Materiallar xarajatining hisobi

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	208.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	01 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Sherzodjon Kamoldinov

Дата регистрации 20 Сентябрь 2024

3 Продаж

Materiallar xarajatining hisobi

Купить

KIRISH
Mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarda buxgalteriya hisobi
va hisobotini mustaqil fan hamda amaliyotda kompaniyalar boshqaruvining muhim
bo‘g‘ini sifatida xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish o‘ta muhim vazifalar
sirasiga kiradi.
Iqtisodiyotimizning barcha jabhalarida boigani kabi, buxgalteriya hisobi
borasida ham ulkan o‘zgarishlar sodir boidi. Keyingi yillar mobaynida xalqaro
standartlarga to‘la-to‘kis javob beruvchi buxgalteriya hisobi tizimini yaratish
borasida ko‘pgina islohotlar olib borilmoqda. Buxgalteriya hisobidan
foydalanuvchilar doirasi ancha kengayib borayotganligi, integratsiya jarayonlari
chuqurlashayotganligi, qo‘shma korxonalar barpo etilayotganligi, jahon moliya
bozoriga chiqilayotganligi sarmoyalar, ishchi kuchi va valyutaning ayrim
mamlakatlar o‘rtasida erkin harakatlanishi zarurligi buxgalteriya hisobi tizimini
jahon standartlariga ko‘chirishni yanada qattiqroq talab qilmoqda.
Materiallar ham tovar-moddiy zaxiralar tarkibiga kiradi. "Tovar-imoddiy
zaxiralar”deb nomlangan 4-sonli O‘zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi
milliy standartariga 1
asosan, "Tovar-moddiy zaxiralar”- bu xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlarning quyidagi shakldagi aktivlaridan iborat:
a) ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayonida ishlatilishi ko‘zda
tutilgan xom-ashyo, materiallar, sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar va
butlovchi buyumlar yoqilg‘i ehtiyot qismlar, boshqa materiallar hamda arzon
baholi va tez eskiruvchi buyumlar;
b) tugallanmagan ishlab chiqarish;
1
O‘zbekiston Respublikasi Buxgalteriya Hisobining Milliy Standarti (24-Sonli Bhms) «Qarzlar Bo‘yicha
Xarajatlar Hisobi»Ni Tasdiqlash To‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirining buyrug‘i
18.08.2009-yilda ro‘yxatdan o‘tgan, ro‘yxat raqami 1996, kuchga kirish sanasi 28.08.200 0 .
2

c) xo‘jalik yurituvchi subektning oddiy faoliyatida sotish uchun
mo‘ljallangan tayyor mahsulot va tovarlar. Mavjud bo‘lgan tovarlarni moddiy
zaxiralar tarkibiga kiritmaslik xollari. Inventarizatsiya qilinayotgan davrda
kompaniyaning egalik qilish huquqi bo‘lmagan tovarlar topilishi mumkin.
Bu mijozning buyurtmasiga asosan tayyorlangan, u tomonidan to‘langan
(ya’ni, oldi-sotdi bitimi bajarilgan), unga qarashli va jo‘natishni kutayotgan
tovarlardir. Ularni sotish jarayonini qayd qilish zarur. Moddiy zaxiralar tarkibiga
kirmaydigan tovarlarning yana bir toifasi bu - konsignatsiyadagi tovarlardir.
Konsignatsiya - bu komitent yoki konsignant deb ataladigan mulkdorning o‘z
tovarlarini boshqa kompaniya omborlarida joylashtirishidir. Konsignator bunday
tovarlarni o‘zining moddiy zaxiralari tarkibiga kiritmasligi kerak, chunki
realizatsiya davrigacha bu tovarlar jo‘natuvchi - konsignantning mulki hisoblanadi.
Ishlab chiqarish zaxiralari, ya’ni tovar-moddiy zaxiralar quyidagilardan eng
kam qiymati bo‘yicha baholanadi:
a) tannarx bo‘yicha;
b) sof sotish qiymati bo‘yicha.
Materiallar hisobini to‘gri tashkil qilishda ularni ilmiy asosda turkumlash
muhim axamiyatga ega.Materiallarning ishlab chiqarish jarayonida bajaradigan
roliga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi: xom-ashyo va asosiy materiallar;
yordam materiallar, sotib olingan yarim fabrikatlar, chiqindilar (qaytarilgan),
yoqilg‘i, tara va tara materiallari, ehtiyot qismlari, kam baholi va tez eskiruvchi
buyumlar.Xom-ashyo va asosiy materiallar ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning
moddiy asosini tashkil qiluvchi mehnat predmetlaridir.Xom-ashyolarga qishloq
xo‘jaligi va qazilma sanoatining mahsulotlari (don, paxta, sut, go‘sht, sabzavot
mahsulotlari va boshqalar) kiradi.
3

Materiallarga qayta ishlash sanoati mahsulotlari,- un, yog, yoqilg‘i moylash
materiallari, qand va boshqalar kiradi.Yordam materiallar xom-ashyo va asosiy
materiallarga qo‘shimcha ravishda foydalaniladi va ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlarga ma’lum darajada iste’mol xususiyatlarini beradi, shuningdek,
mehnat vositalarini ta’mirlashda va ishlab chiqarish jarayonini yengillashtirish
uchun foydalaniladi.Shuni e’tiborga olish zarurki, materiallarni asosiy va yordam
materiallarga bo‘lish shartli harakterga ega bo‘lib bir tarmoqda asosiy hisoblangan
materiallar boshqa tarmoqlar uchun yordam material bo‘lishi mumkin.
Materiallarni sarflanishi bo’yicha tuzilgan barcha dastlabki hujjatlar sintetik
schyotlar, foydalanish joylari va xarajatlarni yo’nalishlari bo’yicha guruhlanadi.
Materiallar harakatining hisobi oy davomida yagona hisob bahosida yuritiladi, oy
tugagach foizi va transporttayyorlov xarajatlari yoki farqi hisoblab chiqilgandan
so’ng haqiqiy tannarxda hisobga olinadi. Shunday qilib, qabul qilingan
materiallarning haqiqiy tannarxini tashkil etuvchi ma’lumotlar buxgalteriya
hisobining turli jurnal-orderlarida (1, 3, 6, 7, 10/1, 13) aks ettiriladi, Bosh daftarda
esa jamlanadi. Foydalanilgan va chetga jo’natilgan materiallarning haqiqiy tannarxi
10 va 10/1 jurnal-orderlarida va Bosh daftarda aks ettiriladi. Materiallar harakati
hisobini boshqa variantini qo’llasa ham bo’ladi.
4

I-BOB XARAJATLAR HISOBI VA ULARNI TASHKIL ETISH
1.1. Xarajatlar to’g’irisida umumiy tushuncha
Aktivlarni hisobdan chiqarish va majburiyatlarning paydo bo ‘ lishi natijasida
tashkilot kapitali kamayib tashkilotning iqtisodiy manfaatlari kamayishiga olib
kelsa bu tashkilotning xarajatlari deb tan olinadi , bundan tashkilot mulk egalarining
qarori bo ‘ yicha ulushni kamaytirish mustasno .
Ishlab chiqarish xarajatlari quyidagi kategoriyalarni o ‘ z ichiga oladi :
xarajatlar , sarflar va chiqimlar .
Korxonaning ishlab chiqarish va tijorat faoliyatining dastlabki bosqichidagi
xarajatlarga quyidagilar kiradi :
1) hisobot davri xarajatlari bo‘yicha to‘lovlar (xom ashyo, materiallar sotib
olish va boshqalar.)
2) majburiyatlar oshishi (kreditga xom ashyo sotib olishda) yoki debitorlik
qarzlarining kamayishi natijasida kelib chiqadigan xarajatlar;
3) boshqa hisobot davrlari xarajatlari bo‘yicha to‘lovlar (o‘tgan yilgi
majburiyatlarni qoplash va boshqalar).
Bunday holda biz kelgusida ishlab chiqarish xarajatlari bo‘yicha hisobdan
chiqariladigan mehnat predmetlarini sotib olish bilan bog‘liq to‘lovlarga duch
kelamiz. Xarajatlar tushunchasi to‘lovlar tushunchasi bilan chambarchas bog‘liq.
Biroq, yuqorida qayd etilgan xarajatlar hisobot davridagi mahsulot tannarxi
xarajatlariga kiritilmaydi, ular kelgusi yoki avvalgi davrlar xarajatlarini to‘lash
bilan bog‘liq bo‘lib, korxona aktivlarining kamayishiga olib keladi. Sarflar hisobot
davrida (masalan, sotib olingan materiallar shu hisobot davrida ishlab chiqarish
5

uchun ishlatilganda) yoki keyingi davrlarda (masalan, hisobot davrida sotib olingan
materiallar keyingi davrlarda ishlab chiqarish uchun hisobdan chiqarilganda) ishlab
chiqarishda iste’mol qilinadigan xarajatlarga aylanadi. Tashkilotlar tomonidan
shartnoma shartlarini buzganligi, uchun to‘lanadigan jarimalar, penyalar,
neustoykalar, odatda, sarflar deyiladi, bular xarajatlarga tegishli emas.
Naqd pulda ifodalangan mehnat mahsulotlarini ishlab chiqarish bo‘yicha
tashkilotning joriy xarajatlari mahsulot tannarxini tashkil etadi. Soliqqa tortish
maqsadlari uchun “tannarx” tushunchasi qo‘llanilamaydi, chunki joriy hisobot
davrida daromad solig‘ini hisoblashda chegirib tashlangan xarajatlar summasi
buxgalteriya hisobida mahsulotning haqiqiy tannarxiga mos kelmaydi.
O‘zR Soliq kodeksida sarflarga xarajatlar va ayrim hollarda zararlarham
kiradi, agar ular kelgusida daromad olishga qaratilgan faoliyatni amalga oshirish
uchun qilingan bo‘lsa. Bunday holda foyda solig‘ini hisoblash maqsadida xarajatlar
asoslangan va hujjatlashtirilgan bo‘lsa xarajatlar sifatida tan olinadi 2
. Shunday
qilib, buxgalteriya hisobida: “mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar yoki
hisobot davrini shakllantiradigan sarflar” tushunchalaridan foydalanilsa, soliqqa
tortish maqsadida esa: “foydani soliqqa tortishda hisobga olinadigan korxona
sarflarini shakllantiradigan xarajatlar” degan tushunchadan foydalaniladi.
Buxgalteriya hisobi maqsadlarida mahsulotni tayyorlash va sotish, tovarlarni
sotib olish va sotish bilan bog‘liq xarajatlar oddiy faoliyat uchun xarajatlardir.
Bunday xarajatlarga ishlar yoki xizmatlarni bajarish bilan bog‘liq xarajatlar ham
kiradi.
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar qiymatini so‘ndirish (qoplash) ham
odatdagi faoliyat turi uchun xarajatlar hisoblanadi. Buxgalteriya hisobi uchun
tasniflangan boshqa xarajatlar mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlariga
kiritilmaydi, chunki ular mahsulot yaratish va sotish jarayoni bilan bog‘liq emas.
2
O ‘ zR Soliq kodeksining 305- moddasi
6

Boshqa xarajatlardan tashqari kapital va moliyaviy qo‘yilmalar bilan bog‘liq
xarajatlar ham ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydi. Muayyan turdagi mahsulot
tannarxini tashkil etuvchi xarajat moddalarining tipik nomenklaturasi o‘z ichiga
quyidagilarni olishi mumkin:
-xom ashyo va asosiy materiallar (qaytariladigan chiqindilar chegirib
tashlanadi);
- sotib olingan buyumlar, butlovchi buyumlarlar va yarim tayyor mahsulotlar;
- texnologik maqsadlar uchun yoqilg‘i va energiya;
- ishlab chiqarish xodimlarining mehnat haqi;
- ishlab chiqarish xodimlarining ijtimoiy sug‘urtasi uchun ajratmalar;
- asosiy vositalarning eskirishi;
- ishlab chiqarishni tayyorlash va o‘zlashtirish xarajatlari;
- umumishlab chiqarish xarajatlari;
- yaroqsiz mahsulotlardan yo‘qotishlar;
- boshqa ishlab chiqarish xarajatlari.
Barcha xarajat moddalari yig‘indisi (shu jumladan oxirgi) ishlab chiqarishning
umumiy tannarxini tashkil qiladi.
Barcha xarajatlar yig‘indisi mahsulot tannarxini tashkil etadi.
Mahsulot tannarxiga sotish xarajatlari qo‘shilganda mahsulotning to‘liq
tannarxi shakllanadi.
Xarajatlarni kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha guruhlash ishlab chiqarilgan
mahsulotlar tannarxini hisoblash uchun asos bo‘ladi. Bu holda sotish va boshqaruv
xarajatlari tashkilotning odatdagi faoliyati uchun xarajatlar sifatida tan olingan
hisobot yilida to‘liq sotilgan mahsulotlar tannarxida e’tirof etilishi mumkin.
Xarajatlar mahsulotlarni ishlab chiqarish, tovarlar sotish, ishlar bajarish va
xizmatlar ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan sarflarning puldagi ifodasidir.
7

Korxonalarda xarajatlar turlari va moddalarining yuzaga kelishi ularning
asosiy, moliyaviy va investitsiya faoliyatidan kelib chiqadi. Ishlab chiqarish
korxonalarining xarajatlari asosan xomashyo, materiallar, yoqilg‘i va mehnatga
haqto‘lash xarajatlari kabilardan iborat bo‘ladi.
Respublikamizda xarajat moddalari O‘zR VMning 1999-yil 5-fevraldagi 54-
sonli qarori bilan tasdiqlangan “Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va
sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi
to‘g‘risida”gi 3
Nizomga asoslanadi. Bu Nizomga asoslangan holda barcha xarajat
moddalarini quyidagicha ifodalash mumkin:
1.Mahsulotlarni ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar: - bevosita
va bilvosita moddiy xarajatlar; - bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari; - boshqa
bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladanishlab chiqarish yo‘nalishidagi ustama
xarajatlar.
2.Davr xarajatlari: - sotish xarajatlari; - ma’muriy xarajatlar; - boshqa
operatsion xarajatlar va zararlar.
3.Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar: - foizlar buyicha xarajatlar; - xorijiy
valyuta operatsiyalarida yuzaga keladigan salbiy kursfarqlari; - qimmatli
qog‘ozlarga qo‘yilgan mablag‘larni qayta baholash; - moliyaviy faoliyat bo‘yicha
xarajatlar. 4.Favqulodda zararlar.
Mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxiga qo‘shiladigan xarajatlar ishlab
chiqarish yoki mahsulot (ish, xizmat)larni qayta ishlashda foydalaniladigan tabiiy
va mehnat resurslari, xomashyo va materiallar, yoqilg‘i va energiya, asosiy
vositalar hamda ishlab chiqarishga tegishli boshqa xarajatlarning bahosini
ifodalaydi.
Ushbu xarajatlar iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagicha tartibda guruhlanadi:
3
O ‘ zR VMning 1999- yil 5- fevraldagi 54- sonliqarori bilan tasdiqlangan “ Mahsulot ( ishlar , xizmatlar ) ni ishlab
chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to ‘ g ‘ risida ” gi
8

- ishlab chiqarish moddiy xarajatlari (qaytariladigan chiqitlar qiymati chiqarib
tashlangan holda);
- ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga haq to‘lashxarajatlari;
- ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sug‘urtaajratmalari;
- asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgannomoddiy
aktivlar amortizatsiyasi;
- ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarda moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar
muomalalarini buxgalteriya hisobida aks ettirish uchun quyidagi hisobvaraqlar
belgilaigan:
9610 –“Foizlar ko‘rinishidagi xarajatlar”;
9620 –“Valyutalar kurslari farqidan zararlar”;
9630 –“Qimmatli qog‘ozlarni chiqarish va tarqatish bo‘yicha xarajatlar”;
9690–“Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar”.
Mazkur hisobvaraqlar transit hisobvaraqlar hisoblanib, aktiv tavsifga ega.
Ularning debet aylanmasi xo‘jalik muoamalalari natijasida sodir bo‘lgan moliyaviy
xarajatlarni, kredit aylanmasi esa ularning hisobdan chiqarilishini ifodalaydi.
Korxonalarda ishlab chiqarish xarajatlari qo‘yilgan vazifalarga muvofiq,
xarajat elementlari va kalkulyatsiya moddalariga bo‘linadi.
Xarajatlarni elementlari bo‘yicha guruhlash ishlab chiqarish xarajatlarini
iqtisodiy mazmuniga qarab aniqlash va tegishli smetalar tuzishga asos bo‘ladi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha guruhlash esa
mahsulotlar tannarxini aniqlashga xizmat qiladi. Mazkur xarajatlar xomashyo va
materiallarni tayyorlash, qayta ishlash, brak mahsulotlarni tuzatish, yarim tayyor
mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘ladi. Ishlab chiqarish tavsifiga ega
9

bo‘lmagan xarajatlarga korxonaning madaniy-maishiy obyektlariga sarflanadigan
xarajatlar kiradi.
Shuningdek, korxonalarda xarajatlar mahsulot tannarxiga kiritilishiga ko‘ra
bevosita va bilvosita xarajatlarga ajratiladi.
Bevosita xarajatlar tarkibiga korxonalarga mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan
to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liq bo‘lgan xomashyo va materiallar, mehnatga haq to‘lash
(ajratmalari bilan birga), ishlab chiqarishda foydalanilayotgan asosiy vositalar
amortizatsiyasi kabi xarajatlar kiradi.
Bevosita moddiy xarajatlar ishlab chiqariladigan mahsulot (ish va xizmat)
larning asosini tashkil etib, uning tarkibiga kiradigan yoki mahsulotlar tayyorlash,
ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatishda foydalaniladigan, chetdansotib olinadigan
xomashyo va materiallar xarajatlarini ifodalaydi.
Yuqoridagilardan tashqari “Xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi”Nizomga muvofiq
quyidagi xarajatlar ham bevosita moddiy xarajatlar tarkibiga kiradi:
- normal texnologiya jarayonini ta’minlash va mahsulotlarni o‘rash uchun
mahsulot (ishlar, xizmatlar) yoki boshqa ishlab chiqarish ehtiyojiga sarflanadigan
(asbob-uskunalar, binolar, inshootlar va boshqa asosiy vositalar sinovini o‘tkazish,
nazorat qilish, saqlash, tuzatish va ulardan foydalanish) uchun ishlab chiqarish
jarayonida foydalaniladigan xarid qilinadigan materiallar, shuningdek, asbob-
uskunalarni tuzatish uchun ehtiyot qismlar, inventarlar qiymati, xo‘jalik buyumlari
va asosiy vositalarga kirmaydigan boshqa mehnat vositalari;
- sotib olinadigan, kelgusida korxonada montaj qilinadigan yoki qo‘shimcha
ishlov beriladigan butlovchi buyumlar va yarim tayyormahsulotlar;
- tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek, korxonaning ichki tarkibiy
bo‘linmalari tomonidan bajariladigan faoliyatning asosiy turiga tegishli
bo‘lmaganishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ishlar va xizmatlar.
10

Ishlab chiqarish tavsifiga ega bo‘lgan ishlar va xizmatlarga mahsulot ishlab
chiqarish bo‘yicha muomalalarni bajarish, xomashyo va materiallarga ishlov
berish, ularning sifatini aniqlash uchun sinovlar o‘tkazish, belgilangan texnologik
jarayonlarga rioya etilishi ustidan nazorat qilish, asosiy ishlab chiqarish vositalarini
tuzatish va boshqalar tegishli bo‘ladi.
Korxona ichida tashqi yuridik shaxslarning transport xizmatlari (xomashyo,
materiallar, instrumentlar, detallar, tanavorlar, yuklarning boshqa turlarini markaziy
ombordan sexga, shuningdek, tayyor mahsulotni saqlash uchun omborga keltirish)
ham ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan xizmatlar hisoblanadi;
- tabiiy xomashyo (yer rekultivatsiyasiga ajratmalar, ixtisoslashtirish, yuridik
shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan yerni rekultivatsiya qilish ishlariga haq
to‘lash), ildizi bilan beriladigan daraxtlarga haq to‘lash, sanoat korxonalari
tomonidan suv xo‘jaligi tizimidan belgilangan limitlar doirasida va undan ortiqcha
olinadigan suv uchun haq to‘lash. Sanoatning xomashyo tarmoqlari uchun esa
yog‘och-taxta materiallaridan yoki foydali qazilmalardan (rudadan) foydalanishga
huquqlarning amortizatsiya qilinadigan qiymati yoki atrof-muhitni tiklash
xarajatlari;
- texnologik maqsadlarga, energiyaning barcha turlarini ishlab chiqarishga,
binolarni isitishga sarflanadigan yonilg‘ining chetdan sotib olinadigan barcha
turlari, korxonalarning transporti tomonidan bajariladigan ishlab chiqarishg xizmat
ko‘rsatish bo‘yicha transport ishlari;
- korxonaning texnologik, transport va boshqa ishlabchiqarish va xo‘jalik
ehtiyojlariga sarflanadigan barcha turdagixarid qilinadigan energiya. Bunda
korxonaning o‘zi tomonidan ishlab chiqariladigan elektr energiyasiga va
energiyaning boshqaturlariga, shuningdek, xarid qilinadigan energiyani
11

iste’moljoyiga transformatsiya qilish va uzatish xarajatlari moddiy xarajatlarning
tegishli elementlariga kiritiladi;
- ishlab chiqarish sohasida moddiy boyliklarning tabiiy yo‘qolish normalari
doirasida va ularning ortiqcha yo‘qotilishi,yaroqsizlanishi va kam chiqishi;
- korxonaning transporti va xodimlari tomonidan moddiy resurslarni yetkazish
bilan bog‘liq xarajatlar, jumladan yuklashva tushirish ishlari ishlab chiqarish
xarajatlarining tegishlie lementlariga kiritilishi zarur;
- korxonalar tomonidan mol yetkazib beruvchilardan olinadigan idishlar ham
moddiy resurslar qiymatiga kiritiladi;
- mahsulot tannarxiga kiritiladigan moddiy resurslar xarajatlaridan
qaytariladigan chiqitlar qiymati, idish va o‘rash-joylash materiallari qiymati
ularning amalda sotilishi, foydalanilishi yoki omborga kirim qilinishi narxi
bo‘yicha chiqarib tashlanadi;
- moddiy xarajatlar elementi bo‘yicha aks ettiriladigan moddiy resurslar
qiymati sotib olish narxidan, shu jumladan, qo‘shimcha narx (ustama)dan, ta’minot,
tashqi iqtisodiy tashkilotlar tomonidan to‘lanadigan vositachilik taqdirlashlaridan,
tovar birjalari xizmatlaridan, shu jumladan,brokerlik xizmatlaridan, bojlar va
yig‘imlar, transportda tashishga haq to‘lashdan, tashqi yuridik shaxslar tomonidan
amalga oshiriladigan saqlashva yetkazib berishga haq to‘lashdan kelib chiqib
shakllanadi.
Bevosita mehnat xarajatlari: bevosita ishlab chiqarish xodimlari, ishlab
chiqarish jarayonida ishlayotgan mashina operatorlari va bevosita ishlab
chiqarishda band bo‘lgan boshqa xodimlar mehnat haqi xarajatlari.
Shuningdek, “Xarajatlar tarkibi to‘g‘risida”gi Nizomga ko‘ra, bevosita
mehnat xarajatlariga quyidagilar kiritiladi:
12

- xo‘jalik yurituvchi subyektda qabul qilingan mehnatga haq to‘lash shakllari
va tizimlariga muvofiq bajarilgan narxnomalar, tarif stavkalari va lavozim
maoshlaridan kelib chiqib hisoblangan, amalda bajarilgan ish uchun ishlab
chiqarish xususiyatiga eta bo‘lgan hisoblangan ish haqi, shu jumladan, bajarilgan
ishni hisobga olish bo‘yicha dastlabki hujjatlar danazarda tutilgan
rag‘batlantiruvchi tusdagi to‘lovlar;
- kasb mahorati va murabbiylik uchun tarif stavkalarigava okladlarga
ustamalar;
- ish rejimi va mehnat sharoitlari bilan bog‘liq bo‘lgankompensatsiya tusidagi
to‘lovlar, shu jumladan:
- texnologik jarayon jadvalida nazarda tutilgan tungivaqtda, ishdan tashqari
vaqtda, dam olish va bayram (ishlanmaydigan) kunlarda ishlaganlik uchun tarif
stavkalariva okladlarga ustamalar va qo‘shimcha haq;
- ko‘p smenali rejimda ishlaganlik, kasblarni birga qo‘shibolibborganlik va
xizmat ko‘rsatish zonalarini kengaytirganlik uchun ustamalar;
- hukumat tomonidan tasdiqlangan kasblar va ishlar ro‘yxatibo‘yicha og‘ir,
zararli, alohida zararli mehnat va tabiiy iqlim sharoitlarida ishlaganlik uchun
ustamalar, shu jumladan, ushbu sharoitlardagi uzluksizish staji uchun ustamalar;
- aloqa, temir yo‘l, daryo, avtomobil transporti va katta yo‘llar xodimlarining
va doimiy ishi yo‘lda o‘tadigan yoki avtotranspirtga ega bo‘lgan boshqa
xodimlarning ish haqiga, xo‘jalik yurituvchi subyekt joylashgan joydan jo‘nagan
paytidan boshlab shu joyga qaytib kelgan paytidan boshlab shu joyga qaytib kelgan
paytgacha to‘lanadigan, yo‘lda o‘tgan har bir sutka uchun to‘lanadigan ustamalar;
- qurilishda, rekonstruksiya qilishda va mukammal ta’mirlashda bevosita band
bo‘lgan, shuningdek, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda vaxta usuli bilan
13

ishlarni bajargan xodimlar uchun ishning ko‘chma va qatnov xususiyata uchun
ustama;
- doimiy ravishda yer osti ishlarida band bo‘lgan xodimlarga ularning
shaxtada (konda) ish joyiga jo‘nab ketishlaridan oldin va orqaga qaytishlarigacha
o‘tadigan normativ vaqt uchun qo‘shimcha haq;
- mehnatga haq to‘lashning rayonlar bo‘yicha tartibga solinishiga, shu
jumladan rayon koeffitsiyentlari va amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq cho‘l,
suvsiz va yuqori tog‘ joylarida ishlaganlik uchun koeffitsiyentlar bilan belgilangan
to‘lovlar;
- xo‘jalik yurituvchi subyekt joylashgan joydan (yig‘ilish punktidan) ish
joyiga va orqaga qaytadigan yo‘lda o‘tadigan kunlar uchun vaxtada ishlash
jadvalida nazarda tutilgan, shuningdek xodimlarning meteorologiya sharoitlariga
ko‘ra va transport tashkilotlarining aybi bilan yo‘lda tutilib qolingan kunlar uchun
tarif stavkasi, oklad miqdorida to‘lanadigan summalar (vaxta usulida ishni
bajarishda);
- ish vaxta usulida tashkil etilganda, ish vaqti jamlanib hisoblanganda va
qonun hujjatlari bilan belgilangan boshqahollarda xodimlarga ularga ish vaqtining
normal davom etishidanortiq ishlaganligi munosabati bilan beriladigan dam olish
(ortiqcha ishlangan ish vaqti uchun dam olish) kunlari uchun haq to‘lash;
- ishlanmagan vaqt uchun haq to‘lash:
- amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq navbatdagi (har yilgi) va qo‘shimcha
ta’tillar uchun kompensatsiyalar, o‘smirlarning imtiyozli soatlari, bolani
ovqatlantirish uchun onalar ishidagi tanaffuslar, shuningdek, tibbiy ko‘riklardan
o‘tish bilan bog‘liq vaqt uchun haq to‘lash;
- majburiy ta’tilda bo‘lgan xodimlarga, asosiy ish haqini qisman saqlab qolgan
holda, haq to‘lash;
14

- donor xodimlarga qonni tekshirish, topshirish kunlari uchun na qon
topshirilgan har bir kundan keyin beriladigan dam olish kunlari uchun haq to‘lash;
- davlat vazifalarini bajarganlik uchun (harbiy yig‘inlar, favqulodda vaziyatlar
bo‘yicha yig‘inlar va boshqalar) mehnat haqi to‘lash;
- xo‘jalik yurituvchi subyekt shtatida turmaydigan xodimlar mehnatiga ular
tomonidan fuqarolik-huquqiy tusdagi tuzilgan shartnomalar bo‘yicha ishlar
bajarilganligi uchun haq to‘lash, agar bajarilgan ish uchun xodimlar bilan hisob-
kitob xo‘jalikyurituvchi subyektning o‘zi tomonidan amalga oshirilsa pudrat
shartnomasi ham shu jumlaga kiradi;
- belgilangan tartibga muvofiq ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi
xodimlar mehnatiga haq to‘lash fondiga kiritiladigan to‘lovlarning boshqa turlari.
Bilvosita xarajatlar esa mahsulotlar ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan
xarajatlar hisoblanib, ularga ma’muriy-boshqaruv xarajatlari, boshqaruv asbob-
uskunalarini saqlash va foydalanish xarajatlari kiradi.
Rejalashtirilishiga qarab xarajatlarni qisqa va uzoq muddatli xarajatlarga
ajratish mumkin. Qisqa muddatli xarajatlar korxonaning taktik maqsadlarini amalga
oshirishga imkon beradi.
Uzoq muddatli xarajatlar esa korxonaning strategik maqsadiniamalga
oshirishda yuzaga keladi. Ularga ilmiy tekshirishlar, yangi texnologiyalarni olib
kirish va rivojlantirish, tayyor mahsulotlarning yangi turlarini ishlab chiqarishga
sarflangan xarajatlar kiritiladi.
Korxonalar faoliyatida yarim o‘zgaruvchan xarajatlar ham yuzaga keladi.
Yarim o‘zgaruvchan xarajatlar bir vaqtning o‘zida ham o‘zgaruvchan, ham doimiy
xarajat xususiyatiga ega bo‘lgan xarajatlar hisoblanadi. Ularga telefon xizmati
xarajatlarini kiritish mumkin. Bunda bir oylik aniq to‘lanishi lozim bo‘lgan summa
15

doimiy xarajatlar, shaharlararo va xalqaro so‘zlashuv xarajatlariesa o‘zgaruvchan
xarajatlar guruhiga kiritiladi.
Smeta kalkulyatsiyasidan mahsulotlar ishlab chiqarish yoki ishlab
chiqarishdazamonaviy texnologiyani qo‘llash va kelgusi davrlarda sarflanadigan
xarajatlar smetasini tuzishda foydalaniladi. Ushbu usul korxonada yangi mahsulot
turlarini ishlab chiqarish, mahsulotlar bahosini belgilash va ishlab chiqarish
jarayonining iqtisodiy samaradorligini aniqlashda muhim ahamiyatga ega.
Ishlab chiqarish yo‘nalishidagi hamma xarajatlar mahsulot tannarxiga
kiritiladi. Bu esa ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlarni to‘liq va o‘z vaqtida
hisobga olish, shuningdek, moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarni tejash hamda
ulardan samarali foydalanish ustidan nazorat qilishga imkon beradi.
Bilvosita xarajatlar esa mahsulot yetishtirishda bevosita ishtirok etmasada,
korxonada mahsulot yetishtirish uchun zarur hisoblanadi. Masalan, korxonani
boshqarish xarajatlari, ombor xo‘jaligi xarajatlari va hokazo.
Tannarx deganda mahsulotning bir birligini (kg, dona, litr) ishlab chiqarish
uchun sarflangan xarajatlar nazarda tutiladi. Uni aniqlash uchun xarajatlarning
umumiy summasi shu xarajatlar yordamida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga
taqsimlanadi.
Reja tannarxi korxonalarda tuziladigan turli rejalarda aks ettiriladi. Bunda,
odatda korxonada amalga oshirilishi rejalashtirilayotgan xarajatlar summasi ishlab
chiqarilishi rejalashtirilayotgan mahsulot miqdoriga bo’linadi.
Korxonalarda xarajatlarni oqilona, maqsadga muvofiq sarflashga harakat
qilish, ya’ni moddiy, pul va mehnat xarajatlarini tejash, shu orqali yetishtiriladigan
mahsulotlarning, bajariladigan ish va xizmatlarning tannarxlarini pasaytirishga
erishish lozim. Buning uchun:
16

1) korxonada mavjud bo‘lgan barcha ishlab chiqarish vositalaridan yil
davomida tadbirkorlik bilan oqilona, samarali foydalanish;
2) xarajatlarni tejaydigan yangi texnika, samarali texnologiyalarni joriy
etish natijasida ishlab chiqarish jarayonlarining yuqori darajada
mexanizatsiyalashganlik, avtomatlashganlik darajasini oshirib, mehnat
unumdorligini yuksaltirish;
3) Korxonalarda xodimlarning mahsulot tannarxini pasaytirishdan moddiy
manfaatdorligini ta’minlovchi iqtisodiy mexanizmlarni joriy etish;
4) Korxonaning ixtisoslashuvi va joylashuvini to’g’ri tashkil etish;
5) Korxonalarning boshqa korxonalar bilan o’zaro aloqalarini to’g’ri tashkil
etish va hokazo.

17

1.2 Xarajatlar hisobini tashkil qilishning huquqiy meyoriy asoslari
Xarajatlar hisobini tashkil qilishning huquqiy meyoriy asoslari bo’lib
“Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi qonuniga
o‘zgartirish va qo‘shimchalarkiritish haqida. 2016-yil 13 aprel. № o‘rq-404.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Mahsulot (ish va xizmat) larni
ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni
shakllantirish tarkibi to‘g‘risida»gi Nizom. 54-qarori. –T.: O‘zBAMA,2017y.
«Qarzlar bo‘yicha xarajatlar nomli 24-son BHMS. Xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlarning moliya xo‘jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va
uniqo‘llash bo‘yicha yo‘riqnoma». Tannarx (xarajat)ni aniqlash hamisha aniq
maqsad va vazifalarga bog‘liq.
Nizomda keltirilgan xarajatlar tasnifi eng avvalo buxgalteriya hisobida xarajatlarni
to‘g‘ri va to‘liq aks ettirishga, shuningdek xo‘jalik yurituvchi subyektning
moliyaviy hisobotini tuzish uchun uning faoliyati moliyaviy natijalarini (foyda yoki
zararni) aniqlashga yo‘naltirilgandir.
Xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatining moliyaviy natijalari foydaning quyidagi
ko‘rsatkichlari bilan tavsiflanadi:
— mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda, bu sotishdan olingan sof tushum
bilan sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi o‘rtasidagi tafovut sifatida
aniqlanadi:
YAF=SST-IT
bunda,
YAF — yalpi foyda;
SST — sotishdan olingan sof tushum;
IT — sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi;
18

— asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foyda, bu mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda
bilan davr xarajatlari o‘rtasidagi tafovut, va plyus asosiy faoliyatdan ko‘rilgan
boshqa daromadlar yoki minus boshqa zararlar sifatida aniqlanadi:
AFF = YAF-DX+BD-BZ
bunda,
AFF — asosiy faoliyatdan olingan foyda;
DX — davr xarajatlari;
BD — asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar;
BZ — asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa zararlar;
— xo‘jalik faoliyatidan olingan foyda (yoki zarar), bu asosiy faoliyatdan olingan
foyda summasi plyus moliyaviy faoliyatdan ko‘rilgan daromadlar va minus zararlar
sifatida hisoblab chiqiladi:
UF=AFF+MD-MX
bunda,
UF — umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda;
MD — moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar;
MX — moliyaviy faoliyat xarajatlari;
— soliq to‘langungacha olingan foyda, u umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda
plyus favqulodda (ko‘zda tutilmagan) vaziyatlardan ko‘rilgan foyda va minus zarar
sifatida aniqlanadi:
STF=UF+FP-FZ
bunda,
STF — soliq to‘langungacha olingan foyda;
FP — favqulodda vaziyatlardan olingan foyda;
FZ — favqulodda vaziyatlardan ko‘rilgan zarar;
19

— yilning sof foydasi, u soliq to‘langandan keyin xo‘jalik yurituvchi subyekt
ixtiyorida qoladi, o‘zida foydadan to‘lanadigan soliqni va minus qonunchilikda
nazarda tutilgan boshqa soliqlar va to‘lovlarni chiqarib tashlagan holda soliqlar
to‘langunga qadar olingan foydani ifodalaydi:
SF= STF-DS-BS
bunda,
SF — sof foyda; Oldingi tahrirga qarang.
DS — foydadan to‘lanadigan soliq;
Nizomga muvofiq mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga kiritiladigan
xarajatlar va davr xarajatlari ro‘yxati: Xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatining
rentabelligini va bozor raqobatbardoshliligini aniqlash uchun mahsulot (ishlar,
xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish davomida xo‘jalik yurituvchi subyektda
paydo bo‘ladigan barcha xarajatlar to‘g‘risida buxgalteriya hisobi schyotlarida
to‘liq va aniq axborot shakllantirilishi;
soliq solinadigan bazani to‘g‘ri aniqlash maqsadida belgilanadi.
Mazkur Nizomga muvofiq barcha xarajatlar quyidagilarga guruhlanadi:
mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar:
a) bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar;
b) bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari;
v) boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar,
Shu jumladan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ustama xarajatlar; ishlab
chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy faoliyatdan olingan foydada
hisobga olinadigan hamda davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar:
a) sotish xarajatlari;
b) boshqarish xarajatlari (ma’muriy sarf-xarajatlar);
v) boshqa operatsion xarajatlar va zararlar;
20

$o‘jalik yurituvchi subyektning umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadigan xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy faoliyati bo‘yicha xarajatlari: a) foizlar bo‘yicha xarajatlar; b) xorijiy valyuta bilan operatsiya bo‘yicha salbiy kurs tafovutlari; v) qimmatli qog‘ozlarga qo‘yilgan mablag‘larni qayta baholash; g) moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar; Tashkilotning o‘zi tomonidan ishlab chiqariladigan (tayyorlanadigan) mahsulotning tannarxi deb ularning ishlab chiqarish tannarxi tan olinadi. Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga ularni ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan, ishlab chiqarish texnologiyasi va uni tashkil etish bilanshartlangan xarajatlar kiritiladi. Ularga quyidagilar tegishli bo‘ladi: bevosita vabilvosita moddiy xarajatlar, bevosita \ va bilvosita mehnat xarajatlari, ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lganboshqa bevosita va bilvosita xarajatlar. “Tannarxga kiritiladigan xarajatlar tarkibi”. Mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxini aniqlashning asosiy usullari bo‘lib: oddiy, me’yoriy, buyurtma, bosqichli usullar hisoblanadi, savdo tashkilotlarida esaxarajatlarni inventar baholash usuli ham qo‘llaniladi. Xarajatlaming maqsadi - xarajatlari alohida o‘lchanadigan har qanday faoliyatdir. Mahsulot, sex, savdo hududi yoki aniqlash mumkin bo‘lgan har qanday faoliyat bunga misol bo‘la oladi. Amalda korxonalarda xarajatlarni boshqarishga yondashuvlarda uslublaming ikki guruhi: buxgalteriya-soliq va boshqaruv-tahliliy uslublari nuqtayi nazaridan ko‘rib chiqish mumkin. Uslublaming birinchi guruhi buxgalteriya hisobi va soliqqa tortish sohasida amal qiladigan qonunchilik doirasida foyda solig‘i bo‘yicha soliqqa tortiladigan bazani o‘zgartirish maqsadida sarflar bilan ishlash imkoniyatini ko‘zda 21$