Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	67.0KB
Покупки	8
Дата загрузки	20 Май 2024
Расширение	docx
Категория	Экономика

Mas'uliyati cheklangan va qo'shimcha mas'uliyatli jamiyatlarning tashkiliy iqtisodiy sohalari

m е r о simizga mur о jaat qilish, b о qiy tari х iy o’tmishimizda mavjud bo’lgan
barcha ezguliklarni yuzaga chiqarib, riv о jlantirish b о rasida b е qiyos
imk о niyatlar о childi. O’tmish ajd о dlarimizning madaniy va ma’naviy b о yligi
chuqur mush о hada etilib ijtim о iy о ngimizga singdirilm о qda, shu о rqali biz
barp о etayotgan yangi fuqar о lik jamiyati manfaatlariga х izmat qilm о qda.
Biz shunchaki d е m о kratik jamiyat emas, balki о dil d е m о kratik jamiyat barp о
etm о qdamiz. Davlatchiligimiz ad о lat tam о yillariga tayanadi. «Ad о latga intilish-
х alqimiz ma’naviy-ruhiy dunyosiga хо s eng muhim х ususiyat. Ad о latparvarlik
g’ о yasi butun iqtis о diy va ijtim о iy mun о sabatlar tizimiga singib k е tishi,
ijtim о iy ko’maklashuv m ех anizmida o’z aksini t о pishi k е rak» 1
.
Ma’naviy-madaniy saviya past bo’lgan jamiyatda ad о lat tantanasi haqida gap
ham bo’lishi mumkin emas. Biz barp о etayotgan fuqar о lik jamiyatida ad о lat,
haqiqat va ins о nparvarlik g’ о yalari ustuv о rlik qilishi l о zim. Ad о lat b о r j о yda
ins о n haq-huquqlari va erkinliklari to’la ta’minlanishiga umid b о g’lash
mumkin.
Shunday qilib, fuqar о lik jamiyatining quyidagi as о siy b е lgilari va
х ususiyatlarini ko’rsatish mumkin:
1. jamiyat va sha х s ehtiyojlari tizimida fa о l ij о biy fa о liyat va m е hnatning
r о li al о hida mazmuniga ega bo’lishi. M е hnatga as о slangan ijtim о iy
ehtiyoj va manfaatlar tizimining qar о r t о pishi;
2. jamiyat mazmunini, uning riv о jlanish q о nuniyatlari m о hiyatini х ususiy
mulkchilik mun о sabatlari о rqali b е lgilanishi;
3. хususiy mulk barcha mulk shakllari qatоri ravnaq tоpishi va uni
muhоfazalashda qоnunning, davlat hоkimiyatining alоhida rоl yo’nashi;
4. fuqarоlarning Yuridik jihatdan bir хil maqоmga egaligi va qоnun оldida
tеngligi. Jamiyatda adоlatli sud tizimining qarоr tоpishi va uni fuqarоlarni
himоyalоvchi pоsbоn idоraga aylanishi.
5. shaхsning хususiy hayoti va iqtisоdiy faоliyatiga davlat aralashuvining
qоnun dоirasida chеklanishi. Huquqiy davlatchilikning mavjud bo’lishi;
19

foyda uchun emas) deb ataladi, shuningdek, "ijtimoiy foydali" ( public benefit )
va "xayriya" ( charity ) tashkilotlar maqomiga ega b о ‘lishi mumkin.
Hozirgi vaqtda umumiy huquq mamlakatlarida notijorat (ayniqsa,
xayriya) faoliyatning tashkiliy shakllari qonun bilan tartibga solinadi, garchi bu
sohada k о ‘plab sud pretsedenti mavjud b о ‘lsada. Xullas, tashkilotning
"mustaqil" va "notijorat" maqomi sudlarda tasdiqlanishi kerak.
Bolgariyadagi nodavlat notijorat tashkilotlarining faoliyati 2001 yilda
qabul qilingan "Nestopans maqsadli yuridik shaxslar t о ‘g‘risida"gi Qonun bilan
tartibga solinadi Ushbu qonun hukumat tuzilmalari tarkibini tuzish va nodavlat
tashkilotlar faoliyati tartibini tartibga soladi (ovoz berish tartibi, kvorum va
h.k.). Biroq, sud bilan r о ‘yxatdan о ‘tishdan tashqari, Adliya vazirligi tomonidan
jamoat tashkilotlari sifatida r о ‘yxatga olinishi mumkin b о ‘lgan tashkilotlar ham
mavjud (ularga imtiyozlar berilgan).
Turkiyada uyushmalarning huquqiy maqomi 2004 yil 4 noyabrdagi 5253-
sonli va 2001 yilgi Fuqarolik kodeksi 72-moddasiga asosan assotsiatsiyalarni
uchta asosiy boshqaruv organi: umumiy kengash, ijro etuvchi organ va
auditorlik komissiyasi (kuzatuv kengashi) tashkil etishadi. Uyushmalar
t о ‘g‘risidagi qonun ham ushbu organlar vakolatlarini belgilaydi. Assotsiatsiya
ustav va boshqa hujjatlarni shahar hokimiyatiga taqdim etganidan s о ‘ng yuridik
shaxs maqomini oladi. Qonun b о ‘yicha Fuqarolik kodeksining 62-moddasiga
binoan Assotsiatsiya nizomni r о ‘yxatga oluvchi organga yuborilgan vaqtdan
boshlab 60 kun ichida birinchi yig‘ilishini chaqirish va ichki boshqaruv
organlarini tashkil etishlari kerak. Fuqarolik Kodeksi va Qonunning 74-
moddasi hamda «Uyushmalar t о ‘g‘risida»gi Qonunning 9-moddasi ichki
boshqaruvni boshqaradi. Uchrashuvlar kamida uch yilda bir marta о ‘tkazilishi
kerak. Assotsiatsiya boshlig‘i assotsiatsiya faoliyatini qonun hujjatlarida
belgilangan maqsadlarga erishish uchun tekshirishga vakolatlidir. U,
shuningdek, hisoblarni yuritish tartibini tekshiradi, nazorat natijalarini ijroiya
organiga va k о ‘rib chiqish uchun
25

tashkiloti homiylarining butunjahon majburiyatlari; bu faqat r о ‘yxatdan о ‘tish
vaqtida emas, balki har doim amalga oshiriladigan talab.
AQSH va Kanadada notijorat tashkilotlari, shtat (provinsiya) qonunchiligi ular
maqomini tartibga solganligi sababli, zarur hollarda, shtat darajasida
(provinsiya) buni amalga oshirish shart emas. AQShda davlat mustaqil
fuqarolar birlashmalari mavjud emas. Barcha uyushmalar davlat yoki shahar
hokimiyati organlari tomonidan tashkil etilgan b о ‘lib, ular bu borada eng
muhim rol о ‘ynagan. Eng qadimgi uyushmalar "shahar korporatsiyalari" deb
e’tirof etilgan aholi punktlari ( townships ) edi. Birinchi о ‘quv yurtlari —
Garvard (1638) va Yel (1701) davlat grantlari asosida tashkil etilgan va
cherkov vakillari b о ‘lgan, shuningdek, davlat homiyligida b о ‘lgan ruhoniylar
tomonidan boshqarilgan . Nodavlat notijorat tashkilotlarining tashkiliy-huquqiy
shakllarini shakllan-tirish mantig‘ini AQSH huquqiy tizimi tarixini tahlil qilish
orqali kuzatish mumkin. Notijorat maqsadlarda ishlatiladigan birinchi shakl
an’anaviy ravishda ishonch edi. Ishonch XVIII asrda shahar korporatsiyalariga,
dastlabki о ‘quv yurtlari va diniy tashkilotlarga beriladigan badal va xayr-
ehsonlardan iborat mulkni boshqarish uchun tashkil etilgan. Biroq, Amerika
sudlari xayr-ehson olgan xayriya mablag‘lari faoliyatiga aralashadi. Misol
uchun, sudning fikriga k о ‘ra, 1993 yilda Kornell universitetida о ‘tkazilgan
xayr-ehsonlardan biri ushbu ta’lim muassasasi uchun davlat tomonidan
belgilangan chegaradan oshib ketgan. Umumiy huquq AQSH sudlari
tomonidan q о ‘llanilayotgan ishonch tashkilotiga q о ‘yiladigan talablarni
belgilab berdi. Ishonchning ta’sis hujjatlari uni tavsiflovchi uchta asosiy
elementni о ‘z ichiga olishi kerak: ishonch, obyekt va maqsadni о ‘rnatish niyati.
Ishonchni tashkil etadigan hujjatlar quyidagilarni belgilaydi: ishonch
maqsadlari; ta’sischining ishonchli egasiga topshirgan mulk; benefitsiarlar
nomlari yoki ishonch xayriya maqsadlari bilan tuzilgan b о ‘lsa,
benefitsiarlarning aniqlanishi mumkin b о ‘lgan mexanizm; ishonch egalari
muayyan shaxslar manfaatlari yoki muayyan maqsadlar uchun mol-mulkni
30

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik har bir rahhar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va
2017 yil istiqbollariga bag‘isiilangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti nutqi. Xalq so‘zi gazetasi, 2017-yil 16-yanvar, №11.
2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz”. O‘zbekiston, 2017-yil.
3. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil.
4. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017-yil.
5. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv
qo‘llanma. Toshkent. Fan va texnologiya. 2012-yil.
Asosiy adabiyotlar
1. Ahmedov Bo’riboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o’rta maxsus o’quv
yurtlari tarix fakultetlari uchun qo’llanma.-Mas`ul muharrir H.Ziyoev. -
T.: O’qituvchi, 2023, -432 bet.
2. Amir Temur Ko’ragon. Zafar yo’li. Nashrga tayyorlovchi B.Ahmedov. –
T.: Nur, 2022, -40 bet.
3. Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o’rta
asrlar): Tarix mualimlari, talabalar va yuqori sinf o’quvchilari uchun
qo’llanma. – T.: ―O’qituvchi , 2021, - 352 bet.‖
4. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya
bosqiniga qadar) //Mas`ul muharrir: B.Ahmedov. –T.: ―Sharq , 2000, -
‖
34

tarzda, «xayriya maqsadi» juda keng talqin qilinishi mumkin. 1-44 xayriya
Qonuni 2006-sonli qonuni 2011 xayriya qonuni bilan almashtirildi. Har qanday
tashkilot, agar u xayriya tashkiloti b о ‘lsa va belgilangan tartibda r о ‘yxatdan
о ‘tsa, maqsadlar "jamiyat farovonligi"ga y о ‘naltirilganligini namoyon qilishi
kerak. Ushbu talab har bir tashkilotga q о ‘yiladi. Xayriya tashkiloti maqsadlarga
ega emas, ular ba’zilarining faoliyati jamiyat farovonligiga qaratilgan, ba’zilari
esa y о ‘q. Tashkilot faoliyatining maqsadlari jamoat manfaatlariga xizmat
qiladimi yoki y о ‘qmi, bu maqsadlarni ijtimoiy jihatdan foydali deb bilish uchun
Davlat Xayriya Komissiyasi tashkilot amalga oshiradigan faoliyatni о ‘rganadi.
Agar Xayriya Komissiyasi ijtimoiy talablar bajarilmagan deb hisoblasa, u
r о ‘yxatdan о ‘tkazilmaydi. Komissiya tashkilot maqsad yoki faoliyatida ularning
"jamoatchilik manfaatlari talablariga" rioya etilishini ta’minlash uchun ularni
r о ‘yxatdan о ‘tkazishdan oldin maqsadini о ‘zgartirishni talab qilishi mumkin.
Eng keng tarqalgan tarixiy shakli - xayriya yordami (yuridik shaxs emas),
xayriya tashkilotining homiylari ijtimoiy foydali funksiyalarni amalga oshirish
uchun quyidagi majburiyatlarga ega:
1) jamiyat manfaati uchun xayriya maqsadlarini amalga oshirishni
ta’minlash;
2) Xayriya komissiyasining ijtimoiy foydali maqsadlar uchun beradigan
kо‘rsatmalariga
rioya qilish;
3) о‘z ijtimoiy foydali faoliyatlari tо‘g‘risida tо‘liq ma’lumotni vasiylik
kengashlari yillik
hisobotiga taqdim etish.
Xayriya jamg‘armasi har qanday mol-mulk bilan uning tarkibiga
cheklovlarsiz amal qilishi
mumkin. Shu bilan birga, xayriya tashkilotining homiylari xayriya vazifalarini
bajarish jarayoni haqida benefitsiarlarga (doimo ishonchga ega emas) hisobot
berishlari shart. "Jamoatchilik farovonligi mezonlari"ga rioya qilish - xayriya
29

nodavlat notijorat tashkilotlar, ijtimoiy tashkilotlar nomi bilan keng
ommalashdi.
Rivojlangan mamlakatlarda ishchilar, dehqonlar, fermerlar, ishbilarmonlar,
turli kasbiy u?shmalar, birlashmalar (diniy, xotin-qizlar, yoshlar, faxriylar) kabi
yuz minglab jamoat tashkilotlari bo’lib, ular o’zlariga a'zo bo’lgan
fuqarolarning manfaatlari va ehtiyojlarini qondirishning o’ziga xos zaruriy
faoliyat ko’rsatish maydonidir. Ijtimoiy fanlarning so’nggi natijalariga muvofiq,
manfaatlar guruhlari, bu - unga a'zo bo’lgan kishilarning manfaatlarini boshqa
guruhlar va siyosiy institutlarning o’zaro munosabatlarida, shuningdek, o’z
guruhi ichida ifoda qilish uchun tuzilgan ixtiyoriy tashkilotlardir.
Nodavlat notijorat tashkilotlar jamiyatda mavjud bo’lgan barcha manfaatlarni
qamrab olib, ularni ifodalagandagina, ular o’z maqsadlarini samarali bajaradilar.
Jamiyatda turlicha, jumladan, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ma'naviy, milliy,
mafkuraviy, madaniy, ekologik, hududiy, mintaqaviy, diniy, shuningdek, yana
o’nlab alohida sohalarga doir manfaatlar mavjuddir. Manfaatlar guruhlari ana
shu manfaatlarning ifodachisi sifatida paydo bo’ladi va faoliyat yuritadi.
Manfaatlarning guruhlar vositasida ifoda etilishi siyosiy qarorlar qabul qilish
uchun yordam berishidan tashqari, ular davlat va hukumat organlari ehtiyoj
sezayotgan axborotlar va boshqa ma'lumotlarni etkazib berib turishi.
Nodavlat notijorat tashkilotlar fuqarolarning ixtiyoriy birlashmalaridir. Ular
siyosiy partiyalardan farq qilib, hokimiyatni egallash, lavozimlarga nomzodlar
ko’rsatish bilan shug’ullanmaydilar. Lekin, ular hukumat va boshqa siyosiy
tashkilotlarga ta'sir qilish uchun harakat qiladilar. Bu sohadagi faoliyat siyosiy
tashkilotlar vositasisiz bo’lishi lozim. Manfaatlar guruhlarining harakat usullari
siyosiy organlarni ishontirish, maslahat berish, jamoatchilik fikrini
shakllantirish, siyosiy arboblarga ijtimoiy guruhlarning ehtiyojlarini etkazish,
o’z manfaatlarini qondirish uchun tashkiliy tadbirlar o’tkazish bilan
chegaralanadi.
9

umumiy yig‘ilishga taqdim etadi. Qonunning 23-moddasiga k о ‘ra ijroiya va
nazorat organining yangi saylangan a’zolari umumiy yig‘ilish о ‘tkazilgandan
keyin 30 kun ichida hokimga hisobotlarni taqdim talab qilinadi.
Polshada nodavlat tashkilotlar odatda uyushma va jamg‘armalar shaklida
yaratiladi. 1989 yildagi «Uyushmalar t о ‘g‘risida»gi Qonunga muvofiq,
uyushma ta’sis etilgan joyda r о ‘yxatga olinishi kerak (8-modda). Shundan
s о ‘ng Assotsiatsiya t о ‘g‘risidagi ma’lumotlar Davlat sud-reyestriga kiritiladi.
Har bir assotsiatsiya kamida uchta yetakchi organni yaratishi kerak: umumiy
kengash, boshqaruv organi va ichki nazorat organi. Ularning yaratilish tartibi,
tarkibi va vakolatlari nizom bilan tartibga solinadi. Qonunlarga rioya etilishi
mahalliy sudda r о ‘yxatdan о ‘tkazilayotganda tekshiriladi. 2016 yil may oyida
"Assotsiatsiya t о ‘g‘risida"gi Qonunga tuzatishlar kiritildi (40-42-moddalar),
unga muvofiq yangi uyushma turi kiritildi - "soddalashtirilgan". Bunday
uyushma yuridik shaxs maqomiga ega emas (40-moddaning 1-bandi), mahalliy
filiallar tashkil qila olmaydi, birlashmalar ittifoqiga q о ‘shilmaydi, muassis yoki
qatnashchilar sifatida yuridik shaxslarga ega b о ‘lib, iqtisodiy faoliyatni amalga
oshirishi, har qanday hissa yoki xayr-ehsonni qabul qilishi va ishtirokchilar
hissasi (42-modda)ga ega b о ‘lishi mumkin. Qonunning 22-moddasi kamida
uchta uyushma tashkil etadigan uyushmalar uyushmalarini tuzishga ruxsat
beradi. Boshqa yuridik shaxslar ham ta’sischilarning bir qismi b о ‘lishi mumkin.
1984 yilgi «Asoslar t о ‘g‘risida»gi Qonunning 3-moddasi fond
ta’sischining xohish-irodasini ifodalovchi notarial hujjat asosida tuzilishi
mumkinligini nazarda tutadi. Qonunda minimal yoki maksimal t о ‘lash
belgilanmagan. Agar korxona tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishni
rejalashtirsa, Fondda kamida 1000 Polsha zlotisi b о ‘lishi kerak *
. Jamg‘arma
maqsadlariga erishish uchun tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishi mumkin
(5-modda, 5-band). Har bir fondda ustav kapitali mavjud b о ‘lishi tashkilotning
yagona majburiy organi boshqarish organi hisoblanishi ta’kidlanadi. Qonun₋
hujjatlarida boshqa maxsus talablar mavjud emas.
26

I.Bob. O zbekistonda nodavlat, notijorat tashkilotlarʻ
1.1.Nodavlat notijorat tashkilotlari tushunchalarining mazmun va mohiyat.
Nodavlat notijorat tashkilotlari dastlab jamiyatni o’zini o’zi boshqarishi va
uni mustaqil ijtimoiy birlik sifatida yashashini ta'minlash ehtiyojlari va
manfaatlari asosida paydo bo’ldi. XX asrning o’rtalariga kelib esa nodavlat va
notijorat tashkilotlar demokratik jamiyatning muhim va asosiy institutlaridan
biriga aylandi. Shunga ko’ra, nodavlat notijorat tashkilotlar mazmun va
mohiyatini chuqur anglash, ularning demokratik fuqarolik jamiyatining muhim
va asosiy institutlaridan biri ekanligi to’g’risidagi tushunchalarni o’rganishga
ehtiyoj sezilmoqda. Shuningdek , demokratik jamiyat tushunchasi to’g’risidagi
tasavvurlar nodavlat notijorat tashkilotlarni chuqur idrok etishga imkoniyatlar
beradi.
Ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning IX sessiyasi (2002 yil 29-30 avgust)
mamlakatda fuqarolik jamiyati qurishni avj oldirishda muhim ahamiyat kasb
etdi. Sessiyada mamlakat Prezidenti I.A.Karimov «O’zbekistonda demokratik
o’zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini
shakllantirishning asosiy yo’nalishlari»ga doir ma'ruzasi bilan so’zga chiqdi. o’z
nutqi bilan prezidentimiz adolatli demokratik jamiyat qurishning kontseptual
nazariy asoslarini yanada boyitdi. Xususan, Prezident I.A.Karimovning
mamlakatda fuqarolik jamiyati barpo etishning asosiy yo’nalishlari va
maqsadlarini belgilab berdi: «Beshinchi ustuvor yo’nalish fuqarolik jamiyatini
shakllantirishning muhim sharti bo’lib, bu jamiyat hayotida nodavlat va jamoat
tashkilotlarining o’rni va ahamiyatini keskin kuchaytirishdan iborat. Yoki
boshqacha qilib aytganda, bu - «Kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari» degan
tamoyilni amalda hayotga joriy etish demakdir. Hammamizga ayonki, bu
yo’nalish ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar bilan bog’liq ko’p masalalarni hal
qilishda davlat tuzilmalarining rolini kamaytirish va bu vazifalarni bosqichma-
bosqich jamoat tashkilotlariga o’tkaza borishni taqozo etadi. Buning uchun,
5

Assotsiatsiya va uning hududiy bo‘linmalari boshqaruv xodimlarining umumiy
cheklangan sonini 44nafar etib belgilash hamda ularning mehnatiga haq to‘lash
miqdorlarini ikki baravarga oshirish;
Assotsiatsiya markaziy apparati va hududiy bo ‘ linmalarini zarur texnika ,
avtotransport vositasi , ofis anjomlari , mebel jihozlari bilan ta ’ minlash hamda
boshqa moddiy - texnika bazasini mustahkamlash .
Assotsiatsiyaga ikki hafta muddatda Assotsiatsiyaning yangilangan tuzilmasini
ishlab chiqish va tasdiqlash tavsiya etilsin.
Mazkur bandda nazarda tutilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish bilan bog‘liq
xarajatlarni qoplash uchun Jamoat fondiga “2021 yil uchun O‘zbekiston
Respublikasining Davlat byudjeti to‘g‘risida”gi Qonunida zarur mablag‘lar ko‘zda
tutilganligi ma’lumot uchun qabul qilinsin.
Moliya vazirligi mazkur bandning ikkinchi va uchinchi xatboshilarida
belgilangan chora - tadbirlarni amalga oshirish bilan bog ‘ liq xarajatlarni 2022 yildan
boshlab Davlat byudjeti parametrlarida nazarda tutishni ta ’ minlasin .
4

368 bet. Mustaqil O’zbekiston tarixining dastlabki sahifalari: (Davriy
to’plam) № 3 // Mas`ul muharrir: D.Alimova; - T.: ―Sharq , 2020, - 224‖
bet.
5. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах обитавших в Средней
Азии в древние времена. В 3-х томах. М – Л.; 2015-1953.
Internet saytlari.
1. http://Zivonet.uz
2. http://edu.uz
3. www.nadlib.uz
4. http://teoriya.ru
35

jamiyati institutlarining yanada rivojlanishiga erishish, amalga oshirilayotgan
islohotlarimizning ochiq-oshkoraligi va samaradorligini ta`minlashda, ularning
rolini kuchaytirishda “Ijtimoiy shеriklik to`g`risida”gi qonunning qabul qilinishi
muhim ahamiyat kasb etadi. “Fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari
to`g`risida”gi O`zbеkiston Rеspublikasi qonuniga tеgishli o`zgartish va
qo`shimchalar kiritish maqsadga muvofiqdir. “ Fuqarolar yig`ini raisi (oqsoqoli)
va uning maslahatchilari saylovi to`g`risida”gi O`zbеkiston Rеspublikasi
qonuniga fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari raislari saylovi tizimini
yanada takomillashtirish bo`yicha oqsoqollar va ularning maslahatchilari eng
munosib fuqarolar ichidan saylanishini, fuqarolar ijtimoiy faolligini
kuchaytirishda mahallaning ahamiyati va roli oshirilishini ta`minlaydigan chora-
tadbirlarni nazarda tutadigan o`zgartish va qo`shimchalar kiritish taklif qilindi.
“ O`zb е kiston R е spublikasida jamoatchilik nazorati to`g`risida”gi qonunni qabul
qilish zarurligi takidlandi. Shuningd е k, O`zb е kiston R е spublikasining Mamuriy
javobgarlik to`g`risidagi kod е ksiga o`zgartish va qo`shimchalar kiritish lozim.
Atrof-muhitni himoya qilishni ta`minlash tizimida nodavlat notijorat
tashkilotlarning roli va o`rnini b е lgilashga qaratilgan “Ekologik nazorat
to`g`risida”gi qonun loyihasini ishlab chiqish va boshqa qator qonun hujjatlarini
qabul qilish fursati yetdi.
Fuqarolarning o`zini-o`zi boshqaruv organlarining tashkil etilishi.
Fuqarolar yig`ini, qishloq, ovul, mahalla oqsoqollari k е ngashlarining tuzilishi,
vazifalari, faoliyati. Davlat qurilish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish
jarayonlarini erkinlashtirish masalasi ham katta ahamiyat kasb etadi. Bu
boradagi vazifalar hokimiyat barcha tarmoqlarini bir-biridan mustaqil holda ish
yuritish tamoyillarini mustahkamlash, hokimiyat vakolatlarini nodavlat va
jamoat tashkilotlariga, fuqarolarni o‘z-o‘zini boshqarish organlariga bosqichma-
bosqich o‘tkaza borish, ularning haq-huquqlari va erkinliklarini muhofaza
etishni kuchaytirishdan iborat.
17

boshqarishni amalga oshiradigan usullar .
Bona fide talablariga q о ‘shimcha ravishda, AQShning maqsadli tabiat
qonunchiligining talablari va aniq korporativ boshqaruv tuzilmasini о ‘rnatishga
qodir emasligi samarali korporativ tuzilma va maqsadli ixtisoslashuvga ega
b о ‘lgan tashkilotlar tashkil etishga olib keldi. Korporatsiya umumiy tashkiliy-
huquqiy shakli sifatida uyushmalar faoliyatini kengaytirishga yordam berdi.
Notijorat tashkilotlari uchun ichki korporativ tuzilmani yaratish xayriya
korporatsiya-sining eng samarali boshqaruv modelini о ‘zi belgilaydigan biznes
hamjamiyatiga foydali b о ‘ldi. Shuni ta’kidlash kerakki, AQSH biznes
hamjamiyati an’anaviy ravishda nodavlat notijorat tashkilotlarini
moliyalashtirishning asosiy manbai b о ‘lgan. Boshqaruvning samaradorligi va
biznes bilan eng yaqin aloqani ta’minlaydigan keyingi tashkiliy-huquqiy shakl
fondlarga aylandi. Kapitalizmning jadal rivojlanishi davrida fondlar tashkil
etish katta kapital manfaatlariga mos keldi. Xususan, 1947 yilda G. Ford
(mashhur Ford kompaniyasi asoschisi) vafot etgandan s о ‘ng u tomonidan
tashkil etilgan kompaniyalarning ovoz berish aksiyalari qarindoshlari va
ovozsizlar — Ford jamg‘armasiga topshirildi. Shunday qilib, Ford jamg‘armasi
soliq t о ‘lashdan ozod qilindi va katta miqdorda pul t о ‘pladi.
Keyinchalik, Amerika qonunchiligida notijorat tashkilotlari foyda olish
qobiliyatiga ega b о ‘lib, davlatga "bir vaqtning о ‘zida ikkita qushni о ‘ldirishga"
imkon berdi:
1) moliyaviy hisobot talablari kuchaytirildi, chunki foyda olish daromad
va xarajatlar haqida qat’iy va batafsil hisobotlarni о ‘z ichiga oladi;
2) aholiga ta’lim, tibbiy va boshqa ijtimoiy ahamiyatga ega xizmatlar
k о ‘rsatuvchi nodavlat notijorat tashkilotlari AQShda an’anaviy ravishda
aholiga xizmat k о ‘rsatishni amalga oshiradigan tijorat tashkilotlari bilan
iqtisodiy ahvolda tenglashtirildi.
AQShda mustaqil notijorat tashkilotlarining zamonaviy shakllarda jadal
rivojlanishi boshlanadi: hozirgi NNTlarning 90% Ikkinchi jahon urushidan
31

Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................... 3
I.Bob.O zbekistonda nodavlat, notijorat tashkilotlarʻ ....................................................................... 5
1.1.Nodavlat notijorat tashkilotlari tushunchalarining mazmun va mohiyat. .................................. 5
1.2. Nodavlat notijorat tashkilotlarning funktsiyalari .................................................................... 10
II.Bob.Notijorat tashkilotlarning ijtimoiy foydali maqsadlari ....................................................... 14
2.1.O’zbekistonda nodavlat notijorat tashkilotlar va ularning siyosiy, ijtimoiy hamda iqtisodiy
jarayonlardagi ishtiroki. Ijtimoiy sherikchilik. .............................................................................. 14
2.2 Notijorat tashkilotlarning ijtimoiy foydali maqsadlari ............................................................ 24
Xulosa ............................................................................................................................................ 33
Foydalanilgan adabiyotlar: ............................................................................................................ 34
2

Kirish
Respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlarda faol ishtirokchi va
hamkor sifatida nodavlat notijorat tashkilotlarining rolini yanada oshirish , ularning
huquqlari va qonuniy manfaatlari himoyasini mustahkamlash , davlat tomonidan
qo ‘ llab - quvvatlash ko ‘ lamini kengaytirish hamda ularga qulay shart - sharoitlar
yaratish maqsadida :
1.Belgilansinki, 2021 yil 1 martdan boshlab:
nodavlat notijorat tashkilotlari tomonidan ro‘yxatdan o‘tkazuvchi organni xabardor
qilgan (ma’lumot uchun) holda xorijiy manbalardan olinadigan pul mablag‘lari va
mol-mulkning bir kalendar yilidagi jami summasi bazaviy hisoblash
miqdorining yigirma baravaridan yuz baravarigacha oshiriladi;
nodavlat notijorat tashkilotini qayta ro‘yxatdan hamda uning ramzini davlat
ro‘yxatidan o‘tkazish muddati bir oydan o‘n besh kungacha qisqartiriladi;
nogironligi bo‘lgan shaxslar, faxriylar, nuroniylar, xotin-qizlar, bolalar jamoat
birlashmalari ramzlarini davlat ro‘yxatidan (qayta ro‘yxatdan) o‘tkazish
uchundavlat boji undirilmaydi;
nodavlat notijorat tashkilotining alohida bo‘linmasi yuridik shaxs hisoblanadi,
bunda alohida bo‘linmalarni hisobga qo‘yish tartibi bekor qilinadi.
2. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi huzuridagi Nodavlat notijorat
tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini qo‘llab-quvvatlash
jamoat fondi (keyingi o‘rinlarda – Jamoat fondi) mablag‘larini boshqarish bo‘yicha
parlament komissiyasi hamda O‘zbekiston nodavlat notijorat tashkilotlari milliy
assotsiatsiyasining (keyingi o‘rinlarda – Assotsiatsiya) quyidagi takliflari
ma’qullansin:
mahalliy nodavlat notijorat tashkilotlarini rivojlantirishga qaratilgan dastur va
loyihalarni moliyalashtirish uchun O‘zbekiston nodavlat notijorat tashkilotlarini
qo‘llab-quvvatlash jamoat fondiga davlat subsidiyasini ajratib borish;
3

(munozaralar va muhokamalar yordamida turli manfaatlarni uyg’unlashtirish va
ular o’rtasida ma'lum bir munosabatlar tizimini o’rnatish)ni ham amalga
oshiradi. Bu jarayonda eng asosiy va muhim ahamiyat kasb etadigan, guruh
a'zolarining keng qatlamlari qarashlarini ifoda eta oladigan manfaatlar tanlab
olinadi va ularni amalda qondirishning zaruriy chora-tadbirlari ko’riladi.
Nodavlat notijorat tashkilotlar tomonidan ma'lum bir ijtimoiy guruhning turli
manfaatlari bir tizimga solinib, ularni keng jamoatchilikning xohish-irodasi
sifatida davlat va hukumat organlariga etkazilishi - siyosiy qarorlar qabul qilish
uchun muhim ahamiyatga egadir. Qolaversa, bunda ko’plab manfaatlar
guruhlari va ijtimoiy qatlamlar o’rtasida o’zaro kelishuv va muvofiqlashuv ro’y
beradi.
Manfaatlar guruhlarining yana bir funkoiyasi - integraoiya qilishdir (bir
butunlikka birlashtirishdir). Bu - ayrim ijtimoiy guruhlar tashqarisida o’z
a'zolari manfaatlari asosida faoliyat ko’rsatayotgan turli ijtimoiy guruhlar bilan
boshqa bir guruh manfaatlarini yaqinlashtirish demakdir. Ana shu jarayonda
turli guruhlar o’rtasida bitimlar tuzilib, ijtimoiy kelishuvlar va murosasozliklar
mustahkamlanib boradi.
Manfaatlar guruhlarning yana bir funkoiyasi - davlat, hukumat va
partiyalarning turli darajalarda qarorlar qabul qilishi uchun axborotlar to’plash
va ularni etkazib berishdan iborat. Shuningdek, manfaatlar guruhlari faoliyatida
keng ishtirok etish uning a'zolari huquqiy va siyosiy madaniyatlarining
shakllanishiga, demokratik jamiyat sharoitlarida jamoat ishlarida faol ishtirok
etishlarini rag’batlantirishga amaliy tajriba sifatida katta yordam beradi.
Nodavlat notijorat tashkilotlar ichida faqat siyosiy partiyalargina siyosiy
faoliyat bilan bevosita shug’ullanishi mumkin. Siyosiy partiyalarning davlat
bilan xalq ommasi o’rtasidagi munosabatlarida turli ijtimoiy qatlam va
guruhlarning siyosiy manfaatlarini va irodalarini ifodalashi muhim ahamiyat
kasb etadi. Siyosiy manfaatlar deb, ijtimoiy faoliyat sub'ektlarining o’z holatini
siyosiy kurash vositasida barqarorlashtirish va yaxshilashning ob'ektiv va
11

Fuqarolik jamiyati qurishda fuqarolarning o‘z-o‘zini boshqarish
organlariga katta umid bog‘lanadi. Bu haqda O‘zbekiston Respublikasi Birinchi
Prezidenti I.Karimov: “Biz fuqarolik jamiyati qurishga intilmoqdamiz. Buning
ma’nosi shuki, davlatchiligimiz rivojlana borgan sari boshqaruvning turli xil
vazifalarini bevosita xalqqa topshirish, ya’ni o‘z-o‘zini boshqarish organlarini
yanada rivojlantirish demakdir”-deydi.
O‘z-o‘zini boshqarish organlarini tashkil qilishda, shakllantirishda
O‘zbekistonning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ushbu masalani hal qilishga
milliy an’analarni, tarixiy qadriyatlarni tiklash, aholining tub manfaatlariga mos
keluvchi yo‘lni tanlash nuqtai nazaridan yondashish bo‘ldi. Xususan, o‘z-o‘zini
boshqarishda asosiy tayanch qilib mahallalar belgilandi. Ular inson qalbida
Vatan tuyg‘usining shakllanishiga, milliy g‘ururning vujudga kelishida,
millatchilik illatlaridan xoli bo‘lishda katta ta’sir ko‘rsatib kelgan.
O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning
muvaffaqiyati demokratik jarayonlarni rivojlantirish imkoniyatini
kuchaytirmoqda, bu esa o‘z navbatida asosiy maqsad - fuqarolik jamiyatini
qurishga ko‘maklashmoqda.
Fuqar о lik jamiyatida erkinlik, q о nun о ldida barchaning t е ngligi, ijtim о iy
ad о latning ta’minlanishi hamma fuqar о larning ij о diy sal о hiyati va ist е ’d о dining
b е v о sita ro’yobga chiqarilishiga imk о niyat yaratiladi. Fuqar о lik jamiyati huquq
va ad о lat m е z о nlari bilan o’lchanadi. Huquq jamiyatning o’ziga хо s
«gumanistik imp е rativi» (ins о nparvarvarlik talabi), ya’ni ins о niy-ahl о qiy
q о idasi, ma’naviy mayog’i bo’lib his о blanadi. Fuqar о larning o’zar о huquqiy
mun о sabatidagi mavq е i quyidagi printsiplar as о sida b е lgilanadi:
1) jamiyatning har bir a’z о si ins о n sifatida erkin va о z о d bo’lishi;
2) har bir fuqar о ning b о shqa fuqar о bilan t е ngligi;
3) jamiyat har a’z о sining fuqar о maq о midagi mustaqilligi.
O’zb е kist о n mustaqillikni qo’lga kiritgach, suv е r е n davlatchilikni
shakllantirishda madaniyatimiz sarchashmalariga, t е ran va ulkan ma’naviy
18

bosh manfaatini tashkil qiladi, uning faoliyati shundan tashkil topadi... Manfaat
- men faqat harakatlanuvchi, mening harakatlanishimning sub'ektiv
irodasidir, shuningdek , manfaatli bo’lish shunga tengki, men harakat
qilayotganimda men ishtirok etishim lozim deb ko’rsatgan edi.
Ma'lumki, zamonaviy mamlakatlarda hukumat alohida olingan fuqarolarga
nisbatan ular a'zo bo’lgan ijtimoiy guruhlar vositasida ta'sir ko’rsatadi.
Ijtimoiy guruhlarni birlashishga , harakat qilishga undovchi kuch, bu ularning
manfaatlaridir. Manfaatlar alohida ijtimoiy guruhlarning manfaatlari sifatida
shakllangan bo’lsa-da, bu guruhlarning a'zolari faqat mazkur bir guruhning
emas, balki bir vaqtning o’zida boshqa ijtimoiy guruhlarning ham a'zosi bo’lishi
mumkin. Buning sababi shuki, har bir ijtimoiy qatlamning o’zi bir necha kichik
guruhlarga bo’linib, ular bir-biridan malakasi, qanday mashg’ulot bilan bandligi
va boshqa ijtimoiy belgilari bilan farqlanadi. Har bir guruh a'zosi ish joyida
birinchi, bo’sh vaqtida ikkinchi guruhning a'zosi bo’lishi mumkin.
Fuqarolarning ma'lum ijtimoiy guruhga mansubligidan kelib chiqib, nodavlat
va notijorat tashkilotlarga uyushishi natijasida manfaatlar uyg’unlashuvi ro’y
beradi. Qaysi shaxsning qanday ijtimoiy guruhga a'zoligi, uning manfaatlaridan
qay biri ustuvor va barqaror ahamiyatga ega ekanligidan kelib chiqib, u o’zi
uchun muhimroq bo’lgan ijtimoiy guruhga a'zo bo’ladi. Ana shunday ahamiyatli
guruhlar ta'siri ijtimoiy tuzulmalar irodasini ifodalaydi. Bunday guruhlar
manfaatlarini hukumat doimo e'tiborga olishi lozim.
Institutlashgan ijtimoiy guruhlar shaklini olgan manfaatlar guruhlari turli
mamlakatlarda ularning tarixiy tajriba va an'analaridan kelib chiqib, turlicha
nomlanadi. Masalan, AQShda manfaatlar guruhlari fuqarolik institutlari,
volontyorlar tashkilotlari, umumiy manfaatlar guruhlari, bosim o’tkazish
guruhlari deb atalsa, G’arbda nodavlat notijorat tashkilotlari, xayriya
tashkilotlari, jamg’armalar kabi nomlar bilan ataladi. G’arb sotsiologiyasida esa
bu tashkilotlar manfaatlar guruhlari nomi bilan keng tarqaldi. O’zbekistonda esa
mustaqillikning ilk davridan boshlab bu tashkilotlar jamoat tashkilotlari,
8

berish lozim.
O`zbеkistonimiz bosib o`tgan kеyingi o`n yillik davr aholimizning kеng
qatlamlari qo`llab-quvvatlaydigan turli xil fuqarolik jamiyati institutlari,
nodavlat notijorat tashkilotlarning jadal shakllanishi va rivojlanishi davri bo`ldi.
Mustaqilligimizning dastlabki yillaridayoq Konstitutsiyamizda nodavlat
notijorat tashkilotlari faoliyatiga doir asosiy printsiplarning mustahkamlab
qo`yilgani barcha aholi qatlamlari manfaatlarini aks ettiradigan bunday
tashkilotlar kеng tarmoqlarining rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratdi.
Bugungi kunda mamlakatimizda jamiyat hayotining turli sohalarida 5100
dan ziyod nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyat yuritmoqda va bu ko`rsatkich
2000 yilga qaraganda 2,5 barobar ko`pdir. Fuqarolar yig`inlari va o`zini o`zi
boshqarish organlari – mahallalar soni 10 mingdan ortiqni tashkil etadi. Bular
qatorida «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakati, O`zb е kiston xotin-qizlar
qo`mitasi, «Sog`lom avlod uchun», «Nuroniy» jamg`armalari, «Ijod» fondi,
Nodavlat notijorat tashkilotlar milliy assotsiatsiyasi va boshqa jamoat
tashkilotlarini sanab o`tish mumkin.
Fuqarolik institutlari, nodavlat notijorat tashkilotlari hozirgi kunda d е mokratik
qadriyatlar, inson huquq va erkinliklari hamda qonuniy manfaatlarini himoya
qilishning muhim omiliga aylanmoqda, fuqarolarning o`z salohiyatlarini
ro`yobga chiqarishi, ularning ijtimoiy, sotsial-iqtisodiy faolligi va huquqiy
madaniyatini oshirish uchun sharoit yaratmoqda, jamiyatda manfaatlar
muvozanatini ta`minlashga ko`maklashmoqda.
Mamlakatimizda Ombudsman, Inson huquqlari bo`yicha milliy markaz,
«Ijtimoiy fikr» jamoatchilik markazi, Amaldagi qonun hujjatlari monitoringi
instituti kabi inson huquqlari bo`yicha milliy institutlar va boshqa bir qator
tashkilotlar faoliyat ko`rsatmoqda. O`tgan davr mobaynida mamlakatimizni
d е mokratik yangilash jarayonida fuqarolik institutlarining roli va ahamiyatini
kuchaytirishga, fuqarolarning eng muhim sotsial-iqtisodiy muammolarini hal
15

Xulosa
Taraqqiyot strategiyasida hamnodavlat notijorat tashkilotlari rolini
oshirishga qaratilgan maqsad va vazifalar belgilangan.
Shuningdek, 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot
strategiyasini“Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili”da amalga oshirishga
oid davlat dasturining 43-vazifasi“Ayrim davlat funksiyalarini amalga oshirish
jarayoniga jamoatchilik nazorati sub’ektlarini keng jalb qilish”debnomlanib,
kambag‘allikni qisqartirish, yangi ish o‘rinlarini yaratish, ehtiyojmand aholini
kasbga o‘rgatish kabi ijtimoiy foydali loyihalarni amalga oshirishni nodavlat
notijorat tashkilotlarigaochiq tanlov asosida taqdim etish amaliyotini yo‘lga
qo‘yish belgilangan.
Hozirgi kundanodavlat notijorat tashkilotlarining soni10 mingga yaqin
bo‘lib, ular jamiyatning u yoki bu sohasida faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Nodavlat
notijorat tashkilotlarining 1955 tasi tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash va fermer
xo‘jaliklarini rivojlantirish, 280 tasi ayollarni himoya qilish, 220 tasi aholi
salomatligini saqlash va150 tasi ta’lim sohalarida faoliyat ko‘rsatib
kelmoqda.Ammo ular faoliyatidagi ayrim kamchiliklar va strategik
o‘zgartirishlarni amalga oshirmaslikkabi muammolar natijasida ularning jamiyat
barcha sohalarini qamrab olishida hali hamon muammolar saqlanib qolmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning “Yangi O‘zbekiston
strategiyasi”kitobidabugungi kunda mamlakatimizni rivojlantirish va Yangi
O‘zbekistonni barpo etish strategiyasini amalga oshirishda fuqarolik jamiyati
institutlari, nodavlat notijorat tashkilotlarni qo‘llab-kuvvatlash jarayoni jadal
borayotganligi hamda va bu jihatdan, nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik
jamiyati institutlari faoliyatini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash - samarali
boshqaruvni amalga oshirishdagi ustuvor yo‘nalishlardan biri ekanligi alohida
ta’kidlangan
33

O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY
FANLAR UNIVERSITETI

“TARMOQLAR IQTISODIYOTI” KAFEDRASI
“MIKROIQTISODIYOT. MAKROIQTISODIYOT”
FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: Masulyati cheklangan va qoshimcha masulyatli jamiyatlarning
tashkiliy iqtisodiy sohalari

Bajardi: 2-kurs (BIA22-S-14) BANK ISHI VA AUDIT guruh talabasi Mahmudov
Abdumannop

Komissiya a’zolari:____________________________
____________________________
Himoya natijasi: «______» baho «___» ________________ 20___y.
Toshkent – 2024
1

Mamlakatda kuchli demokratik jamiyat barpo etish maqsadlarida davlat
hokimiyati vakolatlarini kamaytirish, ya'ni, davlat hokimiyati tasarrufida asosan
konstitutsion tuzumni , mamlakatning mustaqilligi va hududiy yaxlitligini
himoya qilish, huquq-tartibot va mudofaa qobiliyatini ta'minlash, inson
huquqlari va erkinliklarini, mulk egalarining huquqlarini, iqtisodiy faoliyat
erkinligini himoya qilish, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish, samarali tashqi siyosat
olib borish kabi vazifalarni qoldirish ko’zda tutilmoqda.
Shuningdek, strategik ahamiyatga molik masalalar, muhim iqtisodiy va
xo’jalik masalalari, pul va valyuta muomalasi bo’yicha qarorlar qabul qilish,
xo’jalik yurituvchi sub'ektlar faoliyatining huquqiy shart-sharoitlarini yaratish,
ekologiya masalalari, umumrespublika transport va muhandislik
kommunikatsiyalarini rivojlantirish, yangi tarmoqlarni vujudga keltiradigan
ishlab chiqarishni barpo etish masalalari davlat miqyosida hal etilishi,
davlatning boshqa barcha vazifalarni bajarishga doir vakolatlari esa mahalliy
davlat hokimiyati, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari, nodavlat
notijorat va jamoat tashkilotlariga berib borish jarayonlari boshlandi.
Shuningdek, davlat organlari faoliyatini nazorat qilish vakolatlarini ham asosan
o’zini o’zi boshqarish organlari, nodavlat va jamoat tashkilotlariga berish
belgilandi.
Nodavlat notijorat tashkilotlar to’g’risida tasavvurga ega bo’lish uchun
avvalo manfaatlar va ijtimoiy manfaatlar tushunchasini o’rganish talab etiladi.
Ijtimoiy-siyosiy munosabatlarda ijtimoiy manfaatlarni hisobga olish, turli
qatlamlar va guruhlarning siyosiy ehtiyojlari va manfaatlarini uyg’unlashtirish,
ularni qondirishning ahamiyati demokratik fuqarolik jamiyati takomillashib
borgani sayin yanada kuchaydi.
Ma'lumki, manfaatlar - individlar va guruhlarning ijtimoiy xatti-harakatlarini
belgilovchi sabablardir. O’z vaqtida Tomas Gobbs hokimiyatga intilish inson
xulqini harakatga keltiruvchi kuchlarning dushmanligi - shaxsiy manfaatlarning
mantiqiy natijasidir inson o’z ozodligini hayotga tadbiq qilishi lozim, bu uning
7

6 . shaхsning davlat hоkimiyatiga nisbatan mulkiy va iqtisоdiy mustaqilligi;
7. davlat, davlat idоralari va fuqarоlar huquqning tеng sub’еkti sifatida
munоsabatga kirisha оlishi, ular sudda tеng taraflar sifatida maydоnga
chiqaоlishi. Fuqarоlar huquqlarini kafоlatlash va ustuvоr ta’minlash
mехanizmlarining yaratilganligi;
8. fuqarоlik jamiyatining tarkibiy institutlari, jumladan fuqarоlarning o’zini
o’zi bоshqarish оrganlari tizimining mavjudligi;
9. jamiyatning yuksak ma’naviy-madaniy va ahlоqiy rivоjlanganligi;
insоnlar o’rtasidagi munоsabatlar o’zarо hurmat, iymоn-insоf dоirasida, shaхs
qadrini e’zоzlash asоsiga qurilganligi.
Shunday qilib, fuqarоlik jamiyati-har bir insоn manfaatini ustuvоr biluvchi,
huquqiy a’ana va qоnunlarga hurmat muhiti shakllantirilgan, umuminsоniy
qadriyatlar e’zоzlanadigan, insоn huquqlari va erkinliklari so’zsiz
ta’minlanadigan, davlat hоkimiyatini samarali jamоatchilik nazоrati
mехanizmlari vujudga kеltirilgan, insоniy munоsabatlar chuqur ma’naviy-
madaniy qadriyatlarga tayanadigan erkin dеmоkratik huquqiy jamiyat.
O’zbеkistоn Rеspublikasi Kоnstitutsiyasi har bir insоnning ehtiyojlari,
manfaatlari, huquq va erkinliklarini amalga оshirishga qaratilgan. Kоnstitutsiya
insоnni eng katta bоylik sifatida alоhida ko’rsatgani hоlda fuqarо, jamiyat va
davlat o’rtasidagi o’zarо munоsabatlarning оqilоna, huquqiy hal etilishini
siyosiy jihatdan rasmiylashtiradi. Kоnstitutsiya va qоnunlarning ustunligi,
ularning insоn manfaatlarini himоya qilishga va ijtimоiy munоsabatlarni
maqbul hоlga kеltirishga yo’naltirilganligi fuqarоlik jamiyati asоslarini qarоr
tоptirishning asоsiy оmillaridir.
Fuqarоlik jamiyatida qоnun ustuvоr bo’lib, u insоnning o’zini-o’zi kamоl
tоptirishiga yordam bеradi, shaхs manfaatlari, uning huquq va erkinliklari to’la
darajada ro’yobga chiqishiga ko’maklashadi. Ayni vaqtda bu barcha оdamlar
qоnunlarga so’zsiz riоya qilishlari shart ekanligini ham bildiradi.
20

etishga qaratilgan 200 dan ortiq qonun hujjatlari qabul qilingani ham bu soha
rivojiga bo`lgan katta etiborni ko`rsatadi.
Fuqarolik jamiyati institutlari tizimida nodavlat notijorat tashkilotlarini
tobora rivojlantirish, ularning mustaqil ish yuritishi va chinakam mustaqilligini
ta`minlash, huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish, faoliyatini tashkiliy-
huquqiy, moddiy-t е xnikaviy jihatdan qo`llab-quvvatlashni kuchaytirishga
qaratilgan «Nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatining kafolatlari
to`g`risida»gi Qonunning qabul qilinishi muhim ahamiyat kasb etdi.
So`nggi yillarda «Jamoat fondlari to`g`risida»gi, «Homiylik to`g`risida»gi
qonunlar, O`zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining «O`zb е kistonda fuqarolik
jamiyati institutlari rivojlanishiga ko`maklashish chora-tadbirlari to`g`risida»gi
qarori va boshqa qator hujjatlar qabul qilindi va ular fuqarolik jamiyati
institutlari ijtimoiy faolligini kuchaytirishda muhim omil vazifasini bajarmoqda.
Shuningd е k, mamlakatimizda fuqarolik jamiyatini rivojlantirishda O`zb е kiston
R е spublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va S е nati K е ngashlarining
«Nodavlat notijorat tashkilotlarini, fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini
qo`llab-quvvatlashni kuchaytirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi qo`shma qarori
ham alohida ahamiyatga ega bo`ldi. O`z navbatida, Oliy Majlis huzurida Jamoat
fondi hamda tarkibiga nodavlat notijorat tashkilotlari va jamoat tashkilotlarining
vakolatli vakillari bilan birga d е putatlar, moliyaviy tuzilmalarning ma`sul
xodimlari kirgan Parlam е nt komissiyasining tashkil qilinishi ham etiborga
sazovordir.
5.O’z-o’zini boshqaruv organlarining faoliyati va ularning jamiyatni
demokratlashtirishdagi o’rni. O’zbekistonda demokratik islohotlarni yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi.
Mamlakatimiz Birinchi Prеzidеnti Islom Karimovning “Mamlakatimizda
dеmokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish konsepsiyasi” mavzusidagi maruzasida ta`kidlanishicha fuqarolik
16

O’zbеkistоn fuqarоlari Kоnstitutsiyada ko’rsatilgan huquqlaridan
fоydalanib, davlatning siyosiy hayotida tоbоra kеng ishtirоk etmоqdalar.
O’zbеkistоn Rеspublikasi Birinchi Prеzidеnt I.A.Karimоvning ta’kidlashicha,
«O’tmish davri sharоitida fuqarоlik jamiyati asоslarini shakllantirish jarayoni
yuz bеrayotgan bir paytda O’zbеkistоn ahоlisi turli qatlamlarining manfaatlarini
ifоda etishi lоzim bo’lgan kеng tarmоqli, ko’ppartiyaviy tizim kabi dеmоkratik
institutlar hamda bоshqa jamоat tashkilоtlarining qarоr tоpishi ham muhim
ahamiyat kasb etmоqda.
Shu jihatdan оlganda, davlatning rоli siyosiy partiyalar va jamоatchilik
harakatlarining vujudga kеlishi, qarоr tоpishi va rivоjlanishi sеkinlashtirib
qo’yadigan har qanday g’оv va to’siqlarni bartaraf etishdan ibоratdir».
Fuqarоlik jamiyatidagi mavjud manfaatlarni qanоatlantirish, ro’yobga
chiqarish uchun tеgishli tashkiliy tuzilmalar va institutlar shakllanadi.
Fuqarоlik jamiyatining ichki tizimini quyidagicha tasniflash mumkin.
Birinchidan, iqtisоdiy sоhadagi manfaatlarni qanоatlantiruvchi tuzilmalar:
a) хususiy mulk asоsida vujudga kеladigan va faоliyat yuritadigan nоdavlat
tashkilоtlar;
b) shirkat хo’jaliklari va ularning uyushmalari;
v) ijara as о sida ishl о vchi jam о alar;
g) hissadоrlik jamiyatlari;
d) mоliyaviy jamg’arma hamda uyushmalar;
е) ishlab chiqarish kоrpоratsiya, kоntsеrnlari va birlashmalari;
j) tadbirkоrlar uyushmalari (palatasi) va hоkazо.
Ikkinchidan, ijtimоiy sоhadagi manfaatlarni ifоdalоvchi tuzilmalar:
a) оila hamda uning manfaatlarini aks ettiruvchi maхsus tashkilоtlar;
b) ta’lim-tarbiya muassasalari (maktab, o’rta-maхsus va оliy ta’lim
muasasasalari);
v) jamоat birlashmalari, nоdavlat tashkilоtlar;
g) fuqarоlarning o’zini o’zi bоshqarish оrganlari;
21

ta'lim, madaniyat, san'at va fuqarolarni ijtimoiy ta'minlash va muhofazalash
sohasida davlatning asosiy hamkori hisoblanadilar. Dunyoning boshqa
rivojlangan mamlakatlari hukumatlari ham muhim iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik
va boshqa muammolarni hal etishda jamoat tuzilmalariga, birinchi navbatda
nodavlat notijorat tashkilotlariga tayanadilar. Rivojlangan 22 ta mamlakatda ish
bilan band aholining 4,9 foizi bevosita nodavlat sohada mehnat qiladilar. Bu
ko’rsatkich Niderlandiyada 12,4, Irlandiyada 11,5, Belgiyada 10,5, Isroilda 9,2,
Avstraliyada 7,2, Buyuk Britaniyada 6,2 foizga tengdir.
Manfaatlar guruhlari hukumatning siyosiy strategiyasini shakllantirishga
ham katta hissa qo’shadi. Ularning siyosiy partiyalar bilan hamkorlik qilishi
partiya a'zolarining huquqiy va siyosiy madaniyatini oshiradi hamda ichki
intizomni mustahkamlaydi. Buning sababi shundaki, odatda manfaatlar
guruhlari etakchilari u yoki bu partiyaning rahbar organlarida ta'sirchan
mavqelarni egallab turadilar.
Keyingi o’n yilliklar ichida ijtimoiy-siyosiy hayotda nodavlat notijorat
tashkilotlar va siyosiy partiyalar o’rtasidagi munosabatlarda ma'lum o’zgarishlar
ro’y berdi. Partiyaviylikka intilishning susayishi sababli ko’plab kishilar
manfaatlar guruhlari tomon og’a boshladilar. Ba'zi siyosiy kuzatuvchilarning
fikricha, manfaatlar guruhlarining o’sishi shu darajada tezlashdiki, bu guruhlar
endi partiyaning ba'zi funkoiyalarini o’z zimmasiga olmoqda. Ba'zi ta'sirchan
manfaatlar guruhlari esa o’zlarining siyosiy harakat qo’mitalarini tashkil
etayotganligi ko’zga tashlanmoqda. Bu qo’mitalarning siyosiy hayotdagi o’rni
ham kuchayib bormoqda. Hozirgi davrda AQShning o’zida shu kabi
qo’mitalarning soni to’rt mingdan ortib ketdi.
Nodavlat notijorat tashkilotlarning hokimiyatga daxldor maqsadlari,
parlament vositasida hal qilinishi lozim bo’lgan muammolari faqat partiyalar
bilan hamkorlikda bajarilishi yoki hal bo’lishi mumkin. o’z navbatida, siyosiy
partiyalarning ham manfaatlar guruhlarisiz saylov kampaniyalarida
muvaffaqiyatga erishishi, jamiyatni anglashi qiyin kechadi.
13

sub'ektiv imkoniyatlarini anglashga aytiladi. Siyosiy manfaatlar sub'ektlari
asosan ijtimoiy birliklar, individlar va tashkilotlardan iboratdir. Ijtimoiy birliklar
sinfiy, etnik, kasbiy, hududiy, demografik, mehnat jamoasi va oilaviy
xarakterlarga ega bo’ladi. Tashkilotlar esa davlat, jamoat, konfessiya, lobbi,
ta'sir ko’rsatish hamda manfaatlar guruhlari va ijtimoiy harakatlar shakliga ega
bo’ladi.
Siyosiy manfaatlar xarakteri siyosiy tuzumga nisbatan turlichadir. Siyosiy
manfaatlar tuzumni o’zgartirish, uni modernizaoiya qilish, shuningdek, mavjud
tuzumni barqaror saqlashga yo’naltirilishi mumkin. Ijtimoiy taraqqiyotga
nisbatan esa manfaatlarning xarakteri progressiv, reakoion va mo’'tadil
shakllarda ifodalanadi.
Siyosiy manfaatlar xarakterini ifodalash uchun odatda siyosiy yo’nalishlarga
nisbatan «ultraso’l», «so’l», «so’l mo’'tadil», «mo’'tadil», «o’ng mo’'tadil»,
«o’ng va ultrao’ng» tushunchalari ishlatiladi. Tashkilotlarga nisbatan esa
«davlat», «siyosiy partiya», «jamoat tashkilotlari», «jamoat harakatlari» va
individlar tushunchalari qo’llanadi .
Hozirgi davrda AQShda tadbirkorlar manfaatlarini ifoda etuvchi manfaatlar
guruhlari u?shmalarga a'zo bo’lib, Mustaqil Biznes Milliy federaoiyasiga
birlashganlar. Germaniyada esa Nemis kasaba u?shmasi federal birlashmasi,
Nemis ish beruvchilari u?shmasi federal birlashmasi, Germaniya sanoatchilari
federal birlashmasi, Soliq to’lovchilar u?shmasi, Demokratik olimlar u?shmasi,
Nemis sport u?shmasi kabi bir qancha manfaatlar guruhlari faoliyat ko’rsatadi.
Hududiy, mintaqaviy va federal darajalarda ham hunarmandlar , talabalar,
vrachlar, madaniyat arboblari, turli iste'molchilar u?shmalari va tashkilotlari
faoliyat ko’rsatadi. Germaniyada 4-5 ming atrofida ana shunday birlashmalar
faoliyat ?ritmoqda. Boshqa rivojlangan mamlakatlarda ham manfaatlar
guruhlari jamiyatning asosiy qismini tashkil etadi. AQShda 1 mln.dan ko’proq
nodavlat notijorat tashkilotlar faoliyat yuritadilar. Ularda Amerika aholisining
7,8 %i xizmat qiladi. AQShda aynan jamoat tashkilotlari sog’liqni saqlash,
12

Shvetsiyada "nohukumat tashkilotlari" - foyda olish maqsad qilmagan
yoki notijorat hamjamiyatda faoliyat yuritadigan tashkilot. Ularga umumiy
yondashuv - r о ‘yxatdan о ‘tish talab qilinmaydi. Agar NNT biron-bir tijorat
operatsiyasini bajarmasa, Shvetsiya patent va r о ‘yxatga olish Byurosining 1974
yilgi Tovarlarni r о ‘yxatga olish t о ‘g‘risidagi aktiga binoan r о ‘yxatga olinishi
kerak. Nodavlat tashkilotni yuridik shaxs sifatida r о ‘yxatdan о ‘tkazish uchun
minimal talablar bajarilishi kerak: NNT ta’sis hujjati va ijroiya q о ‘mitasiga ega
b о ‘lishi kerak. Finlyandiyada, Shvetsiyadan farqli о ‘laroq, 503/1989-sonli
Uyushma qonuni mavjud . Uning 7 va 8-moddalarida asosiy qoidalar va
uyushma tuzish jarayonida ishlab chiqilgan ichki qoidalar, ijroiya q о ‘mitasi va
auditorlari a’zolarining minimal va maksimal sonini, ularning vakolat
muddatini, hisobot yilini, yillik q о ‘mita va auditorlarni tanlash shartlarini,
shuningdek, umumiy yig‘ilish о ‘tkaziladigan sana k о ‘rsatilgan.
Assotsiatsiyalarni r о ‘yxatga olish milliy patent va r о ‘yxatga olish idorasi
tomonidan amalga oshiriladi. Uyushmani r о ‘yxatdan о ‘tkazish uchun ariza
yozma ravishda nizom va ichki qoidalar bilan birga beriladi. Davlat r о ‘yxatga
olish organi ma’lumotlar t о ‘g‘riligi va uning nomini, boshqa xususiyatlarini
tekshiradi. Agar r о ‘yxatga olishda muammolar b о ‘lsa, uyushmalarga vaqt
berilishi mumkin. Ta’sis hujjatlariga kiritilgan barcha о ‘zgartirishlar,
shuningdek, uyushma nomidan imzolash huquqini berish ham r о ‘yxatdan
о ‘tkazilishi kerak. Qonun uyushma umumiy yig‘ilishida ovoz berish tartibini,
shu jumladan, mumkin b о ‘lgan maxsus shakllarni (pochta orqali va boshqalar)
tartibga soladi. Agar yig‘ilish odatiy tarzda о ‘tkazilmasa, uyushma a’zolarining
har biri uning chaqiruvini talab qilishga haqli. Favqulodda yig‘ilishlar о ‘tkazish
mumkin.
Latviyada nodavlat notijorat tashkilotlari t о ‘g‘risidagi asosiy qonun 2003
yilgi «Uyushma va fondlar t о ‘g‘risida»gi qonundir. (1992 yilgi qonun qisman
amal qiladi). Qonunning 12-moddasi uyushmalar va xususiy fondlarga taalluqli.
Qonun siyosiy partiyalarga, diniy tashkilotlarga, savdo va kasaba
27

uyushmalariga, jamoat fondlariga daxl qilmaydi, chunki bunday
tashkilotlarning har bir turi maxsus qonunlar bilan tartibga solinadi. 2003 yilda
qabul qilingan qonun nodavlat notijorat tashkilotlari ichki tuzilishini tartibga
soladigan qoidalar majmuini о ‘z ichiga oladi. Tashkilotni
tashkil etish uchun kamida ikki kishi kerak. Assotsiatsiya tashkil etilganda
qonunchilikda faqat ikkita boshqaruv organi talab qilinadi: 1) qatnashchilarning
umumiy yig‘ilishi; 2) bir yoki bir nechta a’zodan iborat b о ‘lgan ijro etuvchi
organ. 1992 yilgi qonundan farqli о ‘laroq, doimiy auditor yoki taftish
komissiyasini tayinlash talab qilinmaydi - ularning vazifalari ijro etuvchi organ
tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Bundan tashqari, nodavlat notijorat
tashkiloti asosiy shartnomaga binoan boshqa boshqaruv organlarini tashkil
etishga yoki ichki tuzilishni о ‘z xohishiga k о ‘ra belgilashga haqli. Xartiya-
notijorat tashkilotlari, shuningdek, kiritilgan о ‘zgartishlar nodavlat notijorat
tashkilotlari reyestriga о ‘tkazilishi lozim, tashkilot huquqiy salohiyatini sotib
olish maqsadida milliy r о ‘yxatga olish kitobidagi r о ‘yxatdan о ‘tishi shart. Agar
r о ‘yxatga olish organi qonun talablariga rioya qilmasa, r о ‘yxatga olish muddati
uzaytiriladi va ustavga о ‘zgartirish kiritish uchun vaqt belgilanadi. Agar
о ‘zgarishlar amalga oshirilmasa, r о ‘yxatga olish organi r о ‘yxatdan о ‘tishni rad
etish t о ‘g‘risida qaror qabul qiladi. R о ‘yxatdan о ‘tkazuvchi organning qarori
ustidan ma’muriy sudga umumiy ma’muriy tartibda shikoyat qilinishi mumkin.
Federal mamlakatlarda (AQSH, Kanada, Avstraliya) q о ‘shma korxonalar
maqomi, odatda, federatsiya subyektlari darajasida tartibga solinadi, lekin
"imtiyozli rejim" federal darajada beriladi. Angliya va Uelsda nodavlat
tashkilotlarni tartibga soluvchi maxsus qonun y о ‘q. 2006 yilda qabul qilingan
Xayriya qonuni 1-moddasiga k о ‘ra, ular "faqat xayriya maqsadlari uchun"
tashkil etilgan tashkilotlar. 2-moddasida xayriya inter alia qashshoqlik
tarqalishining oldini olish va unga qarshi kurashish, ta’limni targ‘ib qilish, dinni
tarqatish, inson huquqlarini himoya qilish, atrof-muhitni muhofaza qilish va
yaxshilashni о ‘z ichiga olgan "jamiyat manfaatlariga xizmat qiladi". Shunday
28

ham yaqq о l ko’rish mumkin. Z е r о , iqtis о diy isl о hatlar t е gishli d е m о kratik
siyosiy tuzilmalar, institutlar mavjud bo’lishini taq о z о etadi.
Mamlakatimizda mulk shaklini o’zgartirish, х ususiylashtirish jarayonlarini
amalga о shirishga qaratilgan davlat tuzilmalari vujudga k е ltirildi.
23

avvalambor, davlatning iqtisodiy sohaga, xo’jalik yurituvchi tuzilmalar, birinchi
galda, xususiy sektor faoliyatiga aralashuvini cheklash lozim»( 1Karimov I.A.
O’zbekistonda demokratik o’zgarishlarni yanada chuєurlashtirish va fuєarolik
jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo’nalishlari.. «Xalq so’zi», 2002,
30 avgust.).
Mamlakatda XX asr boshlarida “Kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari”
kontseptual siyosiy dasturni amalga oshirish maqsadlaridan kelib chiqib,
markaziy davlat organlarining ayrim vakolatlarini mahalliy davlat hokimiyati,
o’zini o’zi boshqarish organlari va jamoat tashkilotlariga bosqichma-bosqich
berib borish asosida jamiyat qurilishini erkinlashtirish jarayonlari boshlandi. Bu
sohada quyidagi yo ’ nalishlarda islohotlar bosqichma - bosqich amalga
oshirilmoqda :
- birinchidan , jamiyat a ' zolarining ongi , irodasi , madaniyati , ma ' naviyati va
bilimi yuksak darajada bo ’ lishiga erishish , ularning huquqiy ongi va huquqiy
madaniyatiga alohida e ' tibor berish ;
- ikkinchidan , jamiyat a ' zolarining manfaatlari uyg ’ unlashuvi jarayonlarini
shakllantirish , jamiyat manfaatlarini shaxsiy manfaatlar bilan mushtarakligiga
erishish ;
- uchinchidan , jamiyatning takomillashuvi va yangilanishi uchun kuchli va
real siyosiy , iqtisodiy , madaniy imkoniyatlarni shakllantirish ;
- to ’ rtinchidan , jamiyat a ' zolari va tuzilmalari o ’ rtasidagi hamkorlik asosida
jamiyatning umumiy manfaatlarini uyg ’ unlashtirish ;
- beshinchidan , jamiyatdagi munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy
qoidalar ta ' sirini kuchaytirish , ularga ongli ravishda bo ’ ysunish amaliyotini
vujudga keltirish ;
-oltinchidan, siyosiy hokimiyatning o’z vazifalarini to’liq bajarishiga
kengroq va qulayroq imkoniyatlar yaratish, siyosiy hokimiyatga nisbatan
jamiyat a'zolari ishonchini kuchaytirish, uning aholi tomonidan keng va faol
qo’llab-quvatlanishiga erishish kabi yo’nalishlarni o’z ichiga oladi.
6

Shuningdek, siyosiy partiyalar faoliyatining muhim xususiyatlarini tahlil
qilish nodavlat notijorat tashkilotlar, guruhlar, turli birlashmalar,
tashkilotlarning faoliyati va harakat doirasini o’rganmay turib, amalga
oshmaydi. Lekin, klassik demokratik nazariyalarda siyosiy guruhlarning
maqsadlari ma'lum bir siyosiy yo’lni amalga oshirish uchun hokimiyatni
egallash hisoblangan bo’lsa, manfaatlar guruhlarining maqsadi siyosatga ta'sir
ko’rsatishdan iboratdir, deb ifodalangan. Siyosiy partiya asosan turlicha siyosiy
manfaatlar, ko’rsatmalar va yo’nalishlarga ega bo’lgan kishilarni birlashtirsa,
manfaatlar guruhlari ko’proq o’z a'zolari uchun xos bo’lgan manfaatlar, asosan
bir yoki bir necha muammolarni hal qilishga o’z diqqat-e'tiborini qaratadi.
Nodavlat notijorat tashkilotlar samarali raqobat yo’llarini va siyosiy jarayonda
ommaviy tarzda qatnashish usullarini shakllantiradi. Ular o’z manfaatlarini
himoya qilgan holda davlatning u yoki bu sohadagi siyosati harakatlarini
muvozanatda saqlab turish imkoniyatlariga ega bo’ladi. Shuningdek, nodavlat
notijorat tashkilotlar har bir alohida fuqaro (shaxs)ga, siyosiy etakchiga ta'sir
o’tkaza olish va unga siyosatda ishtirok etish imkoniyatini yaratadi.
1.2. Nodavlat notijorat tashkilotlarning funktsiyalari
Nodavlat notijorat tashkilotlarning funkoiyalari turli-tumandir. Lekin,
ularning asosiy funkoiyalaridan biri turli ijtimoiy guruhlar va qatlamlar
manfaatlarini artikulyaoiya (Kishilarning alohida bir-birlariga o’xshash
manfaatlarini guruh yoki qatlam miqyosida birlashtiradi.) qilishdir. Manfaatlar
guruhlari individlardagi turli yo’nalishdagi qarashlar va fikrlarni bir tizimga
keltiradi, biron bir tashkilotning bir qolipga solingan manfaatlar tizimi asosida
tashkilotning harakat dasturini shakllanishiga yordam beradi. Guruhlar
a'zolarining ayrim olingan manfaatlari siyosiy jarayonlarga manfaatdor guruhlar
vositasida aniq, bir tizimga solingan talablar tarzida tatbiq etiladi. Shuningdek,
nodavlat notijorat tashkilotlar ko’plab ayrim manfaatlarni agregaoiya qilish
10

Demokratik jamiyatning muhim belgilaridan biri bu - ko’p partiyalilik bilan
bir qatorda o’z a'zolarining ?ksak siyosiy madaniyatiga tayangan manfaatlar
guruhlarining mavjudligi, ularning jamiyat va davlatning barcha institutlari
bilan o’zaro teng huquqlilik asosida faol munosabatda bo’lishidir. Siyosiy
partiyalar o’z o’rnida nodavlat notijorat tashkilotlarning turli manfaatlarini
birlashtiradi, o’zida ifoda etadi. Shu bilan birga o’z manfaatlari yo’lida bu
guruhlardan foydalanadi va hamkorlik qiladi.

II.Bob.Notijorat tashkilotlarning ijtimoiy foydali maqsadlari
2. 1 .O’zbekistonda nodavlat notijorat tashkilotlar va ularning siyosiy,
ijtimoiy hamda iqtisodiy jarayonlardagi ishtiroki. Ijtimoiy sherikchilik.
Mamlakatimiz yangi asrga kirar ekan, jamiyatda siyosiy, demokratik
islohotlarni chuqurlashtirishda yangi, yuqori bosqichga ko‘tarildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Birinchi Prezidenti I.A.Karimov
birinchi chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining o‘n to‘rtinchi
sessiyasidagi ma’ruzasida (1999 yil, 14 aprel) O‘zbekistonning XXI asrdagi
taraqqiyot strategiyasining asosiy yo‘nalishlarini ko‘rsatib berdi. Shulardan
birinchi ustivor yo‘nalish-mamlakat siyosiy, iqtisodiy hayotini, davlat va
jamiyat qurilishini yanada erkinlashtirish.
Siyosiy sohani erkinlashtirish borasida:
Avvalambor, aholining siyosiy faolligini kuchaytirish, jamiyatda manfaatlar va
qarama-qarshi kuchlar o‘rtasida muvozanatni ta’minlaydigan kuchli
mexanizmlarni shakllantirish zarur.
Demokratiyaning eng muhim tamoyili-odamlarning saylov huquqini, o‘z
xohish-irodasini erkin ifodalash, o‘z manfaatlarini ro‘yobga chiqarish va
himoya qilish uchun haqiqiy shart-sharoit, qonuniy-huquqiy zamin yaratib
14

keyin tashkil topgan . Ayni paytda, AQShda taxminan 1,4 millionta xayriya
tashkilotlari r о ‘yxatdan о ‘tgan. AQSH qonunchiligining eng keng tarqalgan
tahlili notijorat tashkilotining quyidagi belgilarini aniqlashga imkon beradi:
uning maqsadi "jamoat manfaati"; u "zararli b₋ о ‘lmagan", xayriya sifatida
ishlaydi; u о ‘zini о ‘zi boshqarish va ichki boshqaruvning о ‘zini о ‘zi
ta’minlashga asoslangan; zarur mezon va shartlarga rioya qilingan taqdirda, u
federal soliqlardan, shuningdek, unga berilgan mol-mulk va mablag‘lar
b о ‘yicha soliqlardan ozod qilinadi.
32

d) mustaqil оmmaviy aхbоrоt vоsitalari;
е ) diniy tashkil о tlar;
j) milliy-madaniy markazlar;
z) ko’ngilli jamiyatlar;
i) jam о atchilik fikrini aniqlash va o’rganish institutlari;
y) turli ijtimоiy iхtilоflarni adоlatli hal etuvchi tuzilmalar va hоkazо.
Uchinchidan, siyosiy s о hadagi manfaatlarni aks ettiruvchi institutlar va
tuzilmalar:
a) huquqiy davlatning mavjudligi;
b) siyosiy partiyalar;
v) ijtimоiy-siyosiy harakatlar;
g) siyosiy muhоlifatning mavjudligi;
d) insоn huquqlarini himоyalоvchi institutlar va hоkazо.
Yuqоrida kеltirilgan tasnif umumiy bo’lib, u eng asоsiy tarkibiy
tuzilmalarni ifоdalaydi. Albatta, fuqar о lik jamiyati o’zining rang-barangligi,
turli-tumanligi bilan tavsiflanadi. Unda turfa ko’rinishdagi ma’rifiy, madaniy va
b о shqa mazmundagi tashkil о tlar fa о liyat ko’rsatishi mumkin.
Siyosiy nuqtai nazardan bah о laganda fuqar о lik jamiyatidagi siyosiy tizim va
siyosiy b о shqaruvning mazmun-m о hiyatini huquqiy davlatchilik if о da etadi.
B о shqacha aytganda, huquqiy davlat fuqar о lik jamiyatining siyosiy m о hiyatini,
siyosiy shaklini tashkil etadi. Bu ikki h о disaning o’zar о mun о sabati shakl bilan
mazmunning o’zar о al о qad о rligini aks ettiradi. Bundan k е lib chiqadigan х ul о sa
shuki, fuqar о lik jamiyati to’la ma’n о da mavjud bo’lishining shak-shubhasiz
sharti huquqiy davlatning mavjudligidir. Va, aksincha, huquqiy davlat faqat
fuqar о lik jamiyatid е k ijtim о iy mak о nda qar о r t о pishi va fa о liyat yuritishi
mumkin.
Fuqar о lik jamiyati bilan huquqiy davlatning o’zar о nisbatini iqtis о d bilan
siyosatning nisbati tarzida iz о hlash o’rinli bo’ladi. Buni O’zb е kist о n mis о lida
22

2.2 Notijorat tashkilotlarning ijtimoiy foydali maqsadlari
Umumiy huquq amal qiladigan mamlakatlar qonunchiligida notijorat
tashkilotlar faoliyatini tartibga solishning о ‘ziga xos xususiyati korporatsiya,
mas’uliyati cheklangan jamiyat notijorat tashkilotining maqomini olish uchun
foydalanishning dastlabki imkoniyatidir. Ba’zan bu shakl muayyan huquqiy
xususiyat bilan t о ‘ldiriladi. Umumiy qonunga k о ‘ra, xususiy tashkilotlarning
maqsadlari, asosan, qonunchilikni tartibga solish masalasi emas; qonuniy
maqsadlarni amalga oshirish uchun tashkil etilgan prezumpsiya amal qiladi.
Shu bilan birga, savdo tashkilotlari va maxsus ruxsatnomalarni talab qiladigan
advokatlik amaliyotlarini amalga oshirishga cheklovlar q о ‘yildi. Umumiy
huquq amal qiladigan mamlakatlarda nodavlat notijorat tashkilotlari bilan
bog‘liq holda, qit’aga qaraganda kamroq "gibrid" shakllar haqida gap boradi
(aslida ularning faoliyati "gibrid" b о ‘lishi mumkin), chunki bu mamlakatlardagi
xayriya jamiyatlari (Buyuk Britaniyadan boshlab) har doim deyarli barcha
tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishi mumkin edi. Shu bilan birga,
kompaniyalarning asosiy funksiyasi rasmiy ravishda "jamiyat uchun xizmat"
deb e’lon qilinganligi sababli tashkilotning ijtimoiy foydali maqsadlari
(shaklidan qat’i nazar) notijorat tashkilot sifatida qaraladi, chunki ular " о ‘z-
о ‘zini moliyalashtirmaydi". Kompaniyaning maqsadlarga muvofiqligi bilan
bog‘liq holda, majburiy (har doim ham samarali b о ‘lmasa-da), keyingi nazorat,
birinchi navbatda, ularning k о ‘pchiligi soliqqa tortish b о ‘yicha imtiyozlarga
ega. Shunday qilib, har qanday tashkilot faoliyati soliqqa tortiladigan va soliqqa
tortilmaydigan turga b о ‘linadi.
Umumiy huquq mamlakatlarida "nohukumat tashkilotlari", atamasi ilmiy
adabiyotlarda kamdan-kam hollarda q о ‘llaniladi, chunki davlat ishtirokidagi
tashkilotlar va davlat idoralari an’anaviy ravishda NNT ta’rifiga mos tushadi.
Shu munosabat bilan, barcha NNT, odatda, "nodavlat notijorat" ( non-profit –
24

Mas'uliyati cheklangan va qo'shimcha mas'uliyatli jamiyatlarning tashkiliy iqtisodiy sohalari

Купить