga oshiruvchi organdir. Har bir mamlakat qonunchiligida, albatta, Markaziy bankning ushbu jihati alohida aks ettirilgan. t/r Mamlakatlar Markaziy bank ustav kapitali manbalari 1 . Buyuk Britaniya, Daniya, Gollandiya, Rossiya, Fransiya. Germaniya 100 foiz davlat mulki 2. Shveytsariya 43 foiz-xususiy shaxslar;57 foiz-kanton (ma’muriy bo'linmalar) mulki 3 Italiya 100 foiz - banklar va sug'urta kompaniyalari mulki 4. AQSh 100 foiz - Federal zahira tizimiga a'zo banklar mulki 0„zbekiston Markaziy bankining ustav kapitali miqdori ikki milliard so’mdan iborat. Ustav kapitali miqdori O'zbekiston Oliy Majlisining qaroriga muvofiq oshiriladi. Markaziy bankning ustav kapitali boshqa shaxslarga berilishi yoki undan bo'nak sifatida foydalanish mumkin emas. O'zbekiston Markaziy bank davlatning mutlaq mulkidir. Yuqoridagilardan ko'rinib turibdiki, Uzbekistan Markaziy bankining ustav kapitali to'liq davlat mablag' hisobidan tashkil topgan. esa, o’z navbatida, tijorat banklariga bo'lgan ishonchning yo'qo- lishiga olib kelgan va shu holat pul muomalasining izdan chiqishi- ga sabab bo’lgan. Natijada pul muomalasini tartibga solish, muomaladagi pul miqdorini muvofiqlashtirish zaruriyati vujudga kelgan. Oqibatda muomalaga chiqariladigan pul mablag'larini markazlashtirish, pul muomalasini nazorat qilish va tijorat banklari faoliyatini tartibga solish uchun maxsus davlat organi Markaziy bank tashkil etilishiga ob'ektiv sabablar vujudga kelgan. Dastlabki Markaziy bank 1656 yil Shvesiyada tashkil qilingan bo'lsa, 1694 yil Angliyada Angliya banki tashkil etilgan. Demak, Markaziy bank hukumat tomonidan pul muomalasini barqarorlashtirish, muomaladagi pul miqdorini tartibga solish va tijorat banklari faoliyatini muvofiqlashtirish maqsadida tashkil etilgan. Har bir mamlakatning Markaziy banki davlat banki hisoblanadi va uning mavqei, vazifalari harakat doiralarini huquqiy asoslari o’sha mamlakatning qonunlari bilan belgilanadi. Odatda, Markaziy bankni tashkil etish shakllari deganda ularning faoliyat yuritishi uchun lozim bo’lgan ustav kapitalining shalc- llanish manbalari e'tiborga olinadi. Markaziy banklar mamlakatdagi qonunchilik asosida davlat to- monidan tashkil etiladi. Lekin uning ustav kapitalining shakllanish manbalari turlicha bo „ lishi mumkin. Ba'zi mamlakatlarda Markaziy bank ustav kapitali shakllanishi ushbu mamlakatlar qonunchiligiga muvofiq quyidagicha: Yuqorida keltirilgan ma’ lumotlardan ко' rinib turibdiki, Markaziy bankning ustav kapitali to’liq davlat mablag'lari hisobiga. bir qismi (odatda, 50 foizdan ortig'i) davlat mablag'lari, qolgan qismi yuridik va jismoniy shaxslar mablag'lari evaziga yoki to'liq a’zo banklar (Federal zahira tizimi) mablag'lari va to'liq banklar va sug'urta 1.2. Markaziy bankning mustaqilligi va uni ta’minlash shartlari. Markaziy bankning maqomi, vazifalari, vakolatlari, tashkil etili - shi va faoliyati tamoyillari mamlakatning qonunlari bilan belgilana- di. 0„zbekiston Respublikasi Markaziy bankining huquqiy maqomi ham 0„zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, “Markaziy banki to’g'risida”gi qonun va boshqa qonunlarda o'z aksini topgan. Ularning eng diqqatga sazovor bo'lgan asosiy jihatlarini quyidagi- lar tashkil etadi: - O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki yuridik shaxs hiso- blanadi va u davlatning mutlaq mulkidir. Markaziy bank o'zining nizomiga, hisob raqamiga va mustaqil balansiga egadir. Uning faoliyati harakatdagi qonunlar majmuasi doirasida tashkil etiladi va mustaqil boshqaruv tizimiga ega. "O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’grisida'‘gi qonun bilan uning maqsad va vazifalari, taqiqlangan faoliyatturlari, hisobdorligi, mustaqilligi, tashkiliy tuz- ilishi va tashqi iqtisodiy faoliyati belgilab berilgan. Yuqorida qayd etganimiz kabi, O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki 100 foiz davlat mablag„i hisobiga tashkil etilgan bo’lib, u davlatning pul- kredit sohasini muvofiqlashtiruvchi mustaqil organ hisoblanadi. - 0„zbekiston Respublikasi Markaziy banki o’z sarf-xarajatla- rini o’zining daromadlari hisobidan amalga oshiruvchi, iqtisodiy jihatdan mustaqil muassasadir. Markaziy bank yuridik shaxs sifatida o'z faoliyatidan daromad oladi va ushbu mablag„lar bilan o'z xarajatlarini qoplaydi. Daromadlarning xarajatlardan oshgan qismi, ya’ni Markaziy bankning foydasi boshqaruv belgilagan tartibda taqsimlanadi. Foydani taqsimlashda ishonchsiz, shubhali qarzlar va boshqa aktivlar bo'yicha ehtimoliy yo’qotishlarni qoplash zahiralari va
Купить