Ro'yxatga olish sanasi 29 Fevral 2024
159 SotishMatn va uning turlarini o’rgatish metodikasi
![MATN VA UNING TURLARI
Matn – nutq ko`rinishi bo`lib, vazifasi jihatidan tugal nutqiy butunlikdir.Har
bir matn murakkab tuzilish va mazmun mundarijasiga ega bo`lib, u og`zaki hamda
yozma ijod namunasi hisoblanadi. Tilshunoslikda matn tilning alohida birligi
(supersintaktik butunlik) va matn tilshunosligi deb atalayotgan sohaning asosiy
ob'ekti sifatida talqin qilinadi.
Matn so`z birikmasi va gapdan farqlanadi, chunki matnning ham o`z
kategoriyasi va qonuniyatlari mavjud. Matn so`zining lug`aviy ma'nosida birikish,
bog`lanish tushunchalarining borligi, shuning uchun matn tarkibi o`zaro qaysidir
bog`lovchilar yordamida birikishni o`rganish “Matn tilshunosligi” sohasining
asosiy muammolaridan biridir.
Tilshunos E.Qilichev “Matnning lingvistik tah`lili” nomli kitobida “Matn –
hamma elementlari o’zaro zich aloqada bo`lgan va avtor nuqtai nazaridan ma'lum
bir maqsadga yo`naltirilgan nominativ-estetik axborotni ifodalovchi murakab
tuzilma» 1 [1]
degan ta'rifni beradi. I.Rasulov esa matnni quyidagicha ta'riflaydi:
“Gapdan katta birlik murakkab sintaktik butunlik bo`lib, u fikran va sintaktik
jihatdan o`zaro bog`liq bo`lgan gaplar birlashmasidan iborat. Unda fikr gapga
nisbatan ancha to`liq bo`ladi”.
Matn hajm va mazmun belgisiga ko`ra ikkiga bo`linadi: 1. Hajm belgisiga
ko`ra matn turlari. 2. Ifoda maqsadi va mazmun belgisiga ko’ra matn turlari.
1. Hajm belgisiga ko`ra matn turlari. Matn gapdan ko`ra yirik hajmli aloqa
vositasi, nutqiy faoliyat mahsuli, muayyan qonuniyatlar asosida shakllangan
yozma nutq ko`rinishidir. Matn hajm belgisiga ko`ra ikkiga ajratiladi. Minimal
matn (mikromatn) va maksimal matn ( makromatn).
Badiiy uslubda minimal matn deyilganda biror mavzuni yoritishga
bag`ishlangan qatralar, xalq donishmandligini ifodalaydigan maqol, matal va
1 [1]
E.Qilichev “Matnning lingvistik tah`lili”](https://docx.uz/documents/4e9497c5-31ad-42bc-b5bf-3b91a0694c60/page_4.png?v=1)
![1.Hikoya mazmunli matnlar (Le texte narratif – narrativ matn). Bunday
matnda muallif yoki asar qahramoni o`zi boshidan o`tkazgan eshitgan, ko’rgan
yoki guvoh bo`lgan biror voqeani hikoya qilib beradi. Xotiralar, esdaliklar, ertak
va rivoyatlarni narrativ matn turiga kiritish mumkin. Hikoya tarzi, asosan, o`tgan
zamon shaklida, birinchi shaxs birlik yoki ko`plikda ifodalanadi.
2. Tasviriy matnlar (Le texte descriptif – deskriptiv matn). Bunday matn
tinglovchiga noma'lum bo`lgan biror kishi, joy, hayvonot va nabotot olamiga
mansub mavjudot yoki qandaydir narsa-buyum hamda voqea-hodisani batafsil
tasvirlab berish maqsadida tuzilgan bo`ladi. Tasviriy matnda ham monologik nutq
ko`rinishi etakchilik qiladi. Partonimik tasvir bunday matnning eng xarakterli
xususiyati hisoblanadi, ya'ni tasvirlanayotgan ob'ektning dastlab, birlamchi
xususiyati tilga olinadi. Keyin unga aloqador xususiyatlar va qismlardan so`z
yuritiladi.
3. Izoh mazmunli matnlar (Le texte argumtntatif-argumentli matn). Bunday
matnda aytilayotgan fikrning ishonarliligini ta'kidlash uchun turli dalil va izohlar
keltiriladi. Asoslash, isbotlash, o`zini oqlashga urinish yoki himoya maqsadida har
xil vajlarni keltirish argumentli matn turining o`ziga xos jihatlaridan hisoblanadi. 2 [2]
4. Didaktik matnlar (Le texte explicatif- eksplikativ matn). Kimgadir pand-
nasihat qilish, uni turli hayotiy voqealar vositasida tarbiyalash yoki aytilganlardan
xulosa chiqarishga o`rgatish istagi asosida tuzilgan matn eksplikativ yoki didaktik
matn deyiladi.Maqsadga erishish uchun maqol, matal, aforizm, turli hayotiy
voqealar, rivoyatlar, masallardan namuna sifatida foydalaniladi.
5. Xabar mazmunli matnlar (Le texte informative - informativ matn). Biror
voqea-hodisa haqida xabar berish maqsadida tuzilgan yoki havola qilingan matng
informativ matn hisoblanadi. Badiiy matnda informativlik o`ziga xos tarzda
bo`ladi. Oddiy xabardan farqlanib, estetik maqsad yuklangan bo`ladi.
2 [2]
Turniyoz о v N . Matn lingvistikasi (ma’ruzalar matni). -Samarqand, 2004.](https://docx.uz/documents/4e9497c5-31ad-42bc-b5bf-3b91a0694c60/page_6.png?v=1)
![II BOB. MATN VA UNI TAHLIL ETISH TAMOYILLARI
2.1.Fonetik tahlil
Badiiymatnnitahlilqilishjarayonidafonetikbirliklarningestetikxususiyatlarigaal
ohidae'tiborqaratmog` lozim.She'riy matnda nutq tovushlarining estetik
imkoniyatlari tez va qulay idrok etiladi. Chunki she'rda o`ziga xos jozibador ohang
bo`ladi. Bu ohangdorlikka tovushlarni uslubiy qo`llash natijasida
erishiladi.She'dariyat, asosan, alliteratsiya (undoshlar takrori), assonans (unlilar
takori), geminatsiya (undoshlarni qavatlash) kabi fonetik usullardan foydalaniladi.
Nasrda unlilarni cho`zish, undoshlarni qavatlash, tovushlarni takrorlash, so`zlarni
noto`g`ri talaffuz qilish, tovush ortttirish yoki tovush tushirish kabi fonetik usullar
yordamida ekspressivlik ta'minlanadi. Tovushlarni uslubiy qo`llash bilan bog`liq
qonuniyatlarni yozuvda “aynan” ifodalash imkoniyati cheklangan. Biroq, talaffuz
va bayon muvofiqligiga fonografik vositalar yordamida erishish mumkin. 3 [3]
Badiiy asarlarda ruhiy holatni yozuvda ifodalash o`ziga xos murakkablikni
yuzaga chiqaradi. Qahramonlar ruhiyatidagi ichki hayajon, xursand bo`lish, xafa
bo`lish, rozilik, taajjub yalinish, hayratlanish, kinoya, piching, kesatiq, olqish
so`roq, ta'kid, qoniqmaslik, norizolik, tilak-istak, qo`llab-quvvatlash kabi holatlarni
aynan berishda yozuvchilar unli yoki undoshlarni birdan ortiq yozish usuli –
fonografik vositalardan foydalaniladilar.
1. Unlilarni birdan ortiq yozish. Bunda unlini cho`zib talaffuz qilinganligi
tushuniladi.Unlini cho`zib talaffuz qilish orqali qahramonning voqelikka
munosabati oydinlashtiriladi.Ilmiy adabiyotlarda mazkur usul orqali belgining
me'yordan kuchsiz yoki ortiq ekanligini ifodalashda foydalanilishi ta'kidlanadi.
Masalan, belgining kuchsizligi: Ortiq jizzaki ko`rinmaslik uchun bos-i-iq tovush
bilan dedi... (P.Q.) Belgining ortiqligi: Uzo-oq yo`l, ahyo-onda bir keladi, qato-or
imoratlar, o`yla-ab tursam, o`g`lim, dunyoni ishi qiziq (A.M.).
3 [3]
Turniyoz о v N . Matn lingvistikasi (ma’ruzalar matni). -Samarqand, 2004.](https://docx.uz/documents/4e9497c5-31ad-42bc-b5bf-3b91a0694c60/page_8.png?v=1)
![Ovoz kuchining pastligi: Ammo shunchalik davru davronlar o`tquzilg`an va
o`tquzilmoqda bo`lg`an bo`lsa bunchalik ochub - ... tis-s-s! Yopig`liq qozon-
yopig`liq... tuya ko`rdingmi – yo`q ... (A.Qod.) Mashina bir-ikki pig`-g`-g` degan
ovoz chiqardi-da, butunlay o`chib qoldi.
So`zlarni noto`g`ri qilish. Og`zaki nutqda turli sabablarga ko`ra ayrim so`zlar,
asosan, o`zlashma so`zlarni buzib talaffuz qilish holati mavjud. Bunday xato
so`zlovchining o`zlashgan so`z imlosini to`g`ri tasavvur qilmasligi, boshqa
millatga mansubligi, paronimlarni farqlamaslik natijasida yuzaga keladi, deb
izohlash mumkin. 4 [4]
Badiiy asarda bu usuldan qahramon nutqini
individuallashtirish hamda ifodani og`zaki – jonli nutqqa yaqinlashtirish
maqsadida ham so`zlar atayin buzib talaffuz qilinadi va o`sha tarzda yoziladi.
Masalan: - Kotibadan, kirsam mumkinmi, deb so`rash kerak.
- Jinni bo`ldingmi, Ne'mat?
- Men sizga Ne'mat emasman, o`rtoq Babbaev bo`laman, o`rtoq Xajjayip.
(S.A.)
- Xo`p, bo`pti. Uning oti Zulfiqor, fomilasi... – aytaveraymi, deb unga qaradi.
(S.A.)
Alliteratsiya grekcha so`z bo`lib, nutqda tovushlarning mos kelishidir. U
takrorning bir ko`rinishi bo`lib, badiiy nutqni yanada ohangli, ifodali bayon etish
uchun qo`llanadiyu U ko`pincha she'riy asarlarda uchrab, o`zaro qofiyalash,
ohangdosh, bir xil so`zlarning yoki bir xildagi tovush va qo`shimchalarning takrori
asosida vujudga keladi. Mumtoz adabiyotda alliteratsiya“tavzi' san'ati” deb ham
yuritiladi.
Bo`z to`rg`ay, bo`zlashaylik.
Turumtoy, so`zlashaylik.
4 [4]
Turniyoz о v N . Matn lingvistikasi (ma’ruzalar matni). -Samarqand, 2004.](https://docx.uz/documents/4e9497c5-31ad-42bc-b5bf-3b91a0694c60/page_10.png?v=1)
![Agar so’z – bu til birligi bo’lsa, u holda matn – kommunikatsiya (aloqa,fikr
almashinuvi) birligidir 5 [5]
.So’zlar muayyan ma’noga, matnlar esa muayyan
mazmunga ega. O’quvchi so’z ma’nolarini bila turib, ularni kontekstdan anglab
oladi, tushunib yetadi ya’ni tasavvurida muayyan mazmunlar hosil qiladi. Ma’no
va mazmunlarni anglash – matnni tushunish demakdir. 1
Yozuvchining so`z qo`llash mahoratini baholash uchun, avvalo, so`z va uning
ma'nosi, bu ma'noning tuzilishini aniq tasavvur etish lozim. So`zning qo`llanishi
bilan bog`liq holda yuzaga chiqadigan qo`shimcha ma'no nozikliklari turli tasvir
usullari va vositalari orqali reallashishi mumkin. Ammo bunday qo`shimcha ma'no
nozikliklari ko`pincha so`z ma'nosining o`zida imkoniyat tarzida mavjud bo`ladi,
ular so`zning ma'no qurilishida ilgaridan qayd etilgan bo`ladi.
Tildagi nominativ birliklarning ma'no tuzilishini o`rganishda tilshunoslikda
semantikaning konnotativ jihati tushunchasiga alohida e'tibor beriladi. V.N.Teliya
ta'rificha, konnotatatsiya-til birliklari semantikasiga uzual va akkazional ravishda
kiradigan, nutq sebyektining borliqni jumlada ifodalashda uning ayni shu borliqqa
bo`lgan hissiy-baholash va stilistik munosabatini ifodalaydigan hamda shu
axborotga ko`ra ekspressiv qimmat kasb etadigan mazmuniy mohiyatdir.
Til mohiyati, ichki qurilishi jihatdan denotativ (atash, nomlash, nominativ) va
konnotativ (emotsional-ekspressiv) ma'no bildirib shu asosda informatsiya (aloqa)
vazifasini bajara oladigan vosita ekanligi uning ichki dualizmi, bir tomondan,
obyektiv borliqni aks ettiruvchi tafakkurning shakli; ikkinchi tomondan, har bir
elementning mohiyati shu elementning boshqa elementlar bilan bo`lgan ichki
munosabatidan kelib chiqadigan mustaqil tizim ekanligi bilan chambarchas
bog`liq. Agar tilning atash vazifasi uning tafakkur shakli, tushunchalarni qolipga
soluvchi bir vosita ekanligi bilan bog`liq bo`lsa, uning ekspressiv vazifasi tilning
mustaqil sistema ekanligi, elementlarning mohiyati ularning ichki munosabatlari
asosida ochilishi mumkinligi bilan bog`liq.
5 [5]
Turniyoz о v N . Matn lingvistikasi (ma’ruzalar matni). -Samarqand, 2004.](https://docx.uz/documents/4e9497c5-31ad-42bc-b5bf-3b91a0694c60/page_12.png?v=1)
![So`z semantikasida denonativ ma'no bilan birga konnotativ ma'no ham
mavjud. Konnotativ ma'no so`z semantikasidan denotativ ma'no ajralgandan keyin
hosil bo`lgan ayirmaga teng: KqS-D.
O.S.Axmanovaning ta'kidlashicha, so`z semantikasida 2 xil konnotatsiya
mavjud: ingerent konnotatsiya-so`z matndan tashqari holatida unga xos bo`lgan
konnotativ ma'no va adgerent konnotatsiya-so`zda ma'lum kontekstda paydo
bo`ladigan konnotativ ma'no. 6 [6]
Nutqdan tashqarida, ma'lum bir matnsiz ham so`zning semantik tarkibiga
kiruvchi va paradigmatik munosabatlar bilan belgilanadigan konnotativ ma'no
ottenkalari sifatida quyidagilarni ko`rsatish mumkin:
1)so`zlovshining ijobiy-neytral-salbiy munosabati ifodalanadigan so`zlardagni
ma'no attenkalari: chehra-yuz-bashara;
2)munosabat darajasi, miqdoriga ko`ra farqlanadigan attenkalar: chiroyli-
go`zal-suluv;
3)so`zning qo`llanish doirasiga ko`ra: ajab-ajib, do`ppi-kallapo`sh.
Adgerent konnotativ ma'no til elementining sintagmatik munosabatini
o`zgartirish asosida hosil bo`ladi. (birikish potentsialini). Neytral konnotativ
ma'noli so`zlar kontekst ta'sirida u yoki bu konnotativ ma'nolarga ega bo`lishi
mumkin. Jumladan, ko`chma ma'no so`z semantik strukturasini buzish, undagi
biror semani tushirish, ikkinchi semaning bo`rttirilishi asosida va hok. M-n,
«po`lat» so`zining denototiv ma'nosi metall qotishmasining bir turi ekanligi». Har
bir predmet o`zining ma'lum belgilari bilan xarakterlangani kabi «po`lat» bizning
ongimizda «mustahkamlik», «qattiqlik belgilari bilan xarakterlanadi. Bu «po`lat»
so`zining ichki konnotativ ma'nosini mana shu «qattiqlik», «mustahkamlik»
konnotativ semalarni «metall qotishmasi» semasidan ajratib boshqa bir predmetga
nisbatan berilsa, kuchli konnotativ ko`chma ma'no hosil bo’ladi: po`lat
6 [6][6]
Turniyoz о v N . Matn lingvistikasi (ma’ruzalar matni). -Samarqand, 2004.](https://docx.uz/documents/4e9497c5-31ad-42bc-b5bf-3b91a0694c60/page_13.png?v=1)
![iroda.Yuqoridagi «po`lat iroda» birikmasida «po`lat» so`zining tildagi sintagmatik
munosabati buzilgan. Til bosqichida birikuv yo`li bilan metall nomlarini
ifodalovchi otlar faqat shu metalldan yasalishi mumkin bo`lgan predmetlar nomini
anglatuvchi otlar bilan birika oladi: po`lat pichoq, po`lat sandiq kabi. «Po`lat
iroda» birikmasida esa bu so`z abstrakt tushunchani ifodalovchi so`z bilan
birikkan.
XX asrning so’nggi choragida ma’no ko’chishining usullaridan biri bo’lgan
bu hodisaning inson kognitiv faoliyatiga ham xos ekanligi haqidagi qarashlar ilgari
surila boshladi. Matn semantikasida mavjud bo’lgan kognitiv metaforalarni
ularning til sathiga ko’ra tasnifi asosida tahlil qilish lozim. 2
Ya’ni: a) so’z
shaklidagi metaforalar; b) so’z birikmasi shaklidagi metaforalar; s) gap shaklidagi
metaforalar; d) mikromatn shaklidagi metaforalar.
So’z shaklidagi metaforalarning xususiyatlari tilshunosligimizda yetarli
darajada o;rganilgan deyish mumkin. Ularning psixologik va kognitiv jihatlari o’z
tadqiqini kutmoqda. So’z birikmasi shaklidagi metaforalar 7 [7]
Ma'lumki, til elementlarining mohiyati bu elementlarning nafaqat
paradigmatik, shuningdek, sintagmatik munosabatlari, ya'ni qanday elementlarga
matn tarkibida nisbatan kam qo’llansa-da, uning semantik tuzilishida muhim o’rin
tutadi. So’z birikmasi shaklidagi metaforalar matn referentlari va lisoniy belgi
o’rtasida mazmuniy shartlanganlik vaziyatini yuzaga keltiradi: Shohlar bilan
bizning oramizda chuqur jarlar bor.Men bu jarga bir marta qulab, o’lishimga sal
qoldi ( P.Qodirov “ Humoyun va Akbar ); Adhamxonga mening qilcha ham
kudratim yo’q. Faqat uning o’zi amalparastlik ko’chasidan chiqmog’i kerak. Bu
ko’cha ne-ne odamlarni adashtirib, mahv qilib yuborganini o’zingiz bilursiz ( P.
Qodirov “ Humoyun va Akbar) Bunda matn boshlanmasida ko’chma ma’noda
qo’llangan so’z birikmasi matnning keyingi jumlalari semantikasiga ham o’z
tasirini o’tkazadi, ya’ni semantik mazmunni matn bo’ylab yoyilishini, obrazli
ifodani bir maromda saqlanib turishini ta’minlashga xizmat qiladi.
7 [7]
Turniyoz о v N . Matn lingvistikasi (ma’ruzalar matni). -Samarqand, 2004.](https://docx.uz/documents/4e9497c5-31ad-42bc-b5bf-3b91a0694c60/page_14.png?v=1)
![Badiiy matnning morfologik xususiyatlari haqida gap ketganda , morfologik
birliklarning ishlatilishi bilan bog ` liq holatlar nazarda tutiladi . Morfologik
birliklarning estetik vazifasi deyilganda mahsus so ` z shakllari vositasida ,
shuningdek , ma ' lum bir grammatik ma ' no va funktsiyaga ega bo ` lgan so ` z
shakllarini mahsus qo ` llash orqali ekspressivlik – emotsionallik ifodalanishi
tushiniladi . 8 [8]
Ekspressivlik ijobiy va salbiy ma'no ottenkasiga ega bo`lgan so`zlarda aniq
ko`rinib turadi. Badiiy matn lisoniy tahlil qilinganda ana shunday birliklarni
ajratish, qaysi turkumga oidligi, kimning nutqida, nima maqsadda qo`llanilganligi,
kimga nisbatan, qanday vaziyatda ishlatilganligi e'tiborga olinishi zarur.
Odatda, erkalash, suyish, hurmat, ulug`lash kabi ma'nolar ijobiy, jirkanish,
mensimaslik, kibr, masxara, nafrat, g`azab, kinoya kabi munosabatlarni bildiruvchi
so`zlar salbiy ma'no ottenkasiga ega bo`lgan so`zlar kiradi. Tahlil jarayonida
matnda qo`llanilgan barcha morfologik birliklar emas, estetik maqsad aniq ko`rinib
turgan, yozuvchining badiiy niyati ifodalangan morfologik o`zgachaliklar haqida
so`z yuritiladi. Masalan: takror, morfologik parallelizm.
Atoqli otlar: G`oyibnazar Pinxonov, Oldi Sottiev, Tijoratxon, Dehqonqul.
Badiiy matnning ta'sirchanligini ta'minlashda sintaktik usuldan keng
foydalaniladi.
Badiiy adabiyotda ifodali nutq vositasi sifatida muhim rol o`ynaydigan,
mazmunan stabillashgan nutq oborotlari sintaktik-stilistik figuralar deyiladi.
Sintaktik figuralar nutq ta'sirchanligini oshirish, tasviriylikni kuchaytirishga
yordam beruvchi maxsus sintaktik qurilish, nutq ko`rinishlaridir. Troplar so`zlar
bilan ish ko`rsa, figuralar gap tuzilishi va gapdan anglashilgan umumiy ma'noga
asoslanadi.
8 [8]
Turniyoz о v N . Matn lingvistikasi (ma’ruzalar matni). -Samarqand, 2004.](https://docx.uz/documents/4e9497c5-31ad-42bc-b5bf-3b91a0694c60/page_18.png?v=1)
![Figuralar nutqni ohangdor, ta'sirchan va jozibador qilishi va shu yo`l bilan
tinglovchi tomonidan osonlik bilan qabul qilinishida muhim uslubiy vositadir.
Shuning uchun ham ularni ma'lum darajada nutq muzikasi deyish mumkin.
Matnni sintaktik jihatdan tahlil etishda sohaga oid barcha adabiyotlarda
quyidagi uslubiy vositalarga e’tibor berish qayd etiladi: 3
1.Sintaktik parallelizm. 2.
Emotsional gaplar. 3. Ritorik so’roq gap. 4. Inversiya. 5. Ellipsis. 6. Sukut. 7.
Gradatsiya. 8.Antiteza. 9. Farqlash.10. O’xshatish.
Badiiy matnda sintaktik jihatdan bir xil shakllangan gaplar ko’p qo’llaniladi.
Tilshunoslikda bunday atamalar parellelizm (yun. parallelos-yonma-yon boruvchi)
atamasi ostida o’rganiladi.
Parallelizm – ikki hodisani yonma-yon qo`yib tasvirlash orqali ularni bir-
biriga qiyoslash usuli bo`lib, undan tasvir etilayotgan ob'ektga tinglovchini
diqqatini qayta tortish maqsadida foydalaniladi. Parallelizmning asosiy vazifasi
fikrga izoh berish, unga tinglovchini to`la ishontira olishdan iborat. 9 [9]
Parallelizm usuli his-hayajon, ko`tarinki ruh bilan aytilgan nutq ko`rinishlari
uchun xarakterli bo`lib, tinglovchida turli emotsiyalarni uyg`otuvchi ifoda shakli
hisoblanadi. Parallelizm natijasida davomiylik, ko`tarinkilik, qat'iylik kabi
ifodalanishiga erishiladi.Ular til uslubiy vositalarining boyish manbalaridan biri
bo’lib, poetik nutqda ko’p qo’llanadigan, eng mahsuldor va ta’sirchan sintaktik
birlik hisoblanadi. Bir xil shakllangan gaplar badiiy nutq ta’sirchanligini oshirish
bilan birga ma’noni kuchaytirishga va fikrningbatafsil – atroflicha ifodalanishiga,
tasvir obyekti bilan bog’liq malumotlar fondining kengayib borishiga xizmat
qiladi.
Quyidagi vazifalarni bajaradi:
1.Nutqninggo`zal va jozibador bo`lishini ta'minlaydi. Tinglovchining diqqati
asosiy ob'ektga jalb etiladi, u orqali fikr tez anglashiladi.
9 [9]
Turniyoz о v N . Matn lingvistikasi (ma’ruzalar matni). -Samarqand, 2004.](https://docx.uz/documents/4e9497c5-31ad-42bc-b5bf-3b91a0694c60/page_19.png?v=1)
![2.U orqali fikrni lo`nda, aniq, o`tkir, jonli va kuchli ifodalash imkoniyati
tug`iladi.
3.Parallelizm vositasida fikrning tub mohiyati ochib beriladi, fikr
predmetining asosiy sifatlari yoritiladi.
4.Mantiqiy jihatdan ajratib ko`rsatish orqali fikr ob'ekti haqida keng ma'lumot
beradi.
Umr degan bir keladi, yoshlik ham bir keladi.
Emotsional gaplar. So’zlovchining o’ta xursandlik yoki o’ta xafalik
holatlarini yoki qahramonning his-hayajonini,voqea-hodisaga emotsional
munosabatini ifodalovchi gaplar emotsional gaplar hisoblanadi.Emotsional gaplar
tarkibida maxsus ijobiy va salbiy bo’yoqdor so’zlar ( chehra, o’ktam, tabassum ,
turq,qo’pol, tirjaymoq kabi ) mavjud bo’ladi. O’sha so’zlar orqali qahramon
ruhiyatida kechayotgan sevinch, qo’rquv, g’azab kabi psixologik jarayonlarni
hamda yozuvchining tasvir obyektiga nisbatan subyektiv munosabatini bilib
olamiz. Emotsional gaplar tarkibida ijobiy yoki salbiy bo’yoqdor so’z va
iboralar,his-tuyg’u ifodalovchi undovlar ( oh, voy, eh attang, voy sho’rim, bay-
bay-bay kabi), munosabat ifodalovchi undalmalar qatnashadi va ular nutqning
ekspressivligini ta’minlashga xizmat qiladi. 10 [10]
Inversiya- gap bo`laklarining o`rin almashinishi yoki gap bo`laklarining joylashish
tartibini ma'lum maqsad bilan o`zgarishi hodisasiga aytiladi. Inversiya og`zaki
nutqqa xos xususiyat. Badiiy asarda qahramonlar nutqini jonli nutqqa
yaqinlashtirish, qahramon nutqini individuallashtirish uchun inversiyadan
foydalaniladi. She'riyatda ifodalilik ohangdorlik, ta'sirdorlikni oshirishga xizmat
qiladi. Masaln:
Bozprga o’xshaydi asli bu dunyo,
10 [10]
Turniyoz о v N . Matn lingvistikasi (ma’ruzalar matni). -Samarqand, 2004.](https://docx.uz/documents/4e9497c5-31ad-42bc-b5bf-3b91a0694c60/page_20.png?v=1)
MATN VA UNING TURLARINI O’RGATISH METODIKASI. semantika, leksikologiya, sintaksis, lug'aviy ma'nolar