Maxatma Gandining ijtimoiy va siyosiy qarashlari - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	85.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

81 Продаж

Maxatma Gandining ijtimoiy va siyosiy qarashlari

Купить

Mundarija
Kirish …………………………………………………………………………..2-5
I - BOB. Moxandas Karamchand Gandi: hayoti va faoliyatining boshlanishi
1.1 Moxandas Karamchand Gandining yoshlik davri…………………………6-14
1.2 Gandining Janubiy Afrikadagi faoliyati haqida chizgilar…………………15-26
II – BOB. Maxatma Gandining ijtimoiy va siyosiy qarashlari
2.1 Maxatma Gandining Hindiston Milliy Kongressida tutgan o‘rni…………27-37
2.2 Maxatma Gandi Hindiston milliy ozodlik kurashining boshida…………..38-47
III. Xulosa……………………………………………………………………..48-
49
IV. Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………..50
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi O‘zbekiston Respublikasida mustaqillikning
dastlabki davrlaridan boshlab xalqning tarixiy xotirasini tiklash, tarix faniga doir
tadqiqotlarni har taraflama takomillashtirish masalalari davlat siyosati darajasiga
ko‘tarildi. Birinchi Yurtboshimiz I. A. Karimov haqli ravishda ta’kidlaganidik,
“o‘z tariximiz bilan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo‘lmas ekan, biz
haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan
qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirish
zarur!” 1
.
Yurtboshimizning bu o‘tkir fikrlaridan kuch olgan biz yosh tarixchilar o‘z
tariximizni va chet el tarixini o‘rganar ekanmiz, hurmatli yurtboshimizning yana
bir qimmatli so‘zlarini yodga olmasdan ilojimiz yo‘q: “O‘zligimizni anglash
tarixni bilishdan boshlanadi. Isbottalab bo‘lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati
darajasiga ko‘tarilishi zarur” deb bejiz aytmaganlar. Bundan kelib chiqib biz
tarixni chuqurlashtirib o‘rganishimiz maqsadga movofiq bo‘ladi degan xulosaga
kelish mumkin. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so‘ng tarix
faniga bo‘lgan e’tibor kuchaydi. Ilgari tarixning ko‘pgina o‘rganilmagan jihatlarini
qayta ko‘rib chiqish uchun imkoniyat yaratildi. Bu borada O‘zbekiston
Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning bir guruh tarixchi olimlar bilan
uchrashuvi chog‘ida asl tarixni yaratishdek mas’uliyatli va sharafli vazifani ular
oldiga qo‘yganligi bu borada dastlabki qadam bo‘ldi.
Mana shu metodologik asosga tayangan holda O‘zbekiston Fanlar
Akademiyasi qoshidagi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirishga qaratilgan
tadbirlar bu boradagi yutuqlardan bo‘ldi. Endilikda tarixchilar oldidaga dolzarb
muammolar ko‘lami aniqlab olindi. Sotsiologlarning hisob-kitoblariga qaraganda,
XX asrning birinchi shaxsi Albert Enshteyn bo‘lsa, ikkinchi shaxsi Maxatma
Gandi ekan. Bu bejiz emas, albatta. Maxatma Gandi o‘zining kechinmalarga boy
hayoti bilan Hindiston xalqi uchungina emas, butun dunyo xalqlari uchun namuna
1
Karimov I. A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. 7-tom. Toshkent: O’zbekiston, 1999. B.149.
3

bo‘lib qoldi. Hind xalqining asriy mustamlakachilik zulmidan abadiy xolos bo‘lishi
aynan manashu g‘oyaviy rahbar, davlat va siyosiy arbobning fidokorona va
jangovor hatti-harakatlari bilan bevosita bog‘liq edi. Ayniqsa uning “aximsa” –
kuch ishlatmaslik siyosati jahondagi ozodlik harakatlari uchun ibrat hisoblanadi.
Ingliz mustamlakachilarini Hindistonday katta mamlakatdan haydab chiqarish
oson ish emasdi, buning uchun sermillat hind xalqining vatanparvar kuchlarini bir
yoqadan bosh chiqarib kurashga boshlash zarur edi. Bu vazifani o‘z hindu diniga
sodiq Maxatma Gandi uddaladi. U Hindiston mustaqilligi uchun ulkan xalqni
yig‘di va kurashga otlantirdi va barcha tomonlama muhim ijobiy yutuqlarga
erishdi. Har bir millatning shakllanishi birinchi navbatda uning farzandlari
qalbidagi vatanparvarlik tuyg‘usiga tayanadi. Maxatma Gandining hayoti va
faoliyati bunga yaqqol misoldir. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi
Maxatma Gandining “Mening hayotim”5 asarini olish mumkin. Bu asar tarjimai
hol sifatida yozilgan bo‘lsada, faqat muallif hayotigagina chizgilar bermaydi, balki
tarjimai hol bahonasida Maxatma Gandi o‘zining butun dunyo qarashini, hayotda
ko‘zlagan maqsadlarini oshkora va holisona baholab beradi. Bundan tashqari,
mustamlakachilik siyosatining naqadar jirkanchligini, uning alohida xalqlar emas,
umuman jahon xalqlari boshiga beqiyos musibatlar solishini har jihatdan asoslab,
fosh etadi. Ushbu “Mening hayotim” asari mazmuni jihatidan o‘ziga xos kichik
qomusni eslatadi. Unda tilga olingan hindu urf-odatlari, boshqa dinlarga oid tarif
va sharhlar alohida ahamiyatga ega. Bu asarning yozilishi haqida Moxandas
Gandining o‘zi shunday xotirlaydi. “Men Janubiy Afrikadagi Satyagrax
tarixini tugatganim bois “Navjivan” 1
uchun tarjimai hol yozishga kirishishga qaror
qildim. Svamiy Anand tarjimai holimni alohida kitob qilib chiqarishini xohlardi,
biroq buning uchun menga bo‘sh vaqt yo‘q edi: har haftada bir bobdan yoza olar
edim. “Navjivan” uchun men baribir haftasiga biror narsa yozishim shart edi.
Svamiy bunga rozi bo‘ldi va men yeng shimarib ishga tushib ketdim. Ammo men
haqiqiy tarjimai hol yozmoqchi emasdim. Haqiqatni qidirish tarixini shunchaki
hikoya qilib bermoqchi edim, xolos.
1
Navjivan – Axmadobodda chiqadigan oylik ro’znoma. Maxatma Gandi ixtiyoriga berilgan haftalik ro’znomaga
aylantirilgan.
4

Bunday izlanishlar butun hayotim mazmunini tashkil etgani sababidan ular
haqidagi hikoya haqiqatdan ham haqiqiy tarjimai holga o‘xshagan bir narsa bo‘ldi.
Iltimos, keyingi boblarga sochib yuborilgan maslhatlarimni hech kim rad etib
bo‘lmaydigan maslahatlar deb o‘ylamasin. Men tasvirlab berayotgan izlanishlarga
faqat namunalar deb qaramog‘i kerak. Ular bilan tanishgan har kim o‘z moyilligi
va qobiliyatiga qarab mustaqil ravishda izlanish olib borishi mumkin.
O‘ylaymanki, shunda men taklif etgan namunalar foydali bo‘ladi, chunki
gapirilishi kerak bo‘lgan narsalarni yashirmoqchi yoki haspo‘shlamoqchi
emasman. O‘quvchini o„zimning barcha xato va yangilanuvchilarim bilan
tanishtiraman deb umid qilaman. Mening vazifam – qanchalik yaxshi odam
ekanligim haqida gapirishim emas, balki satyagrah sohasidagi izlanishlarimni
tasvirlab berishdir”. E.M.Sh. Nambudiripadning
“Maxatma Gandi va Gandizm” 1
asarida Maxatma Gandining dunyoqarashi uning
hind xalqining milliy ozodlik kurashidagi o‘rni markizm-leninizm g‘oyalari nuqtai-
nazaridan yoritilgan chunki asar muallifi Hindiston kommunistik partiyasining
boshliqlaridan biri bo‘lgan yirik jamoat arbobidir. U Maxatma Gandi faoliyatining
asoaiy bosqichlari xarakteristikasini berishga intilgan. Asarni yozishda D.G.
Tendulkarning sakkiz tomlik “Maxatma” kitobidan keng foydalangan. Tendulkar
D.G – Maxatma Gandining yaqin do‘sti va izdoshi bo‘lib, uning “Maxatma” kitobi
Maxatma Gandining hayoti va ta’limotini nisbatan to‘la bayoni hisoblanadi. Bunda
muallif ta’kidlaganidek” tarixni haqqoniy yoritishga” intilgan.
Maxatma Gandining o‘zi unga yaxshi izoh
yozgan. muallif kitobni yozib Gandiga taqdim qilgan. Uning eslatishicha “U bilan
oxirgi marta 1948-yil 22-yanvarda uchrashganimizda biz kichik masalalarni
muhokama qildik: nashr formati, izohlari, orfografiyasi, snoskalari hatto defislarini
ham. U mening ishimga katta qiziqish bildirdi” 2
. D.G. Tendulkarning sakkiz tomlik
“Maxatma” asari faqatgina o‘z davrining buyuk shaxsi hayotining bayoni bo‘lmay,
balki Hindistonning o‘sha davrdagi alohida ahamiyat kasb etgan davri va tarixini
bayon etishi bilan alohida ahamiyatga ega. R.A. Ulyanovskiyning “Buyuk hind
1
Намбудирипад Е.М. Махатма Ганди и гандизм. М., 1960.
2
Ульяновский Р.А. Три лидера великого индийского народа. М., Политиздат, 1986.
5

xalqining uch rahnamosi”9 asaridir. Unda hind xalqining uch rahnamosi Maxatma
Gandi, Javoharlal Neru va Indra Gandi haqida ocherklar kiritilgan. Asarda bu
shaxslarning siyoaiy qarashlarining shakllanishi, ularni hindlarning mustaqilligi va
Hindiston taraqqiyotidagi o‘rni haqida ma’lumotlar berilgan. Unda ayniqsa
Maxatma Gandining Janubiy Afrikadagi irqchilik va mustamlakachilikka qarshi
olib brogan siyoaiy kurashi bayon etilgan. D.Dattaning 1
asarida Maxatma
Gandining falsafiy qarashlari qisqacha bayon etilgan bo‘lsa E.N. Kamarov va A.D.
Litmanlarning 2
asarida uning ijtimoiy-siyosiy, falsafiy, axloqiy qarashlari bayon
etilgan. Mavzuning maqsad va vazifasi Hindiston milliy ozodlik
kurashi asoschisi Muxandas Karamjand Kandining yurt mustaqiligi yo‘lida olib
borgan xizmati yoritish mavzuning maqsadidir. Vazifasi etib esa
- Mahatma Gandining yoshlik davrlarini o‘rganish;
- Mahatma Gandini faoliyatining boshlanishini tahlil
qilish; - Gandi hayotida siyosiy o‘zgarishlarni boshlanishi;
- Hindiston mustaqilligi yo‘lida olib borgan
islohotlari o‘rganish mavzuning vazifalari etib bergilandi.
Mavzuning ob’ekti va predmeti
Muxandas Garamjand Gandining Hindiston mustaqilligi yo‘lida olib borgan ishlari
mavzuning ob’ekti. Mavzuning predmeti Mahatma Gandining hayotini o‘rganish,
u haqida yozilgan ma’lumotlar orqali bayon etishdir.
Kurs ishining hajmi Kirish,
ikkita bob, to‘rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan iborat.
I - BOB. Moxandas Karamchand Gandi: hayoti va faoliyatining boshlanishi
1
Датта Д. Философия Махатма Ганди. М., 1959
2
Камаров Э.Н., Литман А.Д. Мировоззрение Мохандаса Карамчанда Ганди. М., 1969
6

1.1 Moxandas Karamchand Gandining yoshlik davri
Moxandas Karamchand Gandi 1869-yilning 2-oktabrida G‘arbiy
Hindistonning bir chetida joylashgan Purbandar knyazligida tug‘ulgan.
Knyazlikning asosiy aholisi gujorat tilida so‘zlashadi 1
. Gandi ajdodlari “baniya”
savdogarlar kastasiga tegishli bo‘lib, ularning orasida milliy savdo va siyosiy
burjuaziya vakillari ham bor edi. Moxandas o‘z ajdodlari haqida shunday yozib
qoldirgan: «Gandilar aftidan bir vaqtlar baqqollik qilgan baniya toifasiga mansub.
Biroq bobomdan boshlab keyingi uch avlod vakillari Kathiyovarning bir qancha
xonliklarida bosh vazirlar bo‘lgan. Bobom O‘ttamchand Gandi, yoki ko‘pincha uni
O‘ta Gandi deb ataganlar, juda qattiqqo‘l odam bo‘lgan ekan. Davlat ichidagi fisq-
fujurlar tufayli u Purbandardagi devonbegilik lavozimidan vos kechib, Junaharga
panoh izlab ketishga majbur bo‘lgan. O‘ta Gandining xotini o‘lib, ikkinchi bor
uylangan. birinchi xotinidan to‘rt, ikkinchisidan ikki o‘g‘il qolgan. Esimda, bolalik
paytimda bobomning o‘g‘illari ikki onadan ekanligini hayolimga ham
keltirmagandim. Shu oltovlon og‘ayni ichidan beshinchisining ismi Karamchand
Gandi yoki Kaba Gandi edi, oltinchisi esa Tulsidas Gandi bo‘lgan. Shu ikkala aka-
uka birin-ketin Purbandarning bosh vazirlik lavozimida ishlagan. Kaba Gandi -
mening otam. U Rojaston sudining a’zosi edi.
Hozir bu sud yo‘q bo‘lib ketgan, ammo o‘sha paytda bug‘oyat mo‘tabar
idora bo‘lib, sulola boshliqlari o‘rtasidagi mojarolarni bartaraf etib turgan. Kaba
Gandi bir muncha vaqt Rajkotga, keyinroq Vankonerda bosh vazir bo‘lgan 2
. To
o‘limigacha u Rajkot hukumatidan nafaqa olib turgan. Kaba Gandi to‘rt marta
uylangan. dastlabki uch xotini o‘lgan. Birinchi va ikkinchi xotinidan ikki qiz
qolgan. To‘rtinchi xotini Putlibaydan bir qiz, uch o‘g‘li bo‘lgan. Men eng
kichkinasi edim. Otam o‘z nasliga sodiq, haqgo‘y, mard va bag‘rikeng, ammo
jizaki odam bo‘lgan. U hech kimga sotilmagan va haqgo‘yligi tufayli oilada ham
o‘zgalar orasida ham hurmatga sazovor edi. Rajkat davlatiga nisbatan moyilligi
ham yaxshi ma’lum edi. U hech qachon boylik to‘plashga intilmagan va bizga
1
Горев А.В. Махатма Ганди. М., 1984, C.23.
2
Век XX: политика люди судьбы. Под ред. Ш.Ергашева Ташкент 2007. С.76.
7

arzimagan bisot qoldirgan. U hech qanday ma’lumot olmagan, faqat katta hayot
tajribasini to‘plagan; juda nari borsa gujorat maktabining beshinchi sinfigacha
o‘qigan, xolos. Tarix va geografiyadan hech qanday tushunchaga ega bo‘lmagan.
Ammo boy hayotiy tajriba uning eng murakkab masalalarni hal etishga va yuzlab
odamlarning boshini biriktirishga qo‘l kelgan. Din borasida ham uning
bilimi haminqadar edi, biroq ehromlarga qatnash va diniy va’zlarni tinglash
tufayliunda ko‘plab hindularga xos bo‘lgan diniy madaniyat bor edi. Yoshi bir
joyga yetganida bir olim braxman da’vati bilan (u olilamizning do‘sti edi)
“Bxagavatgita”ni qiroat qila boshlagandi va ibodat vaqtida har kuni undan bir
qancha misralarni ovozini chiqarib qiroat qilardi. Onam - fikri tiniq ayol edi, u
davlat ishlarini yaxshi bilardi hamda devondagi ayollar uning aqlliligini maqtab
gapirar va hurmat qilar edilar. Bolaligimdan foydalanib, men aksar onamga
ergashib, devonxonaga borardim va uning Thakur sohibning beva onasi bilan
qizg‘in suhbatlashganlarini haligacha eslayman» 1
. Bolaligi Purbandarda o‘tgan
Moxandas birinchi marta maktabga borib, ko‘paytirish jadvalini zo‘rg‘a yod
olganini, boshqa bolalar bilan o‘qituvchisiga turlituman laqablar qo‘yganini
eslarkan, shunday yozadi: «Otam Rojaston sudi a’zosi etib tayinlanib,
Purbandardagi Rajkotga ko‘chib o‘tganida men yettilarda edim. Boshlang‘ich
maktabga qatnay boshladim. Bu kunlarni va meni o‘qitgan o‘qituvchilarimning
ismiyu fe’l-atvorlarini yaxshi eslayman. Biroq Purbandarda bo‘lganidek, bu
yerdagi mashg‘ulotlarim haqida deyarli hech gap aytolmayman. Shunga
qaraganda, men g‘oyat tortinchoq o‘quvchi bo‘lganman. Bu maktabdan shahar
tashqarisidagiga, keyinroq esa o‘rta maktabga o‘tganman. O‘shanda o‘n ikkida
edim. O‘qituvchilarga yoki maktabdosh o‘rtoqlarimga
biron marta yolg‘on so‘zlaganimni eslay olmayman. Men o‘lguday odamovi edim
va bolalardan o‘zimni tortar edim. Mening birdan bir do‘stlarim kitoblar va darslar
edi. Maktabga o‘z vaqtida yetib kelish va dars tugashi hamon uyga qarab chopish
menga odat bo‘lib qolgan edi. Men to‘g‘ri ma’noda uyga qarab chopardim, chunki
bitta yarimta bilan suhbatlashishga toqatim yo‘q edi. To‘satdan menga ta’na qilib
1
Антонова К.А, Бонгард-Левин Г.М, Котовский Г.Г. История Индия. -М.: «Мысль» 1979.
8

qolishlaridan o‘lguday qo‘rqardim. O‘rta maktab davrdagi yana ikki voqea
xotiramda saqlanib qolgan. Umuman kitob o‘qishga hushum yo‘qroq edi va faqat
darslarimnigina o‘qir edim. Men har kuni darslarni qunt bilan tayyorlardim, biroq
o‘qituvchining tanbehidan qochish uchungina tayyorlardim; to‘g‘risi, uni aldashni
istamasdim. Shu bois barcha darslarni hech qanday qiziqishsiz qilardim.
Modomiki, darslarni shu tahlid bajarar ekanman, boshqa
kitoblar o‘qishni gapirmasa ham bo‘ladi. Biroq bir gal qo‘limga otam sotib olgan
«Shravan pitribhakti natak» (Shravanning ota-onalarga mehri haqidagi pesa )
tushib qoldi. Men uni zo‘r qiziqish bilan o‘qib chiqdim. Ayni shu paytlarda
biznikida sayyor aktyorlar guruhi kelib oldi. Boshqa tomoshalar qatorida ular bir
sahnani ham o‘ynab ko‘rsatishdi, unda qadamjolarga yo‘l olar ekan, yelkasidan
oshirib olgan ko‘r ota-onasini Shravan yetaklab borar edi. Kitob va mana bu sahna
menda o‘chmas taassurot qoldirdi. Sen mana shundan ibrat olishing kerak»,-dedim
men o‘zimga o‘zim. Shravanning o‘limidan qon-qon yig‘layotgan ota-ona faryodi
hanuzgacha xotiramdan ketgani yo‘q. Ayanchli kuy meni qattiq hayajonga soldi va
butunlay o‘ziga rom qilib olgandi. Men uni to‘xtovsiz ko‘rishga tayyor edim.
Lekin qani edi buning uchun menga ruxsat etishsa! Shu o‘y menga sira tinchlik
bermay qo‘ygandi va «Harishchandr» sahnasinidoim o‘zim o‘ynaydigan bo‘ldim.
«Barcha odamlar Harishchandr singari to‘g‘ri bo‘lishsa nima qilardi». Men
kechasi-yu kunduzio‘zimga shu savolni berar edim.
Haqiqat yo‘lidan yurish va Harishchandrga o‘xshab barcha sinovlardan
o‘tish kerak-pesadan hosil bo‘lgan mening oliy g‘oyam ana shu edi. Men
Harishchandr haqidagi rivoyatning to‘g‘riligiga zarracha shak keltirdim
degunimcha ko‘zimga yosh qalqirdi. Endi bunday o‘ylab qarasam, Harishchandr
tarixiy shaxs bo‘lishi mumkin ekan. Baribir ham Harishchandr va Shravan men
uchun haqiqatda bor odamlar 11 bo‘lib qolaveradi va bordiyu, ushbu pesalarni
hozir o‘qiganimda ham ular oldingidan kam taassurot qoldirmagan bo‘lar edi».
Hindu odatlariga ko‘ra Moxandas Gandi o‘n uch yoshida uylanadi.
9

Bu vaqtda uning katta akasi oilali bo‘lib, ikkinchi akasi uylanishi kerak edi.
Ota-onasi o‘zining iqtisodiy jihatlari va sharoitlarini hisobga olib Moxandasni va
amakivachchasini ham qo‘shib uch yigitni birdaniga uylantirgan. Yetti yoshidayoq
unashtirilgan Gandi o‘n uch yoshida Kasturbay Manajiga uylanadi. “Bunda ular
bizlarning farovonligimizni uncha o‘ylashmagan, xohishimizniku gapirmasa ham
bo‘ladi” degan Moxandas shunday izohlaydi: “Nikoh rasm-rusumlari, xarajatlari
ko‘pincha kelin va kuyovning ota-onalarini xonavayron qilib tashlaydi. Ular juda
ko‘p molmulki va vaqtlarini isrof qiladilar. Kiyim-kechak tikish va
taqinchoqlar yasashga, ziyofat uchun pul topishga necha oylar kerak bo‘ladi. Har
biri tortiladigan taomlarning xillari bilan bir-birini mot qilishga intiladi. Ovozi
yaxshi va xotinlar bo‘g‘ilib qolguncha qo‘ni-qo‘shnilarga tinchlik bermay qo‘shiq-
lapar aytganlariaytgan, hatto ba’zilari shundan og‘rib qolishadi. Bu shovqin
suronga, ziyofatlardagi bu isrofgarchiliklarga qo‘shnilar parvo qilishmaydi, chunki
ular biladilar – vaqti kelib o‘zlari ham xuddi shunday qiladilar. Ana shunday
isrofgarchilikka yo‘l qo‘ymaslik maqsadida uchala o‘g‘ilning to‘yini bitta qilishga
kelishilgan edi” Moxandas yetuklik attestatiga bitirish imtihonlarini 1887-yilda
topshirgan. O‘shanda imtihonlar Bombey va Ahmadobodda topshirilgan 1
.
Mamlakatda hukm surgan qashshoqlik, tabiiyki, Kathiyovar o‘quvchilarini yashash
arzonroq joyga yaqin joylashgan shaharga borishga majbur etgan. Oilasining
g‘aribona mablag‘i Moxandasni ham shunday yo‘l tutishga majbur etgan 2
.
“Ota-onam yetuklik attestatini olganimdan keyin kollejga
kirishimni xohlashardi. Kollejlar Bavnagar va Bombeyda bor edi. Men
Bavnagardagi Samaldas kollejiga borishga qaror qildim, Chunki bu arzonroq edi.
Kollejga kelgach, butunlay gangib qoldim: anglash uyoqda tursin, ma’ruzalarni
tinglash ham men uchun g‘oyatda qiyin edi. Ayb birinchi darajali hisoblangan
o‘qituvchilarda emas, balki o‘zimda edi, chunki mutlaqo tayyorlanmagan edim.
Birinchi semestrni tugatgach, uyga qaytdim”. Oilasining eski do‘sti va
maslahatchisi dono olim, Brahman Mavji Dave maslahati bilan 4-sentabrda
1
Камаров Е.Н, Литман А.Д. Мировоззрение Махандаса Карамчанда Ганди. М., 1969. C.52.
2
http://www.krugosvet .

10

Angliyaga o‘qishga jo‘naydi. Uning Londonga o‘qishga borishi oson bo‘lmagan.
Oila a’zolari iqtisodiy sharoiti og‘ir bo‘lgani uchun qarshilik qilishgan. Qarshilik
asosan dinidan chiqib ketadi, g‘arb turmush-tarziga o‘tib ketadi degan ma’noda
bo‘lgan. U onasiga o‘z hindu diniga sodiq qolishga tantanali qasamyod qilgandan
keyingina ruxsat oladi. Keyinchalik Moxandas ma’lum vaziyatlarda jaynlar va
hindularning muqaddas bitiklarini o‘rgatadigan bunday tantanali qasamyod qilish
foydali ekanligini ta’kidlagan.
Katta akasi Ya.Gandi uni 1888-yilda o‘qishga jo‘natadi va «Inner Templ»da
o‘qishga kiradi. U yerda ingliz, fransuz va lotin tillarini, huquqni o‘rganadi. O‘sha
vaqtda Londonda Hindiston Milliy Kongressi birinchi boshlig‘i, asoschisi
D.Naoradji kelgan edi. D.Naoradjining ma’ruzalariga qatnashar, u chiqarayotgan
“Hindiston” gazetasini berilib o‘qir edi. U oilasiga bergan vadasiga ko‘ra
vegetarianlikka sodiq qoldi. Shu bois uni vegetirian jamoasi boshligi qilib
saylashadi, jurnallarda uning dieta to‘g‘risidagi maqolalari chop etiladi. Londonga
kelgan Moxandasda “to‘rtta tavsiyanoma bor edi: doktor P.J.Mehtaga, oqlovchi
Daliatram Shuklaga, valiahd Ranjitsinhjiyga va Dadabhay Naorojiyga”. Inglizcha
odobdan mutlaqo bexabarligi va o‘z hindu diniga sodiq qolish ahdi Moxandasga
ancha noqulayliklar tug‘dirgan. 1889-1891-yillarda Londonda yashagan Moxandas
avval Inner Templ advokatlik koorparatsiyasida huquqshunoslikni o‘rgangan.
1890-yildan esa bu faoliyatini London universitetida davom ettirgan va
barrister (ing. barrister - Buyuk Britaniyada advokatning oliy unvoni) diplomini
oladi va 1891 yilda vataniga qaytadi. To‘ng‘ich akam menga katta umidlar bilan
qarar edi. U boyliklar, shuhratlar, dovruqlarni betoqatlik bilan kutardi. Uning qalbi
nihoyatda keng oliyjanob edi. Bu sifat endi oddiylik bilan chatishib, ko‘p
do‘stlarini o‘ziga jalb qilar edi va ularning yordamida meni mijozlar bilan
ta’minlash niyatida edi. Men uchun faoliyat maydoni hozirlash uchun jon-jahdi
bilan tirishardi. Chet elga ketishim munosabati bilan toifada avj olgan to‘s-
to‘polon ham tininb ulgurmagandi. O‘shanda meni toifamizdan vaqtincha chiqarib
tashlashgandi. Toifa a’zolari ikki guruhga bo‘lingandi: birlari o‘sha zahoti meni tan
olgan bo‘lishsa, boshqalari meni toifaga qo‘yishga moyil emas edilar. Birinchi
11

guruhga ko‘nglimni chog‘ qilish uchun akam meni Nasikka olib ketdi, u yerda men
muqaddas daryoga g‘usl qildim. Rajkotga kelgach esa, u toifa sharafiga osh tortdi.
Bularning barchasi menga yoqmayotgandi. Biroq akamning menga muhabbati
cheksiz edi, mening unga ixlosim ham shu muhabbatga yarasha edi, shuning uchun
men uning barcha istaklarini bajarar, uning xohish-irodasini amri vojib deb bilar
edim. Meni qabul qilishni istamagan guruhga yo‘l topib kirishga hech
qachon harakat qilmaganman, guruh rahbarlariga nisbatan hech qandaygina-kudrat
yo‘q edi. Ularning ayrimlari menga g‘araz bilan qarar edi, ammo men gumrohlik
haqidagi toifa qoidalarini hurmat qilgan holda ularning izzat-nafsiga tegmaslikka
obdon harakat qilardim. Bu qoidalarga ko‘ra, qarindosh-urug‘larimdan hech kim,
jumladan qaynotam, qaynonam, hatto opam va pochcham meni tan olmasliklari,
men ham ularning uyida hatto suv ichmasligim kerak edi. Ular taqiqlarni zimdan
chetlab o‘tishga tayyor edilar, biroq oshkora tarzda qilishim mumkin bo‘lmagan
narsani yashiriqcha qilish menga erish tuyulardi”.
Moxandas Gandi yoshligida ikki marta o‘g‘irlik qilganini shunday eslaydi:
«Bir necha qarindosh-urug‘larimga taqlid qilib, chekishga ruju qo‘ydim. Chekish
yoki tamaki hidi menga lazzat bag‘ishlardi deb aytolmayman. Shunchaki
og‘zimdan pag‘a-pag‘a tutun chiqarish bizlarga yoqardi xolos. Amakim chekuvch
edi, biz undan o‘rnak olishga qaror qildik, ammo pulimiz yo‘qligi uchun amakim
tashlagan qoldiqlarni terib ola boshladik. Biroq sigareta qoldiqlari hadeganda
topilavermasdi, bundan tashqari, ularda chekishga loyiq hech narsa qolmagan
bo‘lardi. Shunda biz xizmatkorning cho‘ntagidagi mayda mis chaqalarni
o‘g‘irlashga va ularga hind segaretalari sotib olishga tushdik. Sariq chaqalarni
o‘g‘irlaganimda o‘n ikki-o‘n uch yoshlarda edim. Navbatdagi o‘g‘irlikni men o‘n
besh yoshimda sodir etdim. Bu safar go‘sht iste’mol qiladigan akamning bilagidagi
oltin baldoqdan bir parcha oltin bo‘lagini o‘g‘irladim. Undan oltin bo‘lagini
chiqarib olish qiyin emasdi. Akam rupiya qarz bo‘lib qolgandi.
Xullas bir amallab qarzni to‘ladik.
Lekin meni vijdon azobi qiynay boshladi. Endi hech qachon o‘g‘irlik qilmayman
deb o‘zimga o‘zim so‘z berdim va hammasi uchun otamdan kechirim so‘rashga
12

ahd qildim. Oxiri yozma ravishda tavba qilishga, bu tavbani otamga havola etishga
va kechirim so‘rashga jazm etdim. Men bir varaq qog‘ozga tavbamni yozdimda,
otamga berdim. Bu xatda men nafaqat o‘z gunohlarimga iqror bo‘lgan edim, balki
menga tegishli jazo berishni ham so‘ragandim. Xat so‘ngida jazoni o‘zingizdan
boshqa odam bersin, deb iltimos qildim, boshqa bunday o‘g‘rilik qilmaslikka ont
ichgan edim. Otam bu vaqtda bemor edi: unda teshik yara
bo‘lib, qo‘zg‘almay yotishga majbur edi. Uning to‘shagi oddiy yog‘och so‘ri edi,
xolos 1
. Men unga xatni tutqazdimda, ro‘paraga chiqdim. Otam xatni o‘qib
chiqdida, yig‘lab yubordi. Inju tomchilari uning yuzidan dumalab, qog‘ozga
tushardi. Bir daqiqaga u o‘ychan ko‘zlarini yumib turdi-da, so‘ng xatni mayda-
mayda qilib yirtdi. Xatni o‘qiyotganda o‘tirib olgandi, endi esa yana yotib oldi.
Men ham hungrab yubordim. Otamni qanchalik istirob chekayotganini ko‘rib
turardim. Rassom bo‘lganimda bugun ham bu manzarani chizgan bo‘lar edim. U
xotiramda shunchalik aniq qolgan. Muhabbatning inju tomchilari yuragimni
musaffo qilib gunohlarimni yuvib yubordi. Shunday Muhabbati bo‘lgan odamgina
uning nimaligini his etardi. Axir muqaddas bitiklarda ham: “Muhabbat o‘qlari
sanchilgan odamgina uning qudratini biladi” deb bejiz aytmagan.
Men uchun bu amaliy saboq
bo‘ldi. O‘shanda men sodir bo‘lgan voqeada faqat ota Muhabbatining huzurinigina
ko‘rgan edim, ammo bugun bu haqiqiy aximsa ekanini bilaman. Aximsa keng
qamrovga ega bo‘lgach, udaxl qilgan hamma narsani o‘zgartirib yuboradi. Shunda
uning hokimiyatiga chek qo‘yib bo‘lmaydi. Oliyjanoblik bilan kechirib
yuboraverish otamga mutlaqo xos bo‘lmagan odat. Men uni jahli chiqadi,
qovog‘ini uyadi va meni boplab so‘kadi, deb o‘ylagandim. Lekin u haddan tashqari
xotirjam edi. O‘ylaymanki, mening samimiy tarzda iqror bo‘lganim tufayli shu hol
sodir bo‘ldi. Qabul qilish huquqiga ega bo‘lgan odamga qilingan samimiy iqror va
boshqa gunoh qilmaslik uchun berilgan va’da, ont tavba-tazarruning eng toza
shakli hisoblanadi. Mening iqrorim otamni mutlaqo xotirjam etgani va uning
menga bo‘lgan muhabbatini yanada oshirganini bilib turardim. Moxandasning
1
Ганди М.К. Моя жизнъ. М.,1959. С.46.
13

yoshlik davri haqida gapirar ekanmiz uning diniy tasavvurlari haqida ham
ma’lumot berishni lozim topdik. Vshnuparast bo‘lib tugulgan Moxandasga havaliy
(ibodatxona)ga qatnash yoqmagan. Uning
yozishicha uni o‘ziga tortmagan ibodatxonada «sodir etilgan beadab ishlar»
haqidagi mish-mishlar qulog‘imga yetib kelgandi va mening undan butunlay
ko‘nglim qolgandi. Shunday qilib havaliy menga hech narsa bera olmasdi. Biroq u
yerda olmagan narsani menga enagam, oilamizning keksa oqsochi berdi. U menga
Ramnon duosini takrorlab yurishini va shu bilan bu qo‘rqinchli narsalardan (men
ruhlar va ins-jinslardan qo‘rqardim) xalos topishimni taklif qildi. Ilk bolalik
damlarimda bu duoni zamzama qilardim. Taxminan shu vaqtlarda ikkinchi akam
bilan «Ram Raksha»ni yod oldim va har kuni muttasil ertalablari yuvinib olgandan
keyin ovoz chiqarib takrorlardik. Biz to Purbandarda ekanmiz bu odatni sira kanda
qilmadik, biroq Rajkotga ko‘chib o‘tgach, «Ram Raksha»ni unutib yubordim. O‘n
uch yoshlarimda «Ramayana»ga mukkamdan ketdim. Endi Tulsidasning
«Ramayana»sini muqaddas kitoblar ichida eng buyugi deb hisoblayman. Rajkotda
«Ramayana»ni qiroat qilishmasdi.
Biroq «Bhagavad-gita» o‘qilardi. Rajkotda hinduviylikning barcha
mazxablariga va turdosh dinlarga nisbatan yaxshi munosabatda bo‘lishni
o‘rgandim. Ota-onam faqat havaliyga emas, balki Shiva va Ram ehromlariga ham
borib turushardi. Gohida ular bizlarni ham birga olib borar, gohi esa o‘zimizni
yuborar edilar. Jayn rohiblari otamni uyida tez-tez bo‘lib turishar, o‘z udumlariga
xilof ravishda, garchi bizlar Jayn diniga e’tiqodi qilmasakda, biz pishirgan
ovqatlardan tanovvul qilishardi. Ular otam bilan diniy va dunyoviy mavzularda
suhbatlar qurar edilar. Otamning musulmonlar va pars(zardushtiy)lardan ham
do‘stlari bor edi. Ular otamga o‘z dinlari haqida so‘zlar, otam har doim ularning
gaplarini hurmat va qiziqish bilan tinglar edi. Ularning xizmatida bo‘lib, men
ko‘pincha shunday suhbatlarda ishtirok etardim. Bular hamasi bir bo‘lib menda
boshqa dinlarga nisbatan hurmatni, murosani tarbiyaladi. O‘sha vaqtda nasroniylik
bundan istisno edi. Unga nisbatan yuragimda nafrat bor edi. Bu besabab emasdi
albatta. Nasroniy mubashshirlar, odatda maktabdan sal narida joylashib olishardi-
14

da, hindular va ularning ma’budlarini haqoratlarga ko‘mib og‘izlaridan bodi kirib,
shodi chiqardi. Men bunga chidab turolmasdim. Bir martagina to‘xtab, ularning
gapini tinglashim yetarli bo‘gan edi - ulardan qattiq ko‘nglim qoldi. Ayni o‘sha
paytlarda men g‘oyatda taniqli bir hindu nasroniylikka kirganini bilib qoldim.
Butun shaharda duv-duv gap: cho‘qinganidan keyin u
go‘sht yeb sharob icha boshlaganmish, libosini o‘zgartirganmish, yevropacha
ko‘ylakda yurib hatto shlyapa kiyib olganmish, bundan juda g‘azabim qo‘zidi.
Odamni go‘sht yeyishga, sipirtli ichimlik ichishga va libosini almashtirishga
majbur qiladigan din qanaqa din o‘zi? Yana menga aytishlaricha, yangi g‘ayridin
endi o‘z ajdodlari dini, ularning urf-odatlari va vatani shanini bulg‘aganmish.
Bular barchasi menda nasroniylikka qarshi nafrat paydo qilgandi». Gujoratiy
tilidagi axloq odobga oid bir dostondagi «yomonlikka yaxshilik javob ber»
ma’nosidagi she’rning hikmati Moxandasning yo‘lboshlovchi tamoyili bilan bo‘lib
qolgan.
15

1.2 Gandining Janubiy Afrikadagi faoliyati haqida chizgilar
1891-yilda Londondan oqlovchi diplomini olib qaytgan Moxandas Gandi
1891-1893 yillarda Bombeyda muvaffaqiyatli bo‘lmasada advokatlik faoliyati
bilan shug‘ullangan. Uning faoliyatini yo‘lga qo‘yishga akasi qo‘lidan kelganicha
yordam qilgan. Shu orada Po‘rbandardagi bir ispan savdo uyi quyidagi taklif bilan
uning akasiga murojaat qiladi: “Biz Janubiy Afrikada ish qilayapmiz. Biz u yerda
40 ming funtsterlinglik jinoiy ish bo‘yicha yirik tergov ishi olib boramiz. U
anchadan beri cho‘zilib kelayapti. Biz eng yaxshi vakil va oqlovchilar xizmatidan
foydalanamiz. Agar siz u yoqqa ukangizni yuborsangiz, bu bizga ham, unga ham
foyda kelturgan bo‘lar edi. U bizning ishonchli shaxsimizga bizning o‘zimizdan
ko‘ra yaxshiroq yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsata olardi, bundan tashqari dunyoning yangi
qismini ko‘rish va yangi tanishlar orttirish imkoniyatiga ega bo‘lgan bo‘lar edi” 1
.
Bu taklifni akasi bilan muhokama qilgan Moxandas
Gandi baxtini sinash uchun 1893-yilning aprelida Janubiy Afrikaga yo‘l oladi.
Akasi uni Abdulla Karim Jhaveriy bilan tanishtiradi. U mazkur e’lonni chiqargan
“Dada Abdulla va K” firmasining sherigi edi. May oyining oxirlarida Natalga yetib
keladi. Bu haqda u shunday yozib qoldirgan: “Natal muzofotining bandargoh
shahri Durban bo‘lib, uni yana PortNatal deb ham atashadi 2
. Abdulla Shett meni
aynan shu yerda kutib oldi. U aslida savodsiz edi, biroq boy hayotiy tajribaga ega
edi. U o‘tkir aql egasi bo‘lib, buni o‘zi ham bilardi. U inglizcha gapirishni uncha-
muncha eplardi. Har to‘kisda bitta ayb deganlaridek, uning ham bir kamchiligi bor
edi – u tabiatan shubxaparast edi.
Islomga hurmat bilan qarardi va islom falsafasi haqida
mulohaza qilishni yaxshi ko‘rar edi. Arab tilini bilmasada Quronni yaxshi
egallagan, umuman islom adabiyoti bilan yaxshi tanish edi. U haddan tashqari ko‘p
misollarni bilardi va har lahzada ular tayyor turardi. Yaqindan tanishib olgach, biz
diniy mavzularda uzoq suhbatlashadigan bo‘ldik. Kelganimdan so‘ng ikki-uch kun
ichida bildimki, hindlar bir necha guruhga bo‘lingan. Ulardan o‘zlarini «arablar»
1
Ганди. М.К. Моя жизнъ. М.,1959. С.116.
2
А.Д. Дридзо, В.И. Кочнев, И.М. Семашко Индийцы и Пакистанцы за рубежом. М. 1978. С.98
16

deb bilganlari musulmon savdogarlardan iborat edi. Ikkinchi guruhni «hindlar»
tashkil etardi. Yana bir guruh esa pars klerklari edi. Hindu klerklari, agar o‘z
taqdirlarini «arablar» bilan bog‘lamagan bo‘lsalar, bu guruhlardagi birortasiga
kirmas edilar. Pars klerklar o‘zlarini forslar deb atar edilar. Mana shu uchya guruh
bir-biri bilan muayyan ijtimoiy munosabatlarda turar edi. Biroq eng ko‘p sonli
guruh shartnomali yoki erkin ishchilar – tamillar, teligular va Shimoliy
Hindistondan kelib chiqqanlar edi. Shartnomali ishchilar Natalga
Shartnoma asosida kelgan edilar va besh yil ishlab berishlari kerak bo‘lardi. Ularni
bu yerda «girmitta»der edilar, bu «girmit» - inglizcha «egriment» (agrement)
so‘zining buzilgan shaklidan olingan. Dastlabki uch guruh bilan faqat ish
yuzasidan munosabatda bo‘lar edi. Inglizlar bu odamlarni «kuliy» (hammol)deb
atar edilar, hindlarning katta qismi mehnatkashlar sinfiga mansub bo‘lganidan
barcha hindlarni «kuliy» yoki «samiy» deb atay boshlaganlar 1
. Samiy - ko‘plab
tamil ismlari qo‘shimchasi ko‘rinishida uchraydigan tamilcha suffiks bo‘lib,
sanskritcha «svamiy» dan o‘zga narsa emas va tarjimada janob, xo‘jayin ma’nosini
anglatadi. Shu bois o‘zini bilgan hind unga, «svamiy» deb murojaat qilganlarida
xafa bo‘ladi va bunga javoban quyidagi gapni aytishi mumkin: Meni «svamiy» deb
atashingizga qarshilgim yo‘q, ammo siz «svamiy» janob, xo‘jayin deganini
unitayapsiz. Men esa sizning xo‘jayininggiz emasmanku.
Ba’zilar uni achchiq kinoya o‘rnida ishlatganlar, ba’zilari hindlardan jahli
chiqqan, so‘kkan, kezi kelganda esa ularni urganlar ham: axir «samimiy» ularning
nazdida haqoratlovchi laqab hisoblanganda. «Samimiy»dan bu so‘z «janob» degan
ma’noni anglatadi, degan izohni eshitish bu haqorat bo‘lib tuyilgan! Meni
«oqlovchi kuliy» deb atay boshladilar savdogarlarni «savdogar kuliy» derdilar.
Shunday qilib, kuliy so‘zining dastlabki ma’nosi «hammol» unit bo‘lib ketgan va u
hindlarga nisbatan odatdagi murojaatga aylanib qolgan». Vaqt o‘tishi bilan
advakatlik amaliyotlari ikkinchi darajali bo‘lib qolib,unda o‘zini ko‘proq qashshoq
odamlarga siyosiy, sotsial nohaqliklarga qarshi kurashda yordam berish istagi
paydo bo‘lgan edi. U ko‘p bora Janubiy Afrikalik hukumatga hind ishchilarining
1
Визит «Премьер-Министра Индии Индира в советской союз».-М.: Международные отношения, 1982.
C .114.
17

qiyinchiliklari, mahalliy plantatsiya, shaxtalardagi og‘ir vaziyat borasida petitsa –
yozma murojaatlar bilan chiqishlar qilgan edi. Janubiy Afrikada o‘n minglab hind
bishchilari qullar singari og‘ir sharoitda edi. Moxandas Gandi bu yerda joylashib,
tanishlar orttirayotgan bir paytda firma o‘z huquq maslahatchisidan xat oladi. Unda
suga tayyorgarlik ko‘rish va Abdulla Shet Pretoriyaga o‘zi borishi yoki o‘z vakilini
jo‘natishi aytilgan edi. Abdulla Shet Pretoriyaga Moxandas Gandini jo‘natadi 1
.
Moxandas Gandi Pretoriyadagi barcha hindlarni yig‘ib, yig‘ilish
o‘tkazishdan boshlaydi. Yig‘ilganlarga Transvaldagi ahvol haqida nutq so‘zlaydi.
Uning yozishicha «Bu yig‘ilishda so‘zlagan nutqim aytish, mumkinki, mening
birinchi ommaviy nutqim edi. Men so‘zga chiqishga yaxshi tayyorlangandim, uni
tijoratda halollik haqidagi masalaga bag‘ishlagandim. Men xalqimizni atrofdagi
ishlarimizga nisbatan iflos sharoitlarga yashayaptilar, deb hisoblar edim va
yig‘ilganlar e’tiborini shu holatga qaratdim. Men hindular, musulmonlar, parslar,
nasroniylar, gujorotlar, madrasliklar, panjopliklar, sindhlar, kachchhlar, suratchilar
va hagazolar o‘rtasidagi har qanaqangi tafovutlarni unitish zarurligini takidladim.
Xotimada assotsatsiya tashkil etishni taklif etdim, uning nomidan hukumat hind
muhojirlari boshidan kechirayotgan zulmlarga oid tasavvurlarga ega bo‘lsin va bu
ishga qo‘limdan kelganicha vaqtimni ham, naqdimni ham ayamasligimni aytdim.
Yig‘ilganlardan ayrimlarigina inglizcha gapirar edi. Bu mamlakatda
inglizchani bilish foydali ekanini anglab men kimning vaqti yetsa, ingliz tilini
o‘rganishini taklif qildim. Bundan tashqari, agar kelajakda ingliz tilini o‘qitish
guruhlari tuzilsa, guruh a’zolariga, shuningdek, til bilan shug‘ullanishni istovchi
shaxslarga tordam berishga va’da qildim. Guruh tuzilmadi, ammo basharti men
ularning oldiga keladigan bo‘lsam, uch yigit ingliz tilini o‘rganishga tayyorliklarini
izhor etdilar. Ulardan ikkisi musulmon - biri sartarosh, biri klerk edi, uchinchisi -
hindu, mayda baqqol edi. Shunday qilib, sartarosh mijozlarga xizmat qilish uchun
yetarli bo‘lgan bilim bilan cheklanib qo‘ya qoldi. Ishlarni ingliz tilida bemalol olib
borish darajasida egalladi. Ko‘p o‘tmay Pretoriyada men bilmagan va hayotiy
sharoitlari bilan tanish bo‘lmagan birorta ham hind qolmadi. Bu meni
1
Всемирная история. 13-том М, 1988. C .96.
18

Pretoriyadagi Britaniya agenti Jekob de-Vet bilan tanishishimga turtki berdi. U
meni huzuriga iistagan vaqtida kirishga va yordam berishga va’da berdi. Meni hind
masalasiga oid ayrim xujjatlar bilan tanishtirdi. Tabiiy Shet ham menga tegishli
xujjatlarni taqdim etdi. Ulardan Naranjlar respublikasida hindlar bilan nechog‘lik
shavqatsiz munosabatda bilganlarini bildim».
Moxandas Gandining Pretoriyada bo‘lishi unga Transvaal va Noranjlar
respublikasidagi hindlarning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahvolini chuqur
o‘rganish imkonini yaratgan edi. Bular haqida u o‘zining «Janubiy Afrikada
satyagrah tarixi» asarida keng to‘xtalib o‘tadi. Noranjlar respublikasidagi hindlar
1888 -yilda yoki hatto undan oldinroq maxsus qonunlar bilan qabul qilingan
barcha huquqlardan mahrum edilar. Transvaalda 1885 -yilda haddan tashqari qattiq
qonun qabul qilingan. 1886 -yilda unga ba’zi o‘zgartirishlar kiritilgan edi.
Tuzatishlar kiritilgan bu qonunga ko‘ra Transvaalda kirishi chog‘ida hindlar uch
funt sterling miqdorida jon solig‘i to‘lashlari shart edi. Ular o‘zlari uchun ajratilgan
maxsus joylardagina yer olishlari mumkin edi, holbuki ular bu yerda ham
mulkchilik huquqidan foydalanmaganlar. Hindlar yana saylash-saylanish
huquqidan ham mahrum edilar. Bular bari «osiyoliklar» uchun maxsus qonunda
ko‘zda tutilar edi, bundan tashqari ular yana «ranglilar» uchun belgilangan boshqa
qonunlarga ham bo‘ysunishga majbur edilar.
«Ranglilar»uchun qonunlarga ko‘ra, hindlar
tratuarlarda yurish, kechki soat to‘qqizdan keyin ruxsatsiz ko‘chaga ko‘nish
huquqiga ega emas edilar. Bunday ahvolni ko‘rib va boshdan kechirib, hind
muxojirlari hayotini o‘ylab Moxandas Gandi Janunubiy Afrikaga o‘zini bilgan
hind yashashi mumkin bo‘lgan mamlakat emasligini e’tirof etgan. Bu ahvolni
qanday o‘zgartirish to‘g‘risida u juda ko‘p o‘ylagan va bu masalar bilan
shug‘ullanishga intildi. Bu esa keyinchalik advokatlik ishi Moxandas Gandi uchun
ikkinchi darajali ishga aylanib, o‘zini butunlay xalqi ozodligi, ijtimoiy
adolatsizliklarga qarshi kurashga bag‘ishlashiga olib kelgan. Maxandas Gandining
Pretoridagi asosiy ishi “Dada Abdulla K” firmasi topshirgan masala sudda firma
foydasiga hal bo‘ladi. Dada Abdulla Natalda qanday mavzuga ega bo‘lsa, Shet
19

Tayib Hoji Xon Muhammad Pretoriyada ana shunday mavzuga ega edi. Biron bir
jamoatchilik ishi usiz o‘tmagan. Dada Abdullaning ishi kichik ish emasdi. Da’vo
pulining umumiy miqdori 40 ming funt sterlingni tashkil etardi. Tijorat
bitimlaridan kelib ciqqan holda u chigallashib ketgan hisobkitoblardan yuzaga
kelgandi. Qisman da’vo berilgan veksillarga asoslansa, qisman veksil berish
va’dasini tashkil etgan majburiyatlarga asoslanardi. Himoya shunga tayanib ish
ko‘rar ediki, qarz majburiyatlari yolg;on tarzda tuzilgan va yetarli ta’minotga ega
bo‘lmagan. Manashu chalkash ishga ko‘plab mojarolar ilashib qolgan va turli-
tuman qonunlar qo‘llangan edi. Har ikkala tomon ham eng yaxshi himoyachilar va
vakolatli shaxslarni yollagandi. Shunday qilib, ularning ishini o‘rganish uchun
ajoyib imkoniyatga ega edim. Menga vakolatli shaxs davogarning ishini
tayyorlashni va da’vogar foydasiga dalillari olib qo‘yishimni topshirdi. Ish meni
qattiq qiziqtirib qo‘ydi, unga butun vujudim bilan kirishib ketdim. Bu yerdagi bir
yillik faoliyati haqida u shunday yozib qoldirgan «Pretoriyada bir yil bo‘lganligim
hayotimni boyitib yubordi. Aynan shu yerda men ijtimoiy faoliyatning qaysidir
masalalarini o‘rganish va o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ldim.
Aynan shu yerda diniy ruh mening hayotiy tayanchim bo‘ldi va
shu yerda yana huquq amaliyotining haqiqiy bilimini oldim. Shu yerda men yosh
oqlovchi katta oqlovchining xonasida biladigan narsalarni o‘rgandim va shu yerda
nihoyat mendan haqiqiy oqlovchi chiqishiga ishonch qila oldim. Oqlovchi
muvaffaqiyatining siri qandayligini Pretoriyada bildim. Men Natalga qaytib
keldimda Hindistonga qaytish taraddudini ko‘ra boshladim. Ammo Abdulla Shett
meni tantanali kuzatuv marosimisiz qo‘yib yuboraveradigan odam emadi. U
mening sharafimga Saydenhemda ana shunday ziyofat berdi. Butun kunni o‘sha
yerda o‘tkazishi ko‘zda tutilgandi.
Ro‘znomalarni ko‘zdan kechirib o‘tirarkanman, tasodifan
ko‘zim ro‘znoma sahifasi burchagidagi «Hindlarning saylov huquqi» sarlavhali
maqolaga tushdi. Unda parlament ko‘rib chiqishi kerak bo‘lgan qonun loyihasi
haqida eslatib o‘tilgandi, unga ko‘ra, hindlar Nataldagi parlament a’zolarini
saylash huquqidan mahrum etilgan edi. Men bu qonun loyihasi to‘g‘risida hech
20

narsa bilmas edi, boshqa mehmonlar ham u haqida tuzukroq tushunchaga ega emas
edilar. Xayrlashuv marosimi ishchi qo‘mita majlisida aylanib ketdi. Men yana bir
oy qolishga ahd qildim. Shunday qilib, Janubiiy Afrikada Xudo hayotim tamal
toshini qo‘ydi va milliy qadr-qimmat uchun kurash urug‘ini dilimga soldi».
Maxandas Gandi uchun oqlovchilik amaliyoti endi ikkinchi
darajali ishga aylanadi. Nataldagi keyingi faoliyatini butunlay jamiyatchilik ishiga
qaratadi. Hindlarni saylash huquqidan mahrum etgan qonun loyihasi bilan
bildirilgan norozilikning o‘zi ozlik qilardi. Koloniyalar vaziriga ta’sir o‘tkazish
uchun esa doimiy jamiyatchilik tashkiloti kerak bo‘lgan. 1894-yil 22-mayda hind
savdo firmasining boshlig‘i Abdulla Dadaning boy xonadonida mahalliy hind
burjua va intelgensiya vakillarining yig‘ini bo‘lib o‘tadi. Butun majlisda Gandi
Natalda Hindiston Milliy Kongressini tashkil qilish masalasi bilan chiqadi 1
. 1894 -
yilda shunday tashkilot tuzishga qaror qilgan Gandi va do‘stlari uchun unga nom
topish qiyin kechgan. Moxandas Gandining yozishicha « Uni hech bir firqa bilan
qiyos qilib bo‘lmas edi. «Kongress» nomi, mening bilishimcha, ingliz
konservatorlari (aqidaparastlari) orasida urf emas edi, ammo Kongress
Hindistonning hayotiy markazi hisoblanardi. Men uni Natalda ommalashtirish
niyatida edim. Bu nomdan voz keshish qo‘rqoqlikni bildirar edi. Shunday qilib, bu
masala bo‘yicha o‘z mulohazalarimni bayon qilib, yangi tashkilotni «Natal hind
Kongressi» deb atashni maslahat berdim va 22 -may kuni Natal Hind
Kongressining tug‘ilgan kuni bo‘lib qoldi».
Tashkilot Angliya kolonial hukumat bilan
hamkorlikni yaxshilashga intilar edi. Uning ustavi oddiy bo‘lib, tashkilotga savdo
firma egalari, kichik rasta egalari, kontora xizmatkorlari a’zo bo‘lib, a’zolik badali
yuqori bo‘lgani bois ishchilar unga a’zo emas edilar. Natal Hind Kongress a’zolari
ilk ishlarini mahalliy aholining ahvoli bilan tanishishdan boshladilar 2
. Koloniyada
tug‘ulib, talim olgan hindlar bilan ishlash Kongress faoliyati jihatlaridan bittasi edi.
Kongress homiyligi ostida koloniya ahli hindlarning ta’lim olish masalalari
bo‘yicha Assotsiatsiya tuzilgan edi. Assotsiatsiya a’zolari, asosan, yigitlardan
1
Век XX: политика люди судьбы. Под ред. Ш.Ергашева Ташкент 2007. С.76
2
А.Д. Дридзо, В.И. Кочнев, И.М. Семашко Индийцы и Пакистанцы за рубежом. М. 1978. С.99.
21

iborat edi. Ulardan nomigagina badallar olardi. Assotsiatsiya ukarning ehtiyojlari
va imkoniyatlarini o‘rganar, hind savdogarlari bilan yaqinlashtirishga, shuningdek
ularni ijtimoiy faoliyatga jalb etishga imkon yaratar edi. Assotsiatsiya a’zolari
muntazam yig‘ilib, turli masalalar bo‘yicha maqolalarni o‘qir va muhokama qilar
edilar. Assotsiatsiya qoshida kutubxona ham bo‘lgan.
Natal Hind Kongressi koloniya ahli va idora
xizmatchilari bo‘lgan hindlardan iborat edi, malakasiz ishchilar va shartnomali
ishchilar ular doirasiga kirmagan. Kongress hamon ular uchun yot bo‘lib qolmoqda
edi. Ular badal to‘layolmas va kongressga kirmas edilar. Ular Kongressga mehr
qo‘yib qolishlari uchun Kongress ularga xizmat qilishi kerak edi. Kongressning
vazifalaridan biri targ‘ibot bo‘lib, bu orqali hindlarning haqiqiy ahvolini Janubiy
Afrika va Angliyadagi inglizlarga va Hindiston hukumati va xalqiga tushuntirish
ko‘zda tutilgan. Shu maqsadda Moxandas Gandi o‘zini xo‘rlangan yurtdoshlari
oldida qarzdorligini his qilib ikkita murojaatnoma yozgan. Birinchisi «Janubiy
Afrikadagi barcha biritaniyaliklarga murojaat» deb, ikkinchisi esa «Hindlarning
saylash huquqi. Da’vat» deb atalgan. Dalillarga tayangan holda yosh advokat
jamoatchilik va hukumatni Janubiy Afrikadagi hindlarning haqiqiy ahvoliga
qaratgan edi. Bu ishlar natijasida Janubiy Afrikada
uzoq vaqt qolib ketishiga ko‘zi yetgan Moxandas Gandi xotin-bolalarini olib kelish
uchun 1896 -yilda Hindistonga yo‘l oldi. Yaxshigina tajribaga ega bo‘lgan va
odamlarga kerakligiga ishonch hosil qilgan Moxandas kelgach, bu yerdagi
jamoatchilik fikriga ta’sir o‘tkazish va Janubiy Afrikadagi hindlar ahvoliga
nisbatan qiziqish uyg‘otishni nazarda tutgan. Uning yozishicha «uch funt sterlingli
soliq haqidagi masala hamon ochiq qolmoqda edi. Tobu soliq bekor qilinmas ekan,
tinchlik bo‘lishi mumkin emasdi. Ammo mening yo‘qligimda ta’lim masalalari
bo‘yicha Assotsatsiya va Kongress ishga kim rah rahbarlik qiladi? Men ikki kishi
haqida o‘ylab yurardim: Odamjiy Miyonxon va Paes Rustamjiy. Tijoratchilar
ichida endi xodimlar ishiga yaraydiganlar talaygina edi. Biroq kotiblik
majburiyatini muntazam bajara oladigan, shuningdek, hind jamoasi hurmatini
qozongan eng yetuklaridan manashu ikkalasi edi. To‘g‘ri, kotib ingliz tilini
22

yaxshigina bilishi kerak edi.Men Kongressga Odamjiy Miyonxonni tavsiya etdim
va Kongress uni kotib sifatida tayinlaganini tasdiqladi. Tajriba shuni ko‘rsatdiki,
bu g‘oyat to‘gri tanlov bo‘lgan edi.
Odamjiy Miyonxon birso‘zligi, sabrligi, xayrixohligi va ziyrakligi bilan
ajralib turardi va kotiblik ishi uchun oqlovchi diplomli yoki Angliyada olingan oliy
ma’lumotli odam bo‘lishi shart emasligini barchaga isbotlab berdi». Moxandas
Gandi Vataniga kelib rejasi asosida qator ishlarni amalga oshirdi. O‘zining qisqa
vaqt Hindistonda bo‘lganida ingliz tilida Janubiy Afrikadagi hindlarning huquqsiz
holati, ularning yashash sharoiti va ahvoli to‘g‘risida bromyura e’lon qildi. U
yashil rangda chiqqanligi uchun ham keyinchalik “Yashil bromyura” nomini olgan.
U o‘n ming nusxada chiqarilib barcha gazeta redaksiyalariga va Hindiston
partiyalari yetakchilariga tarqatilgan edi. Reyter agentligi Angliyaga bu bromyura
to‘g‘risida telefon orqali xabar beradi. Bu xabar shov-shuv tarzda Natalga yetib
keladi va yevropislar o‘rtasida shiddatli norozilikka sabab bo‘ldi.
Hindistonda Maxatma Gandi majlislarda, mitinglarda Janubiy Afrikadagi
holat to‘g‘risida chiqishlar qildi. Xotini Kasturbayni, to‘qqiz va besh yoshli ikki
o‘g‘lini hamda o‘n yoshki qizini olib Moxandas 1896-yil 28-noyabrda Bombeydan
Janubiy Afrika yo‘nalishi bo‘yicha 2 ta paraxot “Kurlyand” va “Naderi”da hindlar
Janubiy Afrikaga qarab yo‘l oldi. Moxandas Gandi 19-dekabrda Durbanga yetib
keladi. Uni va u bilan kelgan ikki kemadagi hindlarni qaytarib yuborish maqsadida
mahalliy hukumat va oqtanlilar qattiq kirishadilar. Yigirma uch kunlik karantindan
so‘ng kemadagilar sohilga tushadi. Moxandas Gandi qarshilikka uchraydi, uni
toshbo‘ron qilishadi. 1901 yilda yana Hindistonga keladi. Kongressga Janubiy
Afrika bo‘yicha rezolyutsiya kiritadi. Afrikadan xat keladi, unda «koloniyalar
bo‘yicha imperiya vaziri Jozef Chemberlin kelishi kutilmoqda tezroq qayting»
deyilgan edi. Moxandas Gandining
Durbanda Jozef Chemberlin bilan uchrashuvi foydasiz bo‘ladi. Shunday bo‘lsada u
hindlarning ahvoli haqida ma’lumot tayyorlab unga topshirmoqchi bo‘ladi, ammo
uni ikkinchi bor qabul qilmaydi. Boshqa do‘stlari orqali u yozgan ma’lumot Jozef
Chemberlinga beriladi. Janubiy Afrikada 1899 yilda boshlangan ingliz-bur urushi
23

1902 yilning 31 mayida tinchlik shartnomasi bilan tugaydi. Bunda Moxandas
sanitar guruhi tashkil etib, unga boshchilik qiladi. Moxandas Gandi 1904 -yildan
«Indian Opinon» (Hind fikri) haftalik gazetasini chiqara boshlaydi. Angliya
yozuvchisi Jon Raskin asarlarini o‘qib katta ishtiyoq olgan Moxandas Gandi
Durbon yaqinidagi Fenik qishlog‘idan yer olib, gazetani nashr qilishni qishloqqa
ko‘chiradi va koloniya tashkil etadi. Unda yashovchilar gazeta chop qilish bilan
birga yerga ishlov berib kamtarona ehtiyojlari uchun pul topganlar.
Moxandas Gandi o‘z
gazetasida 1905- yilgi Rossiyadagi revolyutsion harakatlar to‘g‘risida ham yozadi.
1906 yilda Natalda ingliz-bur urushidan so‘ng ko‘p o‘tmay mahalliy qabilalar -
zuluslarning antikolonial qozg‘aloni boshlanadi. Ionnesburgda oqlovchi bo‘lib
ishlayotgan Moxandas Gandi Natal hukumatiga qilgan taklifi inobatga olinib,
Natal Qurolli kuchlariga berilgan hind sanitar guruhiga boshchilik qiladi 1
.
«Guruhimiz bir ming yuz nafar odamdan iborat bo‘lib, shulardan qirqtasi
komandirlar edi. Uch yuzga yaqini erkin hindlar bo‘lib, qolganlari shartnomadagi
ishchilar edi. Garchand biz o‘t chizig‘i ortida harakat qilishimiz lozim bo‘lib,
«Qizil Xoch»himoyasi ostida bo‘lsakda, nozik paytda bizni oldingi saflarga
o‘tishimizni so‘rashdi. Olti haftalik xizmatdan so‘ng guruh tarqatib yuborildi.
Bizning kamtarona ishimiz o‘shanda og‘izga tushgandi va bu hindlarga bo‘lgan
e’tiborni oshirib yuborgandi. Ro‘znomalarda bizning sharafimizga quyidagi
naqorat bilan qasidalar chop etilgandi: “Ne bo‘lsa ham bizlar Imperiya
o‘g‘lonlarimiz”. Hind jamoasi tashkiloti asta-sekin yaxshilana boshladi. Men
shartnomadagi hindlar bilan yaqindan tanishdim. Ularning ancha ko‘zi ochilgan va
hindlar, musulmonlar, nasroniylar, tamillar, gujoratlar, sindhiylar bir Vatan
farzandlari degan ishonch-e’tiqod ularning onglariga chuqur o‘rnashib qolgan edi.
Hamma oqtanlilarning hindlarni tahqirlaganlari uchun o‘z ayblarini yopib
yuborishlariga ishonar edi. O‘shanda bizga oqtanlilarning nuqtai-nazarlari jiddiy
o‘zgargandek tuyulardi. Urush vaqtida ular bilan g‘oyat iliq munosabatlar
o‘rnatilgan edi. Bizga minglab ingliz askarlari bilan ish ko‘rishimizga to‘g‘ri
1
4 Намбудирипад Е.М.Ш. Махатма Ганди и гандизм. М., 1986. С.18.
24

kelgandi. Ular biz bilan do‘stona munosabatda bo‘lar va xizmatlarimiz uchun
tashakkurlar aytar edilar». 1906 -yil 22 -avgustda Transvaal gazetasida «Qora
qonun” loyihasi e’lon qilinadi. Unga ko‘ra Transvaalda yashovchi har bir hind
erkak, ayol hatto bola sakkiz yoshdan politsiya ro‘yxatidan o‘tib, unga o‘z ijtimoiy
holatini bayon etishi, barmoqlari izlarini qoldirishi va guvohnoma olishi kerak edi.
Bunday xujjati yo‘qlarga qamoq yoki deportatsiya qilinishi
haqida yozib chiqadi. Tabiiyki, barcha musulmon hindlar xotini qizini bu narsadan
himoya qilish uchun jonlarini fido qilihga ham tayyor edilar. Ioxannesburgda
“Imperial” teatri binosida hind jamoasi vakillarining mitinglari bo‘lib o‘tadi. Bu
qonundan norozi bo‘lgan hindlar agar qonun qabul qilingan taqdirda ham unga
bo‘ysunmaslik haqidagi Moxandas Gandining rezolyutsiyasini qabul qildilar.
Moxandas Gandi boshchiligidagi bunga qarshi kurash juda qiyin kechdi va
cho‘zilib ketdi. Moxandas bir necha bor Londonga borib vazir va deputatlar bilan
uchrashdi, uni aldashdi. U norozilik namoyishlarini tashkil etib bir necha bor
qamaldi. 1908-yil 11-yanvarda Moxandas Gandi Ioxannesburgda qarshilik
namoyishini tashkillashtiradi. Natijada Moxandas ikki oyga qamoqqa tushadi.
1909-yilning noyabr oyida Moxandas Gandi yana Angliyaga keladi. Bota va Smets
angliya hukumati bilan Janubiy Afrika bilan ittifoq tuzish maqsadida faol kelishuv
muzokaralarini olib boradi. Bu vaqt oralig‘ida Moxandas Gandi mahalliy hind
ommasi bilan muloqotga kirishadi. Qolaversa, “Hind svaradj”
kitobini yozadi. Janubiy Afrikadan qaytgan Moxandas Gandi “Tolstoy firmasini”
tashkil qiladi. Aynan shu yerda u bo‘ysunmaslik risolalarini tuzadi. 1910-yil 7-
sentabrda shaxsan Tolstoy unga noma yuborib, ularning faoliyatini bilish istagini
aytadi. Gandining maslahatlari bilan Natal to‘g‘chilari namoyish boshlaydilar.
Bunday namoyishlar kun sayin ko‘payib, namoyishchilarning soni 20 ming
kishidan oshib ketdi. Moxandas Gandi yana qamoqqa olinadi, notinchliklar
ko‘payib hukumat uni ozod qilishga majbur bo‘ladi. Moxandas Gandi 1913-yil 6-
noyabrda Nataldan Transvaalga tinchlik yurishi namoyishini boshlaydi. Bu
namoyish uzundan-uzun kolonnaga aylanib, uning safi yanada kengaymoqda edi.
Gandi uchinchi bor qamoqqa olinadi, biroq noroziliklar oshib ketgani tufayli uni
25

qo‘yib yuborishga majbur bo‘ladi. Afrikada voqealar hind xalqini uyg‘otdi.
Angliya hukumatining tinchi buzildi. Ular butun Hindistonga bu holatning t arqab
ketishidan qo‘rqar edilar. Angliya hukumati buni hal qilishning choralarini qidira
boshladi. Oxiri 1914 yilning
30-iyunida Moxandas Gandi va Transvaal vaziri Yan Smets o‘rtasida bitim
imzolanadi. unga ko‘ra jon boshiga solinadigan soliq va haqoratomuz irqiy
qonunlar bekor qilinadi. Bu Janubiy Afrikadagi hindlarning va ularning rahnamosi
Moxandas Gandining yirik siyosiy g‘alabasi edi. Moxandas Gandi Janubiy
Afrikada yana ikki o‘g‘illi bo‘ladi. U La Mansh orqali Vataniga qaytayotganida
jahon urushi boshlanadi. 1915-yil yanvarda 46 yoshli Moxandas Gandi Bombeyga
yetib keladi. Buyuk shoir, nobel mukofotining sovrindori Robindranat Tagor
(1861-1914) Moxandasni “faqirlik libosidagi Maxatma” degan edi. Shundan so‘ng
bu nom uning asosiy nomiga aylandi, garchi o‘zi bunga qarshilik va norozilik
bildirsa ham. Maxatma – buyuk qalb ma’nosini anglatadi. Oddiy xalq keyinchalik
uni xudoning elchisi, karomat ko‘rsata oladigan va Hindiston ehtiyojlarini o‘ziga
ola biladiganbuyuk inson debtasavvur qilmasligi uchun ham bu nomga qarshilik
bildiradi. U o‘zini avliyo va payg‘ambarlarga sira o‘xshamaydigan oddiy odam deb
bilgan. Bu
borada u shunday yozadi: “Siyosat sohasidagi izlanishlarim faqat Hindistonda
emas, balki qandaydir darajada butun “Tamaddumlashgan” olamga endi ma’lum
va mashhur edi. Men uchun ular katta qimmat kasb etmas edi. Shu izlanishlarim
tufayli olgan Maxatma unvoni men uchun yanada kamroq qimmatga ega edi. Bu
unvon ko‘pincha meni qachon bo‘lmasin suyuntirganini sira eslolmayman”.
Moxandas Gandi Janubiy Afrikadagi yigirma yillik faoliyati davomida kuch
ishlatmasdan qarshilik ko‘rsatish - «satyagrax» ni ishlab chiqadi. Uning
yozishicha: «endilikda «satyagrax» deb nomlangan tamoyilning o‘zi bu atama
paydo bo‘lishidan oldin yuzaga kelgan edi. Dastlabki vaqtda buning nima
ekanligini men ham bilmagan edim. Ushbu tamoyil tavsifi uchun gujoratiy tilida
dastavval inglizcha «sust qarshilik ko‘rsatish» iborasidan foydalandik.
26

Biroq bir kuni ovrupaliklar bilan suhbatda shunga amin bo‘ldimki, «sust
qarshilik ko‘rsatish» atamasi haddan tashqari tor ekan, ojizning kuchliga qarshi
qurolini anglatar ekan, bu qandaydir nafrat bilan yo‘g‘rilgan bo‘lib, oxirida
zo‘ravonlikka esh bo‘lib ketar ekan. Men hind harakatining yolg‘on talqinini
ko‘rsatishga va haqiqiy tabiatini tushuntirib berishga qaror qildim. O‘z-o‘zidan
ravshanki, o‘z kurashlarini ifodalash uchun hindlar yangi atamani o‘zlari topishlari
kerak edi. Biroq qancha bosh qotirmay, hech munosib atama miyamga kelmadi.
Shunda «Indiyan opinon « mushtariylari orasida shu ma’nodagi eng yaxshi iboraga
tanlov e’lon qildi.
27

2.1 Maxatma Gandining Hindiston Milliy Kongressida tutgan o‘rni
Maxatma Gandining 1885-yilda tashkil topgan Hindiston Milliy Kongressi
(HMK) bilan birinchi bor tanishuvi Janubiy Afrika hindulari aholini ko‘tarib
chiqish bilan bog‘liq edi 1
. Bu haqda u shunday yozadi: «Hindistonga qaytib
kelgach, bir muncha vaqt mamlakat bo‘ylab aylandim. 1901-yili Kalkuttaga
hozirda marhum mister (keyinchalik ser) Dinshou Vach raisligida Kongress majlisi
bo‘lib o‘tdi. O‘z-o‘zidan ravshanki, men Kongress majlisiga yo‘l oldim va u yerda
uning ishi bilan birinchi marta tanishdim. Kongress ishlagan muhit haqida
batafsilroq hikoya qilib beraman. Ko‘p kishilar bir-birlarini ayamay so‘kar edilar.
Bordiyu, siz ulardan biriga bir ish topshirgudek bo‘lsangiz, u buni boshqa bittasiga
topshirar, u esa o‘z navbatida, uchinchisiga topshirar edi va hokazo. Diplomatlarga
kelsak ularning qo‘lidan bir ish kelmas edi. Men bir qancha ko‘ngillilar bilan
do‘stlashib oldim va Janubiy Afrika haqida ularga gapirib berdim, ular o‘zlarining
faoliyatsizliklaridan biroz xijolat tortishdi. Men ularga jamiyatga xizmat qilishning
pinhoniy ma’nosini tushuntirishga urinib ko‘rdim. Aftidan, ular meni tushunishdi.
Biroq xizmat qilish ruhi birdaniga yuzaga
kelmaydi. U birinchi navbatda xohish borligini, undan keyin esa tajribani ko‘zda
tutadi. O‘sha soddadil, ko‘rkam yigitlarda xohishdan ko‘pi yo‘q, ammo tajriba
degani anqoning urug‘i edi. Kongress yilda bir marta uch kunga yig‘ilarkan,
qolgan vaqtda hech bir ish qilmas ekan. Uning uch kunlik majlislaridagina ishtirok
etib, qanaqa tajriba to‘plab bo‘lardi? Delegatlar ko‘ngillilardan hech nimasi bilan
farq qilmasdi. Ularda tirnoqcha ham tajriba yo‘q edi. Ularning o‘zlari hech ish
qilmas edilar. «Hoy, ko‘ngilli, uni qil, hay ko‘ngilli buni qil», – ular muttasil bir-
birlariga shunday buyruq berar edilar, xolos. Hatto shu yerda ham men daxlsizlik
muammosiga duch keldim. Tamillarning oshxonasi boshqa hammanikidan bir
chetda joylashgan edi. Tamil delegatlar yot odamlarning ular
ovqatiga bir karra nazar tushishidanoq o‘zlarini haqoratlangan his etar edilar. Shu
bois ular uchun hammanikidan devor bilan to‘silgan Kampaundida maxsus
oshxona qurilgan edi.
1
Колъцов Н.Н. Индия:40 лет боръбы и свершений. М.1987. С.9.
28

U yer har doim tutun va dim bo‘lar edi. Bu bir vaqtning o‘zida, yemakxona
va yuz-qo‘l yuvadigan joy hisoblanardi – tuynik-derazasiz qop-qorong‘u bir quti.
U menga varndhari latifasini eslatib yubordi. Bordiyu, Kongress delegatlari
o‘rtasida noittifoqlik mavjud bo‘lsa, – o‘yladim men uh tortib, – uning sababchilari
orasida qanchalik tarqalganini tasavvur qilsa bo‘ladi. Delegatlar tozalikka zid
sharoitlarda yashardi. Hammayoq chilp-chilp loy. Atigi ikki-uchtagina jamoat
hojatxonasi bor edi; u yerdan anqiyotgan badbo‘y hid haligacha dimog‘imdan
ketmay, nafratimni uyg‘otadi. Bordiyu, Kongress sessiyasi uzoqroq davom
etadigan bo‘lsa, o‘lat tarqalishi hech gap emasdi, chunki u yerdagi sharoit bunga
to‘la qulaylik tug‘dirib bormoqda edi» 1
. Kongressda Maxatma Gandi kiritgan
masala bo‘yicha rezolyutsiya qabul qilinadi. Shu o‘rinda uning Janubiy Afrikadagi
hindular ahvoliga oid quyidagi fikrlari e’tiborga molik: “Aholining ma’lum
qatlami (bizga eng muhim ijtimoiy xizmat ko‘rsatuvchi) hindularda «daxlsiz» deb
ataladiganlari shaharlar va qishloqlarning chekkalariga haydab chiqarilganlar.
Mana shu chekka mahalalar gujoratiyda «dhedvado»deb ataladi va bu nom nafratli
ma’nonin anglatadi. Xuddi shundayin qachonlardir nasroniylar Ovrupasida
yahudiylar «daxlsizlar»deb, ularga ajratilgan mahallalar esa haqoratomuz
«getto»nomi bilan atalgan 2
. Shunga o‘xshab bizning kunlarimizda Janubiy
Afrikada biz «daxlsizlar» bo‘lib qolganmiz. Endryusning o‘zini o‘zi qurbon
qilishiyu Shastriyning sehrli tayoqchasi bizning bu badnomlikdan qutila
olishimizga qanchalik yordam berishini kelajak ko‘rsatadi. Boshqa barcha
xalqlardan farqli o‘laroq, yahudiylar o‘zlarini Xudo suygan bandalar, deb
hisoblaydilar. Bu shunga olib keldiki, ularning avlodlari g‘ayrioddiy va nohaq
g‘azabga girifdor bo‘ldilar.
Qariyb shundayin kishilar o‘zlarini oryalar yoki taraqqiy etgan xalq deb, o‘z
urug‘doshlarining bir qismini esa nooryalar yoki «daxlsizlar» deb ataganlar. Bu
ham shunga olib keldiki, haqqoniy bo‘lsada, Janubiy Afrikada faqathindular emas,
balki yana musulmonlarni ham, parslarni ham g‘yrioddiy intiqol o‘z komiga tortib
ketdi, chunki ularning barchasi bir mamlakatdan kelib chiqqan bo‘lib, hindu
1
Улъяновский Р.А. Три лидера великого индийского народа. М., 1960. С.28.
2
Антонова К.А, Бонгард-Левин Г.М, Котовский Г.Г. История Индия. -М.: «Мысль» 1979. C .76.
29

birodarlari singari ularning badani ham qora bo‘lgan». HMK ning daxlsizlikni yo‘q
qilishga qaratilgan faoliyatida Maxatma Gandi asosiy kuch edi. 20-yillarning
boshida HMK ning ko‘ngillilar guruhi har bir a’zosi qabul qiladigan qasamyod
matniga Maxatma Gandi tashabbusi bilan hindularga “daxlsizlik” haqidagi band
kiritilgan edi. Unga ko‘ra “men daxlsizlikni yo‘q qilinishini zarur va adolatli
ekanligiga ishonaman va ular bilan aloqa bog‘lashga va ularga yordam berishga
harakat qilaman” der edi. Hindiston Milliy Kongressi Maxatma Gandi
Janubiy Afrikadan qaytganda ichki kelishmovchiliklar tufayli chuqur inqirozni
boshidan kechirayotgan edi. Bu inqirozdan birinchi jahon urushi yillarida chiqa
boshlagan edi. Unga yangi g‘oyalar, kurashning yangi usullari, shakllari kerak edi.
Ularni 1915 yilda Hindistonga kelgan Maxatma Gandi olib keldi. Besh yoki undan
ko‘proq yilga tuzilgan shartnoma bo‘yicha Hindistondan Janubiy Afrikaga kelib
qolgan ishchilar shartnomada (yoki shartnoma qilingan) ishchilar deb atalgan.
Garchi 1914 yilda tuzilgan Smets-Gandi deb atalmish bitim bo‘yicha Natalga
kelgan har bir shartnomadagi ishchidan olinadigan uch funt sterling soliq bekor
qilingan bo‘lsada, Hindistondan ishchilar oqib kelish muammosi hamon alohida
e’tibor qilishni talab etardi. 1916-yil martida pandiy Madan
Mo‘han Malviyajiy Hindiston qonunchilik kengashiga ishchilarni shartnomalash
tizimining bekor qilinishi to‘g‘risidagi rezolyutsiya loyihasini kiritgan. Shu taklif
munosabati bilan lord Xarding «janobi oliylari hukumatidan vaqti kelib bu tizimni
bekor qilish to‘g‘risida va’da olgan» ligini aytadi. Biroq men Hindiston bu qadar
noaniq va’dadan qanoat hosil qilmaydi va bu tuzumning bekor qilinishi uchun
beto‘xtov targ‘ibot kompaniyasini boshlab yuborishi kerak deb hisoblardim. Shu
paytgacha Hindiston shartnomalashga boqibeg‘amligi bois chidab kelar edi. Bu
baloni daf etish uchun xalq kompaniyani muvaffaqiyat bilan boshlab yuboradigan
payt keldi deb bilardim. Men bir qancha maqolalar e’lon qildim va Hindiston
jamoatchiligi shartnomalashning bu tizimini butunlay bekor qilish fikrida
ekanligiga ishonch hosil qildim. Bu orada vitse-qirol tushuntirib aytdiki, “vaqti
bilan tizimni bekor qilish shu ma’nodaki, o‘rniga boshqa choralarni joriy etish
30

uchun yetarli bo‘lgan birmuncha oqilona muddat o‘tishi bilan shartnomalash bekor
qilinadi”.
Shunday qilib, 1917 yil fevralida pandit Malviyajiy shartnomalash tizimini
zudlik bilan bekor qilish to‘g‘risida qonun loyihasi kiritishga ruxsat so‘radi. Lord
Chelmsford bunday ruxsatni bermaydi. Shunda men shartnomalashni bekor qilish
uchun kampaniya o‘tkazish maqsadida butun mamlakat bo‘ylab safar taraddudini
ko‘rishga qaror qildim. Biz shartnomalash tizimini bekor qilish uchun eng so‘ngi
muddat sifatida 31-iyul tayin qilinadi.Butun Hindiston bo‘ylab o‘tgan ommaviy
mitingda xuddi shunday qarorlar qabul qilingan edi. Natijada 31 iyulgachayoq
hukumat Hindistondan shartnoma bilan ishchilarni xorijga chiqib ketishiga barham
berildi, deb e’lon qilinadi. 1918-yil Angliya hukumati Dehlida “harbiy
konferensiya”sini chaqirishga qaror qiladi. Vitse-qirol Chelmsford Maxatma
Gandini bu konferensiyada taklif qiladi. Chelmsford Maxatma Gandini o‘z
rejalarini amalgam oshirish ya’ni hind resusrlari, material resusrlar, odamlarni
urushni tugatish maqsadida foydalanishda qo‘l keladi deb chaqirgan edi. Biroq
Maxatma Gandi o‘zining fikrida qat’iy turgani bois undan foydalana olmaydi.
Urushda Angliya g‘alabaga erishishi uchun Hindistonni Versal tinchlik
konferensiyasida qatnashishga taklif qiladi va unga aynan Maxatma Gandini
chaqirishadi, biroq Gandi bu taklifga rad javobini beradi. Angliya hukumati yana
bir fars(yolg‘on o‘z ishini amalgam oshirish maqsadida)ni ishga soladi ular
Hindistonni “Teng huquqli”lar Liga a’zosi bo‘lishini talab qilib chiqadi, maqsad
esa bu diplomati aksiya ortida Angliya Ligada yana bitta boshqaruv derjava
ovoziga ega bo‘lar edi. Hindiston ishlari ministri Montegyu va vitse-qirol
Chelmsford Hindiston Angliya siyosati to‘g‘risida daklad tayyorlashdi shunga
asosan 1919-yil Hindistonni boshqarish qonuni qabul qilinadi.
Qolaversa, angliyaliklar Hindiston iqtisodi, ichki,
tashqi siyosatini, moliyaviy ishlarini to‘liq boshqarar edi. 1919-yil Angliya
hukumati Roulett qonuni ham qabul qiladi. Unga ko‘ra revolyutsiya faoliyatiga
aloqador shaxslarni, antihukumatga chiqqanlarni hukumat va politsiya sudsiz
31

yopiq devor ortida hukm chiqarish huquqiga ega edi. Bu qonun chiqqunga qadar
Gandi ularga noma bilan chiqib ularni bu qonunga qarshi chiqishga undaydi.
Roulettga qarshi chiqqan Maxatma Gandiga Hindiston yoshlari jon deb
qo‘shilishdi.
Ollohobodning yosh advokatlaridan biri Kembrij Universitetini tugatib
qaytgan Djavoharlal Neru Gandining metodiga to‘liq qo‘shiladi. Roulett qonuni
kuchga kirdi. Maxatmaning chaqiriqlari xalq tomonidan qabul qilindi va 1919-yil
6-aprel fuqarolarning tobe bo‘lmaslik kompaniyasi kuni deb e’lon qiladi. Shu
kundan boshlab Hindiston xalqi kuchga to‘ladi, omma birlashadi. Birinchi bor
ishchilar, kreston ommaviy siyosiy demonstratsiyalarga chiqishadi. Dehli,
Ahmadobod, Amritsar, Laxor, Bombeyda qonli to‘qnashuvlar boshlanib ketadi.
Panjobda harbiy holat e’lon qilinadi. Bombey ko‘chalari odamlar bilan to‘lib
ketgan bo‘lib, ular “Bande motaram” ya’ni “Salom senga ona Vatan” – deb
qichqirishardi 1
. 1919-yil 13-aprelda mahalliy taqvimga ko‘ra yangi
yil kuni markaziy maydonda 20 mingga yaqin aholi to‘planib, Roulett qonunini
bekor qilish haqida demonstratsiyaga chiqdi. Qurolsizlangan aholiga qarshi
hukumat ogohlantirmasdan o‘q ota boshlaydi (379 kishi qirib tashlandi). Maxatma
Gandi Panjobga borishga vitse-qiroldan ijozat olib Matilal, Djavoharlal Nerular
bilan birga Amritsarga yetib keladi 2
. Moxandas Gandi vatani Hindistonga qaytgach
bu yerdagi hind-musulmon munosabatlarini yaxshilashga e’tibor qaratdi. O‘zi
aytganidek: hali Janubiy Afrikadayoq menga shu narsa mutlaqo ravshan ediki,
musulmonlar bilan hindular o‘rtasida chinakkam do‘stlik yo‘q. Men hech qachon
ularning birlashishi yo‘lidagi to‘siqni bartaraf etish imkoniyatini boy
bermaganman. Biroq yaltoqlanib yoki o‘z qadrimni yerga urish hisobiga biron bir
odamni o‘zimga qaratish odati menga butunlay yot narsa edi.
Janubiy Afrikadagi ishimdan shu narsaga
imonim komil bo‘ldiki, aynan hindu-musulmon birligi masalasida mening
ahimsam eng jiddiy sinovga duch keladi va o‘sha vaqtda ushbu masala ahimsa
1
Синха Н.К. Банерджи А.Ч. История Индии. М.1954. С.399.
2
Век XX: политика люди судьбы. Под ред. Ш.Ергашева Ташкент 2007. С.81.
32

sohasidagi mening izlanishlarim uchun keng maydonga ochib beradi. Men bunga
hozir ham ishonib turibman. Xudo meni sinovlarga duchor etajagini bir umr his
qilib kelganman. Janubiy Afrikadan ana shunday ishonchu e’tiqodlar bilan qaytib
kelib, men musulmonlarning rahnamolari aka-uka Alilar bilan yaqinlashishga
harakat qildim. Men ularni bor-yo‘g‘i ikki martagina ko‘rganman, ammo ular
haqida juda ko‘p eshitganman. Hamma ularning ishlari va ular ko‘rsatgan matonati
haqida yaxshi gaplarni aytardi. Oramizda uzviy do‘stona aloqalar o‘rnatilishidaqn
oldiqroq afsuski ular qamoqqa tushib qolishgandi. Aka-uka Alilar hibsga
olingandan keyin musulmon do‘stlarim meni Kalkuttadagi musulmonlarning
sessiyasiga taklif etishdi. Mendan so‘zga chiqishimni iltimos qilishdi va aka-uka
Alilarni ozod etish uchun musulmonlar bor kuchlarini ayamasliklari kerakligi
to‘g‘risida ikki og‘iz gapirdim bir muncha vaqtdan keyin o‘sha do‘stlar meni
Aligarhdan musulmonlar kollejiga olib borishdi, u yerda yoshlarga Vatanga xizmat
qilish ishida “faqir”lar bo‘lishga chaqirdim. So‘ng aka-uka Alilarni ozod qilish
bo‘yicha hukumat bilan yozishmalarga kirishib ketdim shu munosabat bilan
ularning qarashlarini va xalifalik haqidagi masalada faoliyatini o‘rgandim va
musulmon do‘stlar bilan bir nechta suhbat o‘tkazdim. Agar
aka-uka Alilarni ozod etish ishida va xalifalik masalasini hal etishda qo‘limdan
kelgancha yordamko‘rsata olsamgina musulmonlarning chin do‘sti bo‘lishimni
bilardim. Men bu ishimning haqqoniyligi to‘g‘risida hukm chiqara olmaymanu,
ammo musulmonlarning talablarida hech qanday axloqsizlik yo‘q edi. Diniy
qarashlarda biz boshqa-boshqamiz. Har birimizga o‘z dinimiz eng oily bo‘lib
ko‘rinadi. Agarda, hamma bir xildagi diniy e’tiqod yo‘lini tutganida, dunyoda
faqat bittagina din bo‘lar edi. Vaqti bilan shu narsaga amin bo‘ldimki, xalifali
to‘g‘risidagi masalada musulmonlarning talablari axloqiy negizlarga qarsi
boruvchi gunoh ish emas. Hatto Britaniya bosh vaziri uni adolatli deb etirof etadi.
Xalifalik haqidagi masalaga mening munosabatimni do‘stlar ko‘pincha tanqid qilib
chiqar edilar. Biroq shunga qaramasdan na o‘z nuqtai-nazarimni qayta ko‘rib
chiqishga van a musulmonlar bilan hamkorligimdan afsuslanishimga zarurat yo‘q
edi. Hayotimdagi voqealar shu tariqa rivojlanib borar ediki, men
33

turli dindagi va turli ijtimoiy holdagi odamlarga duch kelar edim. Qarindosh
urug‘larim va begonalarga, vatandoshlarim va ajnabiylarga, oqtanlilar va
ranglilarga, hindularga va boshqa dindagi hindlarga, ular xoh musulmon, xoh pars,
xoh nasroniy, xoh yahudiy bo‘lsin, barchasiga har doim birdek munosabatda
bo‘lardim. Komil ishonch bilan ayta olamanki, yuragim ularni turlicha idrok
etishga qodir emas edi». 1919-yilning noyabrida Dehlida Hindiston
musulmonlarining halifalik harakati konferensiyasi bo‘ladi. Hindiston tarixida
birinchi marta hindu diniga mansub Moxandas Gandi ushbu harakatning raisi qilib
saylanadi. Bu bejiz emas albatta. U hind-musulmon birligining ashaddiy tarafdori
bo‘lganligidan va bu boradagi ishlari natijasida shunga erishdi. Uning uchun
musulmonlar masalasi butun xalq birligining, hatto Hindiston mustaqilligiga
erishishning kaliti edi 1
. 1919-yilning oxirida HMK ning navbatdagi
sessiyasi Amritsarda bo‘lib o‘tadi. Kongressning ko‘pchilik rahbarlari to‘g‘ri
qamoqdan chiqib kelgan. Chunki sal oldinroq Angliya qiroli Hindiston
boshqaruviga oid yangi qonunni qabul qilinishi munosabati bilan amnistiya e’lon
qilgan edi. Ular orasida Gandining izdoshlari aka-uka Alilar, Tilak, Motilal va
Djavoharlal Neru, E.Bezand kabi mamlakat siyosatchilari bor edi. Maxatma Gandi
shu vaqt oralig‘ida « Yangi Hindiston » gazetasini Ahmadoboddan nashrga
chiqarishga do‘stlarining yordamida amalga oshiradi. Moxandas Gandining
hayotida katta o‘rin tutgan bu sessiya haqida shunday yozib qoldirgan: Shungacha
Kongressning yillik majlislarida mening ishtirokim hindiy tilini targ‘ib qilish bilan
chegaralanardi, buning oqibati o‘laroq men hindiy tilida nutq so‘zlar, unda
hindlarning boshqa mamlakatlardagi ahvoli bilan tanishtirardim. Bu yil biron-bir
narsa bilan mashg‘ul bo‘lishimga to‘g‘ri kelar deb o‘ylamagandim.
Biroq ilgari ham ko‘p martalab
bo‘lgani kabi zimmamga kutilmaganda mas’ul ish tushib qoldi. Kongressga
Panjobdagi jinoyatlar to‘g‘rida hisobot tuzish uchun mas’ul bo‘lganim sababli bu
masala bo‘yicha yana qilinishi keragi bo‘lgan narsaga e’tiborni tortishim
zarurligini angladim. Hukumat bilan muzokaralar o‘tkazmasa bo‘lmasdi. Navbatda
1
Винод Бхатия Джавохарлал Неру и становление индийского-советских отношений 1917-1947. М.1989.
С.66.
34

yana islom davlati to‘g‘risidagi masala turardi. Xuddi shu pallada matbuotda
qirolning yangi islohotlar to‘g‘risidagi bayonoti e’lon qilindi. Hatto menga u
unchalik qoniqarli emasday bo‘lib ko‘rindi: ko‘pchilik qismi esa mutlaqo
qoniqarsiz edi. Ammo garchi kamchiliklardan holi bo‘lmasada, islohotlar maqbul
bo‘lib ko‘ringan edi.
Men qirol e’lon qilgan islohotlar to‘g‘risidagi munozalarda ishtirok etish
shartligini angladim. Shu bois men rezolyutsiyada islohotlarni rad etish emas, balki
qabul qilish uchun fikr bildirdim. Ammo bu barcha birdek hurmat qiladigan
rahnamolar bilan boshqa-boshqa fikrlashim edi. Shuning uchun Kongressdan
ketishga harakat qildim. Ammo ovozlarni sanash sharti bilan yana qoldim va
rezolyutsiyam qabul qilindi. Amritsardagi Kongress majlislarida ishtirok etganimni
men Kongressda o‘z siyosiy faoliyatimning chinakkamboshlanishi deb qarayman.
Oldingi sessiyalardagi ishtirokim Kongressga sodiqligimni har yili takrorlanib
turuvchi izhoridan boshqa narsa emasdi. Amritsardagi tajribadan angladimki,
Kongressga foydali bo‘lish munkin bo‘lgan ayrim narsalarga nisbatan ma’lum
qobiliyatim borligini tushundim. Kongress mening boshqa qobiliyatim – turli-
tuman tuzishi qobiliyatidan foydalanishi mumkin edi. Kongress rahnamolari
fikrlarini qisqa va lo‘nda bayon etish qobiliyatimni payqab qolishdi. Men bunga
uzoq davom etgan amaliyotim natijasida erishganman. O‘shandagi mavjud
Kongress nizomi To‘kxam merosi edi. U nizomning bir qancha moddalarini
qoralagan bo‘lib ular Kongress ishi uchun asos bo‘lib xizmat qilgan edi. Biroq endi
ularning barchalari bu moddalar Kongressning tobora kengayib borayotgan
faoliyatiga muvofiq kelmasligini tushunardilar. Bu masala yildan-yilga
ko‘ndalanga bo‘laverardi. Kongressning sessiyalar oralig‘ida faoliyat ko‘rsatgan va
yil davomida yuzaga keluvchi masalalarini ko‘rib chiqa oladigan apparati ayni
vaqtda deyarli yo‘q edi. Mavjud nizom uchta kotib bo‘lishini nazarda tutardi,
ammo haqiqatda faqat bittasi ishlardi, u ham diniy emas. Qanday u bir o‘zi
Kongressning barcha ishlarini olib borishi, kelajak haqida o‘ylashi va o‘tmishda
Kongress o‘z zimmasiga olgan majburiyatlarni joriy yilda bajara olishi mumkin?
35

Bu yil nizom xususidagi masala yanada jiddiyroq ko‘ndalang bo‘lishini hamma
tushunardi. Bundan tashqari, ijtimoiy masalalarni hal etish uchun Kongress o‘zi
haddan tashqari yirik organ edi. Na Kongress delegatlari umumiy miqdori uchun
va na har bir provinsiyadan keladigan delegatlar miqdori uchun hech qanaqa
cheklov yo‘q edi. Bu tartibsizliklarga chek qo‘yish zarurligini hamma his etib
turardi. Men birgina shart bilan Kongress nizomini qoralab borish vazifasini
o‘zimga oldim. Aholi orasida ikki kishi - Lokmaniya va Deshbandhu eng katta
obro‘ga ega ekanligini ko‘rib turardim va shu bois ularni Kongressning yangi
nizomini ishlab chiqish bo‘yicha xalq vakillari sifatida hay’atga kirishlarini talab
qildi. Biroq ishda shaxsan ishtirok etish uchun har ikkalasining ham vaqti
bo‘lmasligi aniq bo‘lganligi sababli men ular o‘zlarining o‘rinlariga to‘liq
ishonchlarini qozongan ikki vakillarini yuborishlarini talab etdim. Shu tariqa,
hay’at uch odamdan iborat bo‘lishi mumkin. Hay’at majlisga bir marta ham
yig‘ilmadi, ammo biz yozma ravishda kengashish imkoniyatiga ega bo‘ldik va
kelishilgan ma’ruzani taqdim etdik. Nizomni ishlab chiqish
masuliyatini o‘z zimmamga olib, men Kongress siyosiy faoliyatining chinakkam
ishtirokchisiga aylandim deb bilardim». Haqiqtdan ham Moxandasning bu
xizmatlari uchun keyingi hayotida katta rol o‘ynadi. 1920-yildan boshlab
Moxandas Gandi HMKga ta’siri kuchayib bordi. Unig atrofiga Hindiston
mustaqilligining eng sodiq kurashchilari to‘plana bordi. Ularning ichida o‘z
davrining yetuk insoni Abdulkarim Ozod bor edi. U Gandi bilan uchrashmasdan
oldin va Kongressga kirguncha bengal terrorchilari bilan birlashgan holda
mustamlakachilarga qarshi kurashda har qanday usullardan foydalanishga tayyor
bo‘lgan. «Alhilol» (Yarim oy) gazitasini ta’sis qilgan. 1912- 39 yildan aka-uka
Alilar bilan halifalik harakatini boshqargan endilikda u Moxandas Gandining
mustamlakachilarga qarshi kuch ishlatmasdan kurashish ta’limotini qabul qilib
uning ishonchli safdoshiga aylangan edi.
Hindistondagi halifalik harakati o‘ziga xos xususiytga ega edi. Gap shundaki
«halif» so‘zi hind tilida «qarshi» so‘ziga to‘g‘ri keladi. Hindlar uchun halifalik
harakati inglizlarga qarshi qaratilgan harakat edi. Uning rahnamolari vitse-qirol
36

huzuriga harakat talabini yetkazadigan delegatsiyaga Moxandas Gandini rahbar
qilib saylashadi. Bu Moxandas Gandi uchun vitse-qirol bilan birinchi bor
uchrashishi emasdi. Yevropada urush ketayotganda vitse-qirol hind rahnamolarini
Dehliga harbiy anjumanga chaqirganda Moxandas Gandini ham taklif qilgandi. U
anjumanga ishtirok etib, hindistoniy tilida bir jumla so‘z aytgan va olqishlarga
ko‘milgan edi. Chunki bunaqa majlislarda birinchi marta hind tilida gapirishi edi.
Moxandas Gandi o‘z fikri mulohazalarini garchi vitse-qirol va ingliz hukumatini
tanqid qilgan bo‘lsada, yozib vitse-qirolga topshirgan edi. Vitse-qirolga bildirilgan
takliflar u bilan bo‘lgan suhbatlar foyda beradi. 1920-yil 18-mayda Ozod, Tilak va
Maxatma Gandi Dehliga uchrashadi va xalifotning keyingi ishlarini rejalashtirib
olishadi. Shu yilning 30-iyun kuni Ollohoboddagi musulmonlar Kongressida
Gandi, Ozod,Shavkat Alilar Angliya hukumatiga ochiq maktub yo‘llab ular bilan
hamkorlikni to‘xtatishlarini bildirishadi. Moxandas Gandi 1920-yil 1-avgustda
vitse-qirolga yozgan ochiq xati bilan birga Janubiy Afrikadagi urushlarda ishtiroki
uchun ingliz hukumati tomonidan berilgan mukofotlarni ham qaytardi. Shu kuni
Gujoratda bo‘lgan mahalliy Kongressda butun mamlakatda hamkorlik qilmaslik
kompaniyasini boshlashni e’lon qiladi.
Hind xalqining yirik rahnamolaridan biri Lokmaniya Tilak ham uni
qo‘llashini bildirgan edi. Ammo u 1920-yil 31-iyulda vafot etgan. Bu masala 1920-
yil 9-sentabrda Kalkuttada ko‘rib chiqildi. “Kongressning Kalkuttadagi favqulodda
sessiyasida qabul qilingan rezolyutsiyalar Nagpurdagi uning yillik sessiyasida
tasdiqlangan bo‘lishi kerak edi. Xuddi Kalkuttadagidek, Nagpurda ham katta
miqdorda delegat va mehmonlar to‘planadi. Kongress delegatlarining soni hali
cheklanmagan edi. Agar yanglishmasam, Nagpurda o‘n to‘rt ming odam kelgan
edi. Lolajiy maktablarni boykot qilish borasidagi moddaga ozroq tuzatish kiritdi va
men uni qabul qildim. Deshbandhuning talabi bilan yana bir qancha tuzatish
kiritildi, shundan keyin hamkorlik qilmaslik to‘g‘risidagi rezolyutsiya bir ovozdan
qabul qilindi.
Kongress nizomini qayta ko‘rib chiqish to‘g‘risidagi rezolyutsiya ham shu
sessiyada qabul qilindi. Kongressning rahbarlik qiluvchi qo‘mitasi loyihaga faqat
37

bitta jiddiy o‘zgartirish kiritdi. Mening loyihamda delegatlar miqdori bir ming besh
yuzta bilan chegaralangan edi, qo‘mita olti mingni taklif etdi. Menimcha, bu
tavakkalchilik edi va so‘ngi yillar tajribasi buni tasdiqladi. Delegatlar soni qancha
ko‘p bo‘lsa, ish shuncha yaxshi olib borilishiga imkon tug‘uladi yoki demokratiya
tamoyillariga rioya qilishni yaxshiroq kafolatlaydi degan fikrni o‘ta xato deb
hisoblayman. Xalq manfaatlariga sodiq, haqiqatgo‘y va uzoqni ko‘zlagan bir ming
besh yuz delegate masuliyatsiz, tasodifan saylangan olti ming odamdan ko‘ra
demokratiya manfaatlarini yaxshi himoya qiladi. Demokratiyani himoya qilish
uchun xalq mustaqilligini, o‘zini-o‘zi hurmat qilishni va birlikni yurakdan his
etishi, vakillar sifatida faqat yaxshi, ishonchli odamlarni saylashga undashi kerak”.
Kongress, shuningdek hindular va musulmonlarning birligi haqidagi, daxlsizlikni
tugatish haqidagi va khadiy haqidagi rezolyutsiyalarni ham qabul qildi.
Shundan buyon hindlar – Kongress a’zolari hinduviylikni daxlsizlik illatidan
tozalash majburiyatini o‘z zimmalariga oldilar, khadiy yordamida esa Kongress
ko‘hna Hindiston bilan jonli aloqa o‘rnatdi. Islomiy davlat manfaatida hamkorlik
qilmaslikning qabul qilinishi hindular va musulmonlar birligiga yetishish
maqsadida Kongress qo‘ygan katta amaliy qadam bo‘lgani o‘z-o‘zidan ko‘rinib
turibdi. Moxandas Gandining bu taklifi Nagpur shahridagi HMK yillik sessiyasida
tasdiqlanishi bilan Gandizm Kongressning rasmiy g‘oyasi bo‘lib qoldi.
38

2.2 Maxatma Gandi Hindiston milliy ozodlik kurashining boshida
Hindistonda o‘z faoliyatini 1915-yilda boshlagan Maxatma Gandi dehqonlar
va hunarmandlarni himoya qildi. 1915-yil 25-mayda Axmadobod shahrida Gandi
“Satyagrax ashroli” ni tashkil etadi. Avvaliga u yerda 25 kishi alohida ustavga
ko‘ra yashadi.shu yili Podsho Rossiyasiga birinchielchi keyinchalik ozod
Hindiston prezidenti Sarvepalli Radxakrishan bilan uchrashadi. Birinchi jahon
urushi davrida HIndistonning ahvoli nihoyatda og‘irlashdi. Turli kasalliklar
epidimiyalar tarqalib 13 mln aholi qirilib ketdi. Hindiston iqtisodi inqirozga yuz
tutish arafasiga kelib qoladi. Kalkutta, Bombey, Madras shaharlaridan
politsiyachilar saharlab ko‘chalarda to‘lib ketgan murdalarni olib ketar edi.
1918- yil birinchi bor Gandi boshchiligida “ochlik”
kompaniyasi boshlandi 1919-1920-yillarda yirik kongresslarining qarshiligiga
qaramay o‘zining “hamkorlik qilmaslik” dasturini qabul qilishlariga erishdi va
ingliz hukumatiga qarshi birinchi tashkil etilgan umumhind kompaniyasini
boshqardi 1
. 1920-yil dekabrda Nagpurda bo‘lgan HMK va hind milliy-ozodlik
harakatining yetakchisiga aylanadi. Unga muholifatda bo‘lgan rahnamolar ham
endi mustaqillikni qo‘lga kiritish uchun u taklif qilgan yo‘l va usullardan
foydalanishga qo‘shilmasdan ilojlari yo‘q edi. Chunki bu vaqtga kelib Maxatma
Gandi hind xalqining siyosiy rahnamosiga aylangan edi. Bunga esa uning boshqa
siyosiy rahbarlardan farqli ravishda xalqqa yaqin bo‘lishga, faoliyatini ularning
hayoti va talablari bilan bog‘lashga harakat qilgani sabab bo‘ldi5 2
.
1921-yilda Butun Hindistonni xalq harakatlari
1
Камаров Е.Н, Литман А.Д. Мировоззрение Махандаса Карамчанда Ганди. М., 1969. С.121.
2
Мартышин О.В. Политические взгляды Джавохарлала Неру. М.1981. С.12.
39

larzaga keltirdi. Tinch namoyish o‘tkazish uchun chaqiriqqa dehqon, hunarmand,
ishchi va boshqa hindlar labbay deb javob bergan holda mustamlakachilarga qarshi
kurasha boshladilar. Bu voqealar shu yilning oxirida o‘z rivojlanish cho‘qqisiga
chiqadi. HMK britaniya taxt vorisi Uels shaxzodasini Hindistonga kelishi
munosabati bilan bog‘liq barcha tantanalarga boykot e’lon qiladi. 17-noyabrda
Uels shaxzodasi Bombeyga joylashadi. HMK chaqirag‘iga amal qilmay
shaxzodani kutib olishga chiqqan hindlarning yuqori tabaqa vakillari ayrim
to‘dalar tomonidan urib qaytariladi. Ayrim boylarning uylari buzib tashlanadi.
Gandi tashvishga tusha boshlaydi, kuch ishlatishga yo‘l qo‘ymaslikka intiladi
ammo dengizdek harakatga kelgan xalqni nazorat qilish qiyinlashib borardi.
Ammo Gandining Uels shaxzodasining kelishiga qarshi boykoti kutilgan natijaga
erishdi va bu borada muvaffaqoyat hindular tomonida bo‘ldi.
Bu tashrif 1921-yilning aprelida
Hindistonda vitse-qirol mansabiga o‘tirgan lord Riding tomonidan o‘ylab topilgan
edi. Shu yili koloniyalar vaziri vazifasini Uiston Cherchil egallaydi 1
. Butun
Hindiston bo‘ylab davom etayotgan xalq harakatlarini bir markazdan boshqarish
tobora qiyinlashib borardi. 1921-yil dekabrda HMK navbatdagi sessiyasi
Ahmadobodda bo‘lib o‘tadi. Uning ko‘pchilik a’zolari qamalgan edi. Gandi ham
ozodlikda bo‘lsada, tezda qamalishi haqida mish-mishlar yurardi. Kongres butun
boshqaruvni uning ixtiyoriga beradi va mobodo qamalib qolsa o‘rniga kimni
tayinlash huquqini ham o‘zida qoldiradi. Namoyishchilarni qamoqqa olish keng
avj oladi. 1921-yilning dekabr va 1922-yilning yanvar oylarida 30 000 kishi
qamaladi. 1922-yil 4-fevralda Chauri Chaura degan joyda politsiya tinch
namoyishchilarni tarqatishga urinadi. Namoyishchilar esa kaltakalrni
qo‘lga olib politsiyachilarni binoga yashirinishga majbur qiladilar. Shundan so‘ng
politsiya namoyishchilarga qarab o‘t ochadi. G‘zablangan namoyishchilar binoni
ichidagi politsiyachilari bilan birga yoqib yuboradi. Natijada Maxatma Gandi
fuqarolik bo‘ysunmasligini to‘xtatishga majbur bo‘ladi. Chunki u ommaviy
namoyishlar uning boshqaruvi va nazoratidan chiqib ketishini mumkinligini
1
Винод Бхатия Джавохарлал Неру и становление индийского-советских отношений 1917-1947. М.1989.
С.72.
40

anglagan edi. Chunki bu voqea birinchisi va yagonasi emasdi. Namoyishchilarni
qurolli harakat qilishi bu davr uchun xos bo‘lib, boshqa joylarda ham kuzatilmoqda
edi. Gandining bunday qarorga kelishi ayrim Kongress rahnamolarining
norozilligiga sabab bo‘ldi. Ayni vaqtda uning Kongressdagi deyarli barcha yaqin
safdoshlari qamoqqa edi.
Turli xil muddatga Javoharlal Neru va uning otasi Matilal Neru, aka-uka
Alilar, Ch.R. Das va boshqalar qamalgan edi. Birin-ketin Gandining uch isyonkor
maqolasi matbuotda e’loon qilinadi. Ularning birida britaniya imperiyasini teng
huquqli va ozod davlatlar federatsiyasiga aylantirishni qattiq talab qiladi. Aks
holda “yer yuzining eng jasur xalqining” butun kuchi Hindistondagi ozodlik ruhini
bostirishga besamar ketishini dadil ta’kidlaydi. Ko‘p o‘tmay 1922-yilning 10-
martida Maxatma Gandi qamoqqa olinadi. Uni kasalligi tufayli 1924-yilda
ozodlikka chiqaradilar. Maxatma Gandi
qamalgach Kongress ikkiga bo‘linib ketadi. Milliy ozodlik harakati tushkunlikka
uchraydi. 1919-1922-yillardagi harakatlar izsiz ketgan edi. Satyagraxaga bo‘lgan
ishonch susayadi. Kongressda svarajilar guruhi paydo boladi. Ular Britaniy
ahukumati bilan hamkorlik qilish kerak deb hisoblovchi va Hindiston uchun
dominion huquqi yetarli eknligini ta’kidlab shu bilan qanoatlanuvchilar edi.
Ikkinchi guruh esa Maxatma Gandi boshchiligidagi hamkorlik qilmaslikni davom
ettirish tarafdorlari. Hukumat turli guruhlar o‘tasidagi kelishmovchiliklarni keltirib
chiqarish va rivojlantirish yo‘lini tutdi. Bunday vaziyatni to‘g‘ri baholay olgan
Maxatma Gandi Kongressda paydo bo‘lgan yangi guruhni ayblamadi, balki
ularning fikr-mulohazalarni tinglab, ularga qarshilik qilmasdan birlik uchun
kurashdi. Shuningdek xalqni ruhiy tarbiyalash, Satyagraxani buyuk ishlarga
qodirligini asoslash bilan shug‘ullandi.
Mamlakatdagi ushbu siyosiy vaziyatning og‘ir damlarida u o‘z ishlarini,
maqsadlarini siyosatga aralashtirmasdan, bir chetda turib amalga oshirishga intildi.
Yigirmanchi yillarning oxirlariga kelib milliy kuchlarning kuchayishi kuzatiladi.
HMKda J.Neru va S.Ch. Bos boshchiligidagi so‘l kuchlar faollashadi. 1927-yilning
41

dekabr oyida Madrasda bo‘lgan HMK ning navbatdagi sessiyasida Javohirlal Neru
taklif qilgan “To‘liq mustaqillikni qo‘lga kiritish” rezolyutsiyasi qabul qilinadi.
Maxatma Gandi bu rezolyutsiyaga norozi edi. Lekin u bunga va J.Neruning boshqa
fikr va dasturlariga qarshilik bildirmagan. Chunki u bunday yoshlar Kongress
uchun juda zarurligini bilardi va ularni o‘ziga raqib deb bilmagan. Kongress birligi
uchun ular bilan birga oily maqsad sari intilishga alohida ahamiyat bergan.
Barcha kuchlar rahbarlari Maxatma Gandi bilan maslahatlashar, uning
fikrlarini bilishni istardi u esa asosli fikrlari, tushuntirishlari bilan ularni to‘g‘ri
yo‘lga solardi. Shuninguchun ahm u o‘tkir zehn, keng dunyoqarahs sohibi bo‘lgan,
dovyurak, talantli tashkilotchi bo‘lgan J. Neruni Kongress bosh kotibi etib
saylanishini qo‘llab-quvvatladi. Madrassdagi Kongress sessiyasidan so‘ng
mamlakatda ikkita siyosiy kompaniya boshlandi.
J.Neruning to‘liq mustaqillikni qo‘lga
kiritish g‘oyalari targ‘ib qilingan bo‘lsa, ikkinchi tomondan uning otasi Matilal
Neru partiyalararo konferensiya chaqirishga va unda Hindistonni bo‘lajak
konstitutsiyani ishlab chiqishga da’vat qildi 1
. Maxatma Gandi bu jarayonlarga
aralashmaydi, partiyalararo konferensiyani foydasiz deb hisobladi va Hindistonga
kelayotgan Saymon komissiyasiga qarshi kuch ishlatmasdan tinch namoyish
o‘tkazishga intildi. Saymon komissiyasi 1928-yil 3-fevralda Bombeyga keldi.
“Saymon, uyinga qayt”shiori ostida namoyishlar bo‘lib o‘tdi. Namoyishchilarga
qanchalik qo‘pol muomala qilinmasin ular kuch ishlatmadilar. Matilal Neru
tomonidan puxta tayyorlangan Hindiston konistitutsiyasiga oid ma’ruzaga Saymon
komissiyasi zarracha ham e’tibor bermadi. London Hindistonga umuman yon
bosmoqchi emasdi. Bu mamlakatda yana namoyishlarni avj olishiga olib keldi.
Bombeyda 1928-yilning aprelidan oktabrigacha umumiy ish tashlash bo‘ldi.
Maxatma Gandi chaqirig‘I bilan Bardosh okrugida
satyagraxa boshlanadi. Ularni qo‘llab quvvatlalsh maqsadida Maxatma Gandi
tashabbusi bilan Kongress 1928- yilning 17-iyun kuni “Bardosh kunlari”ni
1
Валодин А.Г, Шаститко П.М Пусть не обманет надежда: жизнь и борьба Джавахарлала Неру -М.: «Наука»,
1990.
42

o‘tkazadi. Bu satyagraxani umummilliy tus olishini o‘ylab hukumat bunga sabab
bo‘lgan soliqlarni ko‘tarish haqidagi qarorni bekor qiladi. Bu bilan gandizm yana
Kongressning rasmiy g‘oyasiga aylanadi. Maxatma Gandi Kongressdagi birlikni
ham saqlab qolishga muvoffaq bo‘ladi. Bu davrda so‘l kuchlar ta’siri ortib borardi.
Ularning maqsadlari Maxatma Gandiniki bilan mos bo‘lsada Gandi ochiqchasiga
ularni maqullamaganligining sababi ham birlikni saqlash maqsadidagi harakat edi.
Uning taklifi bilan 1928-yil dekabrda Kalkuttaga bo‘lgan HMK yillik sessiyada
Matalal Neruning konstitutsiyasi haqidagi ma’ruzasi qabul qilindi. Agar 1929-
yilning oxirigacha ingliz hukumati Hindistonga domlnion huquqini bermasa
Kongress o‘z oldiga to‘liq mustaqillikni qo‘lga kiritishni maqsad qilib, butun hind
fuqarolik bo‘ysunmaslik kompaniyaisni boshlaydi. Bu Londonga qo‘yilgan
muliyim ultimatum edi.
Sesiyada J. Neru yana Kongressning bosh kotibi etib saylanadi.
Hindistondagi vaziyat inglizlar uchun kundan-kunga yomonlashib borardi.
Hukumat nimalardir qilishga majbur bo‘lmoqda edi, chunki repressiyalar,
qamoqlar bilan harakatga ta’sir ko‘rsatish mumkin emasligini ular angladi.
Maxatma Gandi Angliyaga taklif etiladi, ammo u bunday og‘ir vaziyatda
mamlakatni tark etishni rad etadi. Kalkuttada berilgan ultimatumning muddati
oxirlab borardi. Vitse-qirol lord Irvin Gandi bilan yaqinlashishga harakat qiladi.
1929-yil 31-oktabrda ingliz hukumati Londonda “Aylana stol konferensiyasini”
o‘tkazishga qaror qilganini ma’lum qiladi. Ammo bular kutilgan natijani bermaydi.
Maxatma Gandi endi faqat kurash yo‘li bilan maqsadga erishish mumkinligini
chuqur his qiladi. Hindistondagi vaziyat shunga olib kelayotgan edi va butun xalq
bu kurashning hamda Kongressning oldiga Maxatma Gandi turishini istashar edi.
Lekin Lakxnavdagi Kongressning butun hind
qo‘mitasi yig‘ilishida Maxatma Gandi kutilmaganda HMK raisligidan bosh tortib,
unga J.Neruni taklif qiladi. Bu fikrida qat’iy turib “uning rahbarligida millat
xavfsizlikdabo‘ladi” dedi. 1929-yilning dekabrida bo‘lgan HMK ning navbatdagi
sessiyasida J.Neru to‘liq mustaqilikni qo‘lga kiritish uchun Kongress kuch
ishlatmaslik metodlarini tanlaganini e’lon qiladi va 26-yanvarda “Mustaqillik
43

kuni” ni nishonlashga chaqiradi. Shu kuni butun mamalakat bo‘ylab miying
o‘tkazish, unda Hindiston ozodligi uchun oxirigacha kurashishga qasamyod
qilishga chorlaydi. Butun mamalakatda shu kuni mitinglar bo‘lib o‘tadi.
Kutilmaganda 1930-yilning 30-yanvarida Maxatma Gandi vitse-qirolga 11
banddan iborat talabnoma yozi, agar u bajarilsa satyagraxani to‘xtatish
tayyorgarligini bayon qiladi. Talablar rad etilgach 11-mayda umummilliy fuqarolik
bo‘ysunmasligi “tuz satyagraxasi” dan boshlanadi. Chunki tuz ishlab chiqarishdagi
ingliz monopoliyasi butun mamalakat aholisini, ayniqsa, kambag‘alarni qiyin
ahvolga solgan edi. Maxatma Gandi Dandiga 79 ta izdoshi bilan borib, ingliz
monopoliyasiga qarshilik sifatida daryo suvidan tuz qaynatib olish bilan
shug‘ullandi. Shuningdek ingliz hukumatiga kuch ishlatmasdan qarshilik
ko‘rsatishni targ‘ib qildi. Maxatma
Gandining Dandiga borishi va tuz monopoliyasiga qarshilik sifatida xalq
tomonidanqonunga bo‘ysunmaslik, uni buzish to‘liq mustaqillik uchun yirik
ommaviy harakat sifatida qabul qilindi. Bunday namoyishchilar butun mamlakatda
tarqaldi. 23-aprelda Peshovarda inqilobiy harakat cho‘qqisiga chiqdi.
Namoyishchilar to‘pga tutildi ikkita vzvod o‘t ochishdan bosh tortib qurollarini
topshirishdi. 1930-yilning aprel-may oylarida oltmish ming kongresschi qamaldi.
Ular orasida ota-bola Nerular ham bor edi. Maxatma Gandi 5-may kuni qamoqqa
olindi. Bu katta xalq noroziligini keltirib chiqardi. Butun hind Xartali – umumiy
ish tashlashlar boshlandi. Dastlab Bombey to‘qimachilari ish tashladilar, ularga
temiryo‘lchilar qo‘shildi. Savdogarlar ham olti kunlik ish tashlash uyushtirdilar.
Politsiyachilar bu namoyishlarni bir chetdan kuzatishga majbur bo‘ldi. Hukumat
mansabidagi hindularning iste’foga chiqishi boshlandi. Bu vaqtda Londonda
“Aylana stol konferensiyasi”ning birinchi raundi bo‘lib otdi.
Vitse-qirol Irvin 1931-yil 25-yanvarda Maxatma Gandini ozod qilish haqida
farmon chiqardi. U bilan birga HMK ishchi qo‘mitasining 30 nafar a’zosi ozod
qilindi. Vaziyatni o‘nglash maqsadida vitse-qirol 17-fevraldan boshlab Maxatma
Gandi bilan muzokaralar olib bordi va nihoyat 1931-yilning 4-martida ularning
rasman kelishuvi imzolandi. U tarixda “Gandi-Irvin pakti” deb nom qozongan.
44

Unda o‘zini-o‘zi boshqarish haqida biror-bir so‘z bo‘lmasada, u ikkinchi
satyagraxaning finali edi. Undan hech narsaga erishilmadi, ammo Maxatma Gandi
vaziyatni o‘nglash uchun uni imzolagan edi69 1931-yil aprelda yangi vitse-qirol
lord Uillingdan Hindistonga kelgach Maxatma Gandini Londonga “Aylana stol
konferensiyasi”ning navbatdagi yig‘ilishiga jo‘natadi. 1931-yilning avgustida u
Londonga keladi va Sent-Jeymsda ochilgan “Aylana stol konferensiyasi”da
ishtirok etadi. Konferensiya 7-oktabrda tugaydi. Maxatma Gandi Hindistonga
qaytishda Fransiya, Shveytsariya, Italiyada bo‘ladi. Bu yerda fashizm
yoyilayotganini urush kelib chiqishini sezadi va Hindistonning kuch ishlatmaslik
yo‘li davlatlarga urushdan va uning oqibatlaridan qutilishga foydali bo‘lishini
aytgan. Maxatma Gandi Romen Rollan, Mussolini bilan uchrashadi va 1931-
yilning 28-dekabrida Bombeyga keladi. Yangi vitse-qirol ommaviy namoyishlarni
oldini olish maqsadida Maxatma Gandini 1932-yil 4-yanvarda qamoqqa olishga
buyruq beradi. Punadagi qamoqxonada uni ko‘rish uchun Bombey
hukumati ichki ishlar vaziri tomas keladi va Hindistonning yangi konstitutsiyasi
qisman bo‘lsada qabul qilinishini so‘raydi. Maxatma Gandi bunga rad javobini
beradi. Ingliz hukumati mustaqillik uchun bo‘layotgan umummilliy harakatni yo‘q
qilish maqsadida qisqa vaqtda to‘qson ming kishini qamaydi. Maxatma Gandi
qamoqda ham norozilik sifatida ochlik e’lon qiladi. Mamlakatdagi satyagraxani
susayishi munosabati bilan 1933-yilning 9-mayida yana ochlik e’lon qiladi. 1-
avgustda ozod qilinadi va Punadan chiqmasligi kerak edi. Ammo u bunga
bo‘ysunmay 1933-yilning oxirgi oylari va 1934-yilning boshlarida mamlakat
bo‘ylab yurdi va satyagraxani targ‘ib qildi. 1934-yilning 14-sentabrida Maxatma
Gandi Kongressdan ketishini e’lon qiladi.
Bundan ko‘zlagan maqsadi o‘z dasturini amalgam
oshirish bilan shug‘ullanishi uchun zarur bo‘lgan sharoitni yaratish, Kongressdagi
boshqalarga halaqit qilmaslik edi. Ayrimlar ta’kidlaganidek bu uning “siyosatdan
ketishi” emas edi, albatta. Unga har kuni maslahatga kelib turishgan. Bu davrdagi
uning barcha chiqishlari qishloq hunarmandchilik sanoatini rivojlantirishga,
daxlsizlar holatiga, gigenaga, sigirlarning himoyasiga va shunga o‘xshash
45

mavzularga bag‘ishlangan edi. Maxatma Gandi Kongressdagi barcha kuchlarni
Javoharlar Neruga bo‘ysunishga targ‘ib qilardi. Chunki u Javoharlar Neruda
yoshlarning vatanparvarligini, fidoiyligini “tegishli yo‘nalishga” boshqarish uchun
kerak bo‘lgan qurolni ko‘ra olgan va buni Kongress rahbariyatiga uqtirishga
intilgan. Shunday qilib u Kongressdan ketib, bir chetdan turib Kongressning
barcha kuchlarini J. Neru boshchiligida birlashtirishga intildi. Gandining
Kongressdan ketish maqsadi ham shu edi. Bu strategiyasi bilan Maxatma Gandi
Kongressni mustaqillik uchun kurashdagi yagona frontga aylantirdi. Kongress va
ingliz hukumati o‘rtasidagi yangi konstitutsiyaga oid kelishmovchiliklar Kongress
foydasiga hal bo‘ldi. Ingliz hukumati Kongressdagi birlikka duch kelgach, uning
talablarini bajarmaslik jiddiy oqibatlarga olib kelishini anglagach o‘zining oldingi
pozitsiyasidan voz kechdi.
Ingliz hukumati nomidan Hindistonishlari bo‘yicha vazir lord Zetlen HMK
nomidan Maxatma Gandi ishtirok etgan ommaviy debatlardan so‘ng tomonlar
kelishuvga keldi.bu kelishuv milliy nuqtai-nazardan qoniqarli bo‘lmasa ham
Kongressga vazirliklar tuzish imkonini berdi. Bu qaror bilan bog‘liq holda
Maxatma Gandi o‘z faoliyat uslubini o‘zgartirdi. U Kongressdan tashqarida
bo‘lgan holda turli Kongress vazirliklarini boshqarishga katta rol o‘ynadi. Har
hafta “Xorinsan” gazetasida maqolalar berib, maslahat sifatida vazirliklarga,
ularning xodimlariga qanday ish tutishni aytib turdi. Kongressning ingliz hukumati
ustidan nisbatan g‘alaba qozonishi o‘ng va so‘l kuchlar kelishmovchiligini
kuchaytirdi. 1935-yilda Hindistonni boshqarish akti qabul qilinib, unga muvofiq
mamlakatda juda chegaralangan provincial avtonomiya berilgan edi.shuningdek u
provinsiyalarda hukumatni shakllantirishga imkon berdi. Bu so‘l kuchlarning
noroziligini keltirib chiqardi.
Bu norozilik ayniqsa 1937-yilda Maxatma Gandi provinsial
saylovlarda ishtirok etganda yanada kuchaydi va Kongressni o‘ng va so‘l
kuchlarini aniq bo‘linishiga olib keldi. Maxatma Gandi birlikni saqlash maqsadida
so‘l kuchlarni qo‘llab-quvvatladi 1
. Ikkinchi jahon urushi Angliya koloniyalariga
1
Синха Н.К. Банерджи А.Ч. История Индии. М.1954. С.405.
46

yon bosadi degan umid uyg‘otdi. Ammo bunday bo‘lmadi. Urush davrida
Angliyaga yordam berish masalasida Maxatma Gandi va Kongress ishchi
qo‘mitasi orasida kelishmovchilik kelib chiqdi. Voqealar rivoji natijasida ishchi
qo‘mita xalqqa murojaat etib Maxatma Gandi ko‘rsatmalariga amal qilishga
chaqirdi. 1942-yil 14-iyulda HMK ishchi qo‘mitasining Vard shahridagi majlisida
Maxatma Gandi taklif etgan “Hindistondan yo‘qol” rezalyutsiyasi qabul qilinadi.
Unga ko‘ra, Hindiston mustaqilligini zudlik bilan tan olish talab etilgan edi. Bunga
javoban HMK ta’qiqlanib rahnamolari qamaldi. Ular qatori Maxatma Gandi ham
9-avgustda qamoqqa olinadi. U bilan birga qamalgan xotini Kasturbay 1944-yil
22- fevralda vafot etadi. O‘zi esa sog‘ligi yomonlashganiuchun 6-mayda ozod
qilinadi. Ikkinchi jahon urushidan so‘ng Cherchil o‘rniga kelgan leyboristlar
hukumati Hindistonga suvirenitet berish vaqti keldi deb hisobladi. Ammo ular
musulmonlarni hindularga qarshi gij-gijlashni qo‘llab-quvvatladi.
HMK esa bunga qarshilik ko‘rsata
olmadi. Natijada Hindiston o‘rnida ikkita davlat paydo bo‘ldi. Maxatma Gandi
hayotining oxirigacha bu xato fikr deb unga qarshilik ko‘satdi. U Hindistonva
Pokiston kelajagi inglizlarsiz hal etilishi kerak deb turdi. Lekin o‘zining
tarafdorlari bunga qo‘shilmasligini bilardi. U HMK ga rahnamo bo‘lgandan buyon
birinchi marta siyosiy kurashdan chetlasha boshladi. Muhim masalalar uning
ishtirokisiz hal etila boshlandi. Safdoshlari ko‘proq hokimiyatni o‘ylash bilan band
edi. Maxatma Gandi ramziy rahnamoga aylanib, hayotining eng og‘ir kunlarini
kechirmoqda edi. Maxatma Gandi hindulardagi daxlsizlikni yo‘q qilishga katta
xissa qo‘shgan. 1946-yilda ish boshlagan Hindiston ta’sis majlisi 1949-yilning 26-
noyabrida Hindiston Konstitutsiyasini qabul qilinishi bilan o‘z ishini yakunladi.
Daxlsizlikni bekor qilinishi haqidagi qonun qabul qilinganda butun zalni
“Yashasin Gandi” hayqiriqlari to‘ldirib yubordi. Maxatma Gandi bu majlisda
ishtirok etmagan, lekin uning g‘yalari Hindistonning asosiy qonunida o‘z ifodasini
topgan. U 1931-yilda
aytgan edi: “Men Hindistonni har qanday qullikdan ozod qiluvchi konstitutsiya
uchun kurashaman. Men shunday Hindiston uchun kurashamanki, unda eng nochor
47

kishilar ham o‘zlarining o‘rni va ovozi borligini his qiladilar. Unda yuqori va quyi
tabaqa kishilaribo‘lmaydi. Bunday Hindistonda daxlsizlikka ham o‘rin qolmaydi”.
Maxatma Gandi har qanday ta’qib va azoblarga chidagan holda, ularga qaramay
o‘z usulini doimiy qo‘llashi natijasida Hindistonni 1947-yilda mustaqillikka olib
keldi. Biroq u Hindiston siyosiy ozodligi oxirgi maqsad emas, balki zarur vosita
deb bilgan. Agar Hindiston kuch ishlatmaslik usuli bilan mustaqillikka erishgan
bo‘lsa, demak bu usul Hindistondagi va jahondagi boshqa muammolarni yechishga
ham qo‘llanishi mumkin deb hisoblardi. Maxatma Gandi saksonga kirganiga
qaramay har kuni xalq uchun ijtimoiy yomonliklarga qarshi kurashgan. Mustaqillik
arafasida u xursand bo‘lmadi, o‘zaro nizolarni, Hindistonning yaqin kelajagini
ko‘rib ezildi. Shunday qilib, 1947-yilning 15-avgustida Hindiston mustaqil deb
e’lon qilindi. Ammo Maxatma Gandi ta’kidlaganidek hali iqtisodiy, ijtimoiy,
axloqiy mustaqillikka erishishdek ulkan maqsadlar, vazifalar oldinda edi.
48

Xulosa
Hindistonning mustaqillikka erishishi yo‘lida hind xalqining buyuk farzandi
Moxandas Gandining xizmatlari alohida. U 1869-yil 2-oktabrda G‘arbiy
Hindistonning bir chetida joylashgan Purbandar knyazligida tug‘ulgan.
Knyazlikning asosiy aholisi gujorat tilida so‘zlashadi. Gandi ajdodlari “baniya”
savdogarlar kastasiga tegishli bo‘lib,, ularning orasida milliy savdo va siyosiy
burjuaziya vakillari ham bor edi. Moxandas Karamchand Gandining otasi Kaba
Gandi edi. U dastlab Rajkotga, keyinroq Vankonerga bosh vazir bo‘lib ishlagan.
To o‘limigacha u Rajkot hukumatidan nafaqa olib turgan. Onasi Putlibay Kaba
Gandining to‘rtinchi xotini bo‘lib, undan to‘rt farzandi bor edi.
Akasining yordami bilan advokatlik faoliyatini davom ettirish uchun 1893-
yil aprelda Janubiy Afrikaga yo‘l oladi. May oyida Natalga yetib keladi. Bu yerga
kelgan Gandi hindlarning huquqsiz va nochor ahvolini ko‘radi. Bu ahvolni
yaxshilashga uringan Maxandas Gandi uchun oqlovchilik amaliyoti endi ikkinchi
darajali ishga aylanadi. Nataldagi keyingi faoliyatini butunlay jamiyatchilik ishiga
qaratadi. Hindlarni saylash huquqidan mahrum etgan qonun loyihasi bilan
bildirilgan norozilikning o‘zi ozlik qilardi. Uning tashabbusi bilan 1894-yil
Natalda Hindiston Milliy Kongressi (HMK) tashkil etiladi. U yerda Janubiy
Afrikadagi hindlarning ozodligi uchun kurash olib boradi. 1915-yil yanvarda 46
yoshli Moxandas Gandi Hindistonga qaytib keladi.
Hindistonga kelgan Moxandas HMK da o‘z faoliyatini davom ettirdi. Buyuk
shoir nobel mukofotining sovrindori Robindranat Tagor (1861-1941) Moxandasni
“faqirlik libosidagi Maxatma” degan edi. Shundan so‘ng bu nom uning laqabiga
49

aylandi, garchi o‘zi bunga qarshilik va norozilik bildirsa ham Maxatma buyuk qalb
ma’nosini anglatadi. Oddiy xalq uni keyinchalik xudoning elchisi, karomat
ko‘rsata oladigan Hindiston ehtiyojlarini o‘ziga ola biladigan buyuk inson deb
tasavvur qilmasin deb ham bu nomga qarshilik bildiradi. U o‘zini avliyo va
payg‘ambarlarga sira o‘xshamaydigan oddiy odam deb bilgan. Moxandas Gandi
buyuk bo‘lib tug‘ilmagan, balki o‘z mehnati va intilishlari natijasida o‘zini shu
darajaga olib chiqqan. Bunda Gandi kabi har kim o‘zida rivojlantira oladigan ikki
xislat yaqinlariga va haqiqatga bo‘lgan muhabbat katta ro‘l o‘ynagan. Moxandas
Gandi o‘z hayoti bilan eng oddiy odamda ham bo‘lishi mumkin emasdek
tuyuladigan mukammallikka erishtiradigan va mo‘jizalar sodir etadigan qobiliyat
borligini isbotlab berdi. Gandining fikricha: “Inson o‘ziga ishongandagina bo‘lishi
mumkin”. Bunday ishonch va qaror tufayli oddiy bo‘lib tug‘ilgan Moxandas Gandi
o‘zini buyuklik darajasiga ko‘tardi, millionlab kishilarning ruhiy rahnomasiga
aylandi va hozirgi vaqtda mo‘jiza bo‘lib tuyuladigan natijalarga haqiqat va
muhabbat usuli bilan erishdi.
Moxandas Gandi yakka hukmron edi. O‘z rejasiga qat’iy amal qilishni
talab qilar, undan chiqib ketishga yo‘l qo‘ymas va boshqa fikrlarga, tashabbuslarga
sira bo‘yin egmagan. Millionlab xalqni oyoqqa turg‘azgan va uni boshqara olgan
shaxs edi. Moxandas Gandining hind milliy ozodlik harakatidagi tarixiy roli
beqiyos. Moxandas Gandi Hindiston mustaqilligi uchun ulkan xalq yig‘di,
kurashga otlantirdi va bu barcha tomonlama muhim ijobiy yutuqlarga erishdi.
Hindistonda biron bir siyosiy, g‘oyaviy ta’limot Gandizm kabi ommaviy, tashkiliy
ta’sirga ega bo‘lmagan. Moxandas Gandi hind miliy ozodlik harakatining
rivojlanish bosqichining ommaviy tus olgan davrida unga rahbarlik qildi. O‘sha
davrdagi xalqning tarixiy vazifasi ikki yuz yillik mustamlaka tuzumini ag‘darib,
mustaqil bo‘lish Moxandas Gandi rahbarligida amalga oshirildi. Shuning uchun
uni vatandoshlari hind xalqining otasi deb atashdi. Moxandas Gandi hind
jamiyatining turli qatlamlari va sinflari ishtirok etgan umum milliy antiimperial
harakatni boshqardi. Moxandas Gandi
mustamlakachilarga qarshi hind xalqining katta qismini oyoqqa turg‘aza oldi. Ayni
50

vaqtda mustamlakachilar bilan muzokaralar olib borish uchun sharoit yaratish
maqsadida ularni inqilobiy harakatlardan saqlay ham olgan. Aynan shu usul uni
hind milliy ozodlik harakatining eng yirik rahnomasiga aylantirdi. Hindistonda
milliy ozodlik harakatlarining asosiy dastagi Gandizm talimotidir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Karimov I. A. Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz. 7-tom.
Toshkent: O‘zbekiston, 1999.
2. Век XX: политика люди судьбы. Под ред. Ш.Ергашева Ташкент 2007
3. Винод Бхатия Джавохарлал Неру и становление индийского-советских
отношений 1917-1947. Москва,1989
4. Ганди М.К. Моя жизнъ. Москва,1959
5. Горев А.В. Махатма Ганди. Москва,1984
6. Датта Д. Философия Махатма Ганди. Москва,1959
7. Джавохарлал Неру. Открытие Индии. II томах. Москва, 1989
8. Дридзо А.Д., В.И. Кочнев, И.М. Семашко Индийцы и Пакистанцы за
рубежом. Москва,1978
9. Камаров Е.Н, Литман А.Д. Мировоззрение Махандаса Карамчанда
Ганди. Москва,1969
10. Колъцов Н.Н. Индия:40 лет боръбы и свершений. Москва,1987
11. Мартышин О.В. Махатма Ганди в оценке советских иследователей.
Азии и Африки сегодня. 1987 г. №8.
12. Мартышин О.В. Политические взгляды Джавохарлала Неру.
Москва,1981
13. Намбудирипад Е.М.Ш. Махатма Ганди и гандизм. Москва,1986
14. Новая история Индии. Отв. ред. К.А.Антонова, Н.М.Голъдберг,
А.М.Осилов. Москва,1961
15. Новейщая история Индии. Отв. ред. Балабушевич и А.М.Дъяков.
Москва,1959
51

Купить

Похожие документы
Amir Temur va temuriylar davrida yer egaligi turlari. kurs ishi
XVI-XVII asrlarda Afrika
Amir Temur vafotidan so‘ng hokimiyat uchun kurash
XVI-XVII asrning birinchi yarmida Nidеrlandiya
Fransiyaning mustamlakachilik siyosati