Дата регистрации 27 Январь 2024
50 ПродажMarkaziy Osiyo respublikalari o’rtasida qardoshlarcha hamkorlik aloqalari
![Kirish
Bugungi kunda xalqaro maydonda globallashuv bilan bir qatorda
mintaqaviylashuv jarayoni ro’y bermoqda. Ma’lumki, mintaqaviylashuv muayyan
mintaqaning koordinatsiya (mintaqaviy hamkorlik) va subordinatsiya (integratsiya)
asosida yaqinlashuvini nazarda tutadi. Koordinatsiya o‘zaro mintaqaviy hamkorlik
asosida davlatlarning bir birlari bilan aloqalarni amalga oshirilishini nazarda tutsa,
subordinatsiya muayyan organning integratsiyaga a’zo bo‘lgan davlatlardan
yuqorida turishini anglatadi.
Ta’kidlash joizki, xalqaro tajribada davlatlar mintaqaviy integratsiyaga
kirishishdan oldin mintaqaviy hamkorlik asosida o’zaro munosabatlarini
mustahkamlaganini kuzatish mumkin. Bu borada Yevropa Ittifoqi, ASEAN
(Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlari assotsiatsiyasi), Arab Davlatlari Ligasi, Afrika
Ittifoqi kabi integratsion birlashmalarni misol qilib keltirish mumkin.
Markaziy Osiyo davlatlari ham mustaqillikdan keyin o’zlarining integratsion
tuzilmalarini
tuzishga uringanliklari, bunday tashkilotlarni o’zaro ishonch va bag’rikenglik
tamoyillariga asoslanganini ko’rish mumkin. Markaziy Osiyo davlatlari
integratsiyasi haqida so’z borar ekan, bu borada O’zbekiston Respublikasining
Birinchi Prezidenti Islom Karimovning quyidagi fikrlari katta amaliy ahamiyatga
ega: “Mintaqada tinchlik, barqarorlik va xavfsizlikka tahdid soluvchi tashqi va
ichki xatarlarning yoyilishiga yo’l qo‘ymaslik, ularning oldini olish uchun
Markaziy Osiyo mamlakatlarining sa’y-harakatlari, salohiyat va imkoniyatlarini
muvofiqlashtirish va birlashtirish, o’zaro hamjihatlikni mustahkamlash o’ta muhim
ahamiyat kasb etadi” [1].
Bu borada Markaziy Osiyo davlatlari quyidagicha integratsiya dinamikasini
o’z boshidan kechirganini kuzatish ahamiyatlidir.](https://docx.uz/documents/0e628004-b413-453c-a646-ca4d80829d1d/page_2.png?v=1)
![o rin olgan. Ko rishimiz mumkinki, shu 5 yil ichida O zbekiston xalqiningʻ ʻ ʻ
farovonligi uchun muhim bo lgan ishlarga poydevor qo yildi. “Erkin va farovon,
ʻ ʻ
demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz” asarida ko rish
ʻ ʻ
mumkinki, kitobda yozilgan ko plab jumlalar reallikka aylanib bo ldi va
ʻ ʻ
aylanmoqda.
O zbekiston munosabatlarida ancha yillar muzliklar paydo bo lgan bo lsa-da
ʻ ʻ ʻ
Shavkat Mirziyoyev rahbarligi ostida birinchi o rinda ana shu muzlar eritildi.
ʻ
Markaziy Osiyoda qisqa vaqt ichida « Yaxshi qo shnichilik munosabatlari
ʻ
tashabbuskori va arxitektori» nomini olgan Shavkat Mirziyoyev dunyoning 15
davlatiga 40 martadan ortiq tashrif buyurdilar va 5 davlat tomonidan turli xil
ordenlar bilan taqdirlandilar. [6]
Prezidentimizning tashqi siyosatda birinchi amalga oshiradigan ishi aynan
Markaziy Osiyo davlatlari bilan yaxshi qo shnichilik munosabatlari o rnatish edi.
ʻ ʻ
Yaqin-yaqingacha bu davlatlar bilan aloqalar iliq emas edi. Lekin Shavkat
Mirziyoyev sharofatlari bilan yillar davomida paydo bo lgan muzliklar 1 yilda erib
ʻ
ketdi. To g ri hozirda pandemiya, lekin pandemiyadan oldingi 2017-2019 yildagi
ʻ ʻ
qo shni davlatlar bilan aloqani va undan oldingi paytdagi aloqalarni bir taqqoslab
ʻ
ko ringchi?! Yangi O zbekistonimiz yangicha dunyoqarash bilan jahonning
ʻ ʻ
rivojlanayotgan davlatlari orasida o z o rnini topayabdi.
ʻ ʻ
Shuningdek, 2017-2020 yillar davomida O zbekistonning Markaziy Osiyo
ʻ
mamlakatlariga nisbatan ochiq, konstruktiv, puxta o ylangan va pragmatik siyosati
ʻ
natijasida suvdan foydalanish, O zbekiston va qo shni davlatlar o rtasidagi davlat
ʻ ʻ ʻ
chegaralarini delimitatsiya va demarkatsiya qilish, transport
kommunikatsiyalaridan foydalanish, davlat chegaralarini kesib o tish kabi
ʻ
murakkab va chalkash muammolarga yechim topildi. Agar besh yil oldin o zbek-
ʻ
qirg iz davlat chegarasini kuniga 200−300 kishi kesib o tgan bo lsa, global
ʻ ʻ ʻ
pandemiya ta sirida joriy qilingan cheklovlarga qadar bu ko rsatgich kuniga 30
ʼ ʻ
ming kishiga yetgan, O zbekiston-Tojikiston chegarasini esa kuniga 20 ming
ʻ
fuqaro kesib o tgan.
ʻ
Bundan tashqari mamlakatimizda “Xalq boy bo lsa, davlat ham boy va
ʻ](https://docx.uz/documents/0e628004-b413-453c-a646-ca4d80829d1d/page_4.png?v=1)
![qudratli bo ladi” shiori ostida aholi orasida tadbirkorlik faoliyatini rag batlantirishʻ ʻ
maqsadida imtiyozli kreditlar, soliq imtiyozlari va subsidiya berish siyosati olib
borilyapti. Bundan tashqari tadbirkorlik faoliyatidan byurokratiyani yo qotish ham
ʻ
muhim vazifalardan biri bo lib qolyapti. Bularning samarasi o laroq tadbirkorlikni
ʻ ʻ
ro yxatga olish indeksida 8-o ringa ko tarildik, umumiy biznes faoliyatini olib
ʻ ʻ ʻ
borish reytingida oxirgi 5 yil ichida 141-o rindan 69-o ringa ko tarildik. Eng
ʻ ʻ ʻ
asosiysi esa tadbirkorlar shaxsan prezident bilan uchrashyaptilar, muammo va
takliflarni erkin bildira olyaptilar. [7]
Yana bir muhim o zgarish sifatida O zbekistondagi iqtisodiy-statistik
ʻ ʻ
ma lumotlarni aniqligi va shaffofligi oshirilganligidir. O zbekistondagi istalgan
ʼ ʻ
fuqaro stat.uz ga kirish orqali O zbekistondagi eng yangi ijtimoiy-iqtisodiy
ʻ
o zgarishlarining statistikasini ko rishi mumkin. Statistika qo mitasi hodimlarini
ʻ ʻ ʻ
doimiy malakasini oshirish va xalqaro standartlarga amal qilish orqali ma lumotlar
ʼ
yanada reallikka yaqin, aniqroq bo lmoqda. Shaxsan o zim uchun eng quvonarli
ʻ ʻ
o zgarishlardan biri bu palov indeksi tuzilganligidir. O zbekiston iqtisodiy holatini
ʻ ʻ
yanada aniqlashtirish maqsadida 2020-yil yanvar oyida “palov indeksi” tuzildi.
Dunyoning ko plab davlatlarida “BigMak indeksi”, Rossiyada “olivye indeksi”
ʻ
bo lganidek, bu indeks ham fuqarolarimiz sotib olish qobiliyati qanchalik
ʻ
o zgarganligini ko rsatib beradi.
ʻ ʻ
O zbekistonning xalqaro maydonlardagi o rni.
ʻ ʻ Birlashgan Millatlar Tashkiloti
dunyodagi 200 ga yaqin mamlakat a zo bo lgan eng yirik xalqaro tuzilma
ʼ ʻ
hisoblandi. O zbekiston mustaqillikka erishgach birinchi bo lib a zo bo lgan
ʻ ʻ ʼ ʻ
xalqaro tashkiloti ham aynan BMTdir. Bugungacha bu hamkorlik tinchlik va
xavfsizlikni mustahkamlash, sog liqni saqlash, ekologiya, ta lim, madaniyat,
ʻ ʼ
turizm kabi ko plab sohalardagi o zaro davom etib kelmoqda.
ʻ ʻ
BMT Inson huquqlari bo yicha kengashining 46-sessiyasida davlatimiz
ʻ
rahbarining ishtirok etishi va nutq so zlashini ko rib, uni tahlil qilib xalqaro
ʻ ʻ
hamjamiyatning mamlakatimizga bo lgan munosabati qanday ekanligini anglash
ʻ
mumkin. Prezidentimizning nufuzli minbardagi nutqi mamlakatimiz inson va
uning huquqlari yo lida o zi tanlagan yo ldan ortga qaytmasligini, xalqaro
ʻ ʻ ʻ](https://docx.uz/documents/0e628004-b413-453c-a646-ca4d80829d1d/page_5.png?v=1)
![bilan yuzaga kelgan muammolarni hal qilish uchun zarur bo lgan sa y-harakatlarniʻ ʼ
amalga oshirishiga umid bildirildi.
Qayd etish joizki, Markaziy Osiyo davlatlarining barqarorligi va
hamjihatligi,birinchidan, xalq farovonligiga, ikkinchidan, mintaqaning investitsion
jozibadorligini oshirib, xorijiy sherik davlatlar va investorlar bilan hamkorlik
uchun keng imkoniyatlar yaratishga xizmat qiladi. O zbekiston va mintaqa
ʻ
davlatlari o rtasida shakllangan va yanada mustahkamlanib borayotgan yangi
ʻ
muhit mazkur maqsadlarga erishishga hamda o zaro siyosiy, savdo-iqtisodiy,
ʻ
madaniy-gumanitar hamkorlikni kuchaytirishga xizmat qiladi.
Prezident Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasida hamda
2021 yil “Yoshlarni qo llab-quvvatlash va aholi salomatligini mustahkamlash yili”
ʻ
Davlat dasturida Markaziy Osiyo davlatlari bilan yaqin qo shnichilik aloqalarini
ʻ
mustahkamlashga alohida ahamiyat qaratilgan.
Xususan, joriy yil Davlat dasturida Markaziy Osiyo davlatlari bilan
munosabatlarni izchil davom ettirish chora-tadbirlar rejasida:
O zbekistonning Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan ikki tomonlama va
ʻ
mintaqaviy aloqalarni sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqish bo yicha
ʻ
kompleks chora-tadbirlar dasturini ishlab chiqish;
oliy va yuqori darajada o zaro tashriflarni tashkil etish;
ʻ
“Xalq diplomatiyasi” mexanizmlaridan samarali foydalanish;
yaxshi qo shnichilik munosabatlarini mustahkamlash yo lidagi mavjud
ʻ ʻ
to siqlarni birgalikda hal etish;
ʻ
savdo iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish va tovar ayirboshlash hajmining
o sishi
ʻ
va hamkorlikni mustahkamlash uchun qulay sharoitlar yaratish;
mintaqaning tranzit va logistika salohiyatidan samarali foydalanish va
transport
infratuzilmasi rivojlanishini ta minlash;
ʼ
Markaziy Osiyo mamlakatlarining mintaqalari (shu jumladan, chegara
hududlari) o rtasidagi hamkorlikni faollashtirish ko zda tutilgan.[6]
ʻ ʻ](https://docx.uz/documents/0e628004-b413-453c-a646-ca4d80829d1d/page_9.png?v=1)
![o zaro ishonch mustahkamlandi, davlat rahbarlarining Maslahatlashuvʻ
uchrashuvlari yo lga qo yildi.
ʻ ʻ
Natijada mintaqadagi ikki va ko p tomonlama hamkorlik darajasi yangi
ʻ
bosqichga ko tarildi. Xususan, 2017-2019 yillar davomida Markaziy Osiyo
ʻ
mamlakatlari bilan savdo aylanmasi yillik o rtacha 50 foizdan ko proqqa o sib, 5,2
ʻ ʻ ʻ
mlrd. dollarga yetgan. 2020 yil natijalariga ko ra esa, global pandemiya sharoitiga
ʻ
qaramay, O zbekistonning Markaziy Osiyo davlatlari bilan savdo aylanmasining
ʻ
umumiy hajmi 5 mlrd. dollarni tashkil etdi.
Jumladan, O zbekistonning umumiy tashqi savdo aylanmasida Markaziy
ʻ
Osiyo davlatlarining ulushi 2019 yildagi 12,4% dan, 2020 yilda 13,6 % ga oshgan.
O zbekistonning mintaqadagi umumiy tashqi savdo aylanmasida esa
ʻ
Qozog istonning ulushi 61%, Qirg iziston – 18,2%, Turkmaniston – 10,6% va
ʻ ʻ
Tojikistonning ulushi 10,2% ni tashkil etdi.
Markaziy Osiyo mamlakatlari o rtasida savdo-iqtisodiy munosabatlarning
ʻ
mana shunday yaxshilanishi, umuman aytganda, mintaqaning investitsiyaviy
jozibadorligini oshirishga yordam berdi. Xususan, 2017-2020 yillar oralig ida
ʻ
O zbekiston va mintaqa mamlakatlari o rtasida 300 dan ortiq shartnoma,
ʻ ʻ
shuningdek, qariyb 75 mlrd. dollarga teng shartnoma va bitimlar imzolangan.
O zbekiston statistika qo mitasining yangi ma lumotlariga ko ra
ʻ ʻ ʼ ʻ
O zbekistonning 2021 yil yanvar-iyun oyiga tashqi savdo hajmi 18 mlrd dollarga
ʻ
yetgan, shundan 10 944 mln dollar import, 7 056 mln dollar eksport tashkil etdi.
MDH davlatlari bilan 2021 yilgi yanvar-iyun oyidagi savdo hajmi 6 665,2 mln
dollarni shundan 2 274,2 mln dollar eksport, 4 391,0 dollar import tashkil etgan.
Shundan O zbekistonning Markaziy Osiyo davlatlari O zbekistonning Markaziy
ʻ ʻ
Osiyo mamlakatlari bilan savdo 2 803,8 mln dollar tashkil etdi, shundan 1 174,6
mln dollar eksport, 1 629,2 mln dollar esa import hisoblanadi. [8]
Logistika: yangi savdo yo llari
ʻ . O zbekistonning hozirgi sharoitining potensiali ʻ
juda yuqori hisoblanadi. Markaziy Osiyoda hozirda kishi boshiga YIM eng katta
davlat Qozog iston hisoblansa-da, Qozog iston tashqi qarzining yildan-yilgi
ʻ ʻ
oshaverishi tufayli (YIM ga nisbatan 94%) O zbekiston kelgusi o sishda katta
ʻ ʻ](https://docx.uz/documents/0e628004-b413-453c-a646-ca4d80829d1d/page_11.png?v=1)
![ko ra davlatlar o z hududida ko p va arzon bo lgan tovarlarni eksport, qimmat vaʻ ʻ ʻ ʻ
defitsit tovarlarni esa import qilishi yetarli emas. Juda ko p iqtisodchilarning 50
ʻ
yildan ortiq kuzatishlaridan ma lum bo ldiki, rivojlangan davlatlar bu qonunga
ʼ ʻ
amal qilishmaydi, aks holda faqatgina bir davlat bir tovarni ishlab chiqargan
bo lardi. Krugman fikricha bunga quyidagi sabablar bor:
ʻ
Iste molchilarning tanlovga ega ekanliklari ularni quvontiradi va sotuvlarni
ʼ
oshiradi. Turli davlat tovarlari o rtasida raqobat yuzaga kelsa-da, tovarlarning
ʻ
shakli, narxi va boshqa xususiyatlariga ko ra har bir tovar o z mijozlariga ega
ʻ ʻ
bo ladi (masalan, Ford va Volksvagen mashinalari turli xil bo lsa-da, AQSh va
ʻ ʻ
Germaniya davlatlarida ancha katta hajmda sotiladi)
Bunda “masshtabdan iqtisod” qonuni amal qiladi, ya ni kompaniyalar
ʼ
ko proq tovar ishlab chiqargan sari bir birlik mahsulot ularga arzonroqqa tushadi.
ʻ
Oqibatda kompaniya yanada foyda ko radi
ʻ
Kompaniyalarning katta daromadga ega bo lishi ularni ko proq tovar ishlab
ʻ ʻ
chiqarishga, qudratli raqobatchilarga ega bo lishi esa xarajatlarni minimallashtirib,
ʻ
tovarlarni sifatli ishlab chiqarishga undaydi
Qisqa qilib aytganda “Transport xarajatlarini kamaytirish, shahar aholisining
ko payishi ishlab chiqarish hajmining ko payishiga, ish haqining oshishiga va
ʻ ʻ
tovarlarning xilma-xil yetkazib berilishiga olib keladi, bu esa o z navbatida
ʻ
shaharlarga migratsiyani (qo shimcha ishchi kuchini) rag batlantiradi”. Demak,
ʻ ʻ
O zbekiston avtosanoatining qo shni avtosanoatlar bilan raqobat qilishi,
ʻ ʻ
raqobatbardosh o xshash tovarlar oldi-sotdisini tashkil etish muhim hisoblanadi.
ʻ
Oqibatda, monopolistik bozor vujudga keladi. Qanchalik paradoksal ko rinmasin,
ʻ
bu iqtisodchilarning uzoq vaqt davomida kuzatishlari samarasi va bugungi kun
haqiqati. Aks holda AQSh faqat mashina, Belorus kartoshka, O zbekiston paxta
ʻ
eksporti bilan shug ullanardi. [5]
ʻ
Ko plab ekspertlar fikricha MDH davlatlaridagi aholi, qulay iqtisodiy
ʻ
geografiya va o zaro manfaatli shartnomalar orqali Krugman keltirgan
ʻ
“masshtabdan o sishga” ega bo lish mumkin. Krugman nazariyasiga ko ra bunga
ʻ ʻ ʻ
300 mln aholi zarur va aynan MDH davlatlarida shuncha odam bor. Lekin bunda](https://docx.uz/documents/0e628004-b413-453c-a646-ca4d80829d1d/page_13.png?v=1)
![imzolanishi mintaqada o’zaro hamkorlik va integratsion jarayonlarni rivojlantirish
borasida qo’yilgan dastlabki jiddiy qadamlar edi. Bu shartnomani imzolashdan
asosiy maqsad tovarlar, xizmatlar, kapital va ishchi kuchining mintaqa bo’ylab
erkin harakatini ta’minlash, kelishilgan soliq, budjet, narx, bojxona va valyuta
siyosatini yuritishdan iborat edi [2].
Shu yilning o’zida ushbu “uchlik” davlatlari Markaziy Osiyo iqtisodiy
hamdo’stligi tashkilotiga asos soldilar. Bu tashkilot doirasidagi masalalarni hal
etish uchun Davlatlararo Kengash, Bosh vazirlar, tashqi ishlar vazirlari, mudofaa
vazirlari kengashi, tashkilotning ishchi organi – Ijroiya qo’mita kabi institutsional
tuzilmalar tashkil etildi. Bundan tashqari a’zo davlatlarning ulushlari hisobiga
Markaziy Osiyo banki tashkil etildi [3].
Qozog’iston, O’zbekiston va Qirg‘iziston Respublikalari 1998-yil 17-martda
Sirdaryo havzasining suv-energatika resurslaridan foydalanish to’g’risidagi uzoq
muddatli shartnomani imzoladilar. Bir yildan so’ng bu shartnomaga Tojikiston
ham qo’shildi va 1998-yil 26-martda mazkur respublika ham yagona iqtisodiy
hudud to’g’risidagi shartnomaning to’laqonli a’zosiga aylandi.
Markaziy Osiyo iqtisodiy hamdo’stligi tashkilotiga a’zo davlatlar boshliqlari
1999-yilning iyun oyida Bishkekda bojxona ittifoqini tuzish to’g’risidagi fikrlarni
ilgari surdilar. Bir yildan so’ng esa Dushanbe shahrida “Markaziy Osiyo iqtisodiy
hamdo’stligining 2005-yilgacha mo’ljallangan integratsion rivojlanish
strategiyasi”ni tasdiqladilar. Ushbu hujjatda iqtisodiy hamkorlikka a’zo davlatlar
integratsiyalashuvi jarayoni har bir davlatning hayotiy muhim manfaatlaridan kelib
chiqadiga obyektiv jarayon ekanligi alohida ta’kidlandi.
Markaziy Osiyo iqtisodiy hamkorlik tashkilotiga a’zo davlatlarning 2001-yil
28-dekabrda Toshkentda bo’lib o’tgan uchrashuvi chog’ida mintaqaviy integratsiya
shakllari va mexanizmlarini takomillashtirish, mintaqada tinchlik va barqarorlikni
ta’minlash bo’yicha birgalikdagi harakatlarini muvofiqlashtirish maqsadida
Markaziy Osiyo iqtisodiy hamdo’stligini “Markaziy Osiyo hamkorligi
tashkiloti” ga aylantirish to’g’risida qaror qabul qildilar. Almati shahrida 2002-yil
28-fevralda bo‘lib o‘tgan uchrashuvda Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston va](https://docx.uz/documents/0e628004-b413-453c-a646-ca4d80829d1d/page_20.png?v=1)
![O’zbekiston rahbarlari “Markaziy Osiyo hamkorligi tashkiloti”ni tashkil qilish
to’g’risidagi shartnomani imzoladilar. Bu uchrashuv chog’ida tashkilot faoliyatini
kuchaytirish maqsadida O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti
I.A.Karimov tomonidan bu tashkilot doirasida qabul qilingan hujjatlarni qayta
ko’rib chiqish va ayni paytda harakatda bo’lmagan hujjatlarni bekor qilish taklifi
ilgari surildi. Bu davrga kelib tashkilot doirasida 243 ta hujjat imzolangan edi.
Shunday qilib MOHT keng ko’lamdagi masalalarni ko’rib chiqish imkoniyatiga
ega bo’lgan mintaqaviy integratsion tashkilotga aylandi. Buning isboti sifatida
2002-yilning 5-6-oktabr kunlarida Dushanbeda bo’lib o’tgan MOHTga a’zo
mamlakatlar rahbarlarining uchrashuvini keltirishimiz mumkin. Uchrashuv
chog’ida mintaqaviy integratsiya masalalaridan tashqari, Afg’oniston bilan bog’liq
muammolar ham ko’rib chiqildi. Bu uchrashuv davomida Orol bo’yidagi ekologik
holat chuqur o’rganib chiqildi hamda “Orolni qutqarish xalqaro fondi” faoliyati
tahlil qilindi [4].
2005-yil 6-7-oktabr kunlari Sankt-Peterburg shahrida bo‘lib o’tgan Markaziy
Osiyo tashkiloti Davlat Yevroosiyo iqtisodiy hamjamiyati rahbarlarining
kengashida o’tgan davrda qilingan ishlar sarhisob qilindi. Kengashda Markaziy
Osiyo umumiy bozorini barpo etish konsepsiyasi tasdiqlandi. MOHning bu galgi
sammiti Yevroosiyoda integratsiyalashuv jarayonidagi burilish nuqtasi bo’ldi.
O’zbekiston rahbarining tashabbusi bilan MOH va Yevroosiyo iqtisodiy
hamjamiyati negizida yangi YOIHni shakllantirishga qaror qilindi. Negaki, bu ikki
tashkilotning maqsad va vazifalari deyarli farq qilmas edi. Ikki tashkilotning
qo’shilishi natijasida yirik jo’g’rofiy makonda yanada faol yangi integratsiya
uchun keng yo’l ochildi. YOIH Rossiya, Belorus, Qozog’iston, Qirg’iziston va
Tojikiston o’rtasida 1995-yilda tuzilgan Bojxona ittifoqi negizida tashkil topgan
edi. YOIHning 2006-yil 24-25-yanvar kunlari Sankt-Peterburg shahrida bo’lib
o‘tgan sammitida O’zbekiston unga a’zo bo’lib kirdi. Mazkur sammitda
O‘zbekistonning YOIHni ta’sis etish to’g’risidagi shartnomaga qo’shilishi
to’g’risidagi protokol, “YOIHni ta’sis etish to’g’risidagi shartnomaga o’zgartirish
va qo’shimchalar kiritish to’g’risida”gi qarorlar imzolandi. YOIH tashkiloti unga](https://docx.uz/documents/0e628004-b413-453c-a646-ca4d80829d1d/page_21.png?v=1)
![a’zo mamlakatlar o’rtasida integratsiyani rivojlantirishga, yagona umumiy
bozorning shakllanishiga, Bojxona ittifoqiga, erkin savdo zonasining tashkil
topishiga ko’maklashadi. Lekin O’zbekiston iqtisodiy manfaatlariga zid bo’lganligi
uchun Respublikamiz 2008-yilda bu tashkilotdan chiqqan edi. Hozirda bu tashkilot
Markaziy Osiyodan faqatgina ikki davlat (Qozog’iston va Qirg’iziston) va Rossiya,
Belorus, Armaniston davlatlaridan iborat [5].
Muxtasar qilib aytganda, Markaziy Osiyo davlatlari mustaqillikka
erishgandan keyin o’zaro integratsion birlashma tuzishga urinib ko’rdilar. Bunday
inegratsion birlashmalarning o’zaro tenglik va tolerantlik tamoyillarga asoslangan
bo‘lishiga qaramasdan kutilganidek samara bermadi. Bu bir necha sabablar
oqibatida tadrijiy o’sishga erisha olmasdan qoldi:
Birinchidan, mintaqa davlatlari integratsion birlashma tuzishni dinamikasini
juda ham tezlashtirib yubordilar. Ular jahon tajribasida sinalgan avval
koordinatsiya, keyin esa subordinatsiya usulidan foydalanmadilar. Masalan,
Yevropa Ittifoqi yarim asr davomida erishgan yutuqlarga Markaziy Osiyo
davlatlari 10-15 yilda erishishga urindilar.
Ikkinchidan, mustaqillikdan keyin deyarli bir xil salohiyatga, bir xil
imkoniyatga ega bo‘lgan mintaqa davlatlari keyingi davr mobaynida turli xil
rivojlanish yo’llarini boshlaridan kechirdilar. Masalan, Qozog’iston xalqaro
yordamlar va kreditlar evaziga juda tez rivojlanish yo’lini tanlab,
mintaqada iqtisodiy ko’rsatkichlar bo’yicha boshqa davlatlardan ancha ilgarilab
ketdi. O’zbekiston iqtisodiy rivojlanishning tadrijiy yo’lini tanladi va bosqichma
bosqich rivojlanib bordi. Tojikistondagi barqarorlikka esa fuqarolar urushi
to’g’anoq bo’lgan bo’lsa, Qirg’iziston “demokratik o’zgarishlar” ta’siriga tushib
qoldi. Turkmaniston esa integratsion jarayonlarga umuman qo’shilmadi va
neytrallik yo’lini tanladi. Shu jihatdan bu davlatlar manfaatlari mutanosiblik
xarakteriga ega bo’lmadi va oqibatda inetgratsiya jarayoni to’xtab qoldi.
Oxirgi bir necha yillar mobaynida mintaqa davlatlari yana qaytadan o’zaro
hamkorlikka kirishishni boshlab yubordilar. Bu borada O’zbekiston
Respublikasining Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tashabbuskor bo’lmoqda.](https://docx.uz/documents/0e628004-b413-453c-a646-ca4d80829d1d/page_22.png?v=1)
![Sh.Mirziyoyev hali Prezident etib saylanmasdan oldin, ya’ni 2016-yil 8-sentabrda
Oliy Majlis palatalarini qo‘shma yig’ilishida O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentini vaqtincha bajaruvchi lavozimga kirishar ekan, Markaziy Osiyo haqida
quyidagicha fikr bildirgan edi: “Mamlakatimizning milliy manfaatlarni
ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan Markaziy Osiyo mintaqasi
O’zbekiston tashqi siyosiy faoliyatining asosiy ustuvor yo‘nalishi hisoblanadi. Biz
o‘zimizning yaqin qo’shnilarmiz Turkmaniston, Qozog’iston, Tojikiston va
Qirg’iziston bilan ochiq, do‘stona va pragmatik siyosat olib borishga sodiq
qolamiz”[6].
Shu jihatdan olib qaraganda, O’zbekiston rahbari o’tgan yillar mobaynida
barcha Markaziy Osiyo davlatlariga davlat tashrifi bilan tashrif buyurdi va
mintaqada o’ziga xos muhit yaralishiga sababchi bo‘ldi. Shu boisdan
mamlakatimiz tashabbus bilan 2017-yil 11-avgust kuni Toshkentda bo‘lib o’tgan
“Markaziy Osiyo — O’zbekiston tashqi siyosatining asosiy ustuvor yo’nalishi”
mavzuidagi xalqaro konferensiyada mintaqaviy ahamiyatga molik eng muhim
masalalar yuzasidan O’zbekiston va unga qo‘shni davlatlarning zamonaviy
mintaqaviy siyosati, nuqtai nazar hamda yondashuvlarining turli qirralari batafsil
muhokama etildi [7]. Xalqaro miqyosda o’tkazilgan bu yirik anjuman O’zbekiston
Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi tomonidan Xalqaro munosabatlar axborot-
tahlil markazi, BMT Taraqqiyot dasturining mamlakatimizdagi vakolatxonasi
hamda Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti (YXHT) loyihalari
koordinatori ofisi bilan hamkorlikda tashkil etildi. Qayd etish lozimki, aynan shu
anjuman keyinroq Samarqandda yirik xalqaro konferesiya o’tkazilishiga sabab
bo’ldi.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan 2017-yilning 10-11-
noyabr kunlari Samarqand shahrida bo’lib o’tgan “Markaziy Osiyo: yagona tarix
va umumiy kelajak, barqaror rivojlanish va taraqqiyot yo’lidagi hamkorlik”
mavzuidagi xalqaro konferensiya hamda 2018-yilning 15-mart kuni Ostona
Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining birinchi maslahat uchrashuvi bo’lib o’tdi.
Aynan shu uchrashuvlarning keyingi yillarda ham davom etdi va davlatlarining](https://docx.uz/documents/0e628004-b413-453c-a646-ca4d80829d1d/page_23.png?v=1)
![mintaqaviy hamkorligining rivojlanib borishiga asos bo’ldi, deyish mumkin.
Markaziy Osiyo davlatlari hamkorligidagi keyingi muhim qadam 2018
yilning 15-martida Qozog’iston poytaxti Ostona shahrida bo’lib o’tgan Markaziy
Osiyo davlatlari rahbarlarining birinchi maslahat uchrashuvi bo’ldi, deyish
mumkin. Prezidentimiz Sh.Mirziyoyevning Samarqanddagi tashabbusiga ko’ra
joriy etilgan bunday uchrashuv N.Nazarboyevning taklifiga ko’ra Qozog’istonda
bo’lib o’tdi.
Ta’kidlash joizki, bu uchrashuvda quyidagi asosiy vazifalarni hal etish
Markaziy Osiyo hamkorligining ustuvor yo’nalishlari sifatida mamlakatimiz
tomonidan taklif etildi:
Birinchidan, Markaziy Osiyoda xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlash
sohasida samarali mintaqaviy hamkorlikni kengaytirish uchun yangi zaxira va
amaliy mexanizmlarni izlash;
Ikkinchidan, savdo-iqtisodiy, innovatsiya, investitsiya, transport-
kommunikatsiya, bank-moliya, suv-energetika va madaniy-gumanitar sohalardagi
sheriklik bo’yicha aniq dasturlar — “yo’l xaritalari”ni ishlab chiqish;
Uchinchidan, eng dolzarb xalqaro va mintaqaviy masalalar bo’yicha keng fikr
almashish, ular bo’yicha umumiy pozitsiyani kelishib olish hamda uni keyin BMT,
MDH, SHHT va boshqa xalqaro tashkilotlar doirasida ilgari surish [8].
2.2.Shanxay hamkorlik tashkilotining markaziy osiyo davlatlari hamkorligi
va istiqboldagi rejalari haqida
Rivojlanayotgan dunyoda tashqi aloqa va yaqin qo‘shnichilik munosabatlari
o‘rnatilishi katta ahamiyatga ega. Qo‘shni davlatlar bilan tajriba almashinish yaqin
qo‘shnichilik aloqalari, diplomatik, iqtisodiy tomonlama aloqada o‘rnatilishi
davlatlarning rivojlanishiga turtki bo‘ladi. Shu kabi qo‘shnichilik aloqalarini o‘zida
jo qilgan tashkilotlardan biri sifatida Shanxay hamkorlik tashkilotini keltirsak
bo‘ladi. Shanxay hamkorlik tashkiloti (SHHT) – mintaqaviy xavfsizlik va iqtisodiy
hamkorlik tashkiloti bo‘lib, Xitoyning Shanxay, Rossiya, Tojikiston va](https://docx.uz/documents/0e628004-b413-453c-a646-ca4d80829d1d/page_24.png?v=1)
Markaziy Osiyo respublikalari o’rtasida qardoshlarcha hamkorlik aloqalari