Matn va uning turlarini o’rgatish metodikasi - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	70.9KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	10 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Diyorbek

Ro'yxatga olish sanasi 29 Fevral 2024

98 Sotish

Matn va uning turlarini o’rgatish metodikasi

Sotib olish

“O‘ZBEK TILI O‘QITISH METODIKASI” FANIDAN
MATN VA UNING TURLARINI O’RGATISH METODIKASI
MAVZUSIDA
KURS ISHI

MUNDARIJA
KIRISH
I. BOB MATN VA UNING TURLARI
1. Hajm belgisiga ko`ra matn turlari.
2. Ifoda maqsadi va mazmun belgisiga ko’ra matn turlari.
II BOB. MATN VA UNI TAHLIL ETISH TAMOYILLARI
2.1.Fonetik tahlil
2.2. Matnning leksik-semantik tahlili
2.3.Matnning sintaktik tahlili
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

KIRISH
Ma’lumki, inson voqelikni, borliqni til orqali, uning vositalari yordamida aks
ettiradi. Shu jarayonda u turli matn ko’rinishlarini yaratadi. Bular quyidagilar:
1. Yuz bergan voqea-hodisa haqidagi oddiy axborot ko’rinishida yaratilgan
matn ma’lumotnoma matni deb ataladi. Bu matnning quyidagi belgilari bor: 1)
so’zlar o’z m’nolarida qo’llanadi; 2) tilda mavjud bo’lgan badiiy-tasviriy
vositalardan (masalan, badiiy san’at turlaridan) deyarli farqlanmaydi; 3) yuz
bergan voqea-hodisa oddiy so’zlar vositasida tasvirlanadi.
2. Yuz bergan voqea-hodisa haqida ijodiy – tavsifiy bayonni aks ettiruvchi
matn ijodiy – tavsifiy matn deb yuritiladi. Bu matnning quyidagi belgilari bor: 1)
yuz bergan voqea-hodisa haqida shaxsiy fikr mulohaza bayon qilinadi; 2) tilning
badiiy – tavsifiy vositalaridan unumli foydalaniladi; 3) har bir voqea-hodisa
muayyan dalillar bilan ishonarli tarzda aks ettiriladi.
Bu matn turlariga ilmiy, ommabop va badiiy uslublarda yaratilgan matnlarni,
shuningdek, inshoni kiritish mumkin.
O’quvchilar bilan amaliy ishlash:
 Matn tuzish
 Dialogik matn tuzish
 Monologik matn yaratish
 Badiiy asarlardan dialogik va monologik matn turlariga misol yozish
 Matnni qisartirish va kengaytirish

MATN VA UNING TURLARI
Matn – nutq ko`rinishi bo`lib, vazifasi jihatidan tugal nutqiy butunlikdir.Har
bir matn murakkab tuzilish va mazmun mundarijasiga ega bo`lib, u og`zaki hamda
yozma ijod namunasi hisoblanadi. Tilshunoslikda matn tilning alohida birligi
(supersintaktik butunlik) va matn tilshunosligi deb atalayotgan sohaning asosiy
ob'ekti sifatida talqin qilinadi.
Matn so`z birikmasi va gapdan farqlanadi, chunki matnning ham o`z
kategoriyasi va qonuniyatlari mavjud. Matn so`zining lug`aviy ma'nosida birikish,
bog`lanish tushunchalarining borligi, shuning uchun matn tarkibi o`zaro qaysidir
bog`lovchilar yordamida birikishni o`rganish “Matn tilshunosligi” sohasining
asosiy muammolaridan biridir.
Tilshunos E.Qilichev “Matnning lingvistik tah`lili” nomli kitobida “Matn –
hamma elementlari o’zaro zich aloqada bo`lgan va avtor nuqtai nazaridan ma'lum
bir maqsadga yo`naltirilgan nominativ-estetik axborotni ifodalovchi murakab
tuzilma» 1 [1]
degan ta'rifni beradi. I.Rasulov esa matnni quyidagicha ta'riflaydi:
“Gapdan katta birlik murakkab sintaktik butunlik bo`lib, u fikran va sintaktik
jihatdan o`zaro bog`liq bo`lgan gaplar birlashmasidan iborat. Unda fikr gapga
nisbatan ancha to`liq bo`ladi”.
Matn hajm va mazmun belgisiga ko`ra ikkiga bo`linadi: 1. Hajm belgisiga
ko`ra matn turlari. 2. Ifoda maqsadi va mazmun belgisiga ko’ra matn turlari.
1. Hajm belgisiga ko`ra matn turlari. Matn gapdan ko`ra yirik hajmli aloqa
vositasi, nutqiy faoliyat mahsuli, muayyan qonuniyatlar asosida shakllangan
yozma nutq ko`rinishidir. Matn hajm belgisiga ko`ra ikkiga ajratiladi. Minimal
matn (mikromatn) va maksimal matn ( makromatn).
Badiiy uslubda minimal matn deyilganda biror mavzuni yoritishga
bag`ishlangan qatralar, xalq donishmandligini ifodalaydigan maqol, matal va
1 [1]
E.Qilichev “Matnning lingvistik tah`lili”

aforizmlar, miniatyuralar, hajviy asarlar, nomalar, she'r va she'riy parchalar,
umuman, kichik mavzuni qamrab oluvchi bir necha gaplardan iborat butunlik
tushuniladi. Matnning ichki tomonini mazmun yaxlitligi, tashqi tomonini esa turli
shakldagi bog`lamalar, sintaktik vositalar birlashtirib turadi.
Maksimal matn deyilganda keng ko`lamdagi voqealarni yoritish ehtiyoji bilan
yuzaga kelgan butunlik nazarda tutiladi. Badiiy uslubda hikoya, qissa, roman,
epopeya kabi yirik hajmli asarlar maksimal matn hisoblanadi.Maksimal matn
mikromatnlardan iborat. Eng kichik butunlik abzatsga, eng katta butunlik esa bob
(qism yoki fasl)larga to`g`ri keladi. Bunday matn tarkibida epigraf, so`zboshi
(muqadddima), so`ngso`z (epilog) kabi yordamchi qismlar ham ishtirok etishi
mumkin. Ular asar mazmuni va g`oyasiga, shuningdek, mavzuning tanlanishi va
yoritilishiga oid ayrim masalalarga qo`shimcha izoh, sharh bo`lib keladi.
Makromatnning eng kichik birligi abzatsdir. Abzats bir mazmuniy butunlik
bo`lib, “matnning bir xat boshidan keyingi xat boshigacha bo`lgan qismi”
hisoblanadi.
Oddiy kundalik hayotdagi so`zlashuv nutqida har doim ham yangidan matn
yaratmaymiz. Ehtiyojimizga ko`ra turli matn turlaridan foydalanamiz. Ba'zan
boshimizdan o`tgan yoki o`zimiz guvoh bo`lgan qoqealarni kimgadir aytib
beramiz. Insonlar o`rtasidagi muloqot maqsadi va mazmuni shular bilangina
chegaralanib qolmaydi. Inson hissiyotlarini, tuyg`ularini, hayajonlarini, azob va
qayg`ularini ifodalash, shu orqali tinglovchi yoki kitobxonni ta'sirlantirishni
istaydi.Anna shunday hollarda ba'zan mubolag`a ba'zan o`xshash – qiyoslash kabi
tasviriy vositalardan foydalanamiz.
2. Ifoda maqsadiga va mazmuniga ko’ra badiiy matnni quyidagi turlarga
bo`lib chiqish mumkin: 1. Hikoya mazmunli matn. 2. Tasviriy matn. 3.Izoh
mazmunli matn. 4. Didaktik matn. 5. Xabar mazmunli matn. 6. Buyruq mazmunli
matn. 7. Hissiy ifoda mazmunli matn.

1.Hikoya mazmunli matnlar (Le texte narratif – narrativ matn). Bunday
matnda muallif yoki asar qahramoni o`zi boshidan o`tkazgan eshitgan, ko’rgan
yoki guvoh bo`lgan biror voqeani hikoya qilib beradi. Xotiralar, esdaliklar, ertak
va rivoyatlarni narrativ matn turiga kiritish mumkin. Hikoya tarzi, asosan, o`tgan
zamon shaklida, birinchi shaxs birlik yoki ko`plikda ifodalanadi.
2. Tasviriy matnlar (Le texte descriptif – deskriptiv matn). Bunday matn
tinglovchiga noma'lum bo`lgan biror kishi, joy, hayvonot va nabotot olamiga
mansub mavjudot yoki qandaydir narsa-buyum hamda voqea-hodisani batafsil
tasvirlab berish maqsadida tuzilgan bo`ladi. Tasviriy matnda ham monologik nutq
ko`rinishi etakchilik qiladi. Partonimik tasvir bunday matnning eng xarakterli
xususiyati hisoblanadi, ya'ni tasvirlanayotgan ob'ektning dastlab, birlamchi
xususiyati tilga olinadi. Keyin unga aloqador xususiyatlar va qismlardan so`z
yuritiladi.
3. Izoh mazmunli matnlar (Le texte argumtntatif-argumentli matn). Bunday
matnda aytilayotgan fikrning ishonarliligini ta'kidlash uchun turli dalil va izohlar
keltiriladi. Asoslash, isbotlash, o`zini oqlashga urinish yoki himoya maqsadida har
xil vajlarni keltirish argumentli matn turining o`ziga xos jihatlaridan hisoblanadi. 2 [2]
4. Didaktik matnlar (Le texte explicatif- eksplikativ matn). Kimgadir pand-
nasihat qilish, uni turli hayotiy voqealar vositasida tarbiyalash yoki aytilganlardan
xulosa chiqarishga o`rgatish istagi asosida tuzilgan matn eksplikativ yoki didaktik
matn deyiladi.Maqsadga erishish uchun maqol, matal, aforizm, turli hayotiy
voqealar, rivoyatlar, masallardan namuna sifatida foydalaniladi.
5. Xabar mazmunli matnlar (Le texte informative - informativ matn). Biror
voqea-hodisa haqida xabar berish maqsadida tuzilgan yoki havola qilingan matng
informativ matn hisoblanadi. Badiiy matnda informativlik o`ziga xos tarzda
bo`ladi. Oddiy xabardan farqlanib, estetik maqsad yuklangan bo`ladi.
2 [2]
Turniyoz о v N . Matn lingvistikasi (ma’ruzalar matni). -Samarqand, 2004.

6. Buyruq mazmunli matnlar (Le texte injonctif-injonktiv matn). Buyruq
havmda maslahat ohangi etakchilik qiladigan, buyruq maylidagi gaplardan
tuzilgan, biror ishni bajartirish yoki turli ta'qiqlashlarni ifoda etadigan matn tipiga
buyruq mazmunli matn deyiladi.Asosan qao`ramonlar nutqida kuzatiladi.
7. Hissiy ifoda mazmunli matnlar (Le texte expressif - ekspressiv matn).
Insonning ichki kechinmalarini, voqelikka munosabatini, o`ziga xos pafos Bilan
ifodalash maqsadida tuzilgan matnlar hissiy ifoda mazmunli matn deyiladi.

II BOB. MATN VA UNI TAHLIL ETISH TAMOYILLARI
2.1.Fonetik tahlil
Badiiymatnnitahlilqilishjarayonidafonetikbirliklarningestetikxususiyatlarigaal
ohidae'tiborqaratmog` lozim.She'riy matnda nutq tovushlarining estetik
imkoniyatlari tez va qulay idrok etiladi. Chunki she'rda o`ziga xos jozibador ohang
bo`ladi. Bu ohangdorlikka tovushlarni uslubiy qo`llash natijasida
erishiladi.She'dariyat, asosan, alliteratsiya (undoshlar takrori), assonans (unlilar
takori), geminatsiya (undoshlarni qavatlash) kabi fonetik usullardan foydalaniladi.
Nasrda unlilarni cho`zish, undoshlarni qavatlash, tovushlarni takrorlash, so`zlarni
noto`g`ri talaffuz qilish, tovush ortttirish yoki tovush tushirish kabi fonetik usullar
yordamida ekspressivlik ta'minlanadi. Tovushlarni uslubiy qo`llash bilan bog`liq
qonuniyatlarni yozuvda “aynan” ifodalash imkoniyati cheklangan. Biroq, talaffuz
va bayon muvofiqligiga fonografik vositalar yordamida erishish mumkin. 3 [3]
Badiiy asarlarda ruhiy holatni yozuvda ifodalash o`ziga xos murakkablikni
yuzaga chiqaradi. Qahramonlar ruhiyatidagi ichki hayajon, xursand bo`lish, xafa
bo`lish, rozilik, taajjub yalinish, hayratlanish, kinoya, piching, kesatiq, olqish
so`roq, ta'kid, qoniqmaslik, norizolik, tilak-istak, qo`llab-quvvatlash kabi holatlarni
aynan berishda yozuvchilar unli yoki undoshlarni birdan ortiq yozish usuli –
fonografik vositalardan foydalaniladilar.
1. Unlilarni birdan ortiq yozish. Bunda unlini cho`zib talaffuz qilinganligi
tushuniladi.Unlini cho`zib talaffuz qilish orqali qahramonning voqelikka
munosabati oydinlashtiriladi.Ilmiy adabiyotlarda mazkur usul orqali belgining
me'yordan kuchsiz yoki ortiq ekanligini ifodalashda foydalanilishi ta'kidlanadi.
Masalan, belgining kuchsizligi: Ortiq jizzaki ko`rinmaslik uchun bos-i-iq tovush
bilan dedi... (P.Q.) Belgining ortiqligi: Uzo-oq yo`l, ahyo-onda bir keladi, qato-or
imoratlar, o`yla-ab tursam, o`g`lim, dunyoni ishi qiziq (A.M.).
3 [3]
Turniyoz о v N . Matn lingvistikasi (ma’ruzalar matni). -Samarqand, 2004.

Shuningdek, badiiy matnda unlilarni birdan ortiq yozish usulidan
qahramonning biror nimadan hayratlanishi, taajjubga tushishi kabi holatlarini
ifodalashda foydalaniladi. Masalan, -Marhamat... O`-o`, kaklikning sayrashini
dedingizmi? – Uning manglayi tirishib va g`ijinib davom etdi: - Biz ham sizga
qo`shilib eshitar ekanmiz-da? (Sh.H.) - O`-o`o` , okaxon, tuda-suda to`laysiz-da.
(Sh.H.)
- A-a-a, o`sha sizmidingiz, buni qarang-a, tanimapman. Uyimizga Yana bir kelgan
ekansiz. Yo`qligimni qarang-a. (S.A.)
2. Undoshlarni birdan ortiq yozish. Aslida orfoepik me'yor bo`yicha bir
undosh talaffuz qilinishi kerak bo`lgan so`zlar muayyan vaziyatlarda ekspressiya
va estetik maqsad talabi bilan atayin qavatlab talaffuz qilinadi. So`zlovchining
ichki ruhiyati (siqilish, hursandlik kabilar) va maqsadini kitobxonga “aynan”
etkazish uchun yozuvchilar badiiy matnda bu holatni undoshlarni birdan ortiq
yozish orqali ifodalashga harakat qiladilar. Bunda belgining me'yordan ortiqligi,
harakatning davomiyligi yoki bir onda ro`y berganligi, takroriyligi, tovush
kuchining balandligi yoki pastligi kabi ma'nolar ifodalangan bo`ladi. Masalan,
belgining ortiqligi: Ayyorlikda uchchiga chiqqanman deb maqtansam yolg`on
emas.(O.)
Harakatning davomiyligi: Yarim soatlik qonli “g`ov-v-v-v, g`u-v-v-v, ov-v-v-
v-v, ov-v-v-v”dan so`ng Mallaxonning davangisi mag`lub bo`lib, faje' bir suratda
yaralandi. ( A.Qod.)
Harakatning oniyligi: Mashina Chuqursoyga qayrilish o`rniga yo`lning
o`rtasida taqqa to`xtadi.
Ovoz kuchining balandligi: “ Bummm» degan tovush eshitildiyu, ko`kni
chang-to`zon qopladi.

Ovoz kuchining pastligi: Ammo shunchalik davru davronlar o`tquzilg`an va
o`tquzilmoqda bo`lg`an bo`lsa bunchalik ochub - ... tis-s-s! Yopig`liq qozon-
yopig`liq... tuya ko`rdingmi – yo`q ... (A.Qod.) Mashina bir-ikki pig`-g`-g` degan
ovoz chiqardi-da, butunlay o`chib qoldi.
So`zlarni noto`g`ri qilish. Og`zaki nutqda turli sabablarga ko`ra ayrim so`zlar,
asosan, o`zlashma so`zlarni buzib talaffuz qilish holati mavjud. Bunday xato
so`zlovchining o`zlashgan so`z imlosini to`g`ri tasavvur qilmasligi, boshqa
millatga mansubligi, paronimlarni farqlamaslik natijasida yuzaga keladi, deb
izohlash mumkin. 4 [4]
Badiiy asarda bu usuldan qahramon nutqini
individuallashtirish hamda ifodani og`zaki – jonli nutqqa yaqinlashtirish
maqsadida ham so`zlar atayin buzib talaffuz qilinadi va o`sha tarzda yoziladi.
Masalan: - Kotibadan, kirsam mumkinmi, deb so`rash kerak.
- Jinni bo`ldingmi, Ne'mat?
- Men sizga Ne'mat emasman, o`rtoq Babbaev bo`laman, o`rtoq Xajjayip.
(S.A.)
- Xo`p, bo`pti. Uning oti Zulfiqor, fomilasi... – aytaveraymi, deb unga qaradi.
(S.A.)
Alliteratsiya grekcha so`z bo`lib, nutqda tovushlarning mos kelishidir. U
takrorning bir ko`rinishi bo`lib, badiiy nutqni yanada ohangli, ifodali bayon etish
uchun qo`llanadiyu U ko`pincha she'riy asarlarda uchrab, o`zaro qofiyalash,
ohangdosh, bir xil so`zlarning yoki bir xildagi tovush va qo`shimchalarning takrori
asosida vujudga keladi. Mumtoz adabiyotda alliteratsiya“tavzi' san'ati” deb ham
yuritiladi.
Bo`z to`rg`ay, bo`zlashaylik.
Turumtoy, so`zlashaylik.
4 [4]
Turniyoz о v N . Matn lingvistikasi (ma’ruzalar matni). -Samarqand, 2004.

Qaldirg`och, quvlashaylik.
Betilmoch, quvnashaylik.
Sa'vavoy, sayrashaylik.
Soyma-soy sayrashaylik.(Mir.)
Bu she'rda alliteratsiya qofiyadosh so`zlar va “S” tovushi takroridan yuzaga
chiqmoqda.
Bolalar folklorida alliteratsiyaga asoslangan tez aytish va aytishmachoq
qyinlar mavjud. Bir tup tut, tutning tagida bir tup turp. Tut turpni turtib turibdimi,
turp tutni turtib turibdimi?
Assonans. Badiiy nutqqa intonatsion butunlik, ohangdorlik va emotsional-
ekspressivlik bag`ishlash maqsadida qo`llaniladigan fonetik ususllardan biri
assonansdir. Adabiyotlarda assonans aynan yoki yaqin unlilarning takrorlanib
kelishidan hosil bo`ladigan ohangdoshlik ekanligi bayon qilingan. Unlilarning
takrorlanishi maqollarda ko`p kuzatiladi:
2.2. Matnning leksik-semantik tahlili
Tilda har bir unsurning o`z vazifasi, ma'no doirasi, boshqa unsurlar, birliklar
bilan bog`lanish qonuniyatlari bor. Ana shu qonunityalardan mukammal boxabar
bo`lgan, so`z sezgisi va mahorati yuksak yozuvchi betakror tasvir, kutilmagan,
ohorli badiiy lavhalar paydo qila oladi. Shunda kitobxon asarning nafaqat g`oyasi,
balki go`zal tilining asiriga aylanadi. Bunda umumxalq tilidagi badiiy tasvirga
favqulodda muvofiq birliklarni tanlash, saralash va sayqallash asosida, lisoniy-
badiiy qonuniyatlardan kelib chiqqan holda ularga yuklangan xilma-xil badiiy-
estetik ma'nolar hal qiluvchi rol o`ynaydi.

Agar so’z – bu til birligi bo’lsa, u holda matn – kommunikatsiya (aloqa,fikr
almashinuvi) birligidir 5 [5]
.So’zlar muayyan ma’noga, matnlar esa muayyan
mazmunga ega. O’quvchi so’z ma’nolarini bila turib, ularni kontekstdan anglab
oladi, tushunib yetadi ya’ni tasavvurida muayyan mazmunlar hosil qiladi. Ma’no
va mazmunlarni anglash – matnni tushunish demakdir. 1

Yozuvchining so`z qo`llash mahoratini baholash uchun, avvalo, so`z va uning
ma'nosi, bu ma'noning tuzilishini aniq tasavvur etish lozim. So`zning qo`llanishi
bilan bog`liq holda yuzaga chiqadigan qo`shimcha ma'no nozikliklari turli tasvir
usullari va vositalari orqali reallashishi mumkin. Ammo bunday qo`shimcha ma'no
nozikliklari ko`pincha so`z ma'nosining o`zida imkoniyat tarzida mavjud bo`ladi,
ular so`zning ma'no qurilishida ilgaridan qayd etilgan bo`ladi.
Tildagi nominativ birliklarning ma'no tuzilishini o`rganishda tilshunoslikda
semantikaning konnotativ jihati tushunchasiga alohida e'tibor beriladi. V.N.Teliya
ta'rificha, konnotatatsiya-til birliklari semantikasiga uzual va akkazional ravishda
kiradigan, nutq sebyektining borliqni jumlada ifodalashda uning ayni shu borliqqa
bo`lgan hissiy-baholash va stilistik munosabatini ifodalaydigan hamda shu
axborotga ko`ra ekspressiv qimmat kasb etadigan mazmuniy mohiyatdir.
Til mohiyati, ichki qurilishi jihatdan denotativ (atash, nomlash, nominativ) va
konnotativ (emotsional-ekspressiv) ma'no bildirib shu asosda informatsiya (aloqa)
vazifasini bajara oladigan vosita ekanligi uning ichki dualizmi, bir tomondan,
obyektiv borliqni aks ettiruvchi tafakkurning shakli; ikkinchi tomondan, har bir
elementning mohiyati shu elementning boshqa elementlar bilan bo`lgan ichki
munosabatidan kelib chiqadigan mustaqil tizim ekanligi bilan chambarchas
bog`liq. Agar tilning atash vazifasi uning tafakkur shakli, tushunchalarni qolipga
soluvchi bir vosita ekanligi bilan bog`liq bo`lsa, uning ekspressiv vazifasi tilning
mustaqil sistema ekanligi, elementlarning mohiyati ularning ichki munosabatlari
asosida ochilishi mumkinligi bilan bog`liq.
5 [5]
Turniyoz о v N . Matn lingvistikasi (ma’ruzalar matni). -Samarqand, 2004.

So`z semantikasida denonativ ma'no bilan birga konnotativ ma'no ham
mavjud. Konnotativ ma'no so`z semantikasidan denotativ ma'no ajralgandan keyin
hosil bo`lgan ayirmaga teng: KqS-D.
O.S.Axmanovaning ta'kidlashicha, so`z semantikasida 2 xil konnotatsiya
mavjud: ingerent konnotatsiya-so`z matndan tashqari holatida unga xos bo`lgan
konnotativ ma'no va adgerent konnotatsiya-so`zda ma'lum kontekstda paydo
bo`ladigan konnotativ ma'no. 6 [6]

Nutqdan tashqarida, ma'lum bir matnsiz ham so`zning semantik tarkibiga
kiruvchi va paradigmatik munosabatlar bilan belgilanadigan konnotativ ma'no
ottenkalari sifatida quyidagilarni ko`rsatish mumkin:
1)so`zlovshining ijobiy-neytral-salbiy munosabati ifodalanadigan so`zlardagni
ma'no attenkalari: chehra-yuz-bashara;
2)munosabat darajasi, miqdoriga ko`ra farqlanadigan attenkalar: chiroyli-
go`zal-suluv;
3)so`zning qo`llanish doirasiga ko`ra: ajab-ajib, do`ppi-kallapo`sh.
Adgerent konnotativ ma'no til elementining sintagmatik munosabatini
o`zgartirish asosida hosil bo`ladi. (birikish potentsialini). Neytral konnotativ
ma'noli so`zlar kontekst ta'sirida u yoki bu konnotativ ma'nolarga ega bo`lishi
mumkin. Jumladan, ko`chma ma'no so`z semantik strukturasini buzish, undagi
biror semani tushirish, ikkinchi semaning bo`rttirilishi asosida va hok. M-n,
«po`lat» so`zining denototiv ma'nosi metall qotishmasining bir turi ekanligi». Har
bir predmet o`zining ma'lum belgilari bilan xarakterlangani kabi «po`lat» bizning
ongimizda «mustahkamlik», «qattiqlik belgilari bilan xarakterlanadi. Bu «po`lat»
so`zining ichki konnotativ ma'nosini mana shu «qattiqlik», «mustahkamlik»
konnotativ semalarni «metall qotishmasi» semasidan ajratib boshqa bir predmetga
nisbatan berilsa, kuchli konnotativ ko`chma ma'no hosil bo’ladi: po`lat
6 [6][6]
Turniyoz о v N . Matn lingvistikasi (ma’ruzalar matni). -Samarqand, 2004.

iroda.Yuqoridagi «po`lat iroda» birikmasida «po`lat» so`zining tildagi sintagmatik
munosabati buzilgan. Til bosqichida birikuv yo`li bilan metall nomlarini
ifodalovchi otlar faqat shu metalldan yasalishi mumkin bo`lgan predmetlar nomini
anglatuvchi otlar bilan birika oladi: po`lat pichoq, po`lat sandiq kabi. «Po`lat
iroda» birikmasida esa bu so`z abstrakt tushunchani ifodalovchi so`z bilan
birikkan.
XX asrning so’nggi choragida ma’no ko’chishining usullaridan biri bo’lgan
bu hodisaning inson kognitiv faoliyatiga ham xos ekanligi haqidagi qarashlar ilgari
surila boshladi. Matn semantikasida mavjud bo’lgan kognitiv metaforalarni
ularning til sathiga ko’ra tasnifi asosida tahlil qilish lozim. 2
Ya’ni: a) so’z
shaklidagi metaforalar; b) so’z birikmasi shaklidagi metaforalar; s) gap shaklidagi
metaforalar; d) mikromatn shaklidagi metaforalar.
So’z shaklidagi metaforalarning xususiyatlari tilshunosligimizda yetarli
darajada o;rganilgan deyish mumkin. Ularning psixologik va kognitiv jihatlari o’z
tadqiqini kutmoqda. So’z birikmasi shaklidagi metaforalar 7 [7]
Ma'lumki, til elementlarining mohiyati bu elementlarning nafaqat
paradigmatik, shuningdek, sintagmatik munosabatlari, ya'ni qanday elementlarga
matn tarkibida nisbatan kam qo’llansa-da, uning semantik tuzilishida muhim o’rin
tutadi. So’z birikmasi shaklidagi metaforalar matn referentlari va lisoniy belgi
o’rtasida mazmuniy shartlanganlik vaziyatini yuzaga keltiradi: Shohlar bilan
bizning oramizda chuqur jarlar bor.Men bu jarga bir marta qulab, o’lishimga sal
qoldi ( P.Qodirov “ Humoyun va Akbar ); Adhamxonga mening qilcha ham
kudratim yo’q. Faqat uning o’zi amalparastlik ko’chasidan chiqmog’i kerak. Bu
ko’cha ne-ne odamlarni adashtirib, mahv qilib yuborganini o’zingiz bilursiz ( P.
Qodirov “ Humoyun va Akbar) Bunda matn boshlanmasida ko’chma ma’noda
qo’llangan so’z birikmasi matnning keyingi jumlalari semantikasiga ham o’z
tasirini o’tkazadi, ya’ni semantik mazmunni matn bo’ylab yoyilishini, obrazli
ifodani bir maromda saqlanib turishini ta’minlashga xizmat qiladi.
7 [7]
Turniyoz о v N . Matn lingvistikasi (ma’ruzalar matni). -Samarqand, 2004.

Gap shaklidagi metaforalar, ya’ni o’zida boshqa bir nutqiy vaziyat ifodasini
implitsit tarzda namoyon etuvchi gaplar ham badiiy matnga xos xuxusiyatlardan
biridir. Masalan: Bosh omon bo’lsa, do’ppi topiladi; Sanamay sakkiz dema;
Osmon yiroq, yer qattiq kabi kabi gap tipidagi maqollar metaforik mazmunli
gaplarning yorqin namunasidir.Matn-metaforalar- o’zbek tili kommunikatsiyasida
metaforik mazmunli matnlar ( yoki matn-metaforalar) o’ziga xos o’rin tutadi.
Bunday matnlarda ifodalangan mazmun global xarakterga ega bo’lib, o’zaro
aloqadorlikda bo’lgan voqea-hodisalarning okkilamchi nominatsiyasi sifatida amal
qiladi. Matn-metaforalarga xos bo’lgan xarakterli xususiyat shundaki, unda matn
subyektning metaforik ma’noda qabul qilinishi matndan anglashilgan
makropropositsiyaning ham o’quvchi ongida metaforik xarakter kasb etishiga olib
keladi.
Ma'nodosh so`zlar tilning lug`aviy jihatdan boylik darajasini ko`rsatib
beruvchi o`ziga xos vositadir. Tilda ma'nodosh so`zlarning ko`p bo`lishi tilning
estetik vazifasini to`liq bajara olishini osonlashtiradi. Badiiy matnda ma'nodosh
so`zlarni tahlilida asosan, ikki jihatdan e'tibor qaratish kerak. 1-muallifning ikki
yoki undan ortiq ma'nodosh so`zdan ifodalanayotgan mazmun uchun maqbul birini
tanlashi, 2-bir matn tarkibida 2 yoki undan ortiq ma'nodosh birliklarni badiiy tasvir
maqsadiga muvofiq tarzda qo`llash masalasidir.Tilshunoslikda ma'nodoshlikning 3
turi farqlanadi: leksik, frazeologik, leksik-frazeologik.
Leksik ma'nodoshlikdan quyidagicha foydalaniladi:
1.Til birliklarining takrori natijasida yuzaga keladigan ifoda rangsizligidan
qochish uchun: Ikkala o`rtoqning sharaq-sharaq gaplashgan, bir biriga sevinch
bildirishgan quvnoq va baland ovozlari boshqa hamma unlarni bosib ketdi.
2.Tasvir ob'ektiga e'tiborni jalb etish uchun: Holbuki, musulmonlik kiyimda
emas, qalbda, dilda.

3.Ijobiy belgining darajama-daraja ortib borishini aniq ifodalash uchun:
Zebixon bilan kelgan boshqa qizlar ham bir-biridan quvnoq.
4.Salbiy belgining kuchayib borishini aniq ifodalash uchun: Xo`sh, ming-
boshining o`zi odamlar aytganday juda xunuk va badbashara odammi?
Kontekstual ma'nodoshlik. Mahoratli yozuvchilar tildagi tayyor
sinonimlardangina foydalanib qolmay, badiiy tasvir ehtiyojiga ko`ra ma'nodosh
bo`lmagan so`zlarni ham shunday qo`llaydilarki, bu so`zlar matnda xuddi
ma'nodosh so`zlar kabi idrok etiladi: Kechagina, qarg`ab, so`kib, «o`ldirsam» deb
yurgan kundoshini o`pib, quchoqlab, silab-siypab birpasda qalin do`st bo`lgan
emish.
Frazeologik ma'nodoshlik. Voqealikni obrazli tasvirlashda, uni kitobxon ko`z
o`ngida aniq va to`la gavdalantirishda iboralarning ma'nodoshligidan keng
foydalaniladi: Uenggan, yutgan. Oshig`i olchi kelgan, deganini bo`ldirgan
kundosh emasmidi?
Jumla tarkibida kelgan ma'nodosh iboralar qahramon bilan aloqador biror
sifatni, xususiyatni ikir-chikirigacha tasvirlashgaqaratilgan bo’ladi..
Leksik-frazeologik ma'nodoshlik. Lug`aviy birlik sifatida so`zlar iboralar
bilan sinaktik munosabatda bo`lishi mumkin.
Matnda bunday holatni bo`rttirib, atroflicha tasvirlashda foydalaniladi:
Qurvonbibi so`zga qancha epchil bo`lsa, Razzoq so`fi shu qadar kamgap indamas,
damini ichiga solgan, ziqna odam edi.
3. Tovush tomoni bir xil bo`lib, turli ma'nolarni ifodalovchi so`zlar
omonimlar deyiladi.
Omoleksemalar-shakliy, ham talaffuz jihatidan bir xil so`zlar: qovoq-qovoq
Omograflar-shakli bir xil, talaffuzi har xil so`zlar-tom-tom, atlas-atlas.

Omofonlar-talaffuzi bir xil: yod-yot, sutxo’r-sudxo`r.
Shakldoshlik iboralarda ham uchraydi: boshiga ko`tarmoq (e'zozlamoq)-
boshga ko`tarmoq (to`polon qilmoq) qo`l ko`tarmoq.
1.Zid ma'noli so`zlar badiiy nutqda ta'sirchanlikni ta'minlashda qulay
vositadir. Sharq adabiyotida qadimdan bu ifoda imkoniyatidan keng foydalaniladi.
Uning asosida tazod, antiteza va zid ma'noli so`zlarni yonma-yon qo`llash orqali
tushunchalar, belgilar, holatlar, obrazlar zidlanadi.
Lisoniy va kontekstual antonimlar farqlanadi.
Zid ma'nolilik iboralarda ham uchraydi: ko`kka ko`tardi-erga urdi, ko`ngli oq-
ichi qora, yuzi yorug`-yuzi qora.
2.Yozuvchining mahoratini belgilashda ko`p ma'noli so`zlarni o`r o`rnida,
muayyan estetik maqsad bilan qo`llay olishi ham muhim omildir. Ko`p ma'noli
so`zlar nutqning ifoda imkoniyatlarini keng-shga ko`maklashuvchi vosita
hisoblanadi.
Masalan, «yuk» so`zi O`TIL da 4 ta ma'nosi ko`rsatiladi: og`irlik, tashvish,
homila, diniy e't. Ko`ra yuz bergan kasallik.
Iboralarda ham ko`pma'nolilik kuzatiladi: yuragi qinidan chiqdi: Shunaqa
paytda odamning yuragi qinidan chiqib ketadi.
6.Ikki yoki undan ortiq so`zlarning o`zaro munosabatidan tG`t, nutq
jarayonisha tayyor holda olib kiriluvchi, til egalari xotirasida imkoniyat tarzida
mavjud bo`luvchi til birliklari barqaror birliklar deyiladi.
Ularga iboralar, maqol-matallar, hikmatli so`zlar kiradi.
2.3. Matnning sintaktik tahlili

Badiiy matnning morfologik xususiyatlari haqida gap ketganda , morfologik
birliklarning ishlatilishi bilan bog ` liq holatlar nazarda tutiladi . Morfologik
birliklarning estetik vazifasi deyilganda mahsus so ` z shakllari vositasida ,
shuningdek , ma ' lum bir grammatik ma ' no va funktsiyaga ega bo ` lgan so ` z
shakllarini mahsus qo ` llash orqali ekspressivlik – emotsionallik ifodalanishi
tushiniladi . 8 [8]
Ekspressivlik ijobiy va salbiy ma'no ottenkasiga ega bo`lgan so`zlarda aniq
ko`rinib turadi. Badiiy matn lisoniy tahlil qilinganda ana shunday birliklarni
ajratish, qaysi turkumga oidligi, kimning nutqida, nima maqsadda qo`llanilganligi,
kimga nisbatan, qanday vaziyatda ishlatilganligi e'tiborga olinishi zarur.
Odatda, erkalash, suyish, hurmat, ulug`lash kabi ma'nolar ijobiy, jirkanish,
mensimaslik, kibr, masxara, nafrat, g`azab, kinoya kabi munosabatlarni bildiruvchi
so`zlar salbiy ma'no ottenkasiga ega bo`lgan so`zlar kiradi. Tahlil jarayonida
matnda qo`llanilgan barcha morfologik birliklar emas, estetik maqsad aniq ko`rinib
turgan, yozuvchining badiiy niyati ifodalangan morfologik o`zgachaliklar haqida
so`z yuritiladi. Masalan: takror, morfologik parallelizm.
Atoqli otlar: G`oyibnazar Pinxonov, Oldi Sottiev, Tijoratxon, Dehqonqul.
Badiiy matnning ta'sirchanligini ta'minlashda sintaktik usuldan keng
foydalaniladi.
Badiiy adabiyotda ifodali nutq vositasi sifatida muhim rol o`ynaydigan,
mazmunan stabillashgan nutq oborotlari sintaktik-stilistik figuralar deyiladi.
Sintaktik figuralar nutq ta'sirchanligini oshirish, tasviriylikni kuchaytirishga
yordam beruvchi maxsus sintaktik qurilish, nutq ko`rinishlaridir. Troplar so`zlar
bilan ish ko`rsa, figuralar gap tuzilishi va gapdan anglashilgan umumiy ma'noga
asoslanadi.
8 [8]
Turniyoz о v N . Matn lingvistikasi (ma’ruzalar matni). -Samarqand, 2004.

Figuralar nutqni ohangdor, ta'sirchan va jozibador qilishi va shu yo`l bilan
tinglovchi tomonidan osonlik bilan qabul qilinishida muhim uslubiy vositadir.
Shuning uchun ham ularni ma'lum darajada nutq muzikasi deyish mumkin.
Matnni sintaktik jihatdan tahlil etishda sohaga oid barcha adabiyotlarda
quyidagi uslubiy vositalarga e’tibor berish qayd etiladi: 3
1.Sintaktik parallelizm. 2.
Emotsional gaplar. 3. Ritorik so’roq gap. 4. Inversiya. 5. Ellipsis. 6. Sukut. 7.
Gradatsiya. 8.Antiteza. 9. Farqlash.10. O’xshatish.
Badiiy matnda sintaktik jihatdan bir xil shakllangan gaplar ko’p qo’llaniladi.
Tilshunoslikda bunday atamalar parellelizm (yun. parallelos-yonma-yon boruvchi)
atamasi ostida o’rganiladi.
Parallelizm – ikki hodisani yonma-yon qo`yib tasvirlash orqali ularni bir-
biriga qiyoslash usuli bo`lib, undan tasvir etilayotgan ob'ektga tinglovchini
diqqatini qayta tortish maqsadida foydalaniladi. Parallelizmning asosiy vazifasi
fikrga izoh berish, unga tinglovchini to`la ishontira olishdan iborat. 9 [9]
Parallelizm usuli his-hayajon, ko`tarinki ruh bilan aytilgan nutq ko`rinishlari
uchun xarakterli bo`lib, tinglovchida turli emotsiyalarni uyg`otuvchi ifoda shakli
hisoblanadi. Parallelizm natijasida davomiylik, ko`tarinkilik, qat'iylik kabi
ifodalanishiga erishiladi.Ular til uslubiy vositalarining boyish manbalaridan biri
bo’lib, poetik nutqda ko’p qo’llanadigan, eng mahsuldor va ta’sirchan sintaktik
birlik hisoblanadi. Bir xil shakllangan gaplar badiiy nutq ta’sirchanligini oshirish
bilan birga ma’noni kuchaytirishga va fikrningbatafsil – atroflicha ifodalanishiga,
tasvir obyekti bilan bog’liq malumotlar fondining kengayib borishiga xizmat
qiladi.
Quyidagi vazifalarni bajaradi:
1.Nutqninggo`zal va jozibador bo`lishini ta'minlaydi. Tinglovchining diqqati
asosiy ob'ektga jalb etiladi, u orqali fikr tez anglashiladi.
9 [9]
Turniyoz о v N . Matn lingvistikasi (ma’ruzalar matni). -Samarqand, 2004.

2.U orqali fikrni lo`nda, aniq, o`tkir, jonli va kuchli ifodalash imkoniyati
tug`iladi.
3.Parallelizm vositasida fikrning tub mohiyati ochib beriladi, fikr
predmetining asosiy sifatlari yoritiladi.
4.Mantiqiy jihatdan ajratib ko`rsatish orqali fikr ob'ekti haqida keng ma'lumot
beradi.
Umr degan bir keladi, yoshlik ham bir keladi.
Emotsional gaplar. So’zlovchining o’ta xursandlik yoki o’ta xafalik
holatlarini yoki qahramonning his-hayajonini,voqea-hodisaga emotsional
munosabatini ifodalovchi gaplar emotsional gaplar hisoblanadi.Emotsional gaplar
tarkibida maxsus ijobiy va salbiy bo’yoqdor so’zlar ( chehra, o’ktam, tabassum ,
turq,qo’pol, tirjaymoq kabi ) mavjud bo’ladi. O’sha so’zlar orqali qahramon
ruhiyatida kechayotgan sevinch, qo’rquv, g’azab kabi psixologik jarayonlarni
hamda yozuvchining tasvir obyektiga nisbatan subyektiv munosabatini bilib
olamiz. Emotsional gaplar tarkibida ijobiy yoki salbiy bo’yoqdor so’z va
iboralar,his-tuyg’u ifodalovchi undovlar ( oh, voy, eh attang, voy sho’rim, bay-
bay-bay kabi), munosabat ifodalovchi undalmalar qatnashadi va ular nutqning
ekspressivligini ta’minlashga xizmat qiladi. 10 [10]
Inversiya- gap bo`laklarining o`rin almashinishi yoki gap bo`laklarining joylashish
tartibini ma'lum maqsad bilan o`zgarishi hodisasiga aytiladi. Inversiya og`zaki
nutqqa xos xususiyat. Badiiy asarda qahramonlar nutqini jonli nutqqa
yaqinlashtirish, qahramon nutqini individuallashtirish uchun inversiyadan
foydalaniladi. She'riyatda ifodalilik ohangdorlik, ta'sirdorlikni oshirishga xizmat
qiladi. Masaln:
Bozprga o’xshaydi asli bu dunyo,
10 [10]
Turniyoz о v N . Matn lingvistikasi (ma’ruzalar matni). -Samarqand, 2004.

Bozorga o’xshaydi bunda ham ma’ni.
Ikkisi ichra ham ko’rmadim aslo,
Molim yomon degan biror kimsani.( A. Oripov )
Antiteza ( antithesis – qarama-qarshi qo’yish, zidlash) deb mantiqiy jihatdan
qiyoslanuvchi fikr, tushuncha, sezgi va timsollarni qarama-qarshi qo`yish, zidlash
hodisasiga aytiladi.
Voqea-hodisalar mohiyatidagi ziddiyatni ochish uchun zid ma'noli
qo`shimchalar, so`zlar, iboralar, zidlovchi bog`lovchilardan foydalaniladi.
Zidlashda voqea-hodisa, belgilarni o`zaro zid qo`yilib, shulardan birining ma'nosi
alohida ta'kidlanadi. Zidlanishda ikki qism mavjud: zidlovchi qism va zidlash asosi
ta'kidlangan qism. Masalan:
1.Noningni yo`qotsang yo`qot, nomingni yo`qotma!( O’.Hoshimov)
2.Ilmu she'rda shohu sulton,
Lek taqdiriga qul.
O`z elida chekdi g`urbat,
Zoru nolon o`zbegim.( E.Vohidov) Gradatsiya ( lot. Gradation – zinapoya,
bosqichma-bosqichkuchaytirish).Nutq parchalaridan biri ikkinchisining ma’nosini
kuchaytirib borishdan iborat uslubiy jarayon.Badiiy adabiyotdaholatlarni, tuyg’u
va kechinmalarni qiyoslash, obraz, epitet, metafora va boshqa tasviriy
vositalarning ketma-ket kuchayib yoki pasayib borishidan yuzaga chiquvchi
uslubiy vositaga aytiladi. Adabiyotlarda gradatsiya xususiyatlariga ko’ra turlicha
tasnif etiladi:
1. Klimaks (ko`tarilish)2. Antiklimaks (pasayish)

Ifoda usuliga ko`ra:
1. Mantiqiy – mantiqiy gradatsiya tarkibiy qismlari o`rtasidagi ifodalangan
tushunchalar va fikrlar nuqtai nazaridan qaralganda ko`zga tashlanuvchi nisbiy
belgilar orqali yuzaga chiqadi.
2.Emotsional gradatsiyada his-tuyg`u ifodalovchi tushunchalar bosqichma-
bosqich joylashib, kuchayib boradi.
3.Miqdoriy gradatsiyada o`zaro mos tushunchalar hajmi, miqdorining o`sib
yoki kamayib borishi:Bir yil o`tdi, uch yil, besh yil.
Ifoda materialiga ko`ra:
1. Leksik gradatsiyada uni tashkil qilgan komponentlarning sintaktik jixati
emas, leksik-semantik jixati ahamiyatliroq bo`ladi. Shunday holda ham gradatsiya
komponentlari sintaktik aloqaga kirishgan bo`ladi.
2 .Sintaktik gradatsiyada bir konteks doirasidagi bir necha gap ifodalagan
mazmun asos bo`ladi. Bir qo`shma gap doirasida sodda gaplar va bir yoyiq
kontekstda yonma-yon holda joylashgan nisbiy mustaqil gaplar ifodalagan
fikrlarning bosqichma-bosqich kuchayib yoki pasayib boruvchi nutqiy hodisa
sintaktik gradatsiya deyiladi.
Yana bir ko`rinishi yonma-yon joylashgan, bir-biriga tobe bo`lmagan nisbiy
mustaqillikka ega gaplardir.Ritorik so`roq – ko`tarinki, kuchli emotsiya bilan
aytiluvchi, ekspressiv vazifa bajarish uchun xizmat qiluvchi uslubiy vosita.
Vazifasiga ko`ra:
1.Tinglovchiga qandaydir ta'sir ko`rsatishga mo`ljallanadi.
2.Faqat ekspressivlik ifodalaydi, sof emotsional ta'sir ko`rsatadi.

Ellipsis (yun.tushish,tushirilish) deb nutqiy aloqa jarayonida gap bo`laklarining
ma'lum maqsad bilan tushib qolish hodisasiga aytiladi. Bunday tushirilish tildagi
lingvistik iqtisod – lisoniy tejamkorlik tamoyili asosida amalga oshiriladi. Bu jonli
nutq uchun tabiiy hol bo’lib, badiiy matnga ham xuddi shu – jonli nutqqa xos
tabiiylikni ta’minlash maqsadi biln olib kirilgan. Badiiy matndagi ellipsis
tekshrilganda, qaysi gap bo’lagi ellipsisga uchraganligi va bundan qanday maqsad
kuzatilganligi izohlanadi. Ellipsisni maqollarda ko’p uchratamiz.So’zlarni tushirish
orqali maqollarning tabiatiga xos ixchamlik va ifodalilik yuzaga keladi. Masalan:
Ayrilganni ayiq er, bo`linganni bo`ri er .
Sukut ( yoki jim qolish ) deb, “ so’z yoki so’zlar guruhining gap oxirida
tushirib qoldirishga” aytiladi. Bu hodisa adabiyotlarda ellipsisning bir ko`rinishi
sifatida talqin qilinadi. Odatda, qahramonning sukuti (jim qolishi) ko’p nuqta bilan
belgilanadi. Lekin shuni unitmaslik kerakki, ko’p nuqta bilan tugallangan hamma
gaplar ham sukutga misol bo’lavermaydi.So`zlovchi nutq jarayonida nutqning
tinglovchi uchun ma'lum qismini ataylab aytmaydi. Shunga qaramay,
so`zlovchining maqsadi aniq bo`ladi.
Ritorik so’roq gaplar ham badiiy matnning emotsional-ekspressivligini
ta’minlovchi uslubiy vositalardan biri hisoblanadi.Tasdiq va inkor mazmuniga ega
bo’lgan, tinglovchidan javob talab qilmaydigan gaplar ritorik so’roq gap deyiladi.
Ko’pincha ritorik so’roq gaplar tarkibida nahotki, axir kabi ta’kidni kuchaytiruvchi
so’zlar qo’llanadi. Ular nutqqa ko’tarinki ruh bag’ishlaydi va tasdiqning kuchli
emotsiya bilan ta’kidlanishi uchun xizmat qiladi.Bunday gap shakllari
qahramonning hayratlanishi, quvonchi, ajablanishi, shubha va gumonsirashini,
g’azab va nafratini ifodalashida juda qo’l keladi.Bunday gaplar ichki va tashqi
nutqda, monoligik va dialogik nutqlarda keng qo’llaniladi.
Shuningdek, undalmalar ham gap tarkibida so’zlovchi va tinglovchining
o’zaro munosabatini ifodalaydi. Undalma gap bo’laklaridan farqli ravishda maxsus
intonatsiya bilan aytiladi. Undalmalar ijobiy yoki salbiy baho munosabatini

ifodalab keladi.Salbiy baho munosabati ifodalovchi undalmalar badiiy asarlarda
qahramonlar tasvirida, ruhiy holatni ko’rsatib berishda, qahramon nutqini
individuallashtirishda kuchli uslubiy vosita bo’lib xizmat qiladi.Masalan: 1.- Ov! -
dedi bo’ynini xo’rozdek cho’zib. – Raisman, deb o’zingdan ketma! Hasan Dumani
endi ko’ryapsanmi, ahmoq! ( O’.Hoshimov). 2. – Shuni ayting, oyimposhsha!
Birov bilan qochib ketmabdi.( O’.Hoshimov). 4
Farqlash deb ikki narsa – buyum, voqea – hodisa yoki holatlardagi
differensial belgini aniqlashga aytiladi.Farqlash ham qiyos va chog’ishtirishga
asoslanadi.Ifoda usuliga ko’ra antitezaga yaqin, lekin antitezada mantiqiy jihatdan
qarama-qarshi bo’lgan ikki qutb qiyoslanadi.Bunda biri ikkinchisini rad etadi yoki
inkor qiladi. Tasviriy vosita sifatidagi farqlashda belgilar qaysi xususiyatiga ko’ra
farq qilayotganligi aniqlanadi. O’xshatish ham qiyosga asoslanadi, boroq
o’xshatishda integral belgilar idrok qilinadi. Farqlashda qiyos asosida o’rtaga
chiqadigan fundamemtal tafovutni aniqlash nazarda tutiladi. O’xshatishda bo’lgani
kabi farqlashning ham ifoda usullarini quyidagicha tartiblash mumkin: 1. Farqlash
subyekti. 2. Farqlash nisbati. 3. Farqlash asosi. 4. Farqlashni yuzaga keltiruvchi
shakily belgilar. 5. Farqlash natijasi.
Farqlashnatijasi yozuvchining badiiy niyatini aniqlashga olib keladi. Xo’sh,
yozuvchi nima maqsadda bunday taqqosni keltiradi? Bu kabisavollar asosida
farqlashning beshinchi unsuriga javib izlanadi.Badiiy asardagi bunday holatlarni
tahlil qilish orqali yozuvchining murakkabkonstruksiyali farqlash, qiyoslash,
chog’ishtirish mantig’ini tasavvur etishimiz mumkin bo’ladi.
O’xshatish – bu “ ikki narsa yoki voqea-hodisa o’rtasidagi o’xshashlikka
asoslanib, ularning biri orqali ikkinchisining belgisini, mohiyatini to’laroq,
konkretroq, bo’rttitibroq ifodalsh” dir.
O’xshatishlar eng qadimiy tasviriy vositalardan biri sifatida nutqimizni,
ayniqsa, badiiy adabiyot tilini bezashda, tasvirning aniqligi va obrazliligini
ta’minlashda foydalaniladi. Adabiyotlarda har qanday o’xshatish munosabati tilde

ifodalanar ekan, albatta, to’r unsur nazarda tutiladi, ya’ni : 1) o’xshatish subyekti;
2) o’xshatish etaloni; 3) o’xshatish asosi; 4) o’xshatishning shakily ko’rsatkichlari.
O’xshatish etaloni o’xshatish konstruksiyasining poetic qimmatini, estetik
salmog’ini belgilaydi. O’xshatish etaloni qanchalik original bo’lsa, o’xshatishli
qurilma ham shu darajada ohorli bo’ladi. Bunday matndagi o’xshatishli qurilmalar
tekshirilgandaularni an’anaviy va xususiy-muallif o’xshatishlari sifatida tasniflash
mumkin. An’anaviy o’xshatishlar og’zaki nutqda ko’p ishlatiladigan, shu sababdan
ta’sirchanligini yo’qotgan o’xshatishlardir. Aslida ko’p takrorlanishi tufayli “
siyqasi chiqqan” deb baholanadigan bunday qurilmalarni tasviriylik, obrazlilik
maqsadiga xizmat qildirish yozuvchining mahoraiga bog’liq. Xususiy-muallif
o’xshatishlari yozuvchining o’z nigohi, kuzatuvchanligi, badiiy taxayyuli,
anologiya quvvati asosida xalq tilidan foydalangan holda yaratgan o’xshatishlardir.
Bunday o’xshatishlarda originallik, obrazlilik va ekspressivlik hamisha yorqin
ifodalangan bo’ladi. Har qanday o’xshatishdan maqsad tasavvur qilinishi qiyin
bo’lgan tushunchalarni konkretlashtirish, mabhum tushunchalarni aniqlashtirsh,
narsa-hodisa, harakat-holatlarning eng nozik jihatlarini kitobxon ko’zi o’ngida
go’zal bo’yoqlarda gavdalantirishdan iborat bo’lmog’I lozim.
Matn tarkibida murakkab sintaktik tuzilma bo’lgan matn tarkibiy qismlari
o’rtasidagi o’zaro bog’lanish deyktik birliklarsiz tasavvur qilib bo’lmaydi.Deyktik
birliklar ishora birliklar bo’lib, matn semantic qurisishida o’ziga xos o’rin tutadi.
Bu birliklar har qanday matnning obyektiv mazmunida voqelik yuz bergan makon,
zamon va voqelik ishtirokchilariga ishora mavjud bo’ladi. Mazkur deyktik birliklar
matn tarkibiy qismlarini mazmunan bog’lash bilan birga, matn tuzilishidagi
izchillikni ta’minlash, matnda aks etgan axborotga tinglovchi diqqatini jalb qilish
maqsadlarini yuzaga chiqaradi.

XULOSA
Ta’kidlash joizki, yozuvchi tasviridagi holat, qahramon ruhiyati uchun
favqulodda muvofiq o’xshatish etaloni tanlagan, ya’ni qahramon – ruhoniy, sham –
masjidniki, qahramon – g’arib, dardmand, sham – jaydari, arzonbaho, qahramon
tuganmas dard bilan adoyi tamom bo’lib bormoqda, sham – yonib tugashning ham
ramziy ifodachisi. Sap-sariq sifati bilan ifodalangan o’xshatish asosidagi belgi
benihoya quyuqlashib kata bir dard shaklini olgan. Masalan: O’tgan yigirmanchi
astda biz uchun ikkita tarihiy voqea ro’y berdi. Biri – inson qadamining Oyga
yetishi, biri – O’zbekistonning Mustaqillikka erishishi. Ikkalasi ham qanchadan-
qancha avlodlarning armoni edi. (O’. Hoshimov).

QO’LLANILGAN ADABIYOT:
1. Mamajonov A. Tekst lingvistikasi. - T.: 1989.
2. Matyoqubova D. Undalmalarning badiiy nutqdagi o’rni. // Nutq madaniyati
va ozbek tilshunosligining dolzarb muammolari. Respub. Ilmiy-amaliy anjumani
mater. Andijon, 2016.
3. Muhamed о va D. Matn va uning turlari / Istiql о l va til. 3-qism. -T о shkent,
2007.
4. Qurbonova M. Yo’ldoshev M. Matn tilshunosligi. –T.: Universitet, 2014.
5. Rasulov I. Murakkab sintaktik butunlik. //O’zbek tili va adabiyoti, 1983, 1-
son.
6. Shah о biddin о va Sh., Is о q о v Z. Matn va uni b о g’l о vchi v о sitalardan biri //
O’zbek tili va adabiyoti, 2004, N6.
7. To’xsonov M. Mikromatn va uning kommunikativ yahlitligi // O’zbek tili
va adabiyoti, 1990, 5 – son.
8. Turniyaz о va Sh. H о zirgi o’zbek tilida matn shakllanishining derivatsi о n
х ususiyatlari. Fil о l.fan.n о mz...dis.-T о shkent, 2010.
9. Turniyoz о v N . Matn lingvistikasi (ma’ruzalar matni). -Samarqand, 2004.
10. www.ziyouz.com kutubxonasi

MATN VA UNING TURLARINI O’RGATISH METODIKASI. semantika, leksikologiya, sintaksis, lug'aviy ma'nolar

Sotib olish