Mavarounnahrda Qoraxoniylar davlati ijtimoiy iqtisodiy ahvoli

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI 
O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
TARIX YO‘NALISHI
O‘ZBEKISTON TARIXI FANIDAN
KURS ISH
MAVZU: Mavarounnahrda Qoraxoniylar davlati ijtimoiy iqtisodiy ahvoli
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________
Toshkent 2024
1 Mundarija
Kirish…………………………………………………………………………….2-7
I   –   BOB.   Mavarounnahrda   Qoraxoniylar   davlatining   tashkil   topishi   va
mahalliy hokimiyat boshqaruvi.
1.1   Mavarounnahrda   Qoraxoniylar   davlatining   tashkil   topishi………...………..8-
20
1.2   Qorahoniylar   davlatining   markaziy   boshqaruv   tuzumi   ….………………...21-
27
II – BOB.   Qoraxoniylar davlatida ijtimoiy – iqtisodiy hayot.
2.1   Qorahoniylar   davlatining   itimoiy   –   madaniy   hayotning   shakillanishi…...... 28 -
33
2.2   Qoraxoniylar   davlatida   ta’lim   faoliyati……...…………………………... ... 3 4 -
37
III.   Xulosa…………………………………………………………………….. 38 -
39
IV.   Foydalanilgan   adabiyotlar………………………………………………. 4 0-
41
2 Kirish
Kurs ishi mavzusining asoslanishi va mavzuning dolzarbligi.  Mustaqillik
tufayli   о ’zbek   xalqining   k о ’p   asrlik   boy   tarixiy,   ilmiy,   madaniy   va   ma‘naviy
merosini  о ’rganish, undan xalqning bebaho mulki sifatida foydalanishga keng y о ’l
ochildi. Ma‘naviy boyliklar, qadriyatlar, davlat, millat, shaxsning bebaho xazinasi
va   taraqqiyot   manbai   hisoblanadi.   Aynan   ushbu   ma‘naviy   va   mafkuraviy   asosni
mustahkamlash hamda rivojlanishda tarix fani alohida ahamiyatga egadir. Birinchi
Prezidentimiz   I.A.Karimovning   bir   guruh   tarixchilar   bilan   uchrashuvida   Vatan
tarixini  har  tomonlama chuqur  ilmiy asos  va manbalarga tayangan holda yaratish
vazifasi   qo’yildi.   Bu   uchrashuv   va   O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar
Mahkamasining “O’zRFA Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to’g’risida”gi
1998   yil   27   iyul   qarorida   tarix   fani   oldiga   o’zbek   xalqi   va   davlatchiligi   tarixini
hamda   davlatchilikning   barcha   bosqichlarida   O’zbekiston   hududida   kechgan
siyosiy,   ijtimoiy-iqtisodiy   va   madaniy   jarayonlarni   o’rganish   dolzarb   vazifa   etib
belgilandi 1
.
Inson ma’naviyatida tarix ilmining axamiyati beqiyosdir. “Albatta har qaysi
xalq yoki millatning ma’naviyatini uning tarixi, o’ziga xos urf- odat va an’analari,
xayotiy   qadriyatlaridan   ayri   xolda   tasavvur   etib   bo’lmaydi”.   Yuqorida
keltirilganidek,   bugungi   kunda   O’zbekistan   davlatchilik   tarixi   va   uning   muhim
taraqqiyot   bosqichlari   nihoyatda   dolzarb   mavzulardan   biri   xisoblanadi.
O’zbekiston   Respublikasi   prezidenti   Shavkat   Mirziyoyev   tariximiz   haqida
quyidagilarni   aytadi   -   “Hamma   o z   tarixini   ulug laydi.   Lekin   bizningʻ ʻ
mamlakatimizdagidek   boy   tarix,   bobolarimizdek   buyuk   allomalar   hech   qayerda
yo q.   Bu   merosni   chuqur   o rganishimiz,   xalqimizga,   dunyoga   yetkaza   bilishimiz	
ʻ ʻ
kerak.   Bu   markazga   kelgan   odam   tariximiz   haqida   to la   tasavvurga   ega   bo lishi,	
ʻ ʻ
1
 Каримов. И - «Тарихий хотирасиз - келажак йуқ» Тошкент., “Шарқ”, 1998. 14-б
3 katta ma naviyat olib ketishi zarur”ʼ 1
.
IX -XII asrlarda Markaziy Osiyoda r о ’y bergan murakkab
tarixiy   jarayonlar   О ’zbekiston   tarixi   taraqqiyotida   ham   о ’ziga   xos   о ’rinni
egallagan. 999-yili  qoraxoniylar yana Buxoroni  ishg ol etib, amir  Abdul Malik II	
ʻ
va   podshoh   oilasini   asirga   oladilar.   Bu   hol   Movarounnahrda   hokimiyat
qoraxoniylar   foydasiga   uzil-kesil   hal   bo lishiga   olib   keladi.   Qoraxoniylar   davlati	
ʻ
Koshg ardan   Amudaryogacha   cho zilgan   Sharqiy   Turkiston,   Yettisuv,   Shosh,	
ʻ ʻ
Farg ona   va   qadimgi   So g d   yerlarini   o z   ichiga   olgan.   1005-yilgacha	
ʻ ʻ ʻ ʻ
somoniylarning   so nggi   vakili   al-Muntasir   qoraxoniylar   bilan   muvaffaqiyatli	
ʻ
kurashgan,   biroq   raqibning   ko psonli   qo shini   pirovard   g alabani   ta minlagan.	
ʻ ʻ ʻ ʼ
Bog dod   halifi   fatvosi   bilan   elikxon   Nasr   ibn   Ali   Movarounnahrda   o z	
ʻ ʻ
hukmronligini   o rnatdi.   Movarounnahrni   zabt   etgach   qoraxoniylar   dehqonlar	
ʻ
tabaqasini   yakson   etdilar   va   ularning   yerlari   va   suvlarini   davlat   tasarrufiga
topshirganlar. Elikxon Nasr 1012-yili vafot etgach, uning davlatiga ukasi Ali Tegin
vorislik qiladi.  Qoraxoniylar Amudaryo vodiysi
yerlari  uchun  g aznaviylar   davlatiga  qarshi  muntazam   urushlar  olib  borishadi,  XI
ʻ
asr   oxirida   esa   saljuqlarning   kuchaygan   davlatiga   tobe   bo lib   qolishadi.   Mazkur	
ʻ
davlat  chegarasida  islom  dini  keng yoyilgan. Qoraxoniylar  o z davlat  chegarasini	
ʻ
somoniylar   sulolasiga   tegishli   hududlar   hisobiga   kengaytirish   siyosatini   olib
borishgan.   Somoniylar   hokimiyati   bu   vaqtga   kelib,   chuqur   siyosiy,   ijtimoiy-
iqtisodiy   inqirozga   yuz   tutib   zaiflashib   qolgan   edi.   Ana   shunday   vaziyatda
qoraxoniylar   somoniylar   poytaxti   Buxoroni   deyarli   qarshiliksiz   ishg ol   etishadi.	
ʻ
Biroq,   Hasan   Bug roxon   betobligi   tufayli   Buxoroda   uzoq   turmay,   Qashqarga	
ʻ
qaytishda yo lda vafot etadi. 	
ʻ
Qoraxoniylar   davlatchilik   tizimi   o zidan   oldin   o tgan   Turk   xoqonligi,	
ʻ ʻ
Turkash   davlati   kabi   turkiy   davlatlarning   davlatchilik   tajribasi   va   an analariga	
ʼ
asoslangan.   Qoraxoniylar   sulolasi   davlat   boshqaruvida   bu   tajribalardan   unumli
foydalanib,   o z   navbatida,   uni   rivojlantirib,   yangi   taraqqiyot   bosqichiga   olib	
ʻ
1
  Mirziyoev   Sh.M.   Erkin   va   farovon   demokratik   O‘zbekiston   davlatini   birgalikda   barpo   etamiz.   -Toshkent.:
O‘zbekiston, 2016.  13- b
4 chiqqan.   Qoraxoniylar   davlati   dastlab   tashkil   topgan   vaqtda   (IX-asr   o rtasi)ʻ
ma muriy-boshqaruv tizimi, qabilalarning o zaro ittifoqi negiziga asoslangan edi. 	
ʼ ʻ
Mana shu o’ziga xos bo’lgan davlat boshqaruv tizmini o’rganish bizga o’sha
davr   tarixining   ko’p   sirlarini   ochib   beradi.   Hamda   milliy   davlatchiligimizning
qanday shakllanganligini kuzatish imkoni beradi.
Tadqiqotning   mavzusining   obyekti.   Ushbu   kurs   ishining   ob’ekti
Qoraxoniylar   davlati   tashkil   topishi   va   uning   Ijtimoiy   –   iqtisodiy   hayoti
hisoblanadi. Tadqiqotning   mavzusining   predmeti.   Kurs   ishining   predmeti
Qoraxoniylar   davlati   itjimoiy   –   madaniy   hayotini   o’ziga   xos   xususiyatlari
hisoblanadi.  Tadqiqotning   usullari:   tarixiylik,   tizimlashtirish,
qiyosiy,   muammoviy-xronologik   hamda   fanlararo   yondashuv   kabi   ilmiy   tadqiqot
usullari hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi.
Tadqiqotning   ilmiy   yangiligi   quyidagilardan   iborat:   XI
asrda Mavarounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi va uning ijtimoiy –
iqtisodiy   hayotini   ilmiy   tadqiqotlar   asosida   o’rganilib   ushbu   kurs   ishimizda
yoritildi. Tadqiqotning   maqsadi   Kurs   ishining   maqsadi   yurtimiz
davlatchiligida Qoraxoniylar sulolasini o’rganish hisobllanadi. 
Tadqiqotning   vazifasi   Ayniqsa   Qoraxoniylar   paytidagi   davlat   boshqaruv
tizmini   o’rganish,   uning   ijtimoiy-iqtisodiy   hayoti   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.
Yuqoridagi   maqsadlardan   kelib   chiqib   quyidagilarni   kurs   ishining   vazifalari
sifatida belgilab olindi.
- Qoraxoniylar davlatining tashkil topishini nazariy jihatdan o’rganish va 
tahlil qilish.
- Qoraxoniylar davlatining ijtimoiy tuzumini nazariy jihatdan o’rganish va 
tahlil qilish.
- Qoraxoniylar   davlatida  markaziy   va   mahalliy  hokimiyat   hamda   boshqaruv
Qoraxoniylar davlati boshqaruvida unvonlarning o’rnini o’rganish va tahlil
qilish.
5 Tadqiqot   mavzusi   bo‘yicha   adabiyotlar   sharhi   (tahlili).   Mazkur   mavzu
bo’yicha   yaratilgan   manba   va   adabiyotlarni   quyidagi   guruhlarga   bo’lib
o’rganish maqsadga muvofiqdir:
1. XX asr 20-yillarigacha olib borilgan tadqiqotlar.
2. Sovet hukmronligi davrida olib borilgan tadqiqotlar.
3. Mustaqillik   yillarida   olib   borilgan   hamda   davom   ettirilayotgan   izlanishlar,
tadqiqotlar va chop etilgan adabiyotlar.
Birinchn guruh -   XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida ushbu
davlat   tarixiga   V.V.   Grigoryev,   H.   Vamberi,   V.V.   Radlov 1
  kabi   juda   k o’p
tadqiqotchilar   katta   qiziqish   bilan   qarab,   uni   ilmiy   jihatdan   o’rganishga   o’z
xissalarini   qo’shishgan.   Jumladan   H.   Vamberi   o’z   asarida   bir   qancha   arab-fors
tildagi   manbalardan   foydalangan   holda   Qoraxoniylarning   Buxoro   shahrini   zabt
etishi,   ularning   qo’shni   davlatlar   ya’ni,   g’aznaviylar   va   saljuqiylar   bilan   o’zaro
munosabatlariga oid siyosiy jarayonlar haqidagi ma’lumotlarni qayd etgan.  
B.   Dorn   qoraxoniylar   davri   numizmatikasiga   doyr   tadqiqot   olib   borgan
dastlabki   olimlardan   hisoblanadi 2
.   Uning   tadqiqoti   qoraxoniylar   davrida   zarb
etilgan turli tanga pullarning tahliliga bag’ishlangan. Olimning mazkur tadqiqotlari
qoraxoniylar   davri   numizmatikasining   keyingi   rivojida   katta   ro’l   o’ynadi.   V.V.
Radlovning turkiy xalqlarning tili, adabiyoti va etnik tarixiga bag’ishlashgan ilmiy
tadqiqot asarlari ham qoraxoniylar davrining tarixi ni o’rganishda katta ahamiyatga
ega, Ammo tadqiqotchining ayrim fikrlariga qo’shilib bo’lmaydi. Jumladan, uning
fikricha qoraxoniylar davlatini uyg’urlar tashkil etgan. Ushbu davlatni boshqargan
sulola vakillari ham uyg’urlar orasidan chiqqan.
Ikkinchi   guruhga   oid   tadqiqot   asarlarida   Qoraxoniydar   davlat   tarixini
ilmiylik   asosida   chuqur   o’rganishga   kirishilgan.   Bu   o’rinda   albatta,   V.V.
Bartoldning   xizmatlarini   ham   eslab   o’tish   joizdir.   V.V.   Bartold   Sharq   xalqlari
tarixi,   geografiyasi,   madaniyati   va   etnografiyasiga   oid   jami   685   ta   asarni   nashr
1
  Григорьев  B . B .  Караханиды в Мавераннахре по Тарихи Мунаджимбаши в османском тексте // ТВОРАО. - СПб., 
1874. Ч. XVIII.-С. 189 .  Вамбери Г. История Бохары или Трансоксании с древнейших времен до настоящего. Т.1. - 
СПб.. 1873. - С. 226.   Раддов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. Т.1. 4.2. - СПб., 1893. - С.66.
2
  Dorn  В .  bber die  Mtnzen der f leke öder ehemaligen Chane  von Turkestan  //  Melangens  Asiatiques.  - Berlin, 1881.
T. VIII. -P. 703.
6 etgan  bo’lsa,  shulardan   320  tasi  O’rta  Osiyo   tarixiga   bag’ishlangan.   Bu  asarlarda
ushbu   hududda   yashagan   turkiy   xalqlarning   tarixiga   oid   muhim   masalalar
yoritilgan.   Jumladan,   uning   asarlarida   qoraxoniydar   sulolasi,   davlatning   tashkil
topishi,   uning   siyosiy   tarixi,   davlat   tarkibidagi   qabilalarning   etnik   asosi,   ularning
kelib chiqishiga doyr bir qancha fikrlar manbalar asosida keltirilgan 1
. 
Shu   bilan   birga   uning   asarlarida   ba’zi   bir   noaniq   fikrlar   ham
qayd   etilgan.   Masalan,   olim   bir   joyda   Qoraxoniylar   davlatini   tashkil   topishida
qarluqlar   xissasi   katta   bo’lganligini   qayd   etgan   xolda,   ikkinchi   joyda   davlatning
asoschilari   uyg’urlar   yoki   yag’molar   edi,   deb   ta’kidlaydi.   Undan   tashqari
davlatning tashkil  topgan sanasini  940 yillar  deb belgilagan. Bu  belgilangan sana
esa un dan keyingi ko’pgina tadqiqotchilarning asarlarida qat’iy muxrlanib qolgan.
L.N.   Gumilevning   “Qadimgi   turklar”   nomli   yirik   asarida   Turkiy   xoqonlikning
tashkil   topishi,   rivoji,   uning   ijtimoiy-iqtisodiy   hayoti,   davlat   boshqaruv   tizimi
hamda   o’ziga   xos   madaniyati   haqida   juda   qimmatli   ma’lumotlar   keltirilgan.
Shuningdek, asarda Turkiy xoqonligi tarixini Xitoy, Eron, Old Osiyo va Yevropa
tarixi   bilan   bog’lab   o’rganib,   ularni   o’zaro   bog’liqlikda   kechgan   munosabatlari
izchil   bayon   etilgan.   Bundan   tashqari   Turkiy   xoqonligi   inqirozga   uchraganidan
so’ng uning hududlarida yuzaga kelgan Turkash va Uyg’ur xoqonliklari, ularning
etnik tarkibi, qabilalarni o’zaro munosabatlari xususida ham ma’lumotlar mavjud. 
L.N.   Gumilevning   bu   ma’lumotlari   bizga
qoraxoniylar   davlatini   boshlang’ich   davrini   (VIII   asrning   ikkinchi   yarmi),   ya’ni
davlat qanday, qaysi sharoitda va vaziyatda yuzaga kelganligini tadqiq etishimizga
imkon   beradi.   Chunki   Qoraxoniylar   davlatini   yuzaga   kelishi   Turkiy   xoqonligi
o’rnida tashkil topgan Turkash davlati va uning inqirozi bilan bevosita bog’liqdir.
Umuman   olganda,   L.N.   Gumilev   asarlari   bizga   ilk   o’rta   asrlarda   O’rta   Osiyo
hududidagi   siyosiy   va   etnik   jarayonlarning   qay   tarzda   kechganligini   anglab
olishimizga yordam beradi. Qirg’izistonlik tarixchi olim O.K. Qorayev ko’p yillar
1
  Бартольд   В.В.   Туркестан   в   эпоху   монгольского   нашествия.   Соч.   T.   I.   -   М,:   Изд.   Вост,   лит.,   1963.   -   С.   760.
Гумилев Л.Н. Дадимги турклар / Таржима, кириш суз муаллифлари ва нашрга тайёрловчилар. Б. Урда- бекли,, А.
Айритомий. - Тошкент: Фан, 2007. - Б. 459 .   ораев О.К. История Караханидского каганата. - Фрунзе: Или,1983.С.
301
7 davomida Qoraxoniylar davlati tarixi yuzasidan tadqiqot ishlari olib borgan. Uning
bu boradagi asosiy ishlari «Qoraxoniylar xoqonligi tarixi» nomli asarida o’z aksini
topgan.  Asarda   Qoraxoniylar   davlatining   tashkil   topishi,
Qoraxoniylarning   Movarounnahrni   egallashi,   ichki   va   tashqi   siyosati   manbalar
asosida   chuqur   tahlil   etilgan.   Shuningdek   asarda   davlatning   boshqaruv   tizimi,
ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari, madaniy hayoti va boshqa masalalarga ham katta
e’tibor berilgan.   Uchinchi   guruh.   Mustaqillik   yillarida   vatanimiz   tarixini
xolis   va   yangicha   yo’sinda   o’rganish   imkoniyati   tug’ildi.   Jumladan,   qoraxoniylar
dav ri   tarixini   yoritishda   uni   davlatchiligimiz   taraqqiyotining   o’ziga   xos   bosqichi
sifatida   tadqiq   etish   imkoniyati   tug’ildi.   Bu   davrga   oid   eng   muhim   tadqiqot
ishlaridan biri bu - K.SH. Shoniyozovning asarlaridir. Darhaqiqat, akademik K.SH.
Shoniyozov Qoraxoniylar davlatchilik tarixini o’rganishda yangi jarayonni boshlab
berdi.   Olim   o’zining   tadqiqot   ishlarida   Qoraxoniylar   davlatchilik   tarixiga   oid   bir
qator masalalarni o’rganib, ularning yechimini topishga harakat qilgan. Bu o’rinda
tadqiqotchi   Qoraxoniylar   davlatini   yuzaga   kelishida   qarluq   qabilasining   xissasi
yuksak darajada bo’lganligini ta’kidlab, davlat tarkibidagi qabilalar, ularning kelib
chiqishi,   etnik   tarkibi,   davlat   hayotidagi   o’rni   va   qabilalarning   o’zaro
munosabatlari hususida ham keng ma’lumot bergan. 
F.B.   Boboyorovning ilmiy ishlari asosan Turkiy xoqonligi davri bilan
bog’liq   bo’lsada,   uning   asarlari   bizga   O’rta   Osiyoda   qoraxoniylar   davrigacha
bo’lgan   vaqtda   kechgan   ijtimoiy-siyosiy   voqea-xodisalarni   anglab   olishimizga   va
qoraxoniylar   davlatining   qanday   sharoitda   yuzaga   kelganligini   oydinlashtirishga
yordam beradi 1
.
Kurs   ishining   tuzilishi.   Ushbu   kurs   ishi   kirish,   2   ta   bob,   4   ta   paragraff,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismidan tashkil topgan.
1
  ониёзсв   К.Ш.   Карлук   давлати   ва   карлуклар.   -   Тошкент:   Шарк,   1999.   -   Б.   192;   Шу   муаллиф.   Узбек   халкининг
шаклланмш   жараёни.   -Тошкент:   Шарк,   2001.   -   Б.   426.   обоёров   F.E.   Турк   хоконлигининг   Мовароуннахрдаги
бошкарув тизими хдаида // Узбеки с тон тарихи. - Тошкент, 2000. -№4. - Б.71-79; Шу муаллиф, Узбекистан ху дуд
ид   а   Корахонийлар   давригача   булган   кадимги   туркий   топонимлар   //   Марказий   Осиёда   анъанавий   ва   замонавий
этномаданий   жараёнлар.   “Карим   Шониёзов   ^кишлари”   туркумидаги   халдаро   илмий   анжуман   материаллари.   1   -
кием. - Тошкент, 2005. - Б.117
8 I – BOB. Qoraxoniylar davlatining tashkil topgandavri va etnik asosi
1.1 Mavarounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi.
Qoraxoniylar   davlati ,   xoniylar   yoxud   Xoqoniylar   davlati   (840-1212)   —
Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Tyanshanning janubiy yon bag rida tashkil topganʻ
turkiy   davlat.   Qoraxoniylar   sulolasi   boshqargan.   Qoraxoniylar   davlatining   barpo
etilishida turkiy qarluq, chig il va yag mo qabilalari  yetakchi  rol  o ynagan.  	
ʻ ʻ ʻ X asr
o‘rtalari da   qarluqlar   yag‘mo,   chigil ,   o‘g‘uz   va   boshqa   qabilalar   bilan   yagona
ittifoqqa   birlashdilar.   Bu   ulkan   hududda   dastavval   “Xoqoniya   o‘lkasi”   deb
yuritilgan   davlat   tashkil   topadi 1
.   Mazkur   davlat   hukmdorlari   “ jabg‘u ”   deb
yuritilgan unvonning o‘rniga o‘zlarini “ qoraxon ”,ya’ni “ buyuk xon ” deb ataydilar. 
XI–XII   asrlar da   Xoqoniya   rivoj   topib   kuchaygach,   u   “Qarluq-
Qoraxoniylar”   davlati   nomini   olgan.   Mazkur   yirik   davlat   qator   qabilalar   ittifoqi
asosida   tashkil   topgani   bois   hukmdorlari   “arslonxon” ,   “bug‘roxon”   va
“tavg‘achxon”   unvonlari   bilan   yuritilgan.   Bu   uchta   atama   oliy   darajali   hukmdor
ma’nosini  anglatgan. Buyuklik yoki  ulug‘lik esa qadimda turkiy xalqlarda “ qora ”
so‘zi   bilan   sifatlangan.   Shu   boisdan   taxtda   o‘tirgan   Arslonxon ,   Bug‘roxon   va
Tavg‘achxon lar “ qoraxon ” deya e’tirof etilgan. Ular boshqargan davlat esa tarixda,
keyinchalik,   ramziy   ravishda   “Qoraxoniylar   davlati”   nomi   bilan   shuhrat   topgan.
Qoraxoniylar   tarixining   eng   yirik   va   umume'tirof   etilgan   mutaxassisi   B.Kochnev
ta kidlaganidek,   Qoraxoniylar   o zlarini   afsonaviy   Turon   shohi   -   Afrosiyob	
ʻ ʻ
avlodlari qatoriga qo shib, o zlarining sulolasini "al-Afrosiyob" - Afrosiyob avlodi	
ʻ ʻ
deb atashgan, yozma manbalarida ular Xoniylar yoki Xoqoniylar deb nomlangan. 
Amerikalik   mutaxassis   Robert   Dankoff   Qoraxoniylarning
ajdodi   Afrosiyobning   haqiqiy   asl   ismi   Alp   Er   Tunga   bo lgan   deb   taxmin   qilgan.	
ʻ
1
 Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 . B.245.  
9 Davlatning   tashkil   topishi .   992-yilda   Horun   Bug‘roxon   boshliq   qoraxoniylar
Movarounnahrga hujum boshlaydilar. Bu davrda somoniylar sulolasi chuqur ichki
ziddiyatlar girdobiga tushib qolgan edi. Qoraxoniylar Buxoroni qarshiliksiz ishg‘ol
qiladilar.  Nuh ibn Mansur  qoraxoniylarga qarshi kurashish uchun G‘aznadagi noibi
Sobuqtegin ni   yordamga   chaqiradi.   U   yigirma   ming   kishilik   qo‘shin   bilan
Movarounnahrga   yetib   keladi.   Nuh   bilan   birlashib,   bir   necha   janglardan   so‘ng
qoraxoniylar noibi qo‘shinlari tor-mor qilinadi. Buning evaziga   Nuh Sobuqtegin ni
Xurosonning   noibi   etib   tayinlaydi.   Natijada   G‘azna   va   Xurosonda   Sobuqtegin   va
o‘g‘li  Mahmud ning siyosiy hukmronligi mustahkamlanadi. 
996-yil da   qoraxoniylar   Movarounnahr   tomon   yana   hujum   boshlaydilar.
Shunday   og‘ir   bir   sharoitda   xiyonat   ro‘y   beradi.   Ya’ni   Sobuqtegin   qo‘shini
Buxoroni   egallaydi.   So‘ngra   u   qoraxoniylar   bilan   muzokaralar   olib   boradi.
Natijada   ular   o‘rtasida   shartnoma   tuzilib,   unga   muvofiq   Sirdaryo   havzasi
qoraxoniylar qo‘liga o‘tadi.   Sobuqtegin   esa Amudaryodan janubdagi yerlarga, shu
jumladan,   Xurosonda   hukmdor   bo‘lib   oladi.   Somoniylarga   Movarounnahrning
markaziy qismigina beriladi, xolos. Biroq ko‘p vaqt o‘tmay,  999-yil da Buxoroning
Nasr Eloqxon   boshchiligida qoraxoniylar tomonidan zabt etilishi bilan somoniylar
hukmronligi  batamom  barham topdi 1
.   Qoraxoniylarning Movarounnahrga hujumi.
Qoraxoniylar   endi   Xurosonni   ham   o‘z   davlatiga   qo‘shib   olish   uchun   harakat
qiladilar. Oradan ko‘p vaqt o‘tmay qoraxoniylar va g‘aznaviylar o‘rtasida shiddatli
urushlar boshlanadi.  1006 va 1008-yillar da qoraxoniylar Xuroson ustiga ikki marta
qo‘shin   tortadilar.   Lekin   Mahmud   G‘aznaviy   qoraxoniylarga   zarba   berib,
Xurosonni o‘z davlati	 tasarrufida	 saqlab	 qolishga	 muvaffaq	 bo‘ladi. 
G‘aznaviylarning   saljuqiylar   bilan   jiddiy   kurashi   boshlanadi.   Bundan
foydalangan   qoraxoniylarning   mahalliy   hukmdori   Ibrohim   Bo‘ritegin   1038-yil da
Amudaryo   bo‘yi   viloyatlari   – Xuttalon ,   Vaxsh   va   Chag‘oniyon ni   g‘aznaviylardan
tortib   oladi.   Ko‘p   vaqt   o‘tmay   u   Movarounnahrni   va   Farg‘onani   o‘ziga
bo‘ysundirib,   mustaqil   siyosat   yurita   boshlaydi.   Natijada   qoraxoniylar   ikki
mustaqil   davlatga   ajralib   ketadi.   Biri   poytaxti   Bolasog‘un da   bo‘lgan   Sharqiy
1
  Shamsutdinov R. Karimov Sh. Vatan tarixi. (XVI-XX asr boshlari). Ikkinchi kitob. Toshkent, Sharq. 2010., B.176.
10 qoraxoniylar ,   ikkinchisi   markazi   Samarqand da   bo‘lgan   Movarounnahrdagi
Qoraxoniylar davlati   edi. Bu g‘alabalardan so‘ng   Ibrohim Bo‘ritegin   “ bug‘roxon ”
unvonini olgan. 1
Qoraxoniylar   davlatining   bo‘linishi.   Qoraxoniylar   davlatni   viloyatlarga
bo‘lib   idora   qilardilar.   Ularni   eloqxon   yoki   takin   (yoki   tegin)lar   boshqarardilar.
Hokimlari   faqat   qoraxoniylar   xonadonining   eloqxon   unvoniga   sazovor   bo‘lgan
a’zolaridan saylanar edi. Eloqxonlar o‘z nomlari bilan chaqa-tangalar zarb qilar va
viloyatlarning mustaqilligi uchun intilar edilar.   Movarounnahr eloqxoni   qoraxoniy
eloqxonlari orasida katta obro‘ga ega edi. U Samarqandda taxtga o‘tirgan. Viloyat
boshqaruv ma’muriyatida somoniylar davridagidek boshqaruv mahkamasi bo‘lgan.
Shaharlar esa shahar hokimi, raislar tomonidan boshqarilardi. 
Qoraxoniylar   mamlakatda   o‘z   hukmronligini   mustahkamlab   olishda
musulmon   ruhoniylari   bilan   yaqin   va   do‘stona   munosabatlar   o‘rnatadilar.   Bu
davrda imomlar, sayyidlar, shayxlar va sadrlarga e’tibor kuchayib, ularning obro‘yi
har   qachongidan   ham   balandga   ko‘tariladi.Qoraxoniy   hukmdorlari   garchi   bu
davrda   hali   o‘troq   hayotga   ko‘chmagan   bo‘lsalar   ham,   dehqonchilik   vohalari   va
shaharlarning   madaniy   ahamiyatini   yaxshi   anglar   edilar.   Ular   Bolasog‘un,
Koshg‘ar,   Taroz,   O‘zgan,   Samarqand   va   Buxoro   kabi   shaharlarni   davlat   yoki
viloyat   poytaxtiga   aylantirib,   shaharlar   bilan   aloqa   bog‘lashga   harakat   qiladilar.
O’ t m ishd a   di y ori m iz   t up r o g ’ida   j u da   ko’p   d a v l a t lar   y uz a g a   kel g an,   tar a qqiy et g an
v a   v a qti   ke l ib   o ’ z   o’rn i ni   bos h qa   sulol a ga   bo’shatib   b e r g a n.   Y u r ti m i z   t a r i x iga d o y r
x ar   b ir   d a vl a tn i ng   y uza g a   k e li sh   ja r a y oni   s i y osi y ,   i jt i m o i y - i qtis o diy   o m illa r
bil a n   o ’ z v iy   bo g ’li q d i r.   A l b at ta,   bunda   u m u m i y   jixatlar   bi l a n   bi r ga   x ar
b i r   d a vl at ning   o ’ z i ga   x os   xususi y atla r i ni   x am   e ’ tibordan   chet d a
k oldir m aslik  ker a k.  Af s us k i,   ko’pgina  ta r ixiy   asar l ar d a,   d a vl a t c h il ik   t ar i xini
y ori t i s hda,   d a vl at ning   sh a k lla n ish   v a   y uzaga   k e l i sh   j ara y o n i ni   s h uncha k i   b i r
s ha y x   faoli y ati   bil a n   y ok i   bi r o r -bir   si y os i y   vo q e a -xo d isala r ga   b o g ’lik   x ol d a
i z o xl a b   o’tilgan.   V a xol a nki,   xar   b ir   d a v l a t ni n g   v uj ud g a   k el i s h i ,   r ivoji   va
1
 Ahmedov.B. O ’ zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 . B.248.
11 tana z z u liga   o id  j ara y o nl ar   b i r i n c hi   n a v b a t da   s hu   ja m iyatda g i   m a v jud   ijti m oi y -
i qti s od i y   o m il lar bil a n   b e v osita   bo g ’li q   k e c h g a n 1
.   S h u ning   uchun
d a v l a t ni n g   tar i xini   y oriti sh da   uni n g ijti m o i y   v a   i q ti s od i y   xa y otini   x am   ch uqur r oq
o’ rganish   za r ur,   deb   o ’ y l a y m iz,   E n di   aso s i y   m aqsadga   k o ’ chadig a n   b o’lsak,
ma ’ l u m ki,   I X -XII   a srlar   M ova r ou n n a h r   ta r ixida   turkiy   x a l q lar   sulolala r i ning
xuk m r on lik   m av q e i   m ust a xka m la ng a n l i gi  bil a n   a j r a lib   tur a d i .   U lar   o ’ z   tarixlari
da v o m id a   bi r   qancha   m us taqil   m arkazlashg a n   d a vl at la r ni   ta sh kil   e ti s h di.   A n a
shunday   dav l at la r d a n   b i ri   Q oraxo n i y lar   d a vla t i di 2
.   Q o rax o ni y lar   da v l at i
t o ’ g’risida   shu   dav r ga   t aluqli   t a r ixiy   a sa r l a r n i n g   de y arli   barch a s i da   s o ’ z
k ets a da,   u s h bu   davl a t   q a ch on   va   q a y siet n ik   a so s da   ta sh kil topga nl igi   x ano ’ zg a c h a
m un o zarali   m a s ala   bo ’li b   k e l m oqda.  
Qoraxoni y lar   da vla t i   t o ’g ’ ris i da   ta ri x c hi   o lim   K .Sh.   Sh o ni y ozov   xam   o ’ z
asarla r ida   k e n g   to’xt a lib   o’tgan.   S h u   bi l a n   b irga   Q o r a xo n i y lar   da v l at i   Qarluq
d a vla t i ni ng   davo m i   ek a nligi,   bu   i kk i   n o m dagi   davl a t   a sl ida   bir   d a v l a t
b o ’l g a nli g i   v a   m azk u r   d o v o n lik   qar l u q   q abilasi   t o m o n id a n   840 - y i l d a   t ashkil
topg an ligi   to ’g ’risida   o ’ z   f i k r - m u loxaz a lar in i   b i l d i r i b o ’ t g a n.   U m u m an   o l g a n d a,
K. S h.   Shoni y o z ov   m azkur   davlat   t ar i x i n i   y ori t ishda   b u t unlay   y an g i   fi k rl a rni
o ’ r t a ga   t as hl ad i.   Q o r a x on i y lar   xu k m r on lik   q ila   bo s hlag a n   d a vr   to’ g ’risida
m a v jud   m a nb a   v a   a d a b i y o tl a r d a g i   m a ’ lu m ot lar   o ’ zaro   q ara m a-qa r shi   b o ’l i b,
bi z   b u n da   u lar ni ng   b i r - birini   inkor   e t uvc h i   z i d di y atli   j i h at la rni   h am a n g l as hi m i z
m u m k i n.   Ju m l adan ,   K.Sh.   Shoni y ozovn i ng   f ikri c h a ,   Q o r a xo n i y lar   d a v l a t ini
8 40- y ildan   t o   1 2 12 - y ilga c ha,   y a ’ ni   t o’rt   a sr   m ob a y nida   q a rl uq   xoqo n l a r i   ido r a
qilg a n .   A toqli   s harqshu n os   olim   V.V.   Bartold   Qo r a x on i y l ar   davla t i   9 4 0   -
y ilda   y uza g a ke l g a n   deb   qa y d   etsa,   a y r i m   t arixiy   a s ar l a r   bu   m asalada   X   a s r n i n g
90 - y i l la r i ,   y a ’ n i und a n   h am   k ech ro q   d av r ni   ko ’ r s a t m o q da.
Q o ra x oni y lar   davl at i n ing   t a sh ki l   topgan   s a n a si ga   o i d   bu
m a ’ lu m o t la r d a n   k o ’ rinib   tu ri bd i k i ,   t ad qi q ot ch ilar   o ’ rta si da   b u   m asalada   x a tto,
b i r -bi r lar i ga   y aq i nroq   f ik rni   h am   u c h ra t m a y m iz .   Ak si nc h a ,   u l a rn i ng
1
  Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001. B. 247 .
2
 Shoniyozov. K – Qarluq davlati va qarluqlar. T oshkent :.1999 . B.83.
12 k o ’ pchil i g i ,   s hu   ju m l ad a n,   O.   P rits a k,   K.Sh.   S honiyo z ov   davla t ga   a so s
soling a n   y i l   d eb   840 - y i l ni   b e l g ila sh sa,   b o s hqa   ta d qi q otc hilar   guruhi   V . V .
Bart o ld,   O . K .   Q o raev   v a   b o s h q a l ar   e s a   bu   davl at ni   9 40 - y i l d a   t a sh k il
t o pgan,   de b   xi s obl a s h ad i.   Ular   o ’ rta s id a gi   f arq   k o ’ rinib   turg a nid e k   y u z   y il,
y a ’ ni   bi r   a srl i k vaqtni   tashkil   qilmoqda 1
. Albatta,  tadqiqotchilarning bu  darajada
katta   farqli   xulosaga   kelishlariga   mavjud   manbalardagi   bu   masalada   berilgan
to’ziksiz   va   kamchil   ma’lumotlar   sabab   bo’lgan.   Ularning   xar   biri   o’z
muloxazalarini ma’lum bir asoslar bilan isbotlashga, dalillashga xarakat qilishgan.
Shuning   uchun   ularning   fikrlarini   to’g’ridan-to’g’ri   inkor   etish   yoki   qo’llab-
quvvatlash   ancha   murakkab   masaladir.   Bu   o’rinda,   K.Sh.   Shoniyozovning
yuqorida   keltirilgan   fikrlarini   to’g’ri,   deb   qabul   qiladigan   bo’lsak,   mazkur
Qoraxoniylar   davlatini   to’rt   yuz   yil   mobaynida   bir   sulola   vakillari   boshqargan
bo’lib chiqadi.  O’rta   Osiyo
xalqlari   davlatchilik   tarixidan   ma’lumki,   davlatni   boshqargan   sulolalarning   bu
qadar   uzoq   xukmronlik   xilgan   xolatlari   juda   kamdan-kam   uchraydi.   Misol   uchun
o’z   davrining   eng   qudratli   davlatlaridan   bo’lmish   Turkiy   xoqonlikni   boshqargan
ashinaliylar sulolasi  uzog’i bilan ikki asrdan kamroq davr mobaynida xukmronlik
qilishgan.   Xalifalik   poytaxti   Bag’dodni   zabt   etgan   xudratli   Saljuqiylar   saltanati
xam   Movarounnahr   tarixida   bor-yo’gi   yuz   yildan   oshiqroq   vaqt   xukum   surgan.
Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin. Albatta, bu xiyosiy solishtirishlardan
xat’iy   xulosalar   chiqarib   bo’lmaydi.   Lekin   aytmoqchimizki,   Qoraxoniylar   davlati
o’zining   shunday   uzoq   tarixi   mobaynida   ijtimoiy-iqtisodiy   jihatdan   xamda   davlat
boshqaruvi   soxasida,   tarkibiy   xususiyatga   ko’ra   ko’pgina   o’zgarishlar   va   o’ziga
xos   yangiliklarni   o’z   boshidan   o’tkazgan   bo’lishi   mumkin.   Bu   jarayonlar   esa   o’z
navbatida xoqonlikning tashkil etgan qabilalarning davlat xayotidagi roli u yoki bu
darajada o’zgarishi bilan xam bog’liq kechgan, albatta. Yuqorida   aytib
o’tganimizdek,   V.V.   Bartold   Qoraxoniylar   davlatini   940-yilda   yag’molar   tashkil
etgan,   deb   yozgan   edi.   K.Sh.   Shoniyozov   ta’kidlaganidek,   V.V.   Bartoldning
bunday   fikrga   kelishiga,   Nizomulmulkning   “Siyosatnoma”   asaridagi   940   yil
1
 Gumilev. N – Qadimgi turklar. T oshknet :.   2007 . B.64.
13 “Bolasog’un   shahrini   musulmon   bo’magan   majusiylar   ishg’ol   qildi”,   degan
axboroti xamda 1126 yil noma’lum muallif tomonidan ko’chirma tarzida yozilgan
“Madjmal   at-tavorix”   deb   nomlangan   asardagi   “bug’ro”   yag’mo   podsholarining
unvoni   bo’lgan,   deb   keltirgan   ma’lumotlari   sabab   bo’lgan.   Demak,   ko’rinib
turibdiki,   tadqiqotchilar   Qoraxoniylar   davlatini   tashkil   topgan   davrini   aniqlashda,
davlatda   qabilalarning   o’rni   va   xoqon   unvonlarining   nomlanishiga   e’tibor
berishgan (Bu xaqda ishimizning keyingi qismida so’z yuritamiz).
V.V.   Bartoldning   Qoraxoniylar   davlati   940   yilda   tashkil   topgan   deb
keltirgan   qaydlari,   tarixiy   asarlarning   deyarli   barchasida   asos   sifatida   qabul
qilingan 1
.   Masalaning   murakkabligi   xam   shundaki,   tadqiqotchi   o’z   fikrlarini
yuqoridagi   manbalarga   asoslanib   keltiradi.   Shuning   uchun   uning   mulohazalarini
inkor   etmagan   xolda,   tanqidiy   yondashib   tahdil   qilsak,   foydadan   holi
bo’lmaydi.Gap shundaki, agarda biz o’zaro qarama-qarshi  ma’lumotlarni solishtir
gan   xolda,   ularni   xar   birini   sinchiklab   o’rganib   chiqsak,   ular   O’rtasidagi
uyg’unlikni   anglashimiz   mumkin.   Demoqchimizki,   yuqorida   aytilganidek,
Nizomulmulk   940-yilda   musulmon   bo’magan   majusiylar   Bolasog’un   shahrini
ishg’ol   etdi,   degan   axborotni   beradi.   Bu   ma’lumot   bilan   Sotuk   Bug’raxon   940
yilda o’zini Qoraxon (Ulug’xon) deb e’lon qilganini esga olsak, gap yagona voqea-
xodisalar xususida ketayotganligi oydinlashadi. 
Nizomulmuk   ma’lumotlaridagi   majusiylar,   ya’ni   musulmon   bo’magan
qabila,   bu   bizning   fikrimizcha   yag’molar   bo’lishi   mumkin.   Bundagi   Bolasog’un
shaxrini   ular   tomonidan  ishg’ol  qilinishini  esa  sulolaning   o’zaro  ichki  taxt  uchun
kurashi  jarayonida, mazkur qabilaning xam aralashuvi, deb tushunadigan bo’lsak,
bundan   Sotuk   Bug’raxon   yag’mo   qabilasining   jangovar   xarbiy   kuchi   yordamida
taxtni   egallagan,   degan   ma’no   chiqadi.   Extimol   shuning   uchun   Sotuk   Bug’raxon
garchi   Qarluq   davlatining   asoschisi   Bilga   qul   Qodirxonning   nevarasi   bo’lgan
bo’lsada,   yag’molarning   jangovar   xarbiy   kuchiga   tayangan   xolda   xokimiyatni
egallashi va «bug’ro», «qoraxon» kabi unvonlar bilan ulug’lanishi oqibatida ba’zi
1
  Bartold.V – Dvenadsat leksi po istorii turetskix narodov sredney azii. Moskva:. 1968. C.59.
14 tarixiy   asarlarda   ushbu   davlatni   yag’molar   tashkil   etgan,   degan   fikrlar   paydo
bo’lgandir.   Fikrimizni   davom   ettiradigan   bo’lsak,   Sotuk   Bug’raxon   xokimiyatni
egallashdan oldin xukmronlik qilgan. Qoshg’arda va uning atrofiida esa yag’molar
joylashgan edi. Yag’mo, chigil, xalach va boshqa ko’pgina turkiy qabilalar aynan
Sotuk Bug’raxon davrida islom dinini qabul qilishgan. 
Demak,   yag’molar   Sotuk   Bug’raxon   xokimiyatni   qo’lga   olgunga   qadar
islom dinida bo’maganlar. Agarda Nizomulmulk 940 yilda Bolasag’unni egallagan
majusiylar,   deb   yag’molarni   nazarda   to’tgan   bo’lsa,   yuqoridagi   ma’lumotlar   bir-
birini   to’ldiradi.   Demak,   V.V.   Bartoldning   yuqorida   keltirgan   ma’lumotini,   biz
Qoraxoniylar   davlatining   ijtimoiy-siyosiy   xayotida   shu   davrdan   boshlab   Qarluq
qabilasidan   tashqari   boshqa   turkiy   qabilalar   jumladan,   yag’mo   qabilasi   xam   o’z
o’rniga   ega   bo’lib,   aynan   bu   qabilaning   xarbiy   jihatdan   jangovar   kuch-qudratga
ega   ekanligi,   ularni   xoqon   saroyida   nufuzli   mavqeini   egallashlarini   ta’minlagan,
deb  tushunishimiz   mumkin   ekan.   Aytmoqchimizki,  tadqiqotchining   davlatni   940-
yil   yag’molar   tashkil   etdi,   degan   fikrini   to’g’ridan-to’g’ri   qabul   qilmagan   xolda
undagi bu ma’lumotlardan foydalanish orqali biz Qoraxoniylar  davlatidagi  o’zaro
ichki   sulolaviy   taxt   uchun   kurashlar   jarayonini   xamda   bu   voqea-xodisalarda
xoqonlik   tarkibidagi   qabilalarning   qay   darajada   bo’lganligini   anglab   olishimiz
mumkin. O’sha   davrning   ijtimoiy-siyosiy   xayoti,   ruxiyati   nuqtai-
nazaridan   turib   fikr   yuritadigan   bo’lsak,   davlat   xayotida   xarbiy   kuchlar,   xarbiy
kishilar,   nixoyatda   nufuzli   doyra   xisoblangan.   Xukmdorlar   xam   o’z   saltanatini
xududini kengaytirishda, uni ximoya qilishla, qolaversa, ichki nizolarni bostirishda
shu jangovar xarbiy kuchlarga tayanishgan. Qoraxoniylar davlatining xukmdorlari
xam   bundan   istisno   emas,   albatta.   Shunday   ekan,   yag’mo   qabilasining   jangovar
xarbiy   kuchlari   yordamidan   sulola   xonadoniga   mansub   kishilar   xokimiyatni
egallash yo’lida foydalanganliklari tabiydir.
Qoraxoniylar   davlatini   tashkil   topgan   sanasini   X   asrning   90-yillari,
deb   belgilangan   asarlar   xususiga   kyelsak,   ko’rsatilgan   davrdan   xam   anglash
mumkinki,   bunda   asosan   990-yillar,   ya’ni   Somoniylar   davlatini   Qoraxoniylar
15 tomonidan   tugatilganlik   voqeasining   ta’siri   bor 1
.   Albatta,   aynan   shu   davrdan
boshlab, Qoraxoniylar davlati xaqida ko’pgina tarixiy asarlarda so’z yuritilib, ular
o’z   davrining   qudratli   xoqonligi   sifatida   ta’riflanadi.   Lekin   bundan   Qoraxoniylar
davlati   990-yillardan   e’tiboran   o’z   faoliyatini   boshladi,   degan   mazmun   kelib
chiqmaydi 2
.   Chunki   xech   bir   davlat   bir   vaqtning   o’zida   xam   tashkil   topib,   xam
qo’shni   davlatni   xududlarini   zabt   etishi   tarixiy   xaqiqatga   to’g’ri   kelmaydi.   Shu
o’rinda,   masalaning   bir   jihatiga   e’tiborni   qaratsak.   Ko’pgina   tarixiy   asarlarda
Qoraxoniylar   davlati   bilan   Somoniylar   davlati   O’rtasidagi   mavjud   bo’lgan
ziddiyatlarga ortiqcha urg’u berish xollari mavjud. 
Albatta,   bunday   mulohazalarni   xolis,   deb
bo’lmaydi.   Chunki   bu   muloxazalar   o’sha   davrning   tarixiy   shart-sharoiti,   mavjud
voqeligidan   ancha   uzoq   bo’lib,   masalani   sun’iy   ravishda   chigallashtiradi,
xolos.Tarixdan   ma’lumki,   Somoniylar   davlati   xam,   Qoraxoniylar   davlati   xam
O’rta   Osiyo   tarixida   o’z   o’rniga   ega.   Xar   ikki   sulola   davrida   xam   ajdodlarimiz
ijtimoiy-iqtisodiy   va   madaniy   jihatdan   yuksalish   yo’lidan   borgan,   Somoniylar
davlatining   inqirozga   uchrashi   va   uning   o’rniga   Qoraxoniylar   sulolasining   taxt
tepasiga   kelishining   o’ziga   xos   tarixiy   sabablari   bor.   Somoniylar   davlatining
tanazzulini esa tupik ravishda Qoraxoniylarning xarbiy tazyiqi bilan bog’lik xolda
tushunmaslik   kerak.   Chunki   somoniylar   sulolasi   bu   vaqtga   kelib   siyosiy-ijtimoiy
jihatdan   chuqur   inqirozga   uchragan   edi.   Mahalliy   xokimlar,   noibliklar,   xarbiy
amirlarning   o’zboshimchaligi   kuchaygan   bo’lib,   ular   amalda   markazdan   mustaqil
ravishda   siyosat   olib   borardilar.   Markaziy   xokimiyat   esa   ularga   qarshi   xech   bir
chora ko’ra olmaydigan darajada zaiflashib qolgan edi. Ana shunday bir vaziyatda
butun   Movarounnahr   uzra   xukmronlik   boshqa   bir   sulolaning   qo’liga   o’tishini,
mantiqiy   olib   qaralganda   buni   tarixning   tabiiy   jarayoni,   deb   tushunish   mumkin.
Demak, Qoraxoniylar davlatining tashkil topgan sanasini X asrning 90-yillari, deb
ko’rsatuvchi   tarixiy   asarlarga   nisbatan   aytish   mumkinki,   Qoraxoniylar   davlati   bu
vaqtda tashkil topmagan, balki bu davrga kelib, xoqonlik o’z chegara sarxadlarini
1
  Azamat   Ziyo.   O’zbek   davlatchiligi   tarixi.   Eng   qadimgi   davrdan   Rossiya   bosqiniga   qadar.   -   Toshkent.:   Sharq.
2000., B.107.
2
  Sagdullaev A., Mavlonov O’. O’zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi.- Toshkent: Akademiya, 2006. B.95.
16 kengaytirib;   ilgarigi   doirasiga   nisbatan   endilikda   yanada   kuch-qudratga   to’lib
xarbiy xarakatlarni qo’shni xududlar tomon kengaytirgan. Yuqoridagi
ma’lumotlarni umumlashtirgan xolda muloxaza yuritadigan bo’lsak, Qoraxoniylar
davlatiny yuzaga kelishi tarixiy zaruriyat bo’lib, uning o’ziga xos siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy   zamini   bo’lgan.   Masalani   teran   anglash   uchun   bu   xususda   qisman
to’xtalib   o’tishni   joiz,   deb   xisoblaymiz.   Ma’lumki,   qadimdan   O’rta   Osiyoning
Oltoy   janubiy   yonbag’ridan   boshlanadigan   sharqiy   qismida,   Markaziy   Tyanshan
etaklarida,   Chu,   Ila,   Norin,   Talos   daryolari   vodiylari   bo’ylab   to   Pomirgacha
bo’lgan xududlarda turkiy tilda so’zlashuvchi qabilalar yashagan. Mazkur qabilalar
VI   asrning   ikkinchi   yarmidan   to   VIII   asr   boshlarigacha   Turkiy   xoqonligi
tasarrufida   bo’lib   kelgan.   Turkiy   xoqonligi   tashqi   dushmanlar   bilan   olib   borilgan
urushlar   va   ichki   qabilaviy   nizolar   natijasida   603   yil   G’arbiy   va   Sharqiy
xududlarga bo’linib ketadi. Xoqonlikning bo’linib ketishi davlat tarkibidagi turkiy
xalqlarning   xoxish   irodasiga   zid   ravishda,   ko’proq   tashqi   dushmanlarning   ta’sir
kuchi   ostida   yuz   berganligi   sir   emas,   albatta.   Chunki   yaxlit   bir   qudratli
xoqonlikning ikkiga bo’linishi, ularning xar ikkisi ahvolini yanada og’irlashtirdi. 
Aniqroq   aytadigan   bo’lsak,   bu   ularning   xar   ikkisining   xalokatini
tezlashtirgan   asosiy   omillardan   biri   bo’ldi.   Umuman   olganda,   630   yilda   G’arbiy
xoqonlikda   ichki   qabilaviy   nizolar   keskinlashib   ketadi.   Bu   davrda   xoqonlikda
xokimiyat   uchun   kurash   asosan   ikki,   ya’ni   dulu   va   nushibi   qabilalari   o’rtasida
kechgan.   Mavjud   og’ir   vaziyatdan   chiqish   va   axvolni   yaxshilash   uchun   xoqon
Ishbara   (634-639)   ma’muriy   islohot   o’tkazadi.   Unga   ko’ra,   xoqonlik   tarkibidagi
qabilalarni   ikkiga   bo’lib,   beshtasini   duluga,   qolgan   beshta   qabilani   esa   nushibiga
taqsimlab   beradi.   Qabila   ittifoqining   xar   biriga   chorva   mollarini   boqish   uchun
yaylov yerlarini va ko’chib yuradigan xududlarini chegaralarigacha aniqlab beradi.
Ko’rinib   turibdiki,   bu   vaqtda   davlatning   asosini   va   yashovchanlik   qobiliyatini
uning   takibidagi   turkiy   qabilalarning   birligi   va   ularning   jangovar   xarbiy   kuchi
tashkil  etgan 1
. Bu qabilalarning asosiy  ijtimoiy-iqtisodiy xayoti  esa  ko’chmanchi-
1
  Shamsutdinov R. , Karimov Sh. Vatan tarixi. (XVI-XX asr boshlari). Ikkinchi kitob. Toshkent, ―SHARQ. 2010.,
B.179.
17 chorvadorlik   asosiga   qurilgan   bo’lib,   yaylov   yerlari   va   unga   egalik   qilish   xuquqi
ular uchun xayot-mamot masalasi bo’lib kelgan. Lekin xoqon Isfaraning ikki yirik
qabilani o’zaro kelishtirish yulidagi tadbirlaridan xech bir natija chiqmaydi. 
Sulola   tayanchi   bo’lgan   bu   ikki   qabila   o’rtasidagi
nizolar esa xoqonlikni zaiflashtiradi. Odatda, qaysi davlatni ichki nizolar cho’lg’ab
olib,   uni   kuchsizlantirsa,   o’sha   davlatga   qo’shni   davlatlarning   bosqini   muqarrar
bo’lib   kelgan.   O’z   davrining   qudratli   davlati   bo’lgan   Turkiy   xoqonlikning   xam
bunday   vaziyatda   dushmanlari   yetarlicha   bor   edi.   Chunki   Xitoy   qo’shinlari
xoqonlikning bu og’ir axvolidan foydalanib, 658-659 yillarda uning asosiy xududi
bo’lgan   Yettisuvning   katta   qismini   egallaydi.   Ammo   keyinchalik   turkiylar   Xitoy
qo’shinlarini o’lkadan surib chiqaradi. Urush natijasiga ko’ra, xar ikki tomon katta
talofatlar   ko’radi.   Turkiy   xoqonligi   bu   yuqotishlar   evaziga   o’z   xududini   saqlab
qoladi.   Lekin   uzoq   vaqt   davom   etgan   ichki   va   tashqi   urushlar   xoqonlikni
kuchsizlantirib, uning yemirilishini tezlashtiradi. Unga tegishli xududlarda esa 707
yilda Turkash davlati tashkil topadi. 
Turkashlarning   asosiy   qismi   bu   vakqtlarda   (VIII   asrning   ikkinchi   yarmida)
Ila daryosi  vodiysida, Shimoliy Tyanshan  yonbag’irlarida joylashgan  bo’lib, dulu
qabila   ittifoqi   tarkibida   bo’lib   kelgan.   Albatta,   Turkiy   xoqonligini   xam   Turkash
davlatini   xam   aholisining   tarkibiy   asosini   turkiy   qabilalar   tashkil   etgan.   Bunda
davlat o’zgarmagan, balki davlatni boshqargan sulolalarni o’zaro o’rni almashgan,
xolos.   Turkashlar   xokimiyatni   egallab,   endigina   kuchga   kirib   borayotgan   bir
vaqtda   Xitoy   imperiyasi   o’z   chegaralarini   g’arbga   tomon   kengaytirish   siyosatini
xam   jadallashtiradi.   Shu   o’rinda   aytib   o’tish   joizki,   Xitoy   imperatorlari   doimiy
ravishda o’z xududlarini kengaytirish, bosib olingan o’lka aholisini xitoylashtirish
va bu yerda o’z ma’muriy boshqaruv tizimini o’rn atish kabi katta davriy tajribaga
ega   bo’lgan   siyosatlarini   izchil   olib   borishgan.Shuning   uchun   Xitoy   imperiyasi
o’zining   shimoliy   va   g’arbiy   chegaralari   o’zra   joylanggan   turkiy   sulolalarning
kuchayib   ketishini   hohlamagan.   Buning   uchun   ular   turkiy   qabilalar   orasiga   turli
nizo   urug’larini   sochib,   ularni   bir-biriga   qarshi   gij-gijlash   usullaridan
foydalanishgan. Shuningdek, Xitoy diplomatiyasi an’anaviy ravishda o’zining eski
18 usulini,   ya’ni   markazdan   norozi   kuchlarni   qo’llab-quvvatlash   chora-tadbirlarini
keng qo’llagan. Bundan   ko’zlangan   maqsad   esa   turkiy   davlatlarni
zaiflashtirish   orqali   ular   ustidan   o’z   xukmronligini   o’rnatish   bo’lgan.   Albatta,
Xitoy   xukmdorlarining   bu   niyatini   o’z   vaqtida   anglab,   shunga   mos   xolda   siyosat
olib   borgan   do’konlar   xam   bo’lgan.Umuman   olganda,   Turkash   davlati   o’zining
qisqa   umri   davomida   og’ir   axvolni   boshidan   kechirdi.   Chunki   aynan   shu   davrda,
ya’ni   sharqiy   chegaralarni   ximoya  qilib   dushmanlar   bilan   kurash   olib  borayotgan
bir   vaqtda,   g’arbdan   arab   xalifaligining   Movarounnahrga   boshlagan   xarbiy
yurishlari   turkashlar   axvolini   yanada   og’irlashtirdi.   Arab   xalifaligiga   karashli
xarbiy  kuchlarning  Movarounnahrga  kirib  kelishlari   va  mazkur   xududda  xalifalik
tartibotini   o’rnatishga   turkiy   sulolalar   befarq   qarab   tura   olmas   edilar.   Chunki
Movarounnahr   ijtimoiy-   iqtisodiy   va   madaniy   jihatdan   ularning   asosiy   tayanch
xududlari   xisoblangan.   Bu   o’lkalarda   qadimdan   juda   ko’p   turkiyzabon   aholi
yashab   kelgan.   Shuning   uchun   Turkiy   xoqonligi   va   Turkash   davlati   mazkur
xududlarni   ximoya   qilinshi   o’z   vazifasi,   burchi   deb   bilgan.   Arab   xarbiy
kushinlarining   kirib   kelishlari   bilanoq,   turkashlar   mahalliy   xukmdorlar   bilan
birlashib ularga Qarshi kurash olib boradilar.  Jumladan,   707   yil
Turkash xoqoni Sore o’zining atrofiga katta xarbiy qo’shin yig’ib, Qutayba boshliq
arab   xarbiy   qo’shiniga   qattiq   talofat   yetkazadi.   Ammo   shu   vaqtda   turkashlarda
ichki   qabilaviy   nizolar   dam   avj   oladi.   Xitoy   imperiyasi   esa   o’z   xarbiy   tazyiqini
yanada kuchaytiradi. Natijada, turkashlarning harbiy kuchlari bo’linib, ularning bir
qismi   sharqda   Xitoy   qo’shinlariga   qarshi   ko’rash   bilan   band   bo’lsa,   ikkinchi   bir
qismi   xalifalik   qo’shinlariga   qarshi   tashlagan   edi.   Uchinchi   qismi   esa,   ichki
qabilaviy   kurashlar   bilan   ovora   bo’lgan.   Albatta,   har   bir   davlat   uchun   tashqi
dushmandan   ko’ra,   ichki   nizolar   va   u   asosda   yuz   beradigan   o’zaro   qirg’inbarot
urushdanda   kattaroq   xavf   bo’lmaydi.   Yettisuvda   turkashlarning   ikki   etnik   guruhi
«sariqlar»   va   «qoralar»   o’rtasida   hokimiyat   uchun   kurash   bir   necha   yillardan
buyon davom etib kelar edi. Ular o’rtasidagi bu nizolar 738-759 yildarda nihoyatda
kuchayib,   o’zaro   qirg’inga   aylanib   ketadi.   Bularning   barchasi   Turkash   davlatini
zaiflashtirib, uni barham topishiga sabab bo’ladi. Mavjud vaziyatdan foydalangan
19 Qarluq   qabilasi   759   yilda   turkashlar   hududiga   bostirib   kiradilar.   76   yilga   kelib
Qarluqlar   Yettisuv,   Talos,   Chu   vodiysini   egallab,   G’arbiy   Tyanshanga   qadar
bo’lgan hududlarga kirib borishadi.Qarluq qabilasi va Qarluqdar hakida juda ko’p
manba va adabiyotlar mavjud. Qarluqliar qadimda Oltoyning g’arbiy mintaqalarida
yashaganlar.   Ular   Turkiy   xoqonligi   davrida   esa   siyosiy   jarayonlarda   faol   ishtirok
eta boshlashgan. 
Movarounnahr,   Yettisuv   va   Sharqiy   Turkistonda   yashovchi   aholi   o’rtasida
madaniy-ma’naviy   aloqalar   xam   yanada   kuchayib,   yangi   taraqqiyot   bosqichiga
ko’tarilgan.   Ushbu   ijtimoiy-iqtisodiy   va   madaniy   jarayonlar   Qoraxoniylar
davlatining   shakllanishiga   zamin   yaratgan.   Ushbu   jarayonlar   esa   VIII   asrning   II
yarmi   -   IX   asrning   o’rtalariga   to’g’ri   kelib,   bu   borada   K.Sh.   Shoniyozovning
fikrlarini xaqiqatga yaqinroq, deb xisoblaymiz 1
. Lekin bizning tadqiq etishimizcha
Qoraxoniylar   davlatini   bevosita   to’g’ridan-   to’g’ri   Qarluq   davlatining   o’zi,   uning
davomi   edi,   deyishga   asoslar   to’liq   yetarli   emas.   Chunki   Qoraxoniylar   davlati
qarluq,   chigil,   yag’mo,   tuxsi,   ugo’z,   uyg’ur   va   boshqa   juda   ko’plab   turkiy
qabilalarning o’zaro uyushuvi-ittifoqi asosida yuzaga kelgan. 
Tadqiqot   mavzusi   borasida   yuritilgan   fikr-mulohazalarga   asosan   aytish
mumkinki, Qoraxonilar davlatining tashkil topgan sanasi xozirgi kungacha tarixiy
asarlarning aksariyatida qayd etilib kelinayotgan X asrning o’rtalaridan emas, balki
uning   poydevori   ancha   ilgari   barpo   etilgan   bo’lib,   X   asrning   o’rtalarida   esa   bu
davlat chinakam saltanat (imperiya) darajasiga erishib, xududiy jihatdan kengayib,
avvalgi davrga nisbatan ancha kuch-qudratga erishgan va tarixda «qoraxon» ya’ni
buyuk   xonlar   nomi   bilan   atalgan.   Tarixiy   asarlarda   xam   bu   davrda   ko’prok
Qoraxoniilar   davlati   haqida   so’z   ketib,   ular   Movarounnahr   sarxadida   kechgan
tarixiy   voqealarda   markaziy   o’rinni   egallashgan.   Demak,   Qoraxoniilar   davlati
o’zining   taraqqiyot   bosqichlarida   rivojlanib   borganki,   u   yirik   bir   davlat   timsolida
birdaniga shakllanmagan. 
Aksincha,   uning   davlatchilik   tizimi   xamda   tarkibiy   to’zilishi   turkiy
xalqlarning uzoq davrlardan buyon rivojlanib kelgan boy davlatchilik an’analari va
1
 Gumilev. N – Qadimgi turklar. T oshkent :.   2007 . B.75.
20 tajribalari bilan uyg’unlashib borgan.Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, Qoraxoniylar
davlat   boshqaruvi   tizimining   yuzaga   kelishi   va   shakllanishi   Qarluqlarning   qabila
ittifoqi   asosida   tashkil   topgan   Qarluq   davlatiga   borib   taqaladi.   Shu   bilan
Qoraxoniylar   davlatining   tarixi   ikki   bosqichga   bo’linadi.   Uning   birinchi   bosqichi
VIII asrning 60-yillari - IX asrning birinchi yarmini o’z ichiga oladi. Bu bosqichida
xokimiyat  «Qarluq davlati»  nomi  bilan  yuritilgan.  IX  asrning  o’rtalaridan  qarluq,
chigil, yag’mo, tuxsi, uyg’ur, ugo’z va boshqa turkiy qabilalarning xarbiy ittifoqi
yuzaga   kelishi   bilan   davlat   kengayib,   qudrati   ortadi.   Ushbu   davlat   qoraxon   ya’ni
«buyukxon»lar   tomonidan   boshqarilib,   u   «Qoraxoniylar   davlati»   nomi   bilan
shuhrat   topadi.   Ilk   o’rta   asrlarda   tashkil   topgan   bu   o’lkan   turkiy   saltanat   XI-XII
asrlarda nihoyatda rivoj topadi.
21 1.2 Qorahoniylar davlatining markaziy boshqaruv tuzumi
X   asr   o'rtalarida   Issiqko'lning   janubi   va   Koshg'arda   yashagan   yag'mo
qabilasi   kuchayib,   avval   o'zlaridan   shimoli-sharqroqda   yashovchi   jikil   qabilasi
bilan   yagona   ittifoqqa   birlashadi.   So'ngra   Yettisuvga   xuruj   qilib,   qarluqlarni
bo'ysundiradi   va   bu   ulkan   hududda   Qoraxoniylar   davlatini   tashkil   qiladilar.
"Qoraxoniylar"   atamasi   Xoqon   Qoraxonning   Islom   dinini   qabul   qilganidan   so'ng
paydo   bo'lgan.   Numizmat   Tornberg   esa   ularning   xonlari   tutib   yurgan   maqomiga
qarab   Ileklar   deb   atagan.   Boshqalar   esa   Uyg'ur   xoqonligi   deb   atashgan.   940   yil
atrofida qarluqlar Tyanshan yaqinidagi Bolasog'un shahrini bosib olishadi. Birinchi
hukmdorlardan   biri   Satuq   Bo'g'raxon   Abdulkarim   Islom   dinini   qabul   qiladi   va
Doslan   Qoraxon   nomi   bilan   shuxrat   topadi,   keyinchalik   butun   sulola   uning
nomidan "Qoraxoniylar" deb atala boshlanadi. 1
999-yili   qoraxoniylar   yana   Buxoroni   ishg ol   etib,   amir   Abdul   Malik   II   vaʻ
podshoh   oilasini   asirga  oladilar.   Bu   hol   Movarounnahrda   hokimiyat   qoraxoniylar
foydasiga   uzil-kesil   hal   bo lishiga   olib   keladi.   Qoraxoniylar   davlati   Koshg ardan	
ʻ ʻ
Amudaryogacha   cho zilgan   Sharqiy   Turkiston,   Yettisuv,   Shosh,   Farg ona   va	
ʻ ʻ
qadimgi  So g d  yerlarini  o z  ichiga olgan.  1005-yilgacha  somoniylarning  so nggi	
ʻ ʻ ʻ ʻ
vakili   al-Muntasir   qoraxoniylar   bilan   muvaffaqiyatli   kurashgan,   biroq   raqibning
ko psonli   qo shini   pirovard   g alabani   ta minlagan.	
ʻ ʻ ʻ ʼ   Bog dod	ʻ   halifi   fatvosi   bilan
elikxon   Nasr   ibn   Ali   Movarounnahrda   o z   hukmronligini   o rnatdi.	
ʻ ʻ
Movarounnahrni   zabt   etgach   qoraxoniylar   dehqonlar   tabaqasini   yakson   etdilar   va
ularning   yerlari   va   suvlarini   davlat   tasarrufiga   topshirganlar.   Elikxon   Nasr   1012-
yili vafot etgach, uning davlatiga ukasi Ali Tegin vorislik qiladi 2
. 
Qoraxoniylar   Amudaryo   vodiysi   yerlari   uchun
1
 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. - T.: Sharq, 2000. , B.102.
2
 Gumilev. N – “Qadimgi turklar”. T oshkent :.   2007 . B.85.
22 g aznaviylar davlatiga qarshi muntazam urushlar olib borishadi, 11-asr oxirida esaʻ
saljuqlarning  kuchaygan   davlatiga   tobe   bo lib   qolishadi.   Elikxon  poytaxti   dastlab	
ʻ
Uzgenda   joylashgan,   so ngra   Samarqandga	
ʻ
ko chirilgan.	
ʻ   Buxoro   ham   Samarqandga   tobe bo lgan.  Qoraxoniylar  Samarqandda,	ʻ
Buxoroda,   Binkentda   ko plab   binokorlik   ishlarini   amalga   oshirishgan,   saroylar,	
ʻ
masjidlar   va   madrasalar   bunyod   etishgan,   musulmon   dini   nufuzini   saqlash   va
mustahkamlashga   hissa   qo shishgan.   Mazkur   davlat   chegarasida   islom   dini   keng
ʻ
yoyilgan.   Qoraxoniylar   o z   davlat   chegarasini   somoniylar   sulolasiga   tegishli
ʻ
hududlar   hisobiga   kengaytirish   siyosatini   olib   borishgan.   Somoniylar   hokimiyati
bu   vaqtga   kelib,   chuqur   siyosiy,   ijtimoiy-iqtisodiy   inqirozga   yuz   tutib   zaiflashib
qolgan   edi.   Ana   shunday   vaziyatda   qoraxoniylar   somoniylar
poytaxti   Buxoroni   deyarli qarshiliksiz ishg ol etishadi.	
ʻ Biroq,   Hasan
Bug roxon   betobligi   tufayli   Buxoroda   uzoq   turmay,   Qashqarga   qaytishda   yo lda	
ʻ ʻ
vafot   etadi.   996   yil   qoraxoniylar   yana   Movarounnahr   sari   yurish   boshlaydi.
G aznaviylar bilan olib borilgan muzokaralar natijasida o rtada shartnoma tuzilib,	
ʻ ʻ
unga  ko ra,  Sirdaryo   havzasi   qoraxoniylar   qo liga  o tadi.  Amudaryoning  jan.dagi	
ʻ ʻ ʻ
yerlarda   va   Xuroson   hududida   Sabukteginsh   hukmronligi   o rnatiladi.   Somoniylar	
ʻ
ixtiyorida   esa   Movarounnahrning   markaziy   qis-migina   qoladi.   Somoniylar
hokimiyati   tugatilgach,   10-asr   oxirlariga   kelib, 1
  Qoraxoniylar   davlati
Amudaryoning   yuqori   va   o rta   oqimlaridan   to   Yettisuv,   sharqda   esa   Torim	
ʻ
daryosigacha   bo lgan   katta   hududga   egalik   qiladi.   Amudaryo   Qoraxoniylar   va	
ʻ
G aznaviylar   davlati   o rtasida   chegara   bo lib   qoladi.   Lekin   ushbu   2   turkiy   davlat	
ʻ ʻ ʻ
o rtasida ham Xuroson hududi uchun o zaro urushlar bo lib o tadi. 
ʻ ʻ ʻ ʻ
1006 va 1008-yillarda qoraxoniylar Xurosonga qo shin tortib, Balx, Tus va	
ʻ
Nishopur   shahrini   zabt   etadi.   Lekin   Sulton   Mahmud   G aznaviy
ʻ   qoraxoniylarga
zarba berib, Xurosonni o z qo lida saqlab qoladi. G aznaviylar keyinchalik dastlab	
ʻ ʻ ʻ
o zlari   yer   berib,   homiylik   qilgan   saljuqiylar   bilan   zid-diyatga   kirishib,   o rtada	
ʻ ʻ
katta   harbiy   to qnashuvlar   yuz   beradi.   1040-yilda   esa   Dandanakon   jangiaa	
ʻ
1
 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. - T.: Sharq, 2000. B. 109.
23 g aznaviylar   saljuqiylar   tomonidan   qaqshat-qich   zarbaga   uchrab   o zlarini   qaytibʻ ʻ
o nglay olmaydi. G aznaviylar davlatini bu inqirozidan, qoraxoniylarning mahalliy
ʻ ʻ
hukmdori   Ibrohim   Bo ritegin	
ʻ   foydalanib   qoladi.   U   dastlab   Xuttalon,   Vaxsh   va
Chag oniyonni   g aznaviylardan   tortib   oladi.   Keyinchalik   butun   Movarounnahrni	
ʻ ʻ
va Farg onani o ziga bo ysundirib mustaqil siyosat olib boradi.	
ʻ ʻ ʻ
X-asr  oxirida Yettisuv  va  Sharqiy  Turkiston  hududlarida  "podshoh  yagma"
yoki   "elikxon"   boshchiligidagi   Qoraxoniylar   davlati   tashkil   topadi.   Bu   davlat
tarkibiga   turli   turkiy   qabilalar   -   qorluqlar,   chigillar,   argular,   yagmalar   va   boshqa
xalqlar   kirgan   bolib,   ular   960   yilga   qadar   islom   dinini   qabul   qilganlar.   992   yili
elikxon   Bugra   boshchiligidagi   Qoraxoniylar   qoshini   Movarounnahr   hududiga
bostirib   kiradi.   Qoraxoniylar   galabasiga   Bugraxon   bilan   Xurosonning   somoniy
hokimi   Abu   Ali   Simjur   ortasida   tuzilgan   hufyona   ittifoq   hamda   lashkarboshi
Foiqning   sotqinligi   sabab   bolgan.   Natijada   Qoraxoniylar   Buxoroni   jangsiz   ishgol
etadilar, amir Nuh esa Chorjoyga qochishga majbur boladi. 1
Ammo Bugraxon kasallanib, oz vatani Koshgarga ketayotganda vafot etadi.
Qoraxoniylar   Buxorodan   katta   olja   bilan   qaytadilar.   Qoraxoniyalarning   yangi
yolboshchisi   bolgan   elikxon   Nasr   Buxoroga   qayta   hujum   uyushtiradi.   995-996
yillarda   Nuh   II   Sabuh   Tegin   madadi   bilan   Qoraxoniylar   hujumini   daf   etadi.   999
yili   Qoraxoniylar   yana   Buxoroni   ishgol   etib,   amir   Abdul   Malik   II   va   podshoh
oilasini   asirga   oladilar.   Bu   hol   Movarounnahrda   hokimiyat     Qoraxoniylar
foydasiga   uzil-kesil   hal   bolishiga   olib   keladi.   Qoraxoniylar   davlati   Koshgardan
Amudaryogacha   chozilgan   Sharqiy   Turkiston,   Yettisuv,   Shosh,   Fargona   va
qadimgi   Sogd   yerlarini   oz   ichiga   olgan.1005   yilgacha   Somoniylarning   songgi
vakili   al-Muntasir   Qoraxoniylar   bilan   muvaffaqiyatli   kurashgan,   biroq   raqibning
kopsonli qoshini pirovard galabani ta'minlagan. Bogdod halifi fatvosi bilan elikxon
Nasr ibn Ali Movarounnahrda oz hukmronligini ornatdi. 
Movarounnahrni zabt etgach Qoraxoniylar dehqonlar tabaqasini
yakson   etdilar   va   ularning   yerlari   va   suvlarini   davlat   tasarrufiga   topshirganlar.
Elikxon   Nasr   1012   yili   vafot   etgach,   uning   davlatiga   ukasi   Ali   Tegin   vorislik
1
 Gumilev. N – Qadimgi turklar. Toshkent:. 2007. B.86.
24 qiladi.  Qoraxoniylar Amudaryo vodiysi yerlari uchun gaznaviylar davlatiga qarshi
muntazam   urushlar   olib   borishadi,   XI-asr   oxirida   esa   saljuqlarning   kuchaygan
davlatiga   tobe   bolib   qolishadi.   Elikxon   poytaxti   dastlab   Uzgenda   joylashgan,
songra   Samarqandga   kochirilgan.   Buxoro   ham   Samarqandga   tobe   bolgan.
Qoraxoniylar   Samarqandda,   Buxoroda,   Binkentda   koplab   binokorlik   ishlarini
amalga oshirishgan, saroylar, masjidlar va madrasalar bunyod etishgan, musulmon
dini   nufuzini   saqlash   va   mustahkamlashga   hissa   qoshishgan.   Qoraxoniylarning
Movarounnahrga   hujumi   992-yilda   Hasan   Bug'roxon   boshliq   Qoraxoniylar
Movarounnahrga tomon hujum boshlaydilar. Ularning harbiy yurishlarida Marida
Shosh,   Farg'ona   va   boshqa   viloyatlarda   yashovchi   turk   qabilalari   ham
qatnashadilar.   Chunki   bu   yurtlar   Qoraxoniylar   davlati   tarkibiga   kirgan   qarluqlar
davlatining   mulki   edi.   Bu   davrda   Somoniylar   ma'muriyati   va   harbiy   qo'shinlari
boshqaruvini   o'z   qoliga   olgan   turk   noiblari,   hatto   ayrim   viloyatlarni   egallab   olib,
deyarli   mustaqil   hukmronlik   qilayotgan   turk   noiblari   mamlakatni   mudofaa   qilish
o'rniga xoinlik yo'lini tutib, Qoraxoniylarga yon bosadilar.
Qoraxoniylar Buxoroni qarshiliksiz ishg'ol qiladilar. Ko'p o'tmay Bug'roxon
hojib Foyiqni Termiz va Balxga noib qilib tayinlaydi. Ammo Bug'roxon Buxoroda
uzoq   turolmaydi.   Kasallik   uni   Koshg'arga   qaytishga   majbur   etadi.   Yo'lda   u   vafot
etadi. Bunday qulay sharoitdan foydalangan Nux ibn Mansur Buxoroga qaytib o'z
taxtini   egallaydi.   Ammo   ikki   mahalliy   turk   noiblari   Foyiq   Balxda,   Abu   Ali
Simjuriy Xurosonda amirga qarshi qo'zg'olon ko'taradilar. O'z kuchiga ishonmagan
Nuh   ibn   Mansur   -   G'azna   hukmdori   Sobuqtakinni   yordamga   chaqiradi.   Yigirma
mingli   qo'shin   bilan   u   Movarounnahrga   yetib   keladi   va   Nuh   bilan   birlashib,
qo'zg'olonchilarga qarshi yurish qiladi. Bir necha janglardan so'ng Foyiq va Abuali
qo'shinlari   tor-mor   qilinadi.   Shuningdek,   Sobuqtakinni   Abuali   Simjuriy   o'rniga
Xurosonning noibi qilib tayinlaydi. Natijada G'azna va Xurosonda  Sobuqtakin va
o'g'li   Mahmudning   siyosiy   xukmronligi   mustahkamlanib,   G’aznaviylar   davlati
tashkil topadi. 1
1
 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. - T oshkent .: Sharq, 2000.
B .106.  
25 Tez   orada   bu   davlat   kuchayib,   Hindiston   chegarasidan   Amudaryogacha
bo'lgan   yerlarni   egallaydi.   996-yilda   Qoraxoniylar   Movarounnahrga   tomon   yana
hujum   boshlaydilar.   Ularga  Nasr   ibn  Ali   boshchilik   qiladi.  Nuhga   yordam   berish
uchun   Sobuqtakin   Chag'oniyon,   Juzg'on   va   Xuttalon   hokimlari   ning   birlashgan
qo'shinlaridan   iborat   katta   kuch   bilan   Keshga   yetib   keladi.   Nuhning   ham   o'z
qo'shini bilan unga qo'shilishini talab qiladi. Bu Somoniylar amirining xukmdorlik
huquqlarini   mensimaslik   va   ochiqdan-ochiq   unga   qarshi   chiqish   edi.   Nuh
shubhasiz,   bundan   bosh   tortadi   va   farmoyish   yuborib,   Sobuqtakinni   Buxoroga
chaqirtiradi   Bunga   javoban   Sobuqtakin   qo'shin   yuborib   Buxoroni   egallaydi.
So'ngra   u   Qoraxoniylar   bilan   muzokaralar   olib   boradi.   Natijada   ular   o'rtasida
shartnoma   tuzilib,   unga   muvofiq   Sirdaryo   havzasi   Qoraxoniylar   qo'liga   o'tadi.
Sobuqtakin esa Amudaryodan janubdagi yerlar, shu jumladan Xurosonga hukmdor
bo'lib oladi. Somoniylarga Movarounnahrning markaziy qismigina beriladi, xolos.
Biroq, ko'p vaqt o'tmay Qoraxoniylar Buxoroni bosib oladilar. 
Garchi Somoniylar to 1005-yilgacha Samarqand va Buxoroni qaytarib
olishga uringan bo'lsalarda ammo 999-yilda Buxoroning Nasr Eloqxon tomonidan
zabt etilishi bilan Somoniylar hukmronligi barham topgan edi. Shunday qilib x asr
oxirida   Somoniylar   davlati   o'rnida   ikkita   yangi   davlat   tashkil   topdi:   biri
Koshg'ardan   Amudaryogacha   cho'zilgan   Sharqiy   Turkistonning   bir   qismini,
Yettisuv, Shosh, Farg'ona va qadimgi Sug'dni o'z ichiga olgan Qoraxoniylar davlati
bo'lsa,   ikkinchisi   Shimoliy   Hindistondan   Kaspiy   dengizining   janubiy
qirg'oqlarigacha   bo'lgan   viloyatlarni   qamrab   olgan   G’aznaviylar   davlati   edi.
Qoraxoniylar davlatining ikkiga ajralishi Garchi Amudaryo bu ikki turk davlatlari
o'rtasidagi  chegara  deb   belgilangan  bo'lsada,   ammo  Qoraxoniylar  Xurosonni  zabt
etilgan   yurtning   ajralmas   qismi   xisoblab,   uni   o'z   davlatiga   qo'shib   olish   uchun
harakat qiladilar. Oradan ko'p vaqt o'tmay Qoraxoniylar va G’aznaviylar o'rtasida
shiddatli urushlar boshlanadi. 1006-va 1008-yillarda 1
 Qoraxoniylar Xuroson ustiga
ikki marta qo'shin tortadilar.  Balx, Tus va Nishopur shaharlari zabt etiladi.
Ularning harbiy yurishini Sulton Mahmudga qarshi bo'lgan Xurosonning mulkdor
1
  Кораев О.К. История Караханидского каганата. - Фрунзе: Или, 1983. С. 55 .
26 feodallari   qo'llab-quwatlaydilar.   Lekin   Mahmud   G'aznaviy   Qoraxoniylarga   zarba
berib,   Xurosonni   o'z   davlati   tasarrufida   saqlab   qolishga   muvaffaq   bo'ladi.   1017-
yilda   Mahmud   Xorazm   ustiga   qo'shin   tortib,   uni   bosib   oladi.   Shunday   qilib,
Xorazm   mustaqil   davlat   sifatida   barham   topadi.   Bu   davrda   Sirdaryo   etaklarida
yashovchi   o'g'uzlardan   ajralib   saljuqiylar   nomi   bilan   Xurosonga   borib   o'rnashgan
turkman   qabilalari   kuchayib,   o'z   vaqtida   ularga   yer   berib   homiylik   qilgan
G’aznaviylarga   qarshi   tazyiq   ko'rsatadilar.   Saljuqiylar   bilan   jiddiy   kurash
boshlanadi. Bunday vaziyatdan foydalangan Qoraxoniylarning mahalliy hukmdori
Ibrohim   Bo'ritakin   1038-yilda   Amudaryo   bo'yi.Viloyatlari   Xuttalon,   Vaxsh   va
Chag'oniyonni G’aznaviylardan tortib oladi. Ko'p   vaqt   o'tmay   u
Movarounnahrni   va   Farg'onani   o'ziga   bo'ysundirib,   mustaqil   siyosat   yurita
boshlaydi. Natijada Qoraxoniylar ikki mustaqil davlatga ajralib ketadi.Biri poytaxti
Bolosog'unda   bo'lgan   Sharqiy   Qoraxoniylar,   ikkinchisi   markazi   Samarqandda
bo'lgan Movarounnahrdagi Qoraxoniylar davlati edi. Bu g'alabalarda so'ng Ibrohim
Tamg'ach   "Bug'roxon"   unvoniga   sazovor   bo'ladi,   Saljuqiylar   bilan   Qoraxoniylar
o'rtasidagi   munosabatlar   dastavval   yaxshi   bo'lsa-da,   ammo   keyinchalik
keskinlashib ketadi. Bu ikki turk davlatlari o'rtasida shiddatli jangler bo'lib o'tadi.
Hatto,   1130-yilda   saljuqiylar   sultoni   Sanjar   Movarounnahrga   qo'shin   tortib,
Qoraxoniylar   davlatining   poytaxti   Samarqandni   ishg'ol   etadi.   Natijada
Qoraxoniylar Sulton Sanjarga tobe bo'lib qoladilar. 1
Davlat   boshqaruvi   Qoraxoniylar   davlatining   boshqaruv   tizimi   mahalliy
hududiy   boshqarish   tartibiga   asoslangan.   Xonlik   hududlari   nihoyatda   bepoyon
bo’lganligidan, har bir yirik hudud yoki viloyat eloqxonlar (mahalliy hukmdorlar)
tomonidan nisbatan mustaqil tarzda idora qilingan (Masalan, Samarqand, Buxoro,
Ettisuv v.b.). Eloqxonlar tegishli miqdordagi yillik xiroj yoki to’lovlarni markaziy
xokimiyat   hukmdori   -   Tamg’achxonga   yuborib,   amalda   o’z   mulklarini   mustaqil
boshqarganlar.   Qoraxoniylarning   Movarounnahrdagi   hukmronligi   murakkab
ijtimoiy siyosiy  vaziyatda,  turli  sulolaviy urushlar, ziddiyatli  jarayonlar  girdobida
1
  Гумилев Л.Н. Дадимги турклар / Таржима, кириш суз муаллиф л ар и ва нашрга тайёрловчилар. Б. Урдабекли., 
А. Айритомий. - Тошкент: Фан, 2007.  Б. 49.
27 kechgan.   Viloyat   hokimlari   faqat   Qoraxoniylar   xonadonining   eloqxon   unvoniga
sazovor bo'lgan a'zolaridan saylanar edi. 
Eloqxonlar   o'z   nomlari   bilan   chaqa-tangalar   zarb   qilar   va   viloyatning
mustaqilligi   uchun   intilar   edilar.   Movarounnahr   eloqxoni   qoraxoniy   eloqxonlari
orasida   katta   obro'ga   ega   edi.   U,   odatda,   Samarqandda   taxtiga   o'tiradi.Viloyat
boshqaruv   ma'muriyatida   Somoniylar   davridagidek   vazirlar,   sohib
baridlar,mustavfiylar   xizmat   qilardi.   Shaharlar   esa   shahar   hokimi,   raisi   va
muxtasiblari   tomonidan   boshqarilardi.   Qoraxoniylar   mamlakatda   o'z   hukmronligi
mustahkamlab   olishda   musulmon     ruhoniylari   bilan   yaqin   va   do'stona
munosabatlar o'rnatadilar. Bu davrda imomlar, saidlar, shayxlar va sadrlarga e'tibor
kuchayib, ularning obro'yi  har qachon-gidan ham balandga ko'tariladi. Qoraxoniy
hukmdorlar   garchi   bu   davrda   hali   o'troq   hayotga   ko'chmagan   bo'lsalar   ham,
dehqonchilik vohalari va shaharlarning madaniy ahami-yatini yaxshi anglar edilar.
28 II – BOB. Qoraxoniylar davlatida ijtimoiy – iqtisodiy hayot.
2.1 Qorahoniylar davlatining itimoiy – madaniy hayotning shakillanishi.
Tarixdan   ma’lumki,   har   bir   davlat   uzining   ijtimoiy-iqtisodiy   jihatdan
tayanch bo’lgan ma’lum  bir  asosiga  ega bo’lgan. Albatta, u siz jamiyat va davlat
hayotini tasavvur ham etib bo’lmaydi. Shuning uchun Qoraxoniylar davlati tarixini
o’rganishda,   tarixiy-voqea   hodisalarning   jarayoni   va   ularning   mantiqiy
bog’lanishini   asoslash   uchun   davlatning   ijtimoiy-   iqtisodiy   hayotini   chuqur   idrok
eta   bilish   ham   zarur   hisoblanadi.   Mazkur   davlatning   bu   boradagi   tarixi   xususida
mavjud manbalar va adabiyotlarda juda ko’p ma’lumotlar berilgan 1
.
Lekin   bu   ma’lumotlarda   qator   fakt   va   dalillarni   sharxlab   o’tish   bilan
qanoatlanib,   ularni   avvalgi   voqea-hodisalar   bilan   bog’liq   holda   taxdil   etishga
yetarlicha e’tibor berilmagan. Demoqchimizki, Qoraxoniylar davlati uzining uzoq
tarixi   davomida   ilk   davridan   (76   yil   —   IX   asrning   1-yarmi)   rivojlangan   davrini
(XI-XII asr) qiyoslaydigan bo’lsak, bu davrlar mobay nida uning ijtimoiy-iqtisodiy
hayotining   zamini   o’zgarib   borganligi   va   o’zida   yangicha   ko’rinishni   ifoda
etganligini kuzatishimiz mumkin.
Ma’lumki, turkiy qabilalar qadimdan asosan ko’chmanchi-chorvador sifatida
hayot kechirib kelishgan. Bu ularning turmushini umumiy qiyofasini qay darajada
bo’lishini ham belgilab bergan. Turkiy xoqonligi davrida har bir urug’, qabilaning
o’z chorva mollari va ularni boqish uchun alohida ajratilgan yaylov yerlari bo’lgan.
Mazkur   chorvador   qabilalar   yoz   faslida   dasht   va   cho’llarda   o’t-o’lan   qurib
qolganda o’z chorva mollarini yanshan, Oltoy va Xangay tog’lari yonbag’irlaridagi
o’tloqlarga xaydab kelishgan 2
. Lekin qish faslida tog’da qor ko’p yog’ishi sababli
podalarni yana cho’l mintaqasiga qaytarishgan. Tabiatning injiqliklari bilan bog’liq
bo’lgan bu xayot tarzi ularning ruxiyatida ham o’z aksini topgan. Chorva mollarini
boqish bu ko’pchilik mehnatini talab qilmaydi. Shuning uchun ko’chmanchi turkiy
qabilalarda   deyarli   barcha   erkaklar   xarbiy   jangchi   xisoblangan.   Ularning   asosiy
ma’lumoti   esa   urush   bo’lib,   unda   o’z   hududini   ximoya   qilish,   qo’shni   qabila   va
1
  Гумилев Л.Н. Дадимги турклар / Таржима, кириш суз муаллиф л ар и ва нашрга тайёрловчилар. Б. Урдабекли., 
А. Айритомий. - Тошкент: Фан, 2007. Б.  76.
2
  Бартольд В.В. Очерк истории Семиречья. - М.: Изд. Вост, лит., Т.П. 4.1. 1963. - С. 40.
29 davlat   yerlarini   egallash   birlamchi   vazifa   xisoblangan.   Ko’chmanchi   qabilalarni
turg’un   aholiga   nisbatan   ko’pgina   hollarda   xarbiy   jihatdan   ustun   bo’lib
kelganligini   e’tiborga   olsak,   Turkiy   xoqonlikning   tashkil   topishi   va   uni   tezda
qudratli davlatga aylanishining sabablari birmuncha oydinlashadi. 
Chunki   bunda   uning   tarkibidagi   turkiy   qabilalarning   doimo
jangovar   xolatda   bo’lganligi   muhim   ahamiyatga   ega   bo’lgan.   Umuman
ko’chmanchi   turkiy   qabilalarda   davlatning   yuzaga   kelishi   masalasi   ko’pchilik
olimlarni   qiziqtirib   kelgan.   Fikrimizcha,   bu   masalalar   yuqorida   keltirilganidek
ijtimoiy hayot tarzi bilan bog’liq xolda o’rganilishi kerak.   Turkiy xoqonligi Oltoy
va   Janubiy   Sibirda   tashkil   topgan   vaqtda   (551   yil)   uning   davlat   boshqaruvi   va
ijtimoy-iqtisodiy   hayoti   ham   oddiy   ko’rinishga   ega   edi.   Davlat   boshqaruvida
an’anaviy   urug’-qabilaviy   udumlar   nihoyatda   kuchli   hisoblanib,   xoqonlik
tarkibidagi   qabilalarning   ko’pchilik   qismi   ko’chmanchi-chorvador   bo’lgan.   Lekin
davlatning   chegaralari   Sharqiy   Turkiston,   Yettisuv,   Isfijob,   Farg’ona,   Shosh   va
Movarounnahr   hududlari   hisobiga   kengayib   borgach,   uning   ijtimoiy-iqtisodiy   va
madaniy   hayotida   shu   hududlarda   yashovchi   turg’un   aholining   ta’siri   kuchayib
bordi.   Bu   shahar   va   qishloqlarda   yashovchi   o’troq   aholining   asosiy   mashg’uloti
dehqonchilik, hunarmandchilik va savdogarlik bo’lgan. 
Turkiy   xoqonlikning   bu   ulkan
hududlarni o’z tevaragida birlashtirganligi ijobiy xolat bo’lib, bu avvaldan davom
etib   kelayotgan   mazkur   hududlarda   yashovchi   ko’chmanchi   va   o’troq   aholi
o’rtasidagi   iqtisodiy-madaniy   aloqalarni   yanada   kuchaytirib   yuborgan.   Turkiy
xoqonligi   davridagi   bu   jarayonni   voris   sifatida   Qoraxoniylar   davlati   yuksak
darajada   davom   ettirdi.   Ushbu   davlat   qarluq   qabilalar   ittifoqi   negizida   tashkil
topgan (76 yil) va o’z tarkibiga boshqa turkiy qabilalarni birlashtirgan  (IX-X  asr)
vaqtda   uning   tasarrufidagi   ko’chmanchi   qabilalarning   katta   qismi   o’troqlashib
dehqonchilik,  hunarmandchilik   va  savdo-sotiq  bilan   shug’ullana   boshlashgan   edi.
Lekin davlat tarkibidagi barcha qabilalarning xo’jaligi bir xil emas edi.
Bunda
qarluq   qabilasi   o’z   ittifoqdoshlariga   nisbatan   ancha   madaniyatli   hisoblanishsa,
30 yag’mo qabilasi asosan chorvachilik bilan shug’ullangan. Bu qabilaning ot yilqilari
va qo’ylari ko’p bo’lgan. Chigil qabilasining ham katta qismi chorvador bo’lsada,
ularning   shahar   va   qishloqlarda   yashovchi   guruhlari   dehqonchilik   va
hunarmandchilik   bilan   mashg’ul   bo’lishgan.   Davlat   tarkibidagi   ko’chmanchi   va
turg’un   aholining   madaniyati   va   xo’jaligida   umumiy   belgilar   mavjud   bo’lgani
xolda,   ular   o’rtasida   ma’lum   bir   farlqi   jihatlar   ham   bo’lgan.   Shuning   uchun   ham
qoraxoniylar tomonidan Movarounnahrning markaziy hududlari egallanganda, juda
katta   dehqonchilik   voxalari,   jumladan,   Zarafshon   hududidagi   ekinzorlar,   bog’-u
rog’lar poymol qilinib, chorva-mollari uchun yaylovga aylantirilgan edi. 
Bu   voqea-xodisalar   ayrim
tadqiqotchilar   tomonidan   alohida   e’tirof   etilib,   bunda   qoraxoniylarning
Movarounnahrdagi siyosiy ustunlikni qo’lga kiritishi, go’yoki ko’chmanchi turkiy
qabilalar   tomonidan   o’lka   madaniyatiga   ham   xalokatli   ta’sir   etishi   sifatida
ko’rsatiladi.   Bu   masalaga   chuqurroq   nazar   solib,   mantiqiy   muloxaza   yuritadigan
bo’lsak, voqealar boshqacha tarzda kechganligi oydinlashadi. Qoraxoniylar davlati
Movarounnahrni   o’z   ta’siriga   olmasdan   oldin   ham   juda   katta   hududlarga   egalik
qilgan.   Davlat   tarkibidagi   Isfijob,   Yettisuv,   Sharqiy   Turkistonda   asosan
turkiyzabon   xalqlar   istiqomat   qilib,   ularning   ko’pchilik   qismi   bu   davrga   kelib
dehqonchilik,   hunarmandchilik   hamda   savdo-sotiq   bilan   shug’ullanishgan.   Lekin
avval   ham   aytganimizdek   davlat   tarkibida   ko’chmanchi   chorvador   qabilalar   katta
xarbiy-siyosiy   ko’chni   tashkil   etishgan.   Xoqonlikning   xarbiy   qo’shinlari   ham
asosan shu qabilalar negizida tuzilganligi sir emas. 
Qoraxoniylar   mazkur   xarbiy   qo’shin   kuchi   bilan   Movarounnahrning
ichki   hududlariga   kirib   borganda   qabila   sardorlari   bo’lgan   katta-katta   xarbiy
zodagonlar   o’zlariga   tegishli   chorva-mollaridan   iborat   podalarni   ham
o’zboshimchalik   bilan   shu   hududlarga   joylashtirgan.   Natijada,   juda   katta
dehqonchilik yerlari yaroqsiz xolga keltirilib, podalarni boqish uchun yaylovlarga
aylantirilgan.   Lekin   bu   xolat   vaqtinchalik   bo’lib,   qoraxoniylar   xukmdorlarining
o’zlari   tezda   bunga   chek   qo’yishgan.   Chunki   davlat   taraqqiyotida   o’troq   aholi
tomonidan   bunyod   etilgan   dehqonchilik   voxalarining   ahamiyatini   ular   yaxshi
31 tushunishgan.   Qoraxoniylar   sulolasining   ko’pchilik   vakillari,   jumladan,   Ibrohim
Tavg’achxon,   Shame   al-mulk,   Xizrxon,   Muhammad   Arslonxon   va   boshqalar
ulkaning   iqtisodiy   va   madaniy   ravnaqi   uchun   juda   ko’p   ishlarni   amalga
oshirishgan.   Endi bevosita Qoraxoniylar davlati tarkibidagi ko’chmanchi va o’troq
aholining   asosiy   mashg’uloti   bo’lgan   xo’jalik   turlariga   kelsak,   bu   davrda
ko’chmanchi-chorvador qabilalarning ko’pchiligi o’troqlashdi, ayrim guruhlari esa
o’zlarining an’anaviy chorvachilik xo’jaligini saqlagan xolda qisman dehqonchilik
qila boshlashdi.  Lekin   ba’zi   qabilalar   asriy   odatlari   bo’lgan
bu   ko’chmanchilik   turmush-tarzini   keyinchalik   ham   saqlab   qolishdi.   Albatta,
buning o’ziga xos sabablari bor edi. Chunki Qoraxoniylar davlatiga qarashli barcha
yerlardan   dehqonchilik   uchun   foydalanib   bo’lmas   edi.   Bundam   yerlar   sirasiga
kirgan   cho’l,   dasht   vohalari   hamda   tog’oldi   hududdari   chorvachilik   uchun   qulay
bo’lgan. Qolaversa, butun mintaqada chorvachilik maxsulotlariga bo’lgan talab va
extiyoj   chorvadorlar   mehnatini   rag’batlantirib   kelgan.   Shuning   uchun
mamlakatning dasht  va tog’oldi yaylovlarida otar-otar qo’y, uyur-uyur  yilqilar  va
tuyalar   boqilgan.   Chorvachilik   mamlakat   aholisini   go’sht,   sut,   teri,   jun   kabi
maxsulotlar bilan ta’minlashdan tashqari, xo’jalikning boshqa sohalari uchun xam
ot-ulov yetkazib bergan 1
.   Ot,   eshak,   tuya   va   xo’kizlardan   qo’sh
xaydashda, arava tortishda, moyjuvoz, tegirmon ishlarida va boshqa yumushlarda
keng   foydalanilgan.   Movarounnahrning   shahar   va   qishloqlarida   yashovchi   aholi
ham   uy   chorvachiligi   bilan   shug’ullanishgan.   Umuman   olganda,   qoraxoniylar
davrida   chorvachilik   xo’ja ligi   yetakchi   tarmoqlardan   xisoblangan.   Qoraxoniylar
davlati o’z tarkibida ham chorvador, ham dehqon aholini yaxlit xolda birlashtirgan
ulkan saltanat edi. Davlatning bu qiyofasi birmuncha murakkab ko’rinishda bo’lsa-
da, aslida bu uning iqtisodiy-madaniy jihatdan katta bir yutug’i edi. Yuqorida qayd
etilganidek, qoraxoniylar Movarounnahr hududini o’z izmiga olgan vaqtda (X asr
oxiri) o’lkaga juda ko’p chorvador qabilalar kirib kelishgan edi. Lekin biroz vaqt
o’tgach, dehqonchilikka ixtisoslashgan bu hududda chorva mollarini boqish uchun
yaylov yerlari yetishmasligi ma’lum bo’ldi. 
1
  Радлов В.В. К вопросу об уйгурах НЗИАН. (Приложение). - СПб., 1893. -№2. - С. 17.
32 Bu xodisa chorvador qabilalarning katta qismini tashkil etuvchi o’rta xol va
kambag’al   kishilarni   bundan   buyon   dehqonchilik   bilan   shug’ullanishga   zamin
yaratdi.   Shundan   so’ng   chorvador   qabilalarning   asosiy   guruhlari   XI   asrning
birinchi   choragidayoq   asta-sekin   o’rtoqlasha   boshladi,   Bu   jarayon   XI   asr
oxirlarigacha   va   undan   keyin   ham   davom   etdi.   Ma’lumki,   Movarounnahr   aholisi
bunyodkor xalq sifatida qadimdan asosan dehqonchilik, hunarmandchilik va tijorat
bilan shug’ullanib kelishgan. 
Xo’jalikning   bu   turlari   asrlar   davomida   takomillashib   borib,   alohida   bir
madaniyat   tusiga   ega   bo’lgan.   Ajdodlarimizning   tinimsiz   mehnati   natijasida   bu
yerda   Xorazm,   Zarafshon   va   Farg’ona   kabi   hududlar   iqtisodiy-madaniy   jihatdan
mintaqaning eng boy o’lkalariga aylangan. Bu o’lkalarning boy madaniyati Isfijob,
Yettisuv,   Sharqiy   Turkistonda   yashovchi   aholiga   ham   kuchli   ta’sir   ko’rsatib
kelgan.   Mazkur   hududlarda   yashovchi   ko’chmanchi   qabilalarni   Turkiy   xoqonligi
davridayoq   turgun   hayotga   o’tishi   boshlangan   bo’lsa,   qoraxoniylar   davriga   kelib
bu   jarayon   yanada   kuchaydi.   IX-X   asrlarga   kelib   bu   hududlarda   yashovchi
ko’chmanchi qabilalarning katta qismi endilikda o’troq hayot tarziga o’tishgan.
Bu   jarayon   ijobiy   ahamiyatga   ega   bo’lib,   hududlardagi   aholini   bir-biriga
yanada   yaqinlashtirib,   ularning   turmush-tarzida,   xo’jaligida   umumiylikni
kuchaytirib   borgan.   Qoraxoniylar   davlatining   iqtisodiy   asoslaridan   bo’lgan
dehqonchilik   ishlari   bu   davrda   ham   ravnaq   topib   borgan.   Buxoro,   Samarqand,
Farg’ona,   Toshkent   viloyatlarida   bu   boradagi   natijalar   an’anaviy   tarzda   yuksak
darajada   bo’lgan   bo’lsa,   davlatning   shimoliy-sharqiy   tomonlarida   ham   sun’iy
sug’orma dehqonchilikka asoslangan juda ko’p ishlar amalga oshirilgan. Masalan,
Issiqko’l   xavzasi,   Chu,   Taloye   vohasida   turli   donli   ekinlar   ekish,   uzumchilik,
bog’dorchilik kabi  sohalar  yaxshi  yo’lga  qo’yilgan.   O’tror  vohasida olib borilgan
arxeologiya   tadqiqotlar   natijasidan   ayon   bo’lishicha   bu   vohada   yirik   magistral
kanallar,   himoya   dambalari,   suv   chig’irlari   va   boshqa   yirik   sug’orma   inshootlari
qurilgan   ekan.   Qora xoniylar   davrida   dehqonchilik   bilan   birga   hunarmandchilik
soxasi   ham   birmuncha   rivojlangan.   Bu   davrda   hunarmandchilik,   temirchilik,
kulolchilik,   to’qimachilik,   kunchilik,   zargarlikning   ixtisoslashgan   sertarmoq
33 sohaga   aylangani   ushbu   kasb   turlarini   har   birining   san’at   darajasida   tarqqiy
etganligini ko’rsatadi. 
Shulardan   temirchilik   kasbi   bilan   turkiylar   VI-IX   asrlardayoq
keng   shug’ullanishgan.   Arxeologik   tadqiqotlar   natijasida   Oltoydan   topilgan   temir
ma’danini qazib olish izlari bo’lgan yodgorlikning mavjudligi buning isboti  bo’la
oladi.   Turkiylar qazib olgan temir nihoyatda sifatli bo’lib, Oltoy temirchilari undan
pinok,   bolta,   qozon,   qilich,   shamshir,   nayza,   kamon   o’qining   uchlari   va   boshqa
xojalik hamda urush buyumlarini yasashgan.
Turkiylarning temirdan keng foydalan ishlari ularni xarbiy jihatdan qudratli
bo’lishiga   imkon   bergan.   Temirchilik   keyingi   davrlarda   yanada   rivojlanib   bordi.
Jumladan,   qarluq   qabilasi   hukmdorlari   yasagan   qilich,   nayza   va   boshqa   urush
qurollari, nafaqat  turkiy dunyoda, balki  slavyan mamlakati  bo’lgan Kiyev Rusida
ham   mashxur   edi.   Demak,   temirchi   turkiy   hunarmand   ustalar   yasagan   buyumlar
sharqda Xitoydan tortib,   G’ arbda Sharqiy Yevropagacha bo’lgan hududlarda keng
tarqalgan ekan.
Bu   vaqtda,  tukimachilik   va  kunchilik   sohalari   ham   taraqqiy  etgan.   Albatta,
bu   borada   Samarqand,   Buxoro   viloyatlari   avvalgidek   yetakchi   bo’lishgan.
Shuningdek,   davlatning   shimoli-sharqiy   hududlari   bo’lgan   Yettisuv,   Isfijob,
Sharqiy   Turkistonda   ham   hunarmandchilikning   bu   turlari   yaxshi   rivojlangan.
Mahmud   Qoshg’ariy   bu   haqda   ko’plab   ma’lumotlar   bergan.   Masalan,   olmaxon,
qunduz   va   boshqa   hayvonlar   terisidan   po’stin   (ichuk),   qo’y   yungidan   to’kilgan
issiq   kiyim   (kare),   turli   namatlar,   charmdan   ishlangan   oyoq   kiyimlari   (izlik)   va
boshqa maxsulotlar tilga olib o’tilgan.
 
34 2.2 Qoraxoniylar davlatida ta’lim faoliyati .
Hoqonlikning   g‘arbiy   qismida   ellikdan   ortiq   tanga   bosib   chiqarish   uchun
iqtisodiy patentsiali yuqori bo‘lgan shahar mavjud edi. Davlatning sharqiy qismida
mintaqa   aholisi   va   davlat   o‘rtasidagi   munosabatlar   ta’minlashga   mas’ul   bo‘lgan
davlat   ayonlar   islom   dinini   yangi   qabul   qilgan   yuz   minglab   odamlar   uchun
faqihlarga   va   fiqhiy   asarlarga   ehtiyoj   bor   edi 1
.   Madrasa   arab   tilida   dars   olib
boriladigan   joy,   talabalar   bilim   olidigan   bino   demakdir.   Madaris   -   bu
madrasalarning ko‘pligi. Islomning qadimgi davrlaridagi masjidlar ta`lim berilgan
joylar   edi.   Ta`lim   faoliyatining   ko‘payishi   va   xilma-xilligi   bilan   ta`lim   markazi
masjidlardan   madrasalarga   o‘tishni   boshladi.   Bir   tomondan   madrasalar   boshqa
tomondan   masjidlarning   o‘rnini   bosa   boshlagach,   masjidlar   ham   yangi   ta`lim
markazi sifatida faoliyat yuritmoqda edi. 
Biroq,   masjidlar   ibodat   markazlari   bo‘lganligi   sababli,   ta`lim
faoliyati ortish natijasida darslar va ibodatlarning birgalikdagi olib borish ehtiyoji
natijasida   yuzaga   kelgan   ba`zi   muammolarni   to‘liq   hal   qila   olmaydilar   bu   kabi
muammolar   esa   madrasa   muassasalarini   barpo   etishni   majburiylashtirdi.
Shuningdek,   bir   tomondan   masjidlarda   ibodat   qilinadigan   joylair   bo‘lgan   boshqa
tomondan,   masjidlarda   dars   jarayonidagishovqinli   va   bahs   munozarali   holatlar
ibodatga kelgan insonlar uchun kop ham uyg‘un muhit emas edi. Yana darslarning
ko‘payishi   bilan   (Islom   ilmlari   va   tabbiy   ilmlar)   kengayayotgan   o‘rganuvchi
auditoriyasiga   javob   berish   uchun   masjidlardan   ajratilgan   muassasalarga   ehtiyoj
bor   edi.   Bu   sabablarning   barchasi   alohida   madrasa   muassasasining   paydo
bo‘lishiga zamin yaratdi.  Ushbu   o‘zgarishlarga   muvofiq   o‘rta
asr islom dunyosidagi  birinchi zamonaviy madrasa Tamg‘ach Ibrohim Bug‘roxon
tomonidan   106   yilda   Samarqandda   ochilgan.   Ushbu   muassasa   boshqa
muassasalardan   o‘ziga   xos   farqlar   mavjud;   qurilish   jihatdan   alohida   noyob   bino,
talabalar turar joyi, kutubxona, saylangan boshqaruvchilar, dasturlar va kurslarning
ma`lum   bir   tuzilishiga   ega   talabalar   uchun   stipendiyalar,   inflyatsiya   darajasiga
1
 O‘zaydin, A., Kamalov, I., Xunkan. Birinchi musulmon turk davlatlari.  2013. B.124.
35 qarab   belgilanadigan   professor   maoshlari   va   doimiy   manbalar   aniq,   belgilangan
yillik   byudjet   kabi   funksiyalar   mavjud   edi.   Tamg‘ach   Ibrohim   Bug‘roxon
tashabbusi   bilan   ushbu   ta`lim   muassasadida,   XII   asrda   birgina   Buxoroda   maosh
oluvchi olti ming fiqih olimlari bo‘lganligi ta`lim va tarbiya faoliyatiga qanchalik
ahamiyat berilishining aniq ko‘rsatkichidir. Madrasalarning   asosiy   vazifasi
imom,   muazzin,   xatib,   voiz   va   muftiy   kabi   davlat   odamlarini   ta`minlashdir
shuningdek   ularning   ehtiyojlariga   javob   beradigan   o‘qimishli   odamlarni
tayyorlashdan   tashqari,   sud   ishlaridan   sug‘orish   va   sudya,   muhtesiblik,   kotib,
tarjimon,   josus,   notarius,   elchixona,   noib,   hokim   va   vazir   kabi   davlat   kadrlariga
bo‘lgan   ehtiyojlarga   javob   berish   edi.   Madrasalarning   tashkil   topishi   va   sonining
ortishi,   davlat   hizmatchilarining   va   olimlarni   tayyorlashga   bo‘lgan   umumiy
ehtiyoji   kelib   chiqishi   haqida   aytish   mumkin.   Qoraxoniylar,   X   asrda
Movaraunnahir   va   Sharqiy   Turkiston   o‘rtasidagi   mintaqada   tashkil   etilgan   davlat
tili sifatida(xoqaniy turkchasini) yozma tili sifatida ishlatgan. Ushbu davrda uyg‘ur
yozuvi bilan bir qatorda arab yozuvidan ham foydalanilgan. So‘z boyligi jihatidan
eski turk tiliga yaqin nisbatan boy uyg‘urch islomda avvalgi davrda buddizm bilan
bog‘liq   so‘zlarning   aksariyati   lug‘antda   so‘zlar   o‘rniga   islomga   tegishli   so‘zlarni
o‘z   ichiga   olingan.   1069   yilda   Yusuf   Xos   Hojib   tomonidan   yozilgan   va   645
baytdan iborat "Qutatg‘u bilig" hamda 1074 yilda Mahmud Qoshg‘ariy tomonidan
yozilgan Devoni lug‘ati turk, asari arablarga turkiy tilini o‘rgatish maqsadida turk
tilining birinchi lug‘ati hamdir.  Adib   Ahmat   Yugnaki
tomonidan   yozilgan   va   101   ta   to‘rtlikdan   iborat   "Hibat   ulhaqoyiq",   Yassaviy
tomonidan yozilgan Devoni Hikmat Qoraxoniy turkiy tilning asosiy namunalaridir.
Devoni lug‘ati turk asarida 8624, Qutadg‘u bilikda 2961, "Hibat ul-haqoyiq" 1306
so‘zlarning   mavjudligi,   Qoraxoniylar   turkiy   tilining   juda   katta   so‘z   boyligiga
egaligi ko‘rsatkichdir 1
. Qoraxoniylar turkiychasi birinchi islomiy adabiy tildir. XI-
XII   asrlarda   Qashqar   va   Sharq   va   G‘arb   Turkistonda   rivojlangan.   X   asrda
Qoraxoniylar   tomonidan   islomning   qabul   qilinishi   bilan   uning   atrofidagi   islom
1
 O‘zaydın, A. Qoraxoniylar. Turkiya Diyonat vaqfi Jamg‘armasi Islom Ensiklopediyasi, 24, 410. Istanbul:Kumash .
2001. B.54.
36 davlatlari bilan yaqin aloqalar o‘rnatildi. Aloqalar turli xil ijtimoiy institutlarga va
ayniqsa tilga muhim ta`sir ko‘rsatdi. Shunday qilib, Qoraxoniylar turkchasida arab
va fors tillaridan tashkil topgan ba`zi bir til elementlari joylashdilar va xalq tilidan
tashqarida guruh tili vujudga kela boshladi. Ushbu davr asarlari islom an`analarini
yaratishda   foydalaniladigan   til   qisqa   vaqt   ichida   urf-odatlarga   ta`sirini   namoyish
etib, qoraxoniylar turkchasida asarlar yaratdila boshlandi. 
Qoraxoniylar   o‘rta   Osiyo   turkiy   madaniyatning   davom   etishida   muhim   rol
o‘ynadi va ta`sir ko‘rsatdi. Mahmud Qoshg‘ariy va Yusuf Hos Hojib davrning ikki
muhim   olimidir.   Mahmud   Qoshg‘ariy   "Devoni   lug‘ati`t   turk"   asari   bilan   arab
madaniyatiga   qarshi   chiqqan.   Mahmud   Qoshg‘ariy   XI   asrda   Markaziy   Osiyodagi
eng   yirik   tilshunos   bo‘lish   nuqtai   nazaridan   ham   muhimdir.   Yuqorida   aytib
o‘tilgan   asarda   turkiy   xalqlar   tarixi,   geografiyasi,   dostoni   va   afsonalari   haqida
muhim ma`lumotlar keltirilgan. Bolasog‘unlik Yusuf Xos Hojib tomonidan uyg‘ur
alifbosida   yozilgan  Qutadg‘u  bilig  davrning  muhim  asarlari  qatoriga  kiradi.  1069
yilda she`riy  uslub bilan  yozilgan  ushbu  asar   Bug‘roxonga  taqdim  etildi.  Bu asar
birinchi   turkiy   siyosatnoma   ekanligi   Saljuqiylar   vaziri   Nizomulmulkni   ham
ta`sirlantirdi   va   Nizomulmulk   ushbu   asardan   ilhomlanib,   siyosatnoma   nomli
asarini yozib, Sulton Malikshoxga taqdim etdi. 
X-XIII   asrlarda   turk-islom   dunyosida   ilmiy   tadqiqotlar   juda   rivojlangan
darajada   edi.   Olimlar   hukmdorlar   tomonidan   yuqori   baholangan.   Shuningdek
ushbu   davrda   yashgan   olimlar   evropaga   chuqur   ta`sir   ko‘rsatdilar.   Fizika,
matematika,   Astronomiya   va   mantiq   bo‘yicha   160   ta   asarga   ega   bo‘lgan   Forobiy
Aristotel   g‘oyalarini   juda   yaxshi   sharhlagan.   Uning   sharhlari   tufayli   u   ikkinchi
o‘qituvchi(muallimi soniy) deb nomlandi. G‘arbiy dunyoda u "Al Farabius" nomi
bilan   mashhur   bo‘lib,   ko‘plab   asarlari   lotin   tiliga   tarjima   qilingan   va   darslik
sifatida o‘rta maktablarda o‘qitilgan. Ibn Sino buyuk tibbiyot olimi va faylasufidir.
Tibbiyot,   mantiq,   fizika   va   din   falsafasi   sohalarida   220   ga   yaqin   asar   yozgan.
G‘arbliklar   tomonidan   "Tibbiyot   hukmdori"   unvoniga   sazovor   bo‘ldi.   Hususan
Berunining   110   dan   ortiq   asarlari   mavjud.   U   geografiya   fanini   islom   olamida
mustaqil   bir   fanga   aylantirdi.   Qoraxoniylarda   hukmdorlar   ilmiy   faoliyat   va
37 olimlarga   e’tibor   berishgan.   Himoyalash   natijasida   ilmiy   faoliyat   ancha
yaxshilandi.   Hukmdorlar   yuqorida   aytib   o‘tilgan   markazlarga   Toshkent,
Bolosog‘un, Qashg‘ar va boshqa shaharlarning ahamiyat ortib san`at markazlariga
aylandi.   Qoraxoniy   hukmdorlarining   ilm-fan   sohasidagi   ilmlarga   muhabbati
muhim o‘zgarishlarga olib keldi va olimlarning sonini ko‘paytirishga imkon berdi.
Hukmdorlarning ta`lim faoliyatiga bunday ahamiyat berishlari aslida ikkita muhim
omil.  Birinch   sababi   islom   dinini   yaqinda
qabul   qilgan   turk   qabilalarining   yangi   e`tiqodlarini   mustahkamlash   va   yangi
e`tiqodlariga   zid   bo‘lgan   eski   e`tiqodlarni   yo‘q   qilish.Ikkinchisi   shialarga   qarshi
ushbu ta`lim muassasalari orqali sunniylar o‘z e`tiqodlarini mustahkamlash. Islom
olamida   dastlab   ta`lim   va   tarbiya   ishlari   xususiy   joylarda   olib   borilmadi,   kuttab
(maktab) deb nomlangan o‘qituvchilar uylari va masjidlarda faoliyat olib borilgan.
Boshqa tomondan, madrasalar o‘quv faoliyati nuqtai nazaridan juda muhim o‘rinni
egallaydi.   Boshqa   tomondan   madrasalar   o‘quv   faoliyati   nuqtai   nazaridan   juda
muhim   o‘rinni   egallaydi.   Islom   tarixida   madrasalar   ta`lim   va   tarbiya   faoliyatida
tobora   muhim   ahamiyat   kasb   etishi   va   auditoriyasi   kengayishi   natijasida   paydo
bo‘lgan muassasalardir.
38 Xulosa
Qoraxoniylar   davlati   mintaqaning   kotta   qismini   (   Yettisuv,   Isfijob,   Shom
viloyatlari   Sharqiy   Turkistonning   g’arbiy   qismida,   XI   asrning   boshlaridan   esa
Mavarounnahr   xududlarida)   o’z   davrining   ijtimoiy-siyosiy   va   iqtisodiy-madaniy
jihatidan   yetilgan   shart-sharoitga   ko’ra   hamda   shu   xudularda   yashovchi
ko’chmanchi,   o’troq   aholining   o’zaro   munosabatlarining   xosilasi   sifatida   tashkil
topdi   va   rivojlanib   bordi.   Qoraxoniylar   davlatining   shakilllanishi   va   uning
boshqaruv   tizimi   qarluq   qabilalar   ittifoqi   asosida   tashkil   topgan   Qarluq   davlatiga
borib   taqaladi.   Shuning   uchun   davlat   tarixini   ikki   bosqichga   bo’lish   mumkin.
Uning birinchi bosqichi VIII asrning 60-yillaridan IX asrning boshlarini o’z ichiga
olsa. Bu   davrda   davlat   boshqaruvida   qarluq   qabilasi   yarimini   o’z   ichiga
oladi.   BU   davrda   davlat   boshqaruvida   qarluq   qabilasi   yetakchilik   qilgani   uchun
qarluq davlati nomi bilan yuritilgan. IX asrning o’rtalaridan qarluq,chigil,yag’mo,
to’xsi,   uyg’ur,   o’g’uz   va   bosqa   juda   ko’plab   turkiy   qabilalarning   bu   davlat
tarkibida uyishib borishi  bilan uning hududiy jihatidan chegaralari kengayib kuch
qudrati   ortadi.   Davlatning   yuksalib   borish   natijasida,   uning   hukmdori   “qoraxon”
ya’ni   buyuk   xon   nomi   bilan   atalgan.   Aynan   shu   davrdan   boshlab   davlat
“Xoqoniya”,   ya’ni   “Qoraxonlar   davlati”   nomi   bilan   mashhur   bo’lgan.   BU   davr
qoraxoniylar   davlatining   ikkinchi   bosqichi   sifatida   tavsiflanadi.   Davlatni
“Qoraxoniylar” nomi bilan atagan V.V. Grigorev bu haqda o’z asarlarida XIX asr
oxirida yozgan edi.  Manbalarda   esa
kuzatganimizdek   davlat   nomi   tilga   olinganda   shu   vaqtda   hukmronlik   qilayotgan
xoqon   ismi   va   unvonlari   bilan   birgalikda   mazkur   xoqonlik   “Bug’raxon   davlati”,
“Xoqoniya o’lkasi”, “Qoraxon yurti”, kabi nomlar bilan atab kelingan. Davlatning
nomlanishi   masalasi   uning   davlatchilik   tarixi   bilan   bevosita   bog’liqdir.   Yuqorida
qayd   etilgandek,   ushbu   davlat   tarixining   birinchi   bosqichida   qarluq   qabilasi
yetakchilik qilgan va hukmdor “jabg’u” unvoni bilan atalgan. Lekin davlat saltanat
39 darajasiga   erishgach   uning   tarkibidagi   barcha   qabilalar   teng   huquqli   asosida
faoliyat   olib   borgan.   Ularning   hohish   irodasi   ifodasi   sifatida   xoqonlar   qabila
totemlari bo’lgan “arslonxon”, “bug’roxon”, kabi unvonlar bilan ulug’langan. Shu
sababli   biz   V.V.   Grigorev   tomonida   rasmiy   nomlangan   Qoraxoniylar   davlatini
“Qarluq Qoraxoniylar” davlati   nomi  bilan  atashni   tarixan  maqsadga   muvofiq deb
topdik. Shuningdek davlat nomidagi qoraxoniylar so’zidagi “iy” qo’shimchasi ham
noo’rin   qo’llanilib   kelinmoqda.   Chunki   yuqorida   aytib   o’tganimdek   qoraxon
atamasi   hukmdor   sulola   nomi   yoki   qabila,   joy,   urug’   nomi   ham   emas.   Bu   davlat
boshqaruvida   qollanilgan   hukmdorning   oliy   unvonidir.   Davlatning   ijtimoiy   –
iqtisodiy   hayoti   ham   o’ziga   xos   rivojlanish   bosqichiga   ega   bo’lib,   dastlabki
davrlarda davlatning asosini ko’chmanchi – chorvadorlik tashkil etgan. 
Keyinchalik   Qoraxoniylar   davlati   katta   hudularga   ega   bo’lgach,   o’zining
murakkab  tarkibiy xususiyatga   ko’ra  ham  dasht  ham   shahar   madaniyatini  yagona
mintaqalar   aro   yirik   davlat   asosida   birlashtirgan   edi.   Uning   ijtimoy   -   iqtisodiy
negzini ko’chmanchi chorvadorlik bilan dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo –
sotiq  ham  tashkil   etgan.  Bu  borada  qadimdan  kuchli  iqtisodiy   –  madaniy  markaz
bo’lib   kelgan   Movarounnahrning   o’troq   aholisi   davlatning   shimoliy   –   sharqida
yashovchi   aholiga   o’zining   madaniy   ta’sirini   o’tkazgan.   Shu   bilan   birga
Movarounnahrning   markaziy   hududlarida   qadimdan   yashab   kelayotgan   va
keyinchalik   kirib   kelgan   ko’chmanchi   turkiy   qabilalarning   ko’pchiligi   ham
o’troqlashib   dehqonchilik,   va   hunarmandchilik   sohalari   bilan   shug’ullana
boshlagan.   Ushbu   davlatning   tarixini   o’rganishda   hozirgi   kunda   kadrlar
yetishmasligi oqibatida juda sekinlik bilan o’rganilib kelinmoqda. Taniqli tarixchi
olim Karim Shoniyozov ushbu xalqning etnik tarixni o’rgangan va o’zining ilmiy
kitoblarida, maqolalarida yozib qoldirgan. 
O’zbekiston   tarixi   faniga   talluqli   darsliklar   va   o’quv   qo’llanmalarida   qayd
etilgan   “Qarluq   davlati”   hamda   “Qoraxoniylar   davlati”   nomli   mavzularni   ham
shunga   muvofiq   ravishda   yaxlitlash   va   uni   kengaytirilgan   shaklda   qayta   tuzish,
o’zbek   xalqining   xalq   sifatida   shakillanishining   mihoyasida   Qarluq   Qoraxonlar
davlatining o’rni va ro’li beqiyosdir. O’zbek xalqi etnogezi va etnik tarixi” faniga
40 oid   dasturlarda   mazkur   davlat   tarixiga   bag’ishlangan   qo’shimcha   to’ldirilgan
maxsus bob ajratish maqsadga 
Foydalanilgan adabiyotlar.
I. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari.
1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini 
birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga 
kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining 
ko‘shma majlisidagi nutq. -T.: O‘zbekiston, 2016.
II. Manbalar.
2. Григорьев  B . B .  Караханиды в Мавераннахре по Тарихи 
Мунаджимбаши в османском тексте // ТВОРАО. - СПб., 1874. Ч. XVIII.
3. Вамбери Г. История Бохары или Трансоксании с древнейших времен 
до настоящего. Т.1. - СПб.. 1873.
4. Раддов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. Т.1. 4.2. - СПб., 1893. 
5. Dorn  В .  bber die  Mtnzen der f leke öder ehemaligen Chane  von Turkestan  // 
Melangens  Asiatiques.  - Berlin, 1881.
6. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч.  T.  I. - 
М,: Изд. Вост, лит., 1963. 
7. Гумилев Л.Н. Дадимги турклар / Таржима, кириш суз муаллифлари ва 
нашрга тайёрловчилар. Б. Урда- бекли,, А. Айритомий. - Тошкент: Фан,
2007. 
8. Кораев О.К. История Караханидского каганата. - Фрунзе: Или,1983.
III. Asosiy adabiyotlar.
1. Shoniyozov. K – «Qarluq davlati va qarluqlar”. T:.1999. , 
2. Shamsutdinov R. , Karimov Sh. Vatan tarixi. (XVI-XX asr boshlari). 
Ikkinchi kitob. Toshkent, ―SHARQ. 2010
41 3. Ahmedov.B. O ’ zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001
4. Xo’jayev. A, Xo’jayev. K – Qadimgi manbalarda xalqimiz o’tmishi., 
Toshkent., “Ma’naviyat”
5. Shoniyozov. K – «Qarluq davlati va qarluqlar”. T:.1999.
6. Azamat Ziyo – “O’zbek davlatchiligi tarixi”. T:. “Sharq”. 2001.
7. Bartold.V – “Dvenadsat leksi po istorii turetskix narodov sredney azii”. 
M:.1968.
8. Gumilev. N – “Qadimgi turklar”. T:.2007.
42

Mundarija

Kirish…………………………………………………………………………….2-7

I – BOB. Mavarounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi va mahalliy hokimiyat boshqaruvi.

1.1 Mavarounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi………...………..8-20

1.2 Qorahoniylar davlatining markaziy boshqaruv tuzumi ….………………...21-27

II – BOB. Qoraxoniylar davlatida ijtimoiy – iqtisodiy hayot.

2.1 Qorahoniylar davlatining itimoiy – madaniy hayotning shakillanishi…......28-33

2.2 Qoraxoniylar davlatida ta’lim faoliyati……...…………………………......34-37

III. Xulosa……………………………………………………………………..38-39

IV. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………….40-41