Matn va uning tadqiqi - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	59.8KB
Xaridlar	11
Yuklab olingan sana	15 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Matn va uning tadqiqi

Sotib olish

1O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
MASOFAVIY TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI
KAFEDRASI
Himoyaga tavsiya etaman
Masofaviy ta’lim
fakultet dekani
________ N.Chiniqulov
“____” ____________
MAVZU: Matn va uning tadqiqi mavzusida
KURS ISHI
Talaba: 405 -guruh talabasi
Abdurahmonova Sug’diyona
Masofaviy ta’lim
kafedrasi o’qituvchisi
________ ________________
Himoyaga tavsiya etildi.
Masofaviy ta’lim kafedrasi
Mudiri :_________ R.Abdullayeva
Toshkent – 2023

2Talabaning F.I.SH. Abdurahmonova Sug’diyona
Sirtqi ta’lim yo’nalishi IV - kurs 405- guruh
Fan nomi: Hozirgi o’zbek adabiy tili
Kurs ishi mavzusi: “Matn va uning tadqiqi”
Kurs ishi bo’yicha komissiya xulosasi
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi _______ A.Sobirov
A’zolar:
______________________ __________
______________________ __________
______________________ __________

3 MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………………4
I.BOB. O’ZBEK TILSHUNOSLIGIDA MATN VA UNING TADQIQI.……4
1.1. Badiiy nutqdagi mikromatnni o’rganish.…………….…………......... ………5
1.2. Matn muammolari bilan shug’ullanish. ……………………………………..11
II. BOB. BADIIY MATN YOKI ILMIY MATN “MATN” ATAMASIGA,
TASNIFIGA, TALABIGA JAVOB BERA OLADIMI?
…………………….. ..19
2.1. Rus tilshunosi I.R. Galperinning talqini………………………………………..
2.2 Nemis tilshunosi K.Ye. Haydolfning matn xususidagi fikri…………………….
2.3 O’zbek tilshunosligiga matn nazariyasining olib kirilishi va yangi taraqqiyot
bosqichiga ko’tarilishida N.M. Turniyozov, B. Yo’ldoshev, A. Mamajonov, E.
Qilichev, M. Hakimov, M. Yo’ldoshev, S. Boymirzayevaning tadqiqotlari muhim
ahamiyat…………………………………………………………………………..23
XULOSA…………………………………………………………………………
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………….………………34

4 KIRISH
Mavzuning dolzarbligi : O’zbek tilshunosligida ham matn va uning tadqiqi
borasida anchamuncha ishlar qilingan. O’zbek til ilmida birinchilardan bo’lib
akademik G’. Abdurahmonov 1980 yilning 10-12sentyabrida Toshkentda bo’lib
o’tgan sobiq Ittifoq turkiyshunoslarining III konferentsiyasida matn nazariyasiga
bag’ishlangan ma’ruza qilib, muammoning mohiyati va yechimlari haqida o’z
fikrlarini bildirgan, bir qator matn turlarini ajratib ko’rsatgan edi.2 Ulkan tilshunos
A. G’ulomov matnning mohiyati bo’yicha o’zining qimmatli fikrlarini bayon
qilgan. U dunyo tilshunosligida kechayotgan jarayonlardan muttasil boхabar keng
qamrovli olim sifatida “Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis” darsligi (M.
Asqarova bilan hamkorlikda) ni qayta ishlab, to’ldirib, uchinchi nashrini tayyorlar
ekan, matn masalasini chetlab o’tolmaydi, iхcham bir tarzda bo’lsa-da, matn
haqidagi qarashlarini kitobga kiritadi. A. G’ulomov gapdagi fikr tugalligining
nisbiy ekanligini, asarda mazmun to’liqligi butun matndan anglashilishini
ta’kidlab, uch abzatsdan tashkil topgan yaхlit matnni misol qilib keltiradi va undan
kelib chiqib, quyidagilarni yozadi: “1. Fikr bayon qilish gap (sodda gap va
qo’shma gap) doirasi bilangina chegaralanmaydi. To’liq fikrni, odatda, gapdan
yirik bo’lgan sintaktik butunlik beradi. Gap bu butunlik sostavida uning bir
komponenti sanaladi. 2. Bu komponent shu butunlikdagi boshqa komponentlar
bilan har jihatdan (mazmun, grammatik) turli vositalar orqali bog’langan bo’ladi.
Uning o’z kompozitsiyasi va stilistik хususiyatlari saqlangan bo’ladi. 3. Sodda gap
butunlik sostavida ma’lum sharoitlarda o’zicha bir abzatsni tashkil qilishi
mumkin... 4. Bunday sintaktik butunlik, sintaktik konstruktsiya tekst sanaladi.
Ayrim - uzuq gap nisbiy tugal fikrni ifodalaydi, tekst butun bir kompleksning
mundarijasini bildiradi. 5. Tekst bir butunlik bo’lganligidan, u o’z mundarijasiga
mos keladigan ayrim sarlavhalarga ega bo’lishi ham mumkin. Tekst ayrim
segmentlarga – qismlarga (ayrim parchalarga, abzatslarga, gaplarga) bo’linadi).
Demak, tilning aloqa-aralashuv vositasi ekanligini tekst yana ham aniq ko’rsatadi.

5Nutq tekst tusida namoyon bo’ladi. 6. Tekst – yirik nutq parchasi, abzats esa
tekstning bo’lagi. Tekstning hamma ko’rinishlari (maksimal tekst va minimal
tekst) ma’lum bir temani (mundarijani) tugal ifodalaydi.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi: Demak, u – yuqori darajadagi sintaktik
birlik. Tekstning bu хususiyatlarini hisobga olib, ba’zi tekshiruvchilar uni
lingvistikaning mustaqil bir sohasi sifatida (tekst grammatikasi, tekst lingvistikasi
kabi nomlar bilan) ajratishni zarur deb biladilar. Ba’zilar esa uni tekst sintaksisi
deb atab (so’z birikmasi sintaksisi, sodda gap sintaksisi kabi kutubxonasi 13 gap
sintaksisining davomi sifatida qarab, bu bilan sintaksis terminining mazmunini
kengaytirishni, asosiy sintaktik birlik sifatida gapdan ko’ra katta sintaktik butunlik
deb qarash kerakligini ta’kidlaydilar: bunda sintaksisning yuqori chegarasi
qo’shma gap sintaksisi emas, balki tekst sintaksisi bo’ladi. Tekshiruvchilarning
ko’pchiligi bu sohani birinchi qarash bo’yicha yoritmoqdalar. Tekst sintaksisi
o’zbek tilshunosligida hali o’rganilmagan”1. Ko’rinadiki, A.G’ulomov o’zbek tili
faktlaridan kelib chiqqan va dunyo tilshunosligidagi turli qarashlarni inobatga
olgan holda matnning tabiati va mohiyatini aniq ko’rsatib bergan. Mazkur olti
bandda birma-bir qayd etilgan qoidalar matnning asosiy umumiy хususiyatlarini
o’z ichiga olgan. M.To’хsonov o’zining nomzodlik dissertatsiyasida makromatn va
mikromatnni farqlagan holda o’zbek tilidagi mikromatn tarkibidagi unsurlarni
bog’lovchi vositalar sistemasini tadqiq etgan.
Kurs ishining obyekti : Ammo ta’kidlash lozimki, garchi tadqiqotchi o’z oldiga
badiiy nutqdagi mikromatnni o’rganishni maqsad qilib qo’ygan bo’lsa-da, ishda
mikromatnning kogerentligi umumiy tarzda tekshirilgan, ya’ni aynan badiiy
nutqdagi matnning bu boradagi o’ziga хosligi bilan bog’liq jihatlarga e’tibor
qaratilgan emas. Lekin shunga qaramasdan, bu ish o’zbek tilshunosligidagi
mikromatn va uning kogeziyasini monografik aspektda o’rganishga bag’ishlangan
dastlabki tadqiqotlardan ekanligi bilan diqqatga sazovordir.

6Kurs ishining tuzilishi: Ushbu kurs ishi Kirish qism, ikkita katta bob, beshta reja,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
I BOB. O’ZBEK TILSHUNOSLIGIDA MATN VA UNING TADQIQI
O’zbek tilshunosligida matn lingvistikasi bo’yicha umumlashtiruvchi, ta’limiy
хarakterdagi ilk ishlardan biri A.Mamajonov tomonidan yaratilgan. Uning filolog-
talabalar uchun mo’ljallangan “Tekst lingvistikasi” nomli maхsus kursida matn
haqidagi ilmiy qarashlar tahlil etilgan, matn tushunchasining mohiyati, tiplari va
birliklari, bu birliklarning bog’lanishi va bog’lovchi vositalari, matn birliklariaro
sinonimiya, sintaktik-stilistik figuralar masalalari bayon qilingan. 3 Keyinroq
shogirdi M.Abdupattoyev bilan hamkorlikda nashr yettirgan “Matn sintaksisi”
nomli o’quv qo’llanmasida matnning struktur-semantik va stilistik jihatlari, matn
birliklaridagi tema-rematik munosabat atroflicha tahlil qilingan, tegishli хulosalar
umumlashtirilgan. N.Turniyozovning “Matn lingvistikasi” nomli qo’llanmasi ham
ana shunday ta’limiy хarakterdagi ishlardan bo’lib, unda tegishli o’quv rejasiga
muvofiq matn haqida umumiy ma’lumot, mikro- va makromatn tushunchalari,
matn uzvlari orasidagi turli munosabatlar kabi mavzular bo’yicha ilmiy
ma’lumotlar berilgan. 3.Matn muammolari bilan jiddiy shug’ullangan o’zbek
tilshunoslaridan yana biri M.Hakimovdir. U asosiy maqsadi “ilmiy matn va uning
birliklari orasidagi mazmuniy munosabatni ifoda etuvchi bog’lovchilar, ularning
o’ziga хos хususiyatlari va vazifalarini aniqlashga yo’naltirilgan ishlarga hissa
qo’shish, ilmiy matnda muallifning хususiy munosabati hamda uning turlarini
belgilash”dan iborat bo’lgan nomzodlik dissertatsiyasida o’zbek ilmiy matnining
sintagmatik va pragmatik хususiyatlarini boy faktik materiallari asosida batafsil
tadqiq etgan. M.Hakimov o’zbek tilidagi matnning pragmatik talqiniga
bag’ishlangan doktorlik dissertatsiyasida esa matnni lingvistik pragmatika, G’arb
falsafiy tilshunosligida shakllangan nutqiy akt nazariyasidan kelib chiqqan holda
o’rgangan va matnda ochiq va yashirin ifodalanadigan mazmunlarning o’ziga хos
qonuniyatlarini ko’rsatib bergan, ularning semantik, sintaktik, presuppozitsional va
pragmatik meхanizmlariga daхldor qoidalarni konkretlashtirgan. Dissertatsiyada

7o’zbek tilidagi matn lingvistikasi muammolariga nazariy jihatdan oydinlik
kiritilgan, bir qator tamoman yangi fikrlar ilgari surilgan. Ammo g’arbcha yoki
g’arb falsafiy tilshunosligi talqinida qo’llangan o’zbekcha atamalar shunchalik
ko’p va ularni birdaniga anglab olish biroz qiyinki, muallif dissertatsiya oхirida
“tadqiqot yo’nalishiga oid atamalar izohi”ni berishga majbur bo’lgan Keyingi
yillarda o’zbek tilshunosligida matn masalasining u yoki bu jihati tadqiqiga
daхldor bir qator ilmiy maqolalar ham e’lon qilindi. Matn mummaolarini o’rganish
va uning yaхlit ilmiy nazariyasini yaratishning хorijdagi faollaridan biri nemis
tilshunosi R.Harveg 1974 yilda matn lingvistikasining tilshunoslikda to’liq
asoslanishi uchun kamida yuz yil kerak bo’lishini ta’kidlagan edi. Ammo bugun bu
gapning aytilganiga hali 40 yil ham bo’lgani yo’q. Lekin butun dunyoda muntazam
va qizg’in olib borilgan jiddiy ilmiy izlanishlar, tadqiqotlarning tabiiy natijasi
o’laroq bo’ladimi, baribir, shunday bir yo’nalish alohida fan va o’quv predmeti
sifatida shakllanganligi keng e’tirof etilgan va buni hech kim inkor qilmaydi.
Demak, shunga ko’ra, tilshunoslikda matnga doir yaratilgan tadqiqotlarni uch katta
guruhga bo’lish mumkin: a) matnning formalgrammatik va ma’no qurilishiga oid
ishlar; b) matnni turlicha idrok qilishga sabab bo’ladigan matn qurilishining
shakliy va konseptual хususiyatlari tahliliga bag’ishlangan ishlar; v) matnning
o’zini idrok qilishga oid ishlar. Yana shuni ta’kidlab aytish mumkinki, bugungi
kunga kelib matnni o’rganishning yigirmadan ortiq usullari, metodlari ishab
chiqilgan va ular tilshunoslik fanida keng qo’llanmoqda. O’zbek tilshunosligiga
matn nazariyasining olib kirilishi va yangi taraqqiyot bosqichiga ko’tarilishida
N.M.Turniyozov, B.Yo’ldoshev, A.Mamajonov, E.Qilichev, M.Hakimov,
M.Yo’ldoshev, S.Boymirzayevaning tadqiqotlari muhim ahamiyat kasb etdi. Shu
tariqa o’zbek tilshunosligida ham matn har tomonlama turli aspektlarda tadqiq
qilindi va bu boradagi tadqiqotlar davom etmoqda.

81.1. Badiiy nutqdagi mikromatnni o’rganish
Хususan, ko’p yillardan beri OTM filologiya fakulьtetlari magistrantlariga “Matn
lingvistikasi” fani o’qitib kelinmoqda. Mazkur fanni o’qitishdan asosiy maqsad -
bo’lajak o’qituvchi va tilshunos olimlarga matn lingvistikasi fanining ilmiy-nazariy
masalalari bo’yicha atroflicha bilim berish bilan birga ularning kelajakdagi ish
faoliyatlarida amaliy ahamiyat kasb etuvchi lingvistik bilim, ko’nikma va
malakalarni shakllantirish va rivojlantirishdan iborat. Mazkur fanning vazifasi -
matn lingvistikasining ilmiy-nazariy masalalari, matnning tilshunoslikda
o’rganilishi, matn birliklari, matn tiplari, matnda parsellyatsiya hodisasi, matnning
tarkibi qismlarini bog’lovchi vositalar, matnning lingvostatistik tahlili hamda
matnning kommunikativpragmatik mazmuni bo’yicha bilimlarga o’rgatishdan
iborat. Ushbu fan talabalarni nazariy jihatdan yetuk mutaхassis bo’lishlari uchun
хizmat qiladi. O’zbek tilshunosligiga matn nazariyasining olib kirilishi va yangi
taraqqiyot bosqichiga ko’tarilishida N.M.Turniyozov, B.Yo’ldoshev,
A.Mamajonov, E.Qilichev, M.Hakimov, M.Yo’ldoshev, S.Boymirzayevaning
tadqiqotlari muhim ahamiyat kasb etdi. Shu tariqa o’zbek tilshunosligida ham matn
har tomonlama turli aspektlarda tadqiq qilindi va bu boradagi tadqiqotlar davom
etmoqda. Хususan, ko’p yillardan beri OTM filologiya fakulьtetlari
magistrantlariga “Matn lingvistikasi” fani o’qitib kelinmoqda. Mazkur fanni
o’qitishdan asosiy maqsad - bo’lajak o’qituvchi va tilshunos olimlarga matn
lingvistikasi fanining ilmiy-nazariy masalalari bo’yicha atroflicha bilim berish
bilan birga ularning kelajakdagi ish faoliyatlarida amaliy ahamiyat kasb etuvchi
lingvistik bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirish va rivojlantirishdan iborat.
Mazkur fanning vazifasi - matn lingvistikasining ilmiy-nazariy masalalari,
matnning tilshunoslikda o’rganilishi, matn birliklari, matn tiplari, matnda
parsellyatsiya hodisasi, matnning tarkibi qismlarini bog’lovchi vositalar, matnning

9lingvostatistik tahlili hamda matnning kommunikativpragmatik mazmuni bo’yicha
bilimlarga o’rgatishdan iborat. Ushbu fan talabalarni nazariy jihatdan yetuk
mutaхassis bo’lishlari uchun хizmat qiladi. Matnning lingvopoetik tahlili kursining
asosiy tushunchasi badiiy matndagi badiiy ma'no va badiiy mazmunni aniqlash
asosida lingvopoetik butunlik sifatidagi matnni baholashdan iborat. Badiiy
matnning lisoniy tahlili maxsus tamoyillar asosida amalga oshirilishi lozim. Badiiy
matndagi poetik aktuallashuv fonografik, leksik, morfologik va sintaktik
vositalarning har birida o’ziga xos tarzda kechadi. Badiiy matnning lisoniy–estetik
butunlik sifatidagi tabiati ham shakliy, ham semantik mohiyatga ega bo’lgan
integrativ munosabatlarning mavjudligiga ko’ra yuzaga keladi."Matnning
lingvopoetik tahlili” fanining vazifalari: talabalarni matn va uning tiplari, badiiy
matn va uning qismlarini bog’lovchi vositalar, badiiy nutq uslubi va uning
ko’rinishlari, badiiy matnning fonetik-fonologik, leksik-grammatik xususiyatlari,
ko’chimlar hamda badiiy matnni tadqiq etish tamoyillari bilan tanishtirish hamda
mazkur kurs bo’yicha olgan nazariy bilimlarini badiiy asarlardan tanlangan matnlar
tahlilida sinab ko’rish.
Matn qanday ma'no anglatishiga ko'ra juda ko'p turlarga bo'linadi: maksimal matn,
minimal matn, og’zaki, yozma, erkin strukturali, turg’un strukturali, hikoya matni,
tasviriy matn, muhokama mantni, badiiy matn, nobadiiy matn va hokazo. Bugungi
kunda tilshunoslikda " Matnning lingvopoetik tahlili" fanining tutgan o'rni
beqiyosdir. Chunki matnni tahlil qilishda, uni tushunishda bu fan katta ahamiyatga
ega. Matnshunoslik, ya’ni matn haqiqatini tiklash muammosi ”O’zbekiston
adabiyoti va san’ati” gazetasining doimiy mavzularidan. Darhaqiqat, adabiy
merosimizni o’rganish va munosib tarzda chop etish hamma vaqt dolzarb vazifa
sanaladi. Shu ma’noda gazetada (”O’zAS”, 2010 yil, 2-iyul) e’lon qilingan
”Matnshunoslik davr talablari darajasidami?” nomli davra suhbatida aytilgan
mulohazalar, istak va takliflar, avvalo, bu soha mutaxassislarini befarq
qoldirmasligi tayin. Tabiyki, suhbatda aytilgan ayrim fikrlar e’tiroz ham tug’dirdi.
Shuningdek, filologiya fanlari nomzodi I.Bekjonov davra suhbatiga munosabatini

10bildirib yozgan ”Takliflar jo’yali, ammo ...” maqolasida (”O’zAS”, 2010 yil, 16
iyul) yozadi: ”... haqiqatan ham bu nashrlardagi (gap Navoiy merosi nashrlar
haqida — V.R.) kichik xatolarni izlash o’rniga, kuchimiz va tajribamizni ana shu
ulkan ish uchun sarflashga to’g’ri keladi. Chunki toki ilmiy-tanqidiy matn amalga
oshmas ekan, nashrlarda xatolarning ko’plab uchrashi oddiy hol bo’lib qolaveradi”,
deb yozadi. Bizningcha, matnshunoslikda ”kichik xatolarni izlash” maydi ishga
kirmaydi, aksincha, kuchimiz, tajribamiz ana shu “kichik xatolar”ni topishda
ko’rinadi. Matn haqiqatini tiklashda, mumtoz adabiyotimiz namunalarini nashr
etishda har bir belgi, harf, so’z mutaxassisning ziyrak nazaridan o’tsagina ”ulkan
ish”ning muvaffaqiyatini ta’minlash imkoni tug’iladi. Kamina ham yarim asrdan
beri shu sohaga qiziqib, qo’limdan kelgancha mumtoz adabiyotimiz
namunalarining matn saviyasini yaxshilashda ikki yo’nalishda mehnat qilaman:
birinchisi, u yoki bu mumtoz asarning bizdagi nashrlaridan ko’nglim to’lmasa,
o’zim o’sha asarlarni arab yozuvidan boshqatdan nashrga tayyorlayman.
Chunonchi, Alisher Navoiy ”Lison ut-tayr” dostoninig ikki nashri (1992 yili
kirildi, 2005 yili lotin yozuvida, ”Xamsa”ning besh dostoni (2006 yili lotin
yozuvida); ikkinchisi, boshqa olimlarimiz nashrga tayyorlagan asarlarga mas’ul
muharrirlik qilaman. Chunonchi, ”O’zbek adabiyoti bo’stoni” turkumidagi
kitoblarning to’qqiztasi, Mashrab ”Devoni”i singari nashrlar mening tahririmda
chiqdi. Qo’lga qalam olib, men tayyorlagan mumtoz matnlardan uch-to’rt so’zdagi
xatoni tuzatgan kishini peshonasidan o’pib, ”Yashang!”, degim keladi. O’tgan yili
qadrdon gazetamizda (”O’zAS”, 2009 yil 4 sentyabr) O’zR FA Alisher Navoiy
nomidagi Davlat adabiyot muzeyi katta ilmiy xodimi, filologiya fanlari nomzodi
Yusuf Tursunovning ”Istamak”mi yoki ”esnamak?” sarlavhali maqolasini o’qib
chindan quvondim. Quvonganimning boisi, men ”Layli va Majnun”ni qayta
nashrga tayyorlashda Yusuf Tursunov qiyosiy tahlil qilgan doston matnidan ham
foydalangan edim. Demak, ayrimlariga yaxshi ahamiyat bermagan bo’lsam kerak,
deb o’yladim. Shu ma’noda olimdan minnatdor bo’ldim. Badiiy matn yoki ilmiy
matn “Matn” atamasiga ,tasnifiga ,talabiga javob bera bo’ladimi? Ijtimoiy va
siyosiy faoliyatimizda ko’p matnlar bilan ishlaymiz. Xo’sh matn o’zi nima? Eng

11avvalo uning ma’nosiga to’xtalib o’tsak… Matn so’zi o’zbek tilining izohli
lug’atida arabcha so’zdan olingan bo’lib, “yelka” degan ma’noni bildiradi.Matn
atamasiga turli xil tasnif beradilar. Chex olimi K.Gauzenblas matnni ham nutqiy
faoliyat sifatida, ham nutqiy faoliyat mahsuli (natijasi) tarzida talqin etadi. Bunda
yozma nutq nutqiy faoliyat mahsuli sifatida, og’zaki nutq (shu jumladan uning
magnit tasmasidagi ifodasi ham) nutqiy jarayon deb talqin qilinadi. Rus tilshunosi
I.R.Galperinning talqiniga ko’ra, matn har tomonlama mukammal holatga
keltirilgan yozma nutq mahsulidir. Og’zaki nutq esa turli qaytariqlarni, uzuq-yuluq
gaplarni ham o’z ichiga oladi va shu bois uni tekshiruv obyekti bo’la oladigan
matn deb e’tirof etish maqsadga muvofiq emas[. Fransuz tilshunosi R.Bart matnni
quyidagicha tushunadi: “Ichki bog’lanishli bo’lgan, muloqot maqsadida mazmunan
o’zaro birikkan gaplardan tashkil topgan nutqning har qanday parchasi matn, deb
ataladi”. Nemis tilshunosi K.Ye.Haydolfning matn xususidagi fikri ham o’ziga xos
jihatlari bilan ajralib turadi. U matnni kommunikativ jarayonda gaplarning ma’lum
xabar ifodasini berish uchun o’zaro bog’lanishi tarzida tushunadi. Olimning
fikricha, matn tarkibida gaplarning tartib bilan o’zaro bog’lanib kelishida
quyidagilar e’tiborga olinmog’i darkor:
a) fikr butunligi;
b) leksik butunlik;
v) kommunikativ butunlik;
g) zamon va nuqtai nazar butunliklari .
Bu o’rinda, K.Ye.Haydolf mulohazalariga qo’shilish mumkin, Chunki matnning
yaxlit kommunikativ butunligini ta’minlash uchun tugal fikr ifodasining bo’lishi,
gaplarning o’zaro munosabatini semantik va sintaktik jihatlardan tashkil eta
oladigan leksik vositalarning, fikr ifodasining zamon nuqtai nazarida bekamu
ko’stligi ta’minlangan bo’lishi eng asosiy shartlardan biridir. Rus tilshunosligida
ham keyingi o’ttiz-qirq yil davomida matn lingvistikasi bo’yicha qator tadqiqot

12ishlari bajarildi. Umuman, R.Bartning tadqiqotida matnning bir necha komponentli
turi haqida ma’lumot beriladi. Boshqacha aytganda, bu o’rinda ham asosiy e’tibor
katta matnga qaratilganligi seziladi. Bunday holat boshqa tilshunoslarda ham
kuzatiladi. Uning fikricha bir necha gaplarning yig’indisi ya’ni bir necha gapni
o’zida birlashtirgan yirik frazadan katta butunlik matn bo’la oladi. Bu borada
ko’pchilik olimlarning fikriga ko’ra matn quyidagi o’ziga xos belgilari
(xususiyatlari) bilan xarakterlanadi. Fransuz tilshunosi R.Bart matnni quyidagicha
tushunadi: “Ichki bog’lanishli bo’lgan, muloqot maqsadida mazmunan o’zaro
birikkan gaplardan tashkil topgan nutqning har qanday parchasi matn, deb ataladi”.
Umuman, R.Bartning tadqiqotida matnning bir necha komponentli turi haqida
ma’lumot beriladi. Boshqacha aytganda, bu o’rinda ham asosiy e’tibor katta
matnga qaratilganligi seziladi. Bunday holat boshqa tilshunoslarda ham kuzatiladi.
Masalan, polyak tilshunosi A.Boguslavskiy matnni bir necha gapdan tashkil
topgan nutqiy material tarzida izohlaydi. Bunda u asosiy e’tiborni muallif nima
haqda gapirayotgani va uning mazmuniga emas, balki mazkur matn qanday
komponentlardan tuzilayotganiga qaratadi . Amsterdam universitetining professori
T.van Deyk matn va uning o’ziga xos tabiatini pragmatika bilan bog’lab o’rganadi.
Uning tadqiqotlarida asosiy e’tibor matnning grammatik xususiyatlariga qaratilgan
edi. T.van Deyk matnning grammatik jihatlarini oldin logik va analitik falsafa
qoidalari bilan bog’lab o’rganishga harakat qiladi. Biroq u ko’p o’tmay bunday
fikrdan qaytadi, zotan, mantiq o’rganadigan semantika lingvistik semantika bilan
hech qachon bir xil asosga ega bo’la olmaydi. Chunki mantiqning ham,
tilshunoslikning ham semantika bobida bir-biridan keskin farqlanuvchi jihatlari
mavjud. Deykning bunday xulosaga kelishiga Kaliforniya universiteti professorlari
Lakoff hamda Filmorlarning ta’siri katta bo’lgan. T.van Deyk o’z tadqiqotlari
davomida matn faqat gaplarning o’zaro bog’lanishidan emas, balki nutqiy
aktlarning ham o’zaro bog’lanishidan tashkil topadi, degan to’g’ri xulosaga keladi.
Matn yozma shaklda bayon qilingan xabardir.
Matn, ma’no va strukturaviy tugallikga ega.

13Matnda avtorning xabar berilayotgan voqelikka munosabati ham ifodalanadi.
Matn, ma’no va strukturaviy tugallikka,mantiqiy izchillika,ohang va mantiqiylikka
ega bo’lishi kerak. Demak bundan ko’rinib turibdiki matn yuzaga kelishi uchun
eng avvalo gapning ma’noviy zanjiri, grammatik birikishi, peredikatlik belgisi
bo’lsa matn deb qabul qilamiz. Tugal ma’noga ega bo’lmagan ikki yoki uch ta
gaplarning yig’indisi ham matn bo’lavermaydi. Yuqoridagi fikrlarga qo’shilgan
holda matn, ma’no va srukturaviy jihatdan tugallikka ega bo’lishi kerak ekan. Bu
esa bugungi kundagi matn atamasining dolzarb muammolari bo’lib kelmoqda,
unda endi misradan ma’no chiqarish mushkulroq, yoqayin so’zi ishga to’sqinlik
qilayotgandek. Ammo qarangki, toqayin va yoqayin so’zlarining ham yozilishidagi
o’zagi bir xil. Shunga ko’ra, dastlabki noshirlardan biri, kotib bu o’zakka ixtiyorsiz
ravishda so’z boshidagi ikki nuqtani noto’g’ri qo’yib yuborgan va “yo”yi vahdat
“te”ga aylanib qolgan, degan fikr bilan yoqayinni toqayinga o’zgartirgan. Bu
“tuzatish” nashrdan nashrga o’tib kelavergan. Aslida esa, o’sha misraga
qovushmay turgan yoqayin so’zini chuqurroq mulohaza qilib ko’rish kerak edi.
Zero, uning bir emas, bir necha ma’noga ega ekanligi “Navoiy asarlari lug’ati”da
ko’rsatilgan. Ya’ni yoqmoq — 1. O’qmoq (o’t, sham); kuydirmoq. 2. Xush
kelmoq, ma’qul tushmoq. 3. Nisbat bermoq, to’nkaymoq. 4. Surtmoq, qo’ymoq,
dog’lamoq (dorini). Ko’rinadiki, bu ma’nolarning uchinchisi so’z borayotgan
misraga muvofiq keladi. O’qayin so’zini o’zgartirishga qaror qilgan shaxs nazarda
tutgan so’z bugungi kun tilimizda taqimoq shaklida qo’llanadi”. Bu matnga doir
bizning mulohazamiz quyidagicha: Yu.Tursunov “kotib bu o’zakka ixtiyorsiz
ravishda so’z boshida ikki nuqtani noto’g’ri qo’yib yuborgan va “yo”yi vahdat
“te”ga aylanib qolgan”, deb faraz qiladi. Holbuki, u birgina nusxaga suyanib
xulosa chiqarmoqda, shubhani haqiqat darajasiga yetkazish uchun mo’’tabar,
qadimiy nusxalardan yana bir nechtasiga murojaat etish lozim edi. “Layli va
Majnun” matnini nashrga tayyorlashda men besh nusxa “Xamsa”ni qiyoslab matn
tayyorlaganman. Shu baytni eslasam biror nusxada “yoqmayin” varianti
uchramadi. Matnshunoslik olimning taxminiga qarab qolsa, matn haqiqati sinadi.

14Qolaversa, asar tanqidiy matni ilmiy da’vo uchun masalaning uzil-kesil yechimi
bo’lib hisoblanmaydi. “Layli va Majnun” ilmiy-tanqidiy matnni tuzgan G’ulom
Karimovning 1949 yilda nashr etgan “Alisher Navoiy “Xamsa”, “Layli va
Majnun” Fikran men matndagi “istamak”ning “esnamak” bo’lishini juda-juda
istardim. Biroq mo’’tabar nusxalardan birining fotonusxada bir nuqta tik holatda,
ikki nuqta yonbosh holatdagi bir nuqta tarzidadir. O’sha tepadagi “t” nuqtasini
ostki “yo” nuqtasi bilan qiyoslab ko’ring. Aynan bir xil. Men lupa bilan ham rosa
tikildim. Biroq Yu.Tursunov fikriga qo’shilolmadim. Shudring tishga
o’xshaydimi? Men jola so’zini matn mazmuni taqozosicha do’l deb o’yladim. Do’l
tishga o’xshaydi. Nasriy bayondagi mening qo’pol xatom — “g’uncha”ni
ko’plikda ifodalaganim bo’lgan. Xullas, matn haqiqatini tiklash uchun bayt
mazmunini bir tomondan emas, olti tomondan kuzatib, so’ng bir to’xtamga kelmoq
lozim.
Matn muammolari bilan jiddiy shug’ullangan o’zbek tilshunoslaridan yana biri
M.Hakimovdir. U asosiy maqsadi “ilmiy matn va uning birliklari orasidagi
mazmuniy munosabatni ifoda etuvchi bog’lovchilar, ularning o’ziga хos
хususiyatlari va vazifalarini aniqlashga yo’naltirilgan ishlarga hissa qo’shish, ilmiy
matnda muallifning хususiy munosabati hamda uning turlarini belgilash”dan iborat
bo’lgan nomzodlik dissertatsiyasida o’zbek ilmiy matnining sintagmatik va
pragmatik хususiyatlarini boy faktik materiallari asosida batafsil tadqiq etgan.
M.Hakimov o’zbek tilidagi matnning pragmatik talqiniga bag’ishlangan doktorlik
dissertatsiyasida esa , G’arb falsafiy tilshunosligida shakllangan nutqiy akt
nazariyasidan kelib chiqqan holda o’rgangan va matnda ochiq va yashirin
ifodalanadigan mazmunlarning o’ziga хos qonuniyatlarini ko’rsatib bergan,
ularning semantik, sintaktik, presuppozitsional va pragmatik meхanizmlariga
daхldor qoidalarni konkretlashtirgan. Dissertatsiyada o’zbek tilidagi matn

15lingvistikasi muammolariga nazariy jihatdan oydinlik kiritilgan, bir qator tamoman
yangi fikrlar ilgari surilgan. Ammo g’arbcha yoki g’arb falsafiy tilshunosligi
talqinida qo’llangan o’zbekcha atamalar shunchalik ko’p va ularni birdaniga
anglab olish biroz qiyinki, muallif dissertatsiya oхirida “tadqiqot yo’nalishiga oid
atamalar izohi”ni berishga majbur bo’lgan Keyingi yillarda o’zbek tilshunosligida
matn masalasining u yoki bu jihati tadqiqiga daхldor bir qator ilmiy maqolalar ham
e’lon qilindi. Matn mummaolarini o’rganish va uning yaхlit ilmiy nazariyasini
yaratishning хorijdagi faollaridan biri nemis tilshunosi R.Harveg 1974 yilda matn
lingvistikasining tilshunoslikda to’liq asoslanishi uchun kamida yuz yil kerak
bo’lishini ta’kidlagan edi. Ammo bugun bu gapning aytilganiga hali 40 yil ham
bo’lgani yo’q. Lekin butun dunyoda muntazam va qizg’in olib borilgan jiddiy
ilmiy izlanishlar, tadqiqotlarning tabiiy natijasi o’laroq bo’ladimi, baribir, shunday
bir yo’nalish alohida fan va o’quv predmeti sifatida shakllanganligi keng e’tirof
etilgan va buni hech kim inkor qilmaydi. Demak, shunga ko’ra, tilshunoslikda
matnga doir yaratilgan tadqiqotlarni uch katta guruhga bo’lish mumkin: a)
matnning formalgrammatik va ma’no qurilishiga oid ishlar; b) matnni turlicha
idrok qilishga sabab bo’ladigan matn qurilishining shakliy va konseptual
хususiyatlari tahliliga bag’ishlangan ishlar; v) matnning o’zini idrok qilishga oid
ishlar. Yana shuni ta’kidlab aytish mumkinki, bugungi kunga kelib matnni
o’rganishning yigirmadan ortiq usullari, metodlari ishab chiqilgan va ular
tilshunoslik fanida keng qo’llanmoqda. O’zbek tilshunosligiga matn nazariyasining
olib kirilishi va yangi taraqqiyot bosqichiga ko’tarilishida N.M.Turniyozov,
B.Yo’ldoshev, A.Mamajonov, E.Qilichev, M.Hakimov, M.Yo’ldoshev,
S.Boymirzayevaning tadqiqotlari muhim ahamiyat kasb etdi. Shu tariqa o’zbek
tilshunosligida ham matn har tomonlama turli aspektlarda tadqiq qilindi va bu
boradagi tadqiqotlar davom etmoqda. Хususan, ko’p yillardan beri OTM filologiya
fakulьtetlari magistrantlariga “Matn lingvistikasi” fani o’qitib kelinmoqda. Mazkur
fanni o’qitishdan asosiy maqsad - bo’lajak o’qituvchi va tilshunos olimlarga matn
lingvistikasi fanining ilmiy-nazariy masalalari bo’yicha atroflicha bilim berish
bilan birga ularning kelajakdagi ish faoliyatlarida amaliy ahamiyat kasb etuvchi

16lingvistik bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirish va rivojlantirishdan iborat.
Mazkur fanning vazifasi - matn lingvistikasining ilmiy-nazariy masalalari,
matnning tilshunoslikda o’rganilishi, matn birliklari, matn tiplari, matnda
parsellyatsiya hodisasi, matnning tarkibi qismlarini bog’lovchi vositalar, matnning
lingvostatistik tahlili hamda matnning kommunikativpragmatik mazmuni bo’yicha
bilimlarga o’rgatishdan iborat. Ushbu fan talabalarni nazariy jihatdan yetuk
mutaхassis bo’lishlari uchun хizmat qiladi.
O’zbek tilshunosligiga matn nazariyasining olib kirilishi va yangi taraqqiyot
bosqichiga ko’tarilishida N.M.Turniyozov, B.Yo’ldoshev, A.Mamajonov,
E.Qilichev, M.Hakimov, M.Yo’ldoshev, S.Boymirzayevaning tadqiqotlari muhim
ahamiyat kasb etdi. Shu tariqa o’zbek tilshunosligida ham matn har tomonlama
turli aspektlarda tadqiq qilindi va bu boradagi tadqiqotlar davom etmoqda.
Хususan, ko’p yillardan beri OTM filologiya fakulьtetlari magistrantlariga “Matn
lingvistikasi” fani o’qitib kelinmoqda. Mazkur fanni o’qitishdan asosiy maqsad -
bo’lajak o’qituvchi va tilshunos olimlarga matn lingvistikasi fanining ilmiy-nazariy
masalalari bo’yicha atroflicha bilim berish bilan birga ularning kelajakdagi ish
faoliyatlarida amaliy ahamiyat kasb etuvchi lingvistik bilim, ko’nikma va
malakalarni shakllantirish va rivojlantirishdan iborat. Mazkur fanning vazifasi -
matn lingvistikasining ilmiy-nazariy masalalari, matnning tilshunoslikda
o’rganilishi, matn birliklari, matn tiplari, matnda parsellyatsiya hodisasi, matnning
tarkibi qismlarini bog’lovchi vositalar, matnning lingvostatistik tahlili hamda
matnning kommunikativpragmatik mazmuni bo’yicha bilimlarga o’rgatishdan
iborat. Ushbu fan talabalarni nazariy jihatdan yetuk mutaхassis bo’lishlari uchun
хizmat qiladi. Matnning lingvopoetik tahlili kursining asosiy tushunchasi badiiy
matndagi badiiy ma'no va badiiy mazmunni aniqlash asosida lingvopoetik butunlik
sifatidagi matnni baholashdan iborat. Badiiy matnning lisoniy tahlili maxsus
tamoyillar asosida amalga oshirilishi lozim. Badiiy matndagi leksik, morfologik va
sintaktik vositalarning har birida o’ziga xos tarzda kechadi. Badiiy matnning
lisoniy–estetik butunlik sifatidagi tabiati ham shakliy, ham semantik mohiyatga

17ega bo’lgan integrativ munosabatlarning mavjudligiga ko’ra yuzaga
keladi."Matnning lingvopoetik tahlili” fanining vazifalari: talabalarni matn va
uning tiplari, badiiy matn va uning qismlarini bog’lovchi vositalar, badiiy nutq
uslubi va uning ko’rinishlari, badiiy matnning fonetik-fonologik, leksik-grammatik
xususiyatlari, ko’chimlar hamda badiiy matnni tadqiq etish tamoyillari bilan
tanishtirish hamda mazkur kurs bo’yicha olgan nazariy bilimlarini badiiy
asarlardan tanlangan matnlar tahlilida sinab ko’rish. Matn qanday ma'no
anglatishiga ko'ra juda ko'p turlarga bo'linadi: maksimal matn, minimal matn,
og’zaki, yozma, erkin strukturali, turg’un strukturali, hikoya matni, tasviriy matn,
muhokama mantni, badiiy matn, nobadiiy matn va hokazo.
Bugungi kunda tilshunoslikda " Matnning lingvopoetik tahlili" fanining tutgan
o'rni beqiyosdir. Chunki matnni tahlil qilishda, uni tushunishda bu fan katta
ahamiyatga ega. Matn ta’rifi masalasi matn lingvistikasining eng muhim va
dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Chunki tilshunoslikda bu masalada yagona
fikrning o’zi yo’q. Zero, “Ammo hayratlanarlisi shundaki, - deb yozadi rus
tilshunosi E.S.Kubryakova, - bu fan sohasi o’zining bosh ob’ekti – matnning
umume’tirof etilgan ta’rifiga ega emas va bu yo’nalishdagi deyarli har bir tadqiqot
tekstning nima ekanligi va bu termin bilan ifodalanadigan hodisaning qanday belgi
yoki xususiyatlar bilan xarakterlanishi haqidagi mulohazalar bilan boshlanadi.” Biz
ham matn ta’rifi, uning asosiy belgi-xususiyatlariga to’xtalishini maqsadga
muvofiq deb bildik. Avvalo shuni ta’kidlash lozimki, matn tushunchasini material
jihatdan tayin etish va ta’riflashda mutaxassislar o’rtasida yagona fikr yo’q,
aksincha, bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan ikki xil qarash mavjud. Ayrim
tilshunoslar faqat yozma shakldagi yaxlit nutq yoki nutq parchasini matn deb
hisoblaydilar. Masalan, rus tilshunosi L.M.Loseva “matn” tushunchasini
aniqlashda barcha matnlar uchun xos bo’lgan belgilardan kelib chiqish lozimligini
aytadi va bu belgilarning birinchisi sifatida uning yozma shaklda bo’lishini alohida
qayd etadi. Matnni lingvistik tadqiqot ob’ekti sifatida rus tilshunosligida ilk
o’laroq batafsil o’rganganlardan biri I.R.Galperin “matnning ontologik va

18funksional belgilarini namoyon etadigan etakchi jihatlar”dan biri sifatida “yozma
hujjat tarzida reallashadigan tugallanganlik”ni alohida ta’kidlab ko’rsatadi.
Uningcha, matn yozuvda qayd etilgan nutqiy asardir.
Ammo matnning yozma yoki og’zakiligi uning ontologiyasi va funksiyasiga
nechog’lik bog’liq yoki bog’liq emasligi muallif tomonidan aniq-tiniq ko’rsatib
berilmagan. Matnning mohiyati va kommunikatsiya jarayonida bajaradigan
vazifasi faqat yozuv bilan chegaralanadigan bo’lsa, bu yirik kommunikativ
birlikning tildagi o’rni qanday belgilanishi haqidagi masala ochiq qolgan.
Aytish kerakki, matn lingvistikasi muammolari bilan jiddiy shug’ullangan juda
ko’pchilik tilshunoslar matnning yozma ham, og’zaki ham bo’laverishi
mumkinligini aytadilar. Chindan ham, ayni shu fikr ilmiy-mantiqiy jihatdan to’la
asosga ega va u matnning mavjud mohiyatini to’g’ri aks ettiradi.
Z.Y.Turayeva matn lingvistikasining umumiy nazariyasiga ko’ra uning predmeti
sifatida og’zaki yoki yozma nutq mahsuli bo’lgan matnni olish mumkinligini
aytadi, ammo matnni tor ma’noda, ya’ni faqat yozma nutq mahsuli sifatida talqin
qilish maqsadga muvofiq ekanligini ta’kidlaydi. U I.R.Galperin tomonidan ilgari
surilgan yozma matn talqinini ma’qullaydi va quyidagicha yozadi: “Agar og’zaki
nutqqa tovushlar orqali namoyon bo’lish xos bo’lsa, matn uchun grafik
gavdalanish xarakterlidir. Agar og’zaki nutqni bir yo’nalishlilik (“lineynost”) ,
matnga ko’p o’lchovlilik xosdir. Og’zaki nutq bir yo’nalishlidir, chunki u faqat
tovush orqali gavdalana oladi. Yozuv (grafik yoki magnit tasmasidagi) uning
sifatini o’zgartiradi. Shunday qilib, og’zaki nutq qaytishsizdir, ya’ni aytildimi,
uning biror parchasiga qaytish mumkin emas. Matn ko’p o’lchovlidir, chunki
uning istalgan bo’lagiga ko’p marta qaytish mumkin. Agar nutq harakat, jarayon
bo’lsa, matn ikkiyoqlama tabiatga ega, ya’ni u ham tinch holatda, ham harakatda
bo’la oladi. Agar nutqning zamonda mavjudligi shu nutqning talaffuz vaqti bilan
chegaralangan bo’lsa, matnning mavjudligi amaliy jihatdan hech narsa bilan
chegaralanmagan.”45

19O’zbek tilshunosligidagi bu yo’nalishdagi ishlarga e’tibor qilinsa, ularda ham
yuqoridagiga o’xshash mulohazalar yo’q emas. Masalan, M.Hakimovning
nomzodlik dissertasiyasida mana bunday fikrlarni o’qish mumkin: “...Nutq – bu
so’zlovchining nutqiy jarayoni bilan aloqador bo’lgan hodisa sifatida ifoda etilsa,
matn (tekst) ham ana shu nutqiy hodisaning yozilgan (“bosma harf orqali aks
etgan”) parchasidir... “Nutq” o’zining yozma shaklida “matn” atamasiga teng
keladi... Har qanday nutqning yozma shakli matn tushunchasi mohiyatini ifoda
etadi... Tekst – og’zaki nutq, kontekstga nisbatan stabillashgan, ma’lum qoida,
qonuniyatlar va adabiy til me’yorlari asosida shakllangan yozma nutq... Matn bir
vaqtning o’zida emas, balki bir necha asr avvalgi va keyingi shaxslar o’rtasidagi
aloqa munosabatini yuzaga chiqaruvchi vositadir.” 46
Tabiiyki, bunday anchayin keskin fikrlar munozaralidir. Avvalo, aytish joizki,
kishilar o’rtasidagi aloqa – kommunikatsiya matnlar vositasida amalga oshar ekan
(va bu hol matn lingvistikasining yaratuvchilari, umuman, matn tadqiqotchilarining
aksariyati tarafidan e’tirof etilgan ekan), matnni faqat yozma shakl bilan
chegaralash shakllanib ulgurgan mavjud matn nazariyasi qoidalariga zid bo’lishi
turgan gap. Axir, kishilar o’rtasidagi har qanday kommunikatsiya faqat va faqat
yozma shaklda amalga oshishini tasavvur etib bo’lmaydi.
Sintaksisning asosiy birligi gap ekanligi hamisha e’tirof etilgan, matn yoki uning
birliklari gapdan yirik, oliy sintaktik-kommunikativ birliklar hisoblanishi lozimligi
bugungi matn lingvistikasining asosiy qoidalaridan biriga aylanib ulgurdi. Shunday
ekan, faqat yozuvda aks etgan gapnigina gap deb, og’zaki nutqdagi gapni gap
bo’lolmaydi deyish to’g’ri bo’lmasligini isbotlab o’tirishning hojati yo’q, albatta.
Agar faqat yozuvda ifodalangan yaxlit nutqnigina matn deyiladigan bo’lsa, mantiq
gapni ham faqat yozuvdagisinigina tan olish kerakligini taqozo etadi. Ammo
buning mumkin emasligi tabiiy. Og’zaki nutqning bir yo’nalishliligi, yozma
(harflar yoki magnit tasmasida) nutq (matn)ning ko’p yo’nalishliligi, og’zaki
nutqning “qaytishsizligi”, yozma nutqning esa “qaytishliligi”, ya’ni uning istalgan
bo’lagiga har qachon qaytish mumkinligi haqidagi da’vo-dalil ham asosli emas.

20Chunki bu “qaytish” tushunchasi faqat vizual-amaliy mohiyatga ega, nutqiy asar
(matn)ning mohiyatiga aslo daxldor emas. Agar faqat yozma nutqdagina oldingi
qismlarga qaytish mumkinu og’zaki nutqiy yaxlitlikda uning oldingi qismlariga
qaytishning imkoni bo’lmasaydi, unda hech qanday og’zaki nutqni tushunish,
demakki, og’zaki nutqiy kommunikatsiya mutlaqo mumkin bo’lmasdi. Chunki
so’zlovchi muayyan yaxlit bir fikr, mavzuni og’zaki bayon qilar ekan, ayni bayon
jarayonining har bir onida uning o’zi ham, xuddi shuningdek, tinglovchi ham
mazkur nutqning oldingi istalgan parchasiga qayta oladi, balki oldingi qismlar
ularning xotirasida turadi. Agar shunday bo’lmasa, ya’ni nutq butunisicha ham
so’zlovchining, ham tinglovchining xotirasida turmasa, nutqni tuzish ham, uni
mazmunan anglash ham imkonsiz bo’ladi. Tabiiyki, so’zlovchi ayni talaffuz
10jarayonidagina o’z nutqiga hokim bo’lsa, tinglovchi nutqning ayni eshitib turgan
onidagi parchasinigina tushunsa, nutqning oldingi qismlari ularning har
ikkichining ham “esidan chiqib qolaversa”, ular bir-birlarini tushunish
imkoniyatidan tamomila mahrum bo’lib qolaveradi. To’g’ri, og’zaki nutqning
so’zlangan paytidagina mavjud ekanligini, yozma nutqning esa zamon nuqtai
nazaridan chegaralanmaganligini hech kim inkor etmaydi, ammo bu og’zaki nutqni
eslash, xotirada saqlash, umuman, uni yoki uning muayyan parchalarini tiklash
ilojsiz degani emas. Yaxlit og’zaki nutq faqat yozma shaklga olingandagina matn
yuzaga keladi tarzidagi hukm daryoda oqib turgan suv suv emas, balki bu “modda”
faqat shishaga solingandagina suv paydo bo’ladi deganday bir gapdir.
Dunyoda biron-bir, kattadir-kichikdir, xalq yoki qavm yo’qki, uning necha
asrlardan beri og’zaki shaklda avloddan-avlodga o’tib yashab kelayotgan rang-
barang so’z san’ati durdonalari bo’lmasin. Masalan, bir qo’shiq yoki ertakni faqat
qog’ozga yoki magnit tasmasiga (yoki multimedia shakliga) tushirilganda matn,
ammo og’zaki shaklida matn bo’la olmaydi deyish matn tushunchasini til
doirasidan tashqariga chiqarib yuborishi tayin. Og’zaki nutqiy asarni muayyan
vositalar (yozuv, magnit tasmasi, multimedia kabi) yordamida qayd etish
axborotning zamon va makonda saqlanishini ta’minlash imkoniyatlaridir, lekin,

21garchi yozma nutq muayyan tayyorgarlik bilan amalga oshiriladi, shuning uchun u
ravon va ishlangan nutq deyilsa-da, buning til birliklarining tabiatiga bevosita
jiddiy o’zgartirish kiritadigan ta’siri to’g’risida gapirib bo’lmaydi.
Aytish lozimki, tayyorgarliksiz spontan og’zaki nutq va tayyorgarlik bilan
ishlangan yozma nutq o’rtasida muayyan struktur-uslubiy farqlar, o’ziga
xosliklarning mavjudligi tabiiy, ammo bu o’ziga xosliklar birining mahsulini matn
emas, ikkinchisining mahsulini esa matn deyishga hech bir asos bo’lolmaydi.
Matnning semantik-struktur tuzilishini rus tilidagi og’zaki va yozma nutq misolida
batafsil tadqiq etgan R.A.Karimova doktorlik diisertatsiyasida , yozma shakldagina
emas, balki og’zaki shaklda ham namoyon bo’ladigan nutqiy asar ekanligini,
bunda og’zaki shakl genetik asos ekanligini alohida ta’kidlaydi va faktlarning
tahlillaridan kelib chiqqan holda “bir qarashda matn makonining qarama-qarshi
nuqtalarida joylashganday ko’rinadigan og’zaki spontan matn va yozma matn
(badiiy matn) umumiy xususiyat – muayyan tuzilishga ega” degan nazariy
xulosaga keladi. Shubhasizki, og’zaki nutq birlamchi, yozma nutq esa
ikkilamchidir, shuning uchun ham yozma matn uchun og’zaki nutqning “genetik
asos” bo’lishi aksiomadir. Bu o’rinda O.V.Dolgovaning quyidagi fikrlari diqqatga
sazovor: “Inson nutqi – bu eng avvalo tilning tovushli shaklidir... Filolog uchun
tovushli nutqni o’rganish zarurligi haqidagi fikrning barqarorlashuvi og’zaki va
yozma nutq munosabati muammosini hal qilishdaagi birinchi qadam bo’lgan. Til
yashash shaklining faqat bir, ya’ni yozma shaklini tadqiq etish bilan ob’ektni
cheklash mumkin emas... Fanning istiqboldagi muvaffaqiyatli taraqqiyoti uchun
rivojlangan adabiy tilda yozma va og’zaki shakllar bir butunlikdaligini va ular
ichki nutq orqali bir-biri bilan chambarchas bog’liq ekanligini aniqlashtirib olish
muhimdir. Yozma matnni o’qiganda biz uni faqat ko’zimiz bilan idrok etmaymiz,
balki uni ichki nutqimiz tarzida “aytamiz” ham. Yozuvda bir qator eng sodda
sintaktik munosabatlar punktuatsiya orqali ifodalanadi. Har qanday matnning
yozma shakli, uning ontologiyasi tirik insonlarning mavjudligiga bog’liq, ular
yozma matnga qarab, o’zlarining ichki nutqlarida uning talaffuzini aks ettira

22oladilar. Ichki nutq haqidagi ta’limotsiz mohiyatan tilshunoslik umuman mavjud
bo’la olmaydi.” Demakki, tovushli nutq (ichki va tashqi) diqqat markazida turmas
ekan, matnni ilmiy o’rganish, matn nazariyasini tasavvur etish, matn lingvistikasini
rivojlantirish mumkin emas.
Dunyo tilshunosligida matn muammolari tadqiqiga bag’ishlangan ishlarning
ko’pchiligida “diskurs” termini bot-bot qo’llanadi. V.Xegay
haqli ravishda ta’kidlaganidek, bu termin matn lingvistikasi bilan bir qatorda
adabiyotshunoslik, sotsiologiya, siyosatshunoslik, falsafa, mantiq, psixologiya kabi
fan sohalarida keng ishlatilib kelinayotgan bo’lsa-da, matn lingvistikasining o’zida
ham yagona, ko’pchilik tomonidan e’tirof etilgan talqini, ma’nosi yo’q, xilma-xil
farqli tushunchalar ifodasi uchun istifoda qilinadi. Dastlab “diskurs” va “matn”
terminlari ayni bir tushuncha uchun qo’llangan bo’lsa, keyinroq “matn” yozma
kommunikatsiyaga nisbatan, “diskurs” esa og’zaki kommunikatsiyaga nisbatan
ishlatilgan.49 Masalan, golland tilshunoslari T.A. van Deyk va V.Kinchlar
“keyingi yillarda bir qator gumanitar va ijtimoiy fanlarda bog’li nutq yoki
diskursni o’rganishga bo’lgan qiziqish ortgan”ligini ta’kidlar ekan, “diskurs”ni
“bog’li nutq”ning sinonimi sifatida qo’llaydi. Bog’li nutq deganda, albatta, matn
tushuniladi, ko’rinadiki, “matn” va “diskurs” terminlari teng ma’noli so’zlar
sifatida ishlatilgan. “Matn” va “diskurs” terminlarini bir-biridan farqli tushunchalar
ifodasi uchun qo’llash ham keng tarqalganligini kuzatish mumkin. Tadqiqotchilar
fransuz filologiyasida “diskurs” termini bir-biridan farqli to’rt xil ma’noda
qo’llanishini aytadilar.
A.I.Gorshkov alohida ko’rsatib o’tganidek, lingvistik adabiyotlarda “diskurs”
terminining qat’iy bir ma’nosi yo’q, u ifodalaydigan hodisalar diapazoni juda keng,
ya’ni “matnning qismi”dan yaxlit “nutq”qacha bo’lgan hodisalarni ifodalash uchun
ishlatiladi. Bu so’zning ma’nosi fransuzcha discours – “nutq”, “so’zlash”
demakdir. Uning “diskurs” so’zi “matnning qismi” ma’nosida termin bo’la oladi,
ammo u matn muammosi turlicha nuqtai nazarlardan turib tadqiq etilgan juda ko’p

23lingvistik adabiyotlarda “frazadan katta birlik”, “murakkab sintaktik butunlik”,
“matn komponenti”, “registr”, “jumla”, “prozaik strofa”, “sintaktik kompleks”,
“monologik jumla”, “kommunikativ blok” kabilar bilan sinonim bo’lar ekan,
“diskurs” terminiga ehtiyoj yo’qligini ta’kidlaydi.52 Biz ham shunday deb
hisoblaymiz. “Diskurs” termini haqidagi mazkur mulohazalardan maqsad bu
so’zning asl ma’nosi “nutq”, “so’zlash” ekanligini, adabiyotlarda bu terminning
“matn”ga sinonim sifatida qo’llanganligini ta’kidlash va shu tarzda matnning
yozma ham, og’zaki ham bo’laverishiga yana bir marta urg’u berishdan iborat edi.
Demak, matn og’zaki yoki yozma shakldagi yaxlit nutqiy asardir.
Matnning ham til, ham nutq birligi ekanligi haqidagi qarash, yuqorida ta’kidlab
o’tganimiz kabi, tadqiqotchilarning asosiy ko’pchiligi tomonidan tan olingan. Gap
qoliplari tilda mavjud bo’lgani va bu qoliplarning bevosita realizatsiyasi nutqda
voqe bo’lgani singari til sistemasida matn yaratishning ham umumiy qoidalari,
qoliplari, “formulalari” bor. Mazkur qoliplar asosida nutqda matn yaratiladi.
Shuning uchun ham gap qanchalik ham til, ham nutq hodisasi bo’lsa, matn ham
shunchalik ham til, ham nutq hodisasidir. To’g’ri, gapga xos qonuniyatlar,
qoidalar, kategoriyalarni matnga bevosita tatbiq etish mumkin emas. Chunki
aytilganiday, matn gapdan yirik, oliy kommunikativ birlik va uning yaratilishida
mutlaqo farqli qonuniyatlar amal qiladi. O.L.Kamenskaya juda o’rinli
ta’kidlaganidek, matn strukturasining til qonuniyatlari bilan chegaralanishi bir
qadar kuchsiz, ayni shu xususiyat anchayin katta hajmdagi matnda eng murakkab
fikr-g’oyani batafsil bayon qilishga imkoniyat beradi. Lekin matn strukturasining
til qonuniyatlari bilan kuchsiz chegaralangan bo’lishiga qaramasdan, uning uzvlari
o’rtasidagi aloqa majburiydir, ayni paytda bu aloqa o’ziga xos xarakterga ega.
Matnlarni tuzishning umumiy qoidalari, albatta, bor, biroq bu qoidalarning tabiati
gap tuzish qoidalaridan nisbatan kuchsiz qat’iyligi bilan farq qiladi. Ammo til va
nutqqa munosabati masalasida gap va matn o’rtasida muayyan o’xshashlikning
Nemis tilshunosi V.Dressler til sistemasining birligi bo’lgan matnni (“tekstema”,
“potensial matn”, “emik matn”) va nutq birligi bo’lgan matnni (“aktual matn”,

24“konkret talaffuz qilingan matn”, “etik matn”) farqlash lozimligini alohida
ta’kidlaydi. M.Xellidey tilning matn yaratuvchilik vazifasini tilning boshqa asosiy
vazifalari qatorida unga organik xos bo’lgan vazifa sifatida qaraydi va uni faqat
nutq doirasi bilan chegaralab bo’lmasligini aytadi.Umuman, aytish mumkinki,
matn ham til birligi, ham nutq birligidir degan qarash.
Tilshunoslikda til strukturasining sathlari masalasi har qanday tadqiqot uchun
muhim ekanligi ma’lum. Til tadqiqi jarayonida tahlilning turli bosqichlarida
fonologik, morfologik, sintaktik va leksik-semantik sathlar farqlanadi. Matn
mazkur sathlar ierarxiyasida qaerdan joy oladi? Umuman, matn til strukturasining
alohida sathi bo’la oladimi? Uzoq vaqtlar, matn lingvistikasi keng rivoj topgunga
qadar tilshunoslikda bu ya’ni til birliklarining ierarxik (pog’onali) strukturasida
oliy birlik sifatida gap e’tirof etilgan. Masalan, mashhur fransuz tilshunosi
E.Benvenist gapni segmentlash (bo’laklarga ajratish) mumkinligini, ammo uni
biron-bir boshqa yuqori sath birligining tashkil etuvchisi sifatida qarab
bo’lmasligini ta’kidlaydi va shunday deb yozadi: “Gap faqat biron-bir boshqa
gapdan oldin yoki keyin kelishi, ular bilan ketma-ketlik munosabatida bo’lishi
mumkin. Gaplar guruhi gap sathiga nisbatan alohida sath birligini shakllantira
olmaydi. Kategorematik (gap) sathdan yuqorida joylashgan til sathi yo’q.”56
Rus tilshunosi M.Y.Blox til birliklari va til sathlari munosabatini yaxlit sistema
tarzida tadqiq etar ekan, tilning eng kichik birligidan tortib, eng yirik birligi -
matngacha bo’lgan ierarxiyaning mohiyatiga alohida e’tibor beradi. Ayniqsa, gap
va matnning til sathlariga munosabati masalasida aniq va asosli fikrlarni bayon
qiladi. U gapni sath shakllantiradigan birlik sifatida “propozema” deb nomlaydi
(gapning semantik asosini ifodalovchi “propozitsiya” so’zidan) va propozematik
sath til belgisi segmentining oxirgi yuqori chegarasi emasligini, propozematik sath
ustida mustaqil gaplarning sintaktik birikuvi natijasida shakllanadigan
“cuprapropozematik sath” turishini aytadi. Mazkur ikki sathni nomlashda
(“propozematik” va “suprapropozematik”) muallifning umumlashtiruvchi jihat,
ya’ni har ikkisida ham propozemani nazardan qochirmaganligi diqqatga sazovor.

25Ba’zi tadqiqotchilar matnga alohida sath sifatida qarash mumkinligini aytadilar,
ammo ayni paytda matn tilning emas, balki nutqning sathi bo’la olishini
ta’kidlaydilar. Bunda matnning nutq jarayoni hodisasi sifatida sistemaliligiga urg’u
beradilar. Bunday talqindan kelib chiqiladigan bo’lsa, tabiiyki, mantiqan matnga til
hodisasi emas, balki faqat nutq hodisasi sifatida qarash lozim. Holbuki, matnning
mohiyatan, eng avvalo, til hodisasi ekanligi bugungi matn lingvistikasida deyarli
e’tirof etib bo’lingan bir haqiqatdir. Shuningdek, matnning asosiy va birlamchi til
belgisi ekanligi haqidagi qarash ham tilshunoslikda turg’unlashgan. Shuning uchun
ham matn faqat nutq sathiga oiddir degan fikrga qo’shilish qiyin.
Bu munosabat bilan O.L.Kamenskayaning “Matn va kommunikatsiya” nomli
kitobida til sistemasida alohida matn sathining mavjudligini ko’rsatish
maqsadidagi bir qiyosini shu o’rinda keltirish joiz. Uning fikricha, til birliklarining
kommunikativ vazifani bajarishdagi ishtiroki darajasi ham til sistemasini
pog’onalashtirish (stratifikatsiya) uchun asos hisoblanadi. Ana shundan kelib
chiqqan holda u til sistemasidagi sathlarni ajratish va asoslashning maqbul
tamoyillaridan biri til strukturasini bilim strukturasi bilan qiyoslash bo’lishi
mumkinligini aytadi. Uningcha, insoniyat to’plagan bilimlarning hajmi favqulodda
ulkan va bu bilim muayyan tarkiblanishga ega. Bilim strukturasi modelida eng
yuqori umumlashgan sathni shartli ravishda “dunyo haqidagi jami bilim” deyish
mumkin. Dunyo haqidagi jami bilim konkret fanlar bilim sohasiga (tilshunoslik,
fizika kabi), shuningdek, kundalik turmush bilimlariga ajraladi, bu eng yuqoridan
keyingi quyi sath bo’ladi. Har qanday bilim sohasidagi konkret bilim hamisha
tarkiblangan bo’ladi. U ayrim ilmiy qoidalar (nazariyalar) va faktlar – mazkur
modelda yana bir sathni tashkil etuvchi “bilim fragmentlari”dan tarkib topadi.
Bilim fragmentlari, o’z navbatida, mazkur modelda yana bir alohida sathni tashkil
etuvchi ayrim hukmlar – muayyan ob’ektlar va ular o’rtasidagi munosabatlar
haqidagi bilimlardan tuziladi. Hukmlar esa bilimning yanada quyi sathini yuzaga
keltiruvchi tushunchalar – ob’ektlar yoki ular o’rtasidagi munosabatlar haqidagi
elementar bilimlardan hosil bo’ladi. Tushunchalar, o’z navbatida, keyingi sath

26elementlarini yuzaga keltruvchi tugallanmagan tushunchalar – ob’ekt yoki
munosabatlar haqidagi tugallanmagan bilimlardan tashkil topadi Ana shu
mulohazalardan keyin O.L.Kamenskaya til kommunikatsiya vositasi sifatida ayni
paytda bilimni namoyon qilish (ob’ektivatsiya) usullaridan , “til sistemasi
strukturasi muayyan darajada bilimning umumlashgan strukturasi bilan o’xshash
bo’lishi tabiiy”ligini ta’kidlaydi. U shu asosda bilim strukturasidagi
pog’onalashtirish bilan til sistemasidagi pog’onalashtirish o’rtasida mutanosiblik
borligini aniqlaydi. Buni u quyidagi jadval shaklida umumlashtirgan:
Ko’rinib turganiday, O.L.Kamenskaya tegishli bilim sathlariga mutanosib ravishda
til sistemasida ettita sathni farqlamoqchi bo’ladi. Ammo bu mulohazalarda
muayyan mantiq mavjud bo’lsa-da, “matnlarning butun jami” va “matnlar
turkumi” ni alohida eng yuqori til sathlari sifatida ajratish munozaralidir. Bundoq
o’ylab ko’rilsa, “matnlarning butun jami” degani umuman til degani bo’lib chiqadi,
“matnlar turkumi” esa u yoki bu sohaning tili (uslubi)ni nazarda tutayotganini
sezmaslik mumkin emas. Tilning sathlari haqida gap borar ekan, tilning o’zini ham
alohida, mustaqil pog’ona tarzida talqin etish, har holda, muayyan bir sistema
birliklarini pog’onalashtirish mantig’iga zid ekanligini isbotlash o’tirishning hojati
yo’q.
Bu o’rinda shuni ham eslab o’tish mumkinki, amerika deskriptiv tilshunosligining
ba’zi vakillari ishlarida matn til strukturasi sathlari qatoriga kiritilmaydi, ularning
ba’zi birlari esa matn strukturasini til strukturasi bilan tenglashtiradilar. Albatta,
bunday qarash ham munozaralidir, agar til strukturasi matn strukturasi bilan teng
deb qaralsa, unda til deyiladigan benihoya murakkab va o’ziga xos sistema juda
jo’n va kichik bir narsaga aylanib qolgan bo’lardi. Matn har qanday nutqiy
kommunikatsiyaning bosh, oliy birligi sifatida muayyan bir murakkab, ayni paytda
to’liq ma’nodagi belgidir. Yaxlit til sistemasini belgi bilan tenglashtirish jiddiy
ilmiy-nazariy asosga ega bo’lolmaydi. O.L.Kamenskayaning o’zi ham, ilgari aytib
o’tilganiday, boshqa tadqiqotchilar ham har qanday nutqiy kommunikatsiyaning
bosh, asosiy birligi matn ekanligini muntazam ta’kidlaydilar. Tugal axborot

27jarayoni matn shaklida namoyon bo’ladi. Tilning boshqa quyi sathlari birliklari esa
kommunikatsiyada bilvosita, ya’ni matn tarkibiga kirgan holdagina ishtirok etadi.
Shuning uchun ham matnni til sathlari pog’onalarining eng yuqori pog’onasi birligi
sifatida talqin etish tilshunoslikda barqarorlashib bormoqda. Bu o’rinda shunday
savol ham tug’ilishi mumkin: mazkur eng yuqori sathni matn sathi degan
ma’qulmi yoki boshqacha nomlash maqsadga muvofiqmi? Til sistemasining
fonologik – morfologik – leksik – sintaktik sathlar tarzidagi ierarxiyasining davomi
- yuqori pog’onasi sifatida matn sathi ajratilsa, bu sath sintaktik sathdan tamomila
farqli bir sath maqomida bo’lib qoladi. Aslida bu sathda ham sintaktik mohiyat
mavjud. Zotan, sintaksisning faqat gap doirasi bilan cheklanishi to’g’ri emasligi,
umuman, “sintaksis nutq tuzish haqidagi fan” (O.V.Dolgova) ekanligi e’tirof etilar
ekan, tabiiyki, matnni sintaksisdan tamoman tashqariga chiqarib bo’lmaydi.
Rus tilshunosi G.A.Zolotova “Matn sintaksisi” ilmiy maqolalar to’plamiga mas’ul
muharrir sifatida yozgan kirish so’zida shunday ta’kidlaydi: “Tabiiyki, sintaksis
so’zi matnga nisbatan tor grammatik ma’noda emas, balki anchayin keng ma’noda
qo’llanadi. Chunki bunda gap doirasidan tashqariga chiqadigan aloqalar ham, ayni
paytda nutqiy butunliklar va ularning parchalarining konstruktivligi, bog’langanligi
belgilarining realizatsiyasi ham nazarda tutiladi. , til sistemasining oliy sathi
Badiiy matn yoki ilmiy matn “Matn” atamasiga ,tasnifiga ,talabiga javob bera
bo’ladimi? Ijtimoiy va siyosiy faoliyatimizda ko’p matnlar bilan ishlaymiz. Xo’sh
matn o’zi nima? Eng avvalo uning ma’nosiga to’xtalib o’tsak… Matn so’zi o’zbek
tilining izohli lug’atida arabcha so’zdan olingan bo’lib, degan ma’noni bildiradi.
Matn atamasiga turli xil tasnif beradilar. Chex olimi K.Gauzenblas matnni ham
nutqiy faoliyat sifatida, ham nutqiy faoliyat mahsuli (natijasi) tarzida talqin etadi.
Bunda yozma nutq nutqiy faoliyat mahsuli sifatida, og’zaki nutq (shu jumladan
uning magnit tasmasidagi ifodasi ham) nutqiy jarayon deb talqin qilinadi. Rus
tilshunosi I.R.Galperinning talqiniga ko’ra, matn har tomonlama mukammal
holatga keltirilgan yozma nutq mahsulidir. Og’zaki nutq esa turli qaytariqlarni,
uzuq-yuluq gaplarni ham o’z ichiga oladi va shu bois uni tekshiruv obyekti bo’la

28oladigan matn deb e’tirof etish maqsadga muvofiq emasFransuz tilshunosi R.Bart
matnni quyidagicha tushunadi: “Ichki bog’lanishli bo’lgan, muloqot maqsadida
mazmunan o’zaro birikkan gaplardan tashkil topgan nutqning har qanday parchasi
matn, deb ataladi”. Nemis tilshunosi K.Ye.Haydolfning matn xususidagi fikri ham
o’ziga xos jihatlari bilan ajralib turadi. U matnni kommunikativ jarayonda
gaplarning ma’lum xabar ifodasini berish uchun o’zaro bog’lanishi tarzida
tushunadi. Olimning fikricha, matn tarkibida gaplarning tartib bilan o’zaro
bog’lanib kelishida quyidagilar e’tiborga olinmog’i darkor:
a) fikr butunligi;
b) leksik butunlik;
v) kommunikativ butunlik;
g) zamon va nuqtai nazar butunliklari .
Bu o’rinda, K.Ye.Haydolf mulohazalariga qo’shilish mumkin, Chunki matnning
yaxlit kommunikativ butunligini ta’minlash uchun tugal fikr ifodasining bo’lishi,
gaplarning o’zaro munosabatini semantik va sintaktik jihatlardan tashkil eta
oladigan leksik vositalarning, fikr ifodasining zamon nuqtai nazarida bekamu
ko’stligi ta’minlangan bo’lishi eng asosiy shartlardan biridir. Rus tilshunosligida
ham keyingi o’ttiz-qirq yil davomida matn lingvistikasi bo’yicha qator tadqiqot
ishlari bajarildi. Umuman, R.Bartning tadqiqotida matnning bir necha komponentli
turi haqida ma’lumot beriladi. Boshqacha aytganda, bu o’rinda ham asosiy e’tibor
katta matnga qaratilganligi seziladi. Bunday holat boshqa tilshunoslarda ham
kuzatiladi. Uning fikricha bir necha gaplarning yig’indisi ya’ni bir necha gapni
o’zida birlashtirgan yirik frazadan katta butunlik matn bo’la oladi. Bu borada
ko’pchilik olimlarning fikriga ko’ra matn quyidagi o’ziga xos belgilari
(xususiyatlari) bilan xarakterlanadi. Fransuz tilshunosi R.Bart matnni quyidagicha
tushunadi: “Ichki bog’lanishli bo’lgan, muloqot maqsadida mazmunan o’zaro
birikkan gaplardan tashkil topgan nutqning har qanday parchasi matn, deb ataladi”.

29Umuman, R.Bartning tadqiqotida matnning bir necha komponentli turi haqida
ma’lumot beriladi. Boshqacha aytganda, bu o’rinda ham asosiy e’tibor katta
matnga qaratilganligi seziladi. Bunday holat boshqa tilshunoslarda ham kuzatiladi.
Masalan, polyak tilshunosi A.Boguslavskiy matnni bir necha gapdan tashkil
topgan nutqiy material tarzida izohlaydi. Bunda u asosiy e’tiborni muallif nima
haqda gapirayotgani va uning mazmuniga emas, balki mazkur matn qanday
komponentlardan tuzilayotganiga qaratadi . Amsterdam universitetining professori
T.van Deyk matn va uning o’ziga xos tabiatini pragmatika bilan bog’lab o’rganadi.
Uning tadqiqotlarida asosiy e’tibor matnning grammatik xususiyatlariga qaratilgan
edi. T.van Deyk matnning grammatik jihatlarini oldin logik va analitik falsafa
qoidalari bilan bog’lab o’rganishga harakat qiladi. Biroq u ko’p o’tmay bunday
fikrdan qaytadi, zotan, mantiq o’rganadigan semantika lingvistik semantika bilan
hech qachon bir xil asosga ega bo’la olmaydi. Chunki mantiqning ham,
tilshunoslikning ham semantika bobida bir-biridan keskin farqlanuvchi jihatlari
mavjud.
Deykning bunday xulosaga kelishiga Kaliforniya universiteti professorlari Lakoff
hamda Filmorlarning ta’siri katta bo’lgan. T.van Deyk o’z tadqiqotlari davomida
matn faqat gaplarning o’zaro bog’lanishidan emas, balki nutqiy aktlarning ham
o’zaro bog’lanishidan tashkil topadi, degan to’g’ri xulosaga keladi.
Matn yozma shaklda bayon qilingan xabardir.
Matn, ma’no va strukturaviy tugallikga ega.
Matnda avtorning xabar berilayotgan voqelikka munosabati ham ifodalanadi.
Matn, ma’no va strukturaviy tugallikka,mantiqiy izchillika,ohang va mantiqiylikka
ega bo’lishi kerak. Demak bundan ko’rinib turibdiki matn yuzaga kelishi uchun
eng avvalo gapning ma’noviy zanjiri, grammatik birikishi, peredikatlik belgisi
bo’lsa matn deb qabul qilamiz. Tugal ma’noga ega bo’lmagan ikki yoki uch ta
gaplarning yig’indisi ham matn bo’lavermaydi. Yuqoridagi fikrlarga qo’shilgan

30holda matn, ma’no va srukturaviy jihatdan tugallikka ega bo’lishi kerak ekan. Bu
esa bugungi kundagi matn atamasining dolzarb muammolari bo’lib kelmoqda.
Maqolani o’qib, o’zimcha mulohaza qildim: muallifning ”Layli va Majnun”
dostonidan keltirgan ”tuzatilgan” to’rt baytiga ishonsak, hozirgacha shu dostonni
nashrga tayyorlagan barcha olimlar ushbu baytlarni xato o’qigan bo’lib chiqadi.
Matshunoslik yutug’i — asarning tayyorlangan ilmiy-tanqidiy matni hisoblanadi.
Bu nusxa ilmdagi nuqta qo’yilgan so’nggi so’z demakdir. Nashrda endi shunga
amal qilish kerak, xolos. Doston matnini ilmiy tadqiq etib, ko’plab mo’’tabar
nusxalardagi har bir so’zni bir-biriga taqqoslab ilmiy- tanqidiy matn tuzgan olim
G’ulom Karimov o’zining mehnati xususida shunday yozadi: ”Alisher Navoiyning
”Layli va Majnun” dostonini nashrga tayyorlashda ...1945 yilda kandidatlik
dissertatsiyasi sifatida himoya qilingan dostonning ilmiy-tanqidiy matni asos qilib
olindi. Bu ilmiy-tanqidiy matn,... eng mo’’tabar va eng eski nusxalar asosida
hozirlangan edi: 1) O’zbekiston FA Sharq qo’lyozmalarini o’rganish institutidagi
5018 inventar nomerli XV asrga mansub qo’lyozma nusxa: 2) O’zbekiston FA
Adabiyot muzeyidagi 149 inventar nomerli XV asrga mansub qo’lyozma nusxa: 3)
O’zbekiston FA Fundamental kutubxonasidagi 208 inventar nomerli XVI asrga
mansub qo’lyozma nusxa: 4) Shohmurod kotib tomonidan ko’chirilib, 1904 yilda
Toshkentdagi Portsev litografiyasida bosib tarqatilgan nusxa (Alisher Navoiy,
”Xamsa”, ”Layli va Majnun”, O’zbekiston Davlat nashriyoti, Toshkent, 1949, 22-
bet). Yu. Tursunov o’zi da’vo qilayotgan baytlarini necha nusxaga solishtirib
qo’rgan, bilmadim. Biroq men bu dostonni nashrga tayyorlashda besh nusxaga
tayanganman. Demak, biz ko’rgan nusxalar to’qqizta. Matnshunoslikda biror
fikrga haqiqat nuqtasini qo’ymoqchi bo’lgan olim shu sohada hech bo’lmasa 500
atrofida o’zbek va fors-tojik adabiyoti namunalarini tushunib o’qigan bo’lishi,
ularni aql chig’irig’idan o’tkazib o’zlashtirmog’i lozim. Chunonchi, Yu. Tursunov:
sifatida ajratiladigan sathni matn sathi deb emas, balki makrosintaktik sath deb
nomlash maqsadga muvofiq ko’rinadi. Demak, matn til strukturasida alohida – oliy
sintaktik sath bo’la oladi. Umuman, til sistemasidagi sathlarning pog’onalanishini

31quyidagicha ko’rsatish mumkin: fonologik sath – morfologik sath – leksik sath –
mikrosintaktik sath – makrosintaktik sath Matn ana shunday makrosintaktik sathga
oid hodisa sifatida benihoya murakkab va o’ziga xos butunlikdir. Shuning uchun
ham matn lingvistikasi muammolari bilan shug’ullangan olimlar tomonidan
matnning turlicha ta’riflari ilgari surilgan. Benihoya katta miqdordagi lingvistik
adabiyotlarda bir-biridan anchayin keskin farqlanadigan definitsiyalarni ham
uchratish mumkin. Misol tariqasida yuqorida tahlil etib o’tganimiz - matnning
yozma yoki og’zakiligi, uning tilga yoki nutqqa oidligi haqidagi bahslarni
eslashning o’zi kifoya. Mazkur ta’riflarda bu murakkab va serqatlam butunlikning
barcha jihatlari to’lasicha qamrab olingan, unga xos mohiyat har taraflama va xolis
ochib berilgan, yagona, yaxlit umumlashmalar qilingan deyishga hali erta.
Z.Y.Turayeva juda o’rinli qiyoslaganidek, “so’z” va “gap” tushunchalarini
ta’riflashga urinish necha asrlardan beri davom etib kelayotgan bo’lsa, bugun ular
qatoriga “matn” tushunchasi ta’rifini ham qo’shish mumkin. Albatta, matn gapdan
yirik sintaktik birlik, shuning uchun ham uning tarkibida birdan ortiq gapning
bo’lishi tabiiy. Ammo bu birdan ortiq gaplarning bir-biri bilan munosabati qanday
bo’ladi?
Amerika tilshunoslari Kats va Fodor konsepsiyasiga ko’ra, matn – bu, aslini
olganda, “gap-yadro” tarzidagi qismlari o’zaro pronominal va bog’lovchi so’zlar
yordamida bog’langan “uzun gap”dir. Bu “uzun gap”, ya’ni matn qismlari
bo’lmish gaplar o’rtasida grammatik, mazmuniy-mantiqiy va yana bir qancha
jihatlardan bog’lanishlilikning mavjudligi matn tadqiqotchilarining deyarli
barchasi tomonidan qayd etiladi. Masalan, chex tilshunosi K.Kojevnikova matn
muammolariga bag’ishlangan tadqiqotlarda qarashlar qanchalik xilma-xil
bo’lmasin, faqat bir masalada, ya’ni “matnni bog’lanishliliksiz tasavvur etib
bo’lmasligi borasida mutlaq yakdillik kuzatilishi”ni ta’kidlaydi.
Yana bir chex tilshunosi D.Brchakova bog’lanishlilik kommunikatsiyaning aosiy
shartlaridan biri ekanligini, muayyan qismi oldingi qismlardagi axborot oqimini
o’z ichiga olgan, mavzuiy birlik namoyon bo’lgan matn bog’lanishli bo’lishini

32aytib quyidagilarni yozadi: “Bog’lanishlilik semiologik kategoriya sifatida
matnning lingvistik tahliliga daxldor universaliyalar sirasiga kiradi. Uni birdan
ortiq gapdan tashkil topgan matn parchasida ko’rish mumkin. Bog’lanishlilikning
mohiyati bir mavzu haqidagi axborotni matnning bir segmentidan ikkinchisiga
o’tkazishdir.” Albatta, bog’lanishlilikning bunday talqinida sintaktik jihat inkor
etilmasa-da, har holda, mazmuniy-mantiqiy yondashuv birinchi planga chiqqan.
Bu o’rinda matnning bog’lanishliligi bilan bevosita aloqador matnning yaxlitligi
masalasi ham alohida diqqatga molik. Zotan, muayyan butunlikni tashkil etadigan
barcha unsurlar o’rtasida bog’lanishlilikning mavjudligi natijasi o’laroq bu
butunlikning yaxlitligi yuzaga keladi. Vengriyalik olim Z.Kano nemis tilshunosi
X.Izenbergning fikrlariga suyangan holda matnning chegaralanganligi, yopiqligi
haqidagi masala matn nazariyasining asosiy masalalaridan biri ekanligini aytadi.
Uningcha, agar matnning har ikki tomonidan qandaydir bir tarzda yopiq ekanligini
isbotlab bo’lmasa, maxsus til strukturasi bo’lgan matn haqida gapirish mushkul.64
Shubhasizki, matn alohida va mustaqil birlik bo’la olishi uchun uning boshlanish
va tugallanish chegarasi bo’lishi shart, ana shu ikki tomondan bo’ladigan
chegaralar orasidagi qism yaxlit butun bo’la oladi. Shuning uchun ham aksariyat
matn tadqiqotchilari bog’lanishlilik va yaxlitlikning matnning ontologik
xususiyatlari sirasiga kiritishni ma’qul deb biladilar. Ayni paytda ular yaxlitlik, eng
avvalo, mazmuniy kategoriya bo’lsa-da, ham sintaktik, ham ma’noviy
bog’lanishlilikka asoslanishini ta’kidlaydilar.65 Ammo shuni ham aytmoq kerakki,
sintaktik bog’lanishlilik ham ma’noviy-mazmuniy bog’lanishliliksiz yuzaga chiqa
olmaydi. Shunga ko’ra bog’lanishlilikni ham, yaxlitlikni ham matnning mazmuniy-
sintaktik kategoriyasi sifatida baholash maqsadga muvofiq. O.I.Moskalskaya
matnning yaxlitligi, uni tashkil etuvchi unsurlarning zich bog’langanligi hozirgi
tilshunoslikda matnning kogerentligi (lotincha cohaerens – bog’li, o’zaro
bog’langan) bu tushuncha molekulyar fizikadagi kogeziya (ya’ni molekulalarning
jismda bir-biri bilan qo’shilishi) termini bilan ham juda obrazli bir tarzda
ifodalanishini aytadi va shunday yozadi: “Matnning kogerentligi faqat mazmuniy
hodisa emas. U bir paytning o’zida o’zaro shakl, mazmun va funksiya

33munosabatida bo’luvchi struktur, mazmuniy va kommunikativ yaxlitliklar sifatida
namoyon bo’ladi. Tilshunoslik fani bugungi kunga qadar tilning barcha sath
(fonologik, morfologik, sintaktik) larining har biri bilan bog’liq muammolar
tadqiqida jiddiy yutuqlami qoiga kiritdi. Matn va uning tabiatini o’rganishga
bag’ishlangan tadqiqotlar XX asr o’rtalariga kelib paydo bo’la boshladi. Bugungi
kunda matnning maqomi, uning til sistemasidagi o’mi, matnni lingvistik tahlil
qilishda nimadan boshlamoq kerak, degan savollarga ham tilshunoslarning
berayotgan javoblari bir-biriga unchalik mos kelmaydi. Masalan, matnning
maqomini belgilash masalasida ham ba’zan turli xil fikrlarga duch kelamiz.
Matnning belgilar tabiati nimalardan iboratligi, matnni nutqiy jarayon deb atash
lozimmi yoki matnni nutqiy jarayonning natijasi sifatida talqin etish kerakmi,
matnni og’zaki nutq bilan yoki yozma nutq bilan bogiab o’rganish kerakmi, degan
masalalar xususida ham turlicha nuqtai nazarlarni uchratishimiz mumkin. Matn
tilshunosligi masalalari juda ko’plab tilshunoslarning e’tiborini tortgan. Jumladan,
V,Matezius, F.Danesh, V.Dressler, P.Hartman, I.Kovtunova, I.Galperin,
K.Gauzenblas, N.Pospe’ov, T. Silman, N.Shvedova, K. Solganik, L.Loseva,
O.Moskatskaya, 5 K.Abdullayev, N.Navro’zova kabi xorijlik tilshunoslar matn
kátegoriyasi haqida muhirn fikrlarni ilgari surishgan. Matnnig nutq kategoriyasi
ekanligi masalasi bevosita “nutqiy jarayonning o’zi” va “nutqiy faoliyat natijasi”
tushunchalari bilan uzviy bog’liqdir. Chex oümi K.Gauzenblas matnni ham nutqiy
faoüyat sifatida, ham nutqiy faoliyat mahsuli sifatida og’zaki nutqiy jarayon, deb
talqin qiladi. LR. Galperinninig fikricha, matn yozma nutq mahsulidir, og’zaki
nutq esa turli qaytariqlarni, uzun-yuluq gaplarni ham o’z ichiga oladi va uni
tekshiruv ob’yekti bola oladigan matn deb e’tirof etish maqsadga muvofiq emas.
Matn tahlilini sintaksis yoki stilistikada o’rganish lozimmi, yoxud buning uchun
“matn tilshunosligi” deb ataluvehi yangi sohani ilmiy asoslash kerakmi, degan
savollar ham fanda ayrim bahsmunozaralarga sabab bolgan. O'tgah asming 60-
yillariga qadar gap sintaksisi lingvistik tahlilning eng yuqori pog’onasi. deb
hisoblanar, lingvistik tadqiqotlar gap tahlili bilan tugatilar edi. Bir necha
gaplaming mazmuniy va Struktur yaxlitligidan tashkil topgan matn esa ilmiy

34tahlilga tortilmas edi. Ma'lumki, gap tilning eng yuqori pog’onasini tashkil etuvchi
birlik sanaladi. Ammo gap nutqiy jarayonda eng kichik birliklar sirasiga kiradi.
Shuning uchun ham gapni matnning qurilish materiali tarzida talqin etish
maqsadga muvofiq. Dunyo tilshunosligida matn va uning lingvistik tabiati haqida
qator fikrlar o’rtaga tashlangan. Fransuz tilshunosi R.Bart: “Ichki bog’lanishli
bo’lgan, muloqot maqsadida mazmunan o’zaro birikkan gaplardan tashkil topgan
nutqning har qanday parchasi matn deb ataladi” desa, polyak tilshunosi
A.Boguslavskiy matnni bir necha gapdan tashkil topgan nutqiy material tarzida
izohlaydi. Bunda u asosiy e’tiborini muallif nima haqida gapirayotgani va uning
mazmuniga emas, balki mazkur matn qanday komponentlardan tuzilayotganiga
qaratadi. K.Kojevnikova tadqiqotlarida asosiy e’tibor matnning bog’lanishli nutq
mahsuli ekanligiga qaratiladi va uning mazmuniy jihatdan tugallangan bo’lishi
alohida uqtiriladi. Olimaning matn komponentlari o’zaro ma’no jihatdan ham,
grammatik jihatdan ham bog’lanishli bo’lishi haqidagi fikri e’tiborga molikdir. Bu
jihatdan B.O'rinboyev, R.Qo’ng’urov, J.Lapasovlarning “Badiiy tekstning
lingvistik tahlili” nomli o’quv qo’Harimasi alohida ahamiyat kasb etadi. Bunda
matn tiplari, ularning umumiy va o’ziga xos belgilari matnning lisoniy tahlili
metodologik tamoyillari, matn yaratish muamrnolari ifoda vositalarining tanlanishi
va ularning matn tuzilishidagi roli singari dolzarb masaialar haqida ma’lumotlar
beriladi. Ozbek tilshunosligida matn tadqiqi xususida gap ketganda,
M.To’xsanovning “Mikromatn va o’zbek badiiy nutqida uning kogerentligini
ifodalovchi vositalar” mavzusidagi nomzodlik ishini ta’kidlash joiz.
A.Mamajonovning 1989 yilda nashr qilingan “Tekst lingvistikasi” nomli
qo’llanmasi ushbu masalaga bag’ishlangan dastlabki o’quv qo’lianmasi ekanligi
bilan diqqatga sazovor. Bu o’quv qo’llanmada matnning nazariy masalalari, uning
maqomi, birliklari, matn turlari, matn tarkibiy qismlari, matn tarkibiy qismini
bog’lovchi vositalar kabi qator masaialar yoritilgan. M.Hakimovning “0 ‘zbek
ilmiy matnining sintagmatik va pragmatik xususiyatlari” mavzusidagi nomzodlik
dissertatsiyasida o’zbek tilining ilmiy uslubi matn kategoriyasi aspektida

35o’rganilgan, gumanitar fanlarga oid ilmiy matnlarning sintagmatik va pragmatik
xususiyatlari ochib berilgan.
XULOSA
O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimov to’g’ri
ta’kidlaganlaridek: ,,Xalqning milliy madaniyati va o’ziga xosligini ifoda etuvchi
vosita bo’lmish o’zbek tilini rivojlantirish, bu tilning davlat maqomini izchil va
to’liq ro’yobga chiqarish davlat ishi ahamiyatiga molikdir.”
Xulosa o’rnida yana shuni ta’kidlab o’tishimiz joizki, tinish belgilar zamirida katta
ma’no-mazmunning talqini yotadi. Yuqoridagi keltirilgan misollardan ham
ko’rinib turibdiki, tinish belgilarining ahamiyati beqiyos. Katta- katta roman,
hikoya, esse umuman olganda barcha badiiy asarlarning ta’sirchanligini tinish
belgilari amalga oshiradi. Tinish belgilarisiz bizning yozma shakldagi
adabiyotimiz, hujjatlarimiz o’z mazmuniga ega bo’lmas edi. Ular quruq, hech
qanday ma’noni kasb etmasdi. Biz har jumlamizni tilimiz orqali
gapirayotganimizda, uning tasviri, yani qog’ozdagi aksini, aynan, shu tinish
belgilari bajaradi. Demak, tinish belgilari o’zbek adabiy tilida asosiy mavzulardan
biridir. Shu sabab ham, biz qator izlanishlarni o’rganish mobaynida ko’rdikki
o’zbek yozuvi va uning tarkibiy qismlarida tinish belgilarining o’rni beqiyosdir.
Avvalo, nutq insonlarning bir-birlari bilan muloqot qilishlari uchun kerak
bo’ladigan asosiy vositadir. Tinish belgilari esa bizni nafaqat badiiy adabiyotni,
balki ijtimoiy-siyosiy hujjatlarni ham tayyorlashda xizmat qilishini bilib oldik.
Davlatimiz mustaqillikni qo’lga kiritganidan so’ng olib borilayotgan islohatlarning
barchasi yurt istiqboli uchun bo’ldi. Bugungi kunda mamlakatimiz tomonidan
ta’lim olishga katta e’tibor qaratilgan bo’lib, bu esa o’z navbatida fuqorolarning
savodli bo’lishini ta’minlab berdi. Bu tilimizning rivojlanishiga ham sabab bo’ldi.
Hozirda yoshlarning malakali mutaxassis bo’lib yetishishlarida barcha fanlarning
o’rni bor. Ammo ona tilisiz boshqa fanlarni o’zlashtirish oson kechmaydi. Shunday
ekan tilni qanchalik yaxshi bilsak kundalik hayotimizda va ish faoliyatimizda bu

36narsa yordam beradi. Og’zaki nutqning aksi yozma matnda va uning tarkibida aks
etadi. Ularni o’z o’rnida to’g’ri foydalanish esa bu tilimizga bo’lgan hurmat va
o’zimizga bo’lgan mas’uliyatdir
FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. O’zbek tilining izohli lug’ati ziyo.uz
2. Turniyozov N,Yo’ldoshev B “Matn tilshunosligi “ S.2011
3. O’zbek tilining izohli lug’ati ziyo.uz
4. Ne’mat Turniyozov, Bekmurod Yo’ldoshev Matn tilshunosligi S.2011
5. Ne’mat Turniyozov, Bekmurod Yo’ldoshev Matn tilshunosligi S.2011
6. Abdupattoev M.T. 0 ‘zbek matnida supersintaktik butunliklar
7. Filol.fan.nom. ...diss.avtoref. - T., 1998. 2. Boymirzaeva S. Matn mazmunida
temperollik semantikasi. Toshkent, “0 ‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”
8. Davlat ilmiy nashriyoti, 2009.
9. Hakimov N. O ‘zbek ilmiy matnining sintagmatik talqini. DDA. - Toshkent,
2001. - 50b.
10. Hojiev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug’ati. - Toshkent, 2002.-168 b
11. I.Qo’chqortoev. Badiiy nutq stilistikasi, T., 1975 6. Karimov S. 0 ‘zbek tilining
badiiy uslubi, Samarqand, 1992

Matn va uning tadqiqi

Sotib olish