Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 271.7KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 02 Avgust 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

32 Sotish

Mehnat munosabatlari va ularning O’zbekistonda tartibga solinishi kurs ishi | Меҳнат муносабатлари ва уларнинг Ўзбекистонда тартибга солиниши

Sotib olish
1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Mehnat munosabatlari va ularning O’zbekistonda tartibga solinishi Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 2Mavzu: Mehnat munosabatlari va ularning O’zbekistonda tartibga solinishi MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………………. . I BOB. MEHNAT MUNOSABATLARINING NAZARIY ASOSLARI VA AHAMIYATI 1.1. Mehnat munosabatlari tushunchasi va ularning iqtisodiy mohiyati ………… 1.2. Mehnat munosabatlarining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari …………. 1.3. Mehnat munosabatlarining ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati ……………………. II BOB. O‘ZBEKISTONDA MEHNAT MUNOSABATLARINI HUQUQIY TARTIBGA SOLISH AMALIYOTI 2.1. Mehnat kodeksi va mehnatga oid qonunchilikning asosiy normalari ……….. 2.2. Ish beruvchi va xodim o‘rtasidagi munosabatlarning tartibga solinishi ……... 2.3. Mehnat munosabatlarini takomillashtirish bo‘yicha zamonaviy islohotlar ….. Xulosa …………………………………………………………………………… Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………... 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida mehnat munosabatlarining ahamiyati yanada ortdi. Inson mehnati iqtisodiy rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchi sifatida tan olinadi. Shu bois mehnat munosabatlarini tartibga solish davlat va jamiyat hayotida muhim o‘rin tutadi. Mehnat munosabatlari tizimi orqali ish beruvchi va xodim o‘rtasida o‘zaro huquq va majburiyatlar belgilanadi, mehnat sharoitlari, ish haqi, mehnat intizomi, dam olish va ijtimoiy himoya kabi jihatlar tartibga solinadi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, mehnat sohasida tub islohotlarni boshlab berdi. Xususan, yangi Mehnat kodeksining qabul qilinishi, xalqaro mehnat standartlariga moslashtirilgan qonunchilik tizimining shakllanishi, fuqarolarning bandligini ta’minlash va ularning mehnat huquqlarini kafolatlash borasida muhim qadamlar qo‘yildi. Mehnat muhofazasi, xavfsiz mehnat sharoitlari, mehnat nizolarini hal qilish mexanizmlarining joriy qilinishi — bularning barchasi mavzuning dolzarbligini isbotlaydi. Hozirgi globallashuv sharoitida zamonaviy texnologiyalar, mehnat bozorining raqamlashtirilishi, masofaviy ish shakllari va mehnat migratsiyasi kabi omillar ham mehnat munosabatlariga bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu holat, o‘z navbatida, ushbu sohani har tomonlama ilmiy tahlil qilish, mavjud muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish zaruratini tug‘diradi. Davlat tomonidan olib borilayotgan bandlik siyosati, ijtimoiy himoya tizimidagi islohotlar, yoshlar bandligini ta’minlash bo‘yicha dasturlar mehnat munosabatlarining dolzarbligini yanada oshirmoqda. Xususan, 4“Yoshlar daftari”, “Ayollar daftari” kabi ijtimoiy platformalar orqali ishsizlikka qarshi kurashish choralari ham mehnat sohasidagi yondashuvlarning yangilanayotganidan dalolat beradi 1 . Shu sababli, mehnat munosabatlarining zamonaviy holatini o‘rganish, uni huquqiy va amaliy jihatdan takomillashtirish bugungi kunda dolzarb va zarur ilmiy vazifalardan biridir. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Mehnat munosabatlari insoniyat tarixida qadimdan mavjud bo‘lib, ularning shakli va mazmuni har bir ijtimoiy-iqtisodiy tuzumda turlicha bo‘lgan. Ilk davrlarda bu munosabatlar og‘zaki kelishuvlar orqali tartibga solingan bo‘lsa, sanoat inqilobi davridan boshlab huquqiy me’yorlar shakllana boshladi. Bugungi kunda mehnat munosabatlari bo‘yicha olib borilgan ilmiy izlanishlar salmoqli miqdorda to‘plangan. Jumladan, Xalqaro Mehnat Tashkiloti (XMT) tomonidan ishlab chiqilgan 180 dan ortiq konvensiyalar va tavsiyalar dunyo davlatlarining mehnat qonunchiligiga asos bo‘lib xizmat qilmoqda. O‘zbekiston ham XMTning qator konvensiyalarini ratifikatsiya qilgan. Respublikamizda O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi, “Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi qonun, “Bandlik to‘g‘risida”gi qonun va boshqa normativ hujjatlar mehnat munosabatlarining asosiy huquqiy bazasini tashkil etadi. Shu bilan birga, O‘zbekistonda mehnat munosabatlari masalasini iqtisodchi olimlar (masalan, T. Teshaboyev, I. Rustamov, D. Xolmurodov va boshqalar), huquqshunoslar va sotsiologlar turli yo‘nalishlarda o‘rganib kelmoqda. Ilmiy jurnallarda mehnat bozori, ishsizlik, mehnatga haq to‘lash tizimi, xodim huquqlarini himoya qilish kabi mavzular doimiy muhokama qilinmoqda. Shu bilan birga, yangi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar, texnologik o‘zgarishlar va islohotlar natijasida mehnat munosabatlariga yangicha yondashuv talab etilmoqda. Bu esa, mavjud tadqiqotlarning doimo yangilanib borishini taqozo etadi. Ayniqsa, raqamli iqtisodiyot, frilans mehnat, platforma ishchiligi kabi 1 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023. 5yangi mehnat shakllari paydo bo‘lgan bir davrda, mehnat munosabatlarini zamonaviy kontekstda tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa, mavzuni nafaqat o‘rganilgan, balki doimiy tadqiqot va yangilanish talab qiladigan ilmiy yo‘nalish sifatida ko‘rsatadi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mehnat munosabatlarini o‘rganishning nazariy ahamiyati birinchi navbatda ushbu munosabatlar mazmuni, turlari, rivojlanish bosqichlari va ularni tartibga soluvchi mexanizmlarni chuqur tushunishga xizmat qiladi. Bu orqali ijtimoiy- iqtisodiy fanlar, ayniqsa iqtisodiyot, huquqshunoslik, mehnat sotsiologiyasi va davlat boshqaruvi yo‘nalishlarida ilmiy yondashuvlar shakllanadi. Mehnat munosabatlarining klassik va zamonaviy nazariyalari, turli maktablar qarashlari, Xalqaro Mehnat Tashkiloti tomonidan ilgari surilgan g‘oyalar va konvensiyalar asosida ularning ilmiy asoslari boyitiladi. Bu esa, ijtimoiy-iqtisodiy muhitda ro‘y berayotgan o‘zgarishlarga nazariy yondashuvlarni ishlab chiqishga va mavjud muammolarni tushunishga asos yaratadi. Kurs ishining amaliy ahamiyati esa bevosita real hayotdagi mehnat munosabatlarini yaxshilashga xizmat qiluvchi taklif va tavsiyalar ishlab chiqish bilan belgilanadi. Ushbu mavzuni chuqur tahlil qilish orqali mehnat bozorida yuzaga kelayotgan muammolar — masalan, ish haqi tengsizligi, ishsizlik, xodimlarning ijtimoiy himoyasi, majburiy mehnat, mehnat nizolari va diskriminatsiya kabi holatlar aniqlanadi. Bu esa, ularni bartaraf etish yo‘llarini ishlab chiqish, amaldagi qonunchilikni takomillashtirish hamda mehnat madaniyatini yuksaltirish uchun ilmiy asos bo‘ladi. Bundan tashqari, bugungi kundagi raqamli mehnat bozori, frilans ish shakllari, masofaviy bandlik va mehnat migratsiyasi kabi yangi hodisalar mehnat munosabatlariga yangicha yondashishni talab etmoqda. Ushbu kurs ishi orqali ana shu masalalarga oid tavsiyalar shakllantirilib, tegishli davlat organlari, ish beruvchilar va xodimlar uchun foydali yo‘riqnoma sifatida xizmat qilishi mumkin. Shuningdek, amaliy ahamiyatli jihatlardan yana biri — kurs 6ishida ishlab chiqiladigan taklif va xulosalar oliy ta’lim muassasalarida o‘quv jarayoniga, qonun ijodkorligiga, mehnat siyosatini ishlab chiqish jarayoniga qo‘shimcha ilmiy asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Bularning barchasi mavzuning ijtimoiy, iqtisodiy va institutsional muhitdagi real ehtiyojlarga mos kelishini va yuqori darajada ahamiyatli ekanligini ko‘rsatadi. Kurs ishi mavzusining obyekti O‘zbekiston Respublikasi mehnat bozori, undagi ishtirokchilar – ish beruvchilar va xodimlar o‘rtasidagi huquqiy- iqtisodiy munosabatlar tizimi olinadi. Kurs ishi mavzusining predmeti — mehnat munosabatlarini tartibga soluvchi normativ-huquqiy hujjatlar, ularning amalda qo‘llanilishi, mehnat bozorida yuzaga keladigan muammolar va ularni bartaraf etish bo‘yicha takliflar tizimidir. Kurs ishi mavzusining maqsadi — O‘zbekiston Respublikasida mehnat munosabatlarining huquqiy tartibga solinishi jarayonini chuqur tahlil qilish, mavjud muammolarni aniqlash va ularni takomillashtirish bo‘yicha ilmiy- amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Mehnat munosabatlarining shakllanishi va rivojlanish bosqichlarini tahlil qilish;  O‘zbekiston Respublikasining mehnatga oid qonunchiligi va Mehnat kodeksining asosiy normalarini o‘rganish;  Ish beruvchi va xodim o‘rtasidagi munosabatlarning tartibga solinishi mexanizmlarini tahlil qilish;  Mehnat munosabatlarini takomillashtirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan islohotlarni tahlil qilish;  Mazkur yo‘nalishda taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 7I BOB. MEHNAT MUNOSABATLARINING NAZARIY ASOSLARI VA AHAMIYATI 1.1. Mehnat munosabatlari tushunchasi va ularning iqtisodiy mohiyati Mehnat munosabatlari – bu har qanday iqtisodiy tizimda eng muhim bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar majmuasi bo‘lib, ular ish beruvchi va ishchi (yollanma xodim) o‘rtasida mehnat faoliyati jarayonida yuzaga keladi. Bu munosabatlar mehnat shartnomasiga asoslanadi va ikki tomonning o‘zaro majburiyat va huquqlarini ifodalaydi. Ular faqatgina ishchi kuchi va mehnat resurslarini boshqarish bilan bog‘liq emas, balki ishlab chiqarish jarayonining to‘liq va samarali kechishini ta’minlashga xizmat qiladi. Bu munosabatlar orqali ishchi o‘z mehnatini, ya’ni vaqtini, bilim va salohiyatini sotadi, ish beruvchi esa bu mehnat evaziga ish haqini to‘laydi. Mehnat munosabatlarining asosida inson omili turadi. Inson har qanday ishlab chiqarishning bosh ishtirokchisi sifatida mehnat vositalari yordamida moddiy va nomoddiy boyliklar yaratadi. Ular, o‘z navbatida, jamiyat taraqqiyoti uchun asosiy omil hisoblanadi. Shu bois mehnat munosabatlarini to‘g‘ri tashkil etish, ularni iqtisodiy jihatdan tahlil qilish, huquqiy tartibga solish va doimiy ravishda takomillashtirib borish har bir davlatning strategik maqsadlaridan biri sanaladi. Mehnat munosabatlarining eng muhim jihatlaridan biri — bu ularning ikki tomonlama xarakterga ega bo‘lishidir. Ya’ni, bu munosabatlar faqat ishchi yoki faqat ish beruvchi manfaatlariga emas, balki ikkala tomonning huquqiy, iqtisodiy va ijtimoiy ehtiyojlariga asoslanadi. Shu sababdan mehnat munosabatlari davlat tomonidan qat’iy tartibga solinadi va ularni boshqarish uchun maxsus normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilinadi. O‘zbekistonda bu borada Mehnat kodeksi asosiy huquqiy hujjat sifatida e’tirof etiladi. 8Tarixan olib qaraganda, mehnat munosabatlari insoniyat rivojlanishi bilan birga shakllangan. Qadimgi jamiyatlarda mehnat majburiy xarakterga ega bo‘lgan bo‘lsa, keyinchalik ijaraviy mehnat, yollanma ishchi kuchi, sanoat inqilobi davrida esa fabrika va zavodlardagi yollanma mehnat shakllari paydo bo‘ldi. Bozor iqtisodiyoti shakllangach, mehnat munosabatlari yangi bosqichga o‘tdi. Endi mehnat shartnomasi orqali ishchi va ish beruvchi o‘rtasidagi munosabatlar aniq belgilangan huquqiy me’yorlar asosida tashkil etiladigan bo‘ldi. Iqtisodiy nuqtai nazardan qaralganda, mehnat munosabatlari ishlab chiqarish omillari – yer, kapital va mehnat orasidagi muvozanatni ta’minlaydi. Aynan inson mehnati orqali resurslar samarali boshqariladi va iqtisodiy o‘sish, ijtimoiy farovonlikka erishiladi. Bu munosabatlarning to‘g‘ri tashkil etilishi ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi, innovatsion faoliyatni rivojlantiradi va iqtisodiy barqarorlikka xizmat qiladi. Misol uchun, samarali tashkil etilgan mehnat munosabatlari yuqori mehnat unumdorligi, xodimlar motivatsiyasining kuchayishi, past kadrlar aylanishi va mehnat nizolarining kamayishi bilan ifodalanadi. Bundan tashqari, mehnat munosabatlari ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda ham muhim o‘rin tutadi. Ular orqali inson huquqlari himoyalanadi, mehnat xavfsizligi ta’minlanadi, ijtimoiy adolatga erishish imkoniyati yaratiladi. Agar mehnat munosabatlari o‘zaro ishonch, adolat va qonuniylik asosida qurilgan bo‘lsa, bu jamiyatda ijtimoiy totuvlik va taraqqiyotga olib keladi. Aks holda, mehnat munosabatlaridagi nomutanosibliklar, mehnat huquqlarining buzilishi, diskriminatsiya va boshqa salbiy holatlar ijtimoiy ziddiyatlarni kuchaytiradi. O‘zbekiston sharoitida mehnat munosabatlari so‘nggi yillarda sezilarli darajada islohotlarga duch kelmoqda. Ayniqsa, 2023-yilda yangi tahrirdagi Mehnat kodeksining qabul qilinishi bu borada muhim qadam bo‘ldi. Yangi kodeksda mehnat shartnomalarini elektron tartibda tuzish, xodimlarni ishdan bo‘shatish tartibining soddalashtirilishi, gender tengligi, nogironlar 9huquqlarining mustahkamlanishi va boshqa muhim jihatlar o‘z aksini topdi. Bu islohotlar mehnat munosabatlarining yanada adolatli, zamonaviy va insonparvar asosda yuritilishini ta’minlaydi. Mehnat munosabatlari muvozanatli bo‘lishi uchun davlat, ish beruvchi va xodim o‘rtasida “ijtimoiy sheriklik” mexanizmlari mavjud bo‘lishi zarur. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksida ushbu mexanizm aniq belgilangan. Ya’ni, mehnat nizolarini hal etish, ishchi huquqlarini himoya qilish, kasaba uyushmalari faoliyati, mehnat shartlari bo‘yicha muzokaralar o‘tkazish kabi institutlar orqali mehnat munosabatlarida balansli yondashuv amalga oshiriladi. Xususan, kollektiv shartnomalar orqali korxona miqyosida mehnat shartlari, ijtimoiy imtiyozlar, ta’til va boshqa qo‘shimcha imkoniyatlar belgilanadi. Shuningdek, mehnat munosabatlarining iqtisodiy mohiyatini chuqurroq anglash uchun ishchi kuchi narxi, ya’ni mehnatga haq to‘lash tizimini ham ko‘rib chiqish lozim. Mehnat qiymatining aniq va adolatli belgilanmasligi ishchi motivatsiyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli ish haqi darajasi nafaqat iqtisodiy ko‘rsatkich, balki ijtimoiy himoya vositasi sifatida ham alohida ahamiyatga ega. O‘zbekistonda ish haqi tizimi bosqichma-bosqich takomillashtirilmoqda, byudjet tashkilotlarida tarif stavkalari ko‘tarilmoqda, xususiy sektor esa bozor mexanizmlari asosida ish haqi shakllantirayotgan bo‘lsa-da, ba’zi hollarda norasmiy mehnat, ish haqining yashirin to‘lanishi kabi muammolar hali ham mavjud. Yana bir muhim jihat – bu mehnat muhofazasi va xavfsiz mehnat sharoitlarini ta’minlashdir. Har qanday mehnat munosabatlarida ishchi salomatligini saqlash, uni noqulay mehnat sharoitidan himoya qilish zarur. Bu borada “Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi Qonun, texnik reglamentlar, sanoat xavfsizligi standartlari va boshqa me’yoriy hujjatlar asosida ish yuritiladi. Bu esa, mehnat munosabatlarining iqtisodiy mohiyati faqat daromad olish emas, balki barqaror va xavfsiz mehnat muhitini yaratishga ham bog‘liqligini ko‘rsatadi. 101.2. Mehnat munosabatlarining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari Mehnat munosabatlari insoniyat tarixining eng muhim ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyalaridan biri hisoblanadi. Bu munosabatlar insonning mehnat faoliyati orqali ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etishi, mehnat kuchi bilan jamiyat ehtiyojlarini qondirishi jarayonida yuzaga kelgan. Dastlabki davrlarda mehnat munosabatlari ibtidoiy jamiyat ehtiyojlaridan kelib chiqib, oddiy shaklda mavjud bo‘lgan. Bu bosqichda mehnat faoliyati ko‘proq hayotiy zaruratlar bilan bog‘liq bo‘lib, mehnat natijalari teng taqsimlangan. Ibtidoiy jamoa tuzumida ishlab chiqarish vositalari umumiy egalikda bo‘lib, jamiyat a’zolari birgalikda ov qilish, termachilik va keyinchalik dehqonchilik bilan shug‘ullangan. Bu davrda mehnat munosabatlari o‘ziga xos kollektiv shaklda bo‘lgan. Ya’ni, ish natijasi umumiy bo‘lib, har kim o‘z hissasini qo‘shgan. Ijtimoiy tabaqalanish bo‘lmaganligi sababli mehnatga bo‘lgan munosabat ham tenglik asosida qurilgan. Keyinchalik ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi va jamiyatda ijtimoiy tabaqalarning vujudga kelishi bilan mehnat munosabatlari murakkablashdi. Qullik tuzumi paydo bo‘lishi bilan mehnat munosabatlari keskin o‘zgardi. Bu davrda mehnat qiluvchi sinf — qullar mehnat quroli sifatida qaraldi. Ularning mehnatlari majburiy bo‘lib, natijada hosil bo‘lgan mahsulotlar ustidan egalik huquqi qullar xo‘jayinlariga tegishli edi. Bu davrda mehnat ekspluatatsiya vositasiga aylandi. Qullikdan feodalizmga o‘tish davrida esa mehnat munosabatlarining yangi shakllari yuzaga keldi. Dehqonlar va hunarmandlar o‘z mehnatlari evaziga yashash uchun yer yoki boshqa resurslardan foydalanish huquqiga ega bo‘ldilar, biroq ular feodal egalariga soliq va mehnat majburiyatlarini bajarishlari shart edi. Bu davrda mehnat munosabatlari nisbatan murakkabroq tizimni vujudga 11keltirdi. Shuningdek, jamiyatda mehnatni tashkil etish va nazorat qilishning dastlabki shakllari shakllana boshladi. Kapitalizm davrida esa mehnat munosabatlari tubdan o‘zgarishga uchradi. Ishlab chiqarish vositalarining xususiy mulk shaklida bo‘lishi, ishchi kuchi esa tovar sifatida bozorga chiqarilishi mehnat munosabatlarining yangicha shakllanishiga olib keldi. Ishchi va ish beruvchi o‘rtasidagi mehnat shartnomalari, ish haqi, mehnat shart-sharoitlari va boshqa huquqiy-iqtisodiy normalar aynan shu davrda shakllandi. Kapitalizm davridagi mehnat munosabatlarining asosiy jihati – bu mehnat kuchining tovar sifatida sotilishi va xarid qilinishidir. Ishchi o‘z mehnatini sotib, ish beruvchidan ish haqi oladi. Shu bilan birga, mehnat munosabatlari huquqiy jihatdan mustahkamlana boshladi. 19-asrning oxiri va 20-asr boshlarida ishchilar harakati kuchayib, mehnatkashlarning huquqlarini himoya qiluvchi bir qator qonunlar va institutlar paydo bo‘ldi. Masalan, ish vaqti, mehnat sharoiti, bolalar mehnati, ayollar mehnati bo‘yicha qonunlar qabul qilindi. Sotsialistik tuzumda mehnat munosabatlari tubdan o‘zgarib, kollektiv egalik asosida shakllandi. Ishlab chiqarish vositalari davlat egaligiga o‘tdi va mehnat kuchi tovar sifatida emas, balki ijtimoiy burch sifatida qaralgan. Ishchi va xodimlar davlat tomonidan ish bilan ta’minlandi, mehnatga ko‘ra to‘lov tizimi joriy qilindi. Bu davrda mehnat munosabatlarining markazida inson manfaatlari, ijtimoiy tenglik va umumiy farovonlik g‘oyalari turardi. Shunga qaramay, bu tizimda mehnatni rag‘batlantirish mexanizmlari zaif bo‘lganligi sababli, samaradorlik past bo‘lib qoldi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat munosabatlari yana yangicha shakllanish bosqichiga kirdi. Bugungi kunda mehnat munosabatlari ko‘p qirrali va murakkab tizim bo‘lib, unda ishchi, ish beruvchi, davlat, kasaba uyushmalari, xalqaro tashkilotlar ishtirok etadi. Asosiy tamoyillar mehnat shartnomasiga asoslangan bo‘lib, unda ishning hajmi, turi, to‘lovi, muddatlari 12va boshqa shartlar belgilab qo‘yiladi. Shu bilan birga, inson huquqlari, ijtimoiy adolat, bandlik siyosati, kasbiy xavfsizlik va mehnat muhofazasi kabi jihatlar katta ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasida mustaqillikka erishilgach, mehnat munosabatlari sohasida tub islohotlar amalga oshirildi. Mehnat kodeksi qabul qilinib, fuqarolarning erkin mehnat qilish huquqi kafolatlandi. Davlat tomonidan mehnat bozorini rivojlantirish, bandlikni ta’minlash va ijtimoiy himoya masalalariga alohida e’tibor qaratilmoqda. Shuningdek, kasaba uyushmalari va nodavlat notijorat tashkilotlari mehnat huquqlarini himoya qilishda faol ishtirok etmoqda. Jadval: Mehnat munosabatlarining rivojlanish bosqichlari Bosqich Davr Asosiy xususiyatlari Ibtidoiy jamoa Mil. avvalgi 2 mln – 3 ming yillik Umumiy mehnat, mulkchilik yo‘q, mehnat tengligi mavjud Quldorlik Mil. avv. 3 ming yillik – mil. 5-asr Qul mehnati, shaxsiy huquqlarning yo‘qligi, majburiy mehnat Feodalizm 5–15-asrlar Dehqon va feodal o‘rtasida majburiy mehnat, cheklangan huquqlar Kapitalizm 16-asrdan boshlab Yollanma mehnat, mehnat bozorining shakllanishi, shartnoma asosida mehnat Sotsializm 20-asr – 1990-yillar Davlat nazorati, jamoaviy mehnat, ideologik yondashuv, mehnat majburiyligi Bozor iqtisodiyoti 1991-yildan hozirgacha Huquqiy mehnat munosabatlari, ijtimoiy sheriklik, mehnat huquqlarining kafolatlanishi Zamonaviy davrda mehnat munosabatlarining rivojlanishi texnologik taraqqiyot, raqamlashtirish, masofaviy ish shakllarining kengayishi bilan yanada murakkablashmoqda. Raqamli iqtisodiyot sharoitida mehnat 13munosabatlari ko‘proq moslashuvchan, dinamik va texnologik bo‘lib bormoqda. Ayniqsa, pandemiya davrida masofaviy ish, frilanserlik, vaqtinchalik bandlik kabi shakllar ommalashdi. Bu esa yangi huquqiy, ijtimoiy va iqtisodiy mexanizmlarni ishlab chiqishni talab qilmoqda. Mehnat munosabatlarining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy tizimlariga bevosita bog‘liq holda kechgan. Har bir tarixiy bosqichda mehnatga munosabat, uning tashkil etilishi va boshqarilishi turlicha bo‘lgan. Bugungi kunda esa mehnat munosabatlarining huquqiy asoslarini mustahkamlash, inson mehnatini qadrlash va samaradorlikni oshirish muhim strategik yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. 1.3. Mehnat munosabatlarining ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati Mehnat munosabatlari har qanday jamiyat iqtisodiy va ijtimoiy hayotining ajralmas bo‘g‘ini sifatida namoyon bo‘ladi. Bu munosabatlar jamiyatdagi har bir mehnatga layoqatli shaxsning ishlab chiqarish jarayonida qatnashish imkoniyatini ta’minlab, iqtisodiy barqarorlikni, fuqarolarning daromad topish huquqini, mehnat huquqlari himoyasini va aholi farovonligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Shu boisdan, mehnat munosabatlarining ijtimoiy va iqtisodiy ahamiyati chuqur tahlil va yondashuvni talab qiladi. Ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyalar qatorida mehnat munosabatlari alohida o‘ringa ega. Chunki ular nafaqat ishchi va ish beruvchi o‘rtasidagi huquqiy va iqtisodiy aloqalarni belgilaydi, balki mehnat kuchining qay tarzda jalb qilinishi, rag‘batlantirilishi va boshqarilishini ham ko‘zda tutadi. Bu munosabatlar orqali ijtimoiy tenglik, adolat, bandlik darajasi, aholi daromadlarining taqsimoti kabi ko‘plab muhim ijtimoiy indikatorlar shakllanadi. Mehnat munosabatlarining iqtisodiy ahamiyatini tahlil qilar ekanmiz, eng avvalo, ishlab chiqarish jarayonining markazida inson mehnati turganini tan olishimiz lozim. Inson mehnati – bu barcha boshqa ishlab chiqarish omillarini harakatga keltiruvchi asosiy resursdir. Demak, mehnat resurslaridan samarali 14foydalanish, ularni boshqarish va baholash tizimi to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan jamiyatlardagina iqtisodiy o‘sish barqaror tus oladi. Yuqoridagilarga qo‘shimcha ravishda, mehnat munosabatlari ijtimoiy barqarorlikni ham ta’minlaydi. Mehnat qilish, daromad topish, kasbiy rivojlanish orqali shaxs o‘z salohiyatini ro‘yobga chiqaradi. Bu esa ijtimoiy noroziliklarning oldini oladi, ijtimoiy faollikni oshiradi va jamiyatda ijtimoiy birdamlikni mustahkamlaydi.Shuningdek, mehnat munosabatlari orqali: Bandlik darajasi belgilanadi. Ish o‘rinlari yaratiladi. Aholi daromad manbalari shakllanadi. Ijtimoiy himoya tizimlari faoliyat yuritadi. Kasbiy ta’lim va malaka oshirish tizimlari takomillashadi. Demak, ushbu munosabatlar faqat ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmay, balki keng ijtimoiy muhitga ham ta’sir ko‘rsatadi. Ishchi kuchi bozorining muvozanatli faoliyati, mehnatga haq to‘lash mexanizmlarining adolatli bo‘lishi, mehnat shartnomalarining qonuniyligi va himoyalanishi ham aynan mehnat munosabatlarining samaradorligiga bog‘liq. Ishchilar va ish beruvchilar o‘rtasidagi ishonch, ijtimoiy sheriklik, mehnat nizolarining oldini olish, ularni hal qilish mexanizmlarining mavjudligi – bularning barchasi mehnat munosabatlarining amaliy ijtimoiy ahamiyatini belgilaydi. Zamonaviy iqtisodiy tizimlar mehnat munosabatlarining ko‘p darajali va murakkabligini e’tirof etmoqda. Endilikda bu munosabatlar nafaqat milliy darajada, balki xalqaro mehnat bozoridagi tendensiyalarga ham bog‘liq holda shakllanmoqda. Masalan, global migratsiya jarayonlari, mehnat muhojirlari bilan bog‘liq siyosat, xalqaro mehnat standartlari va xalqaro tashkilotlarning talablari mehnat munosabatlariga kuchli ta’sir o‘tkazmoqda. Ayni paytda O‘zbekistonda olib borilayotgan islohotlar natijasida mehnat munosabatlarining yangicha asoslarda shakllanishi kuzatilmoqda. Xususan, 15ishchi va ish beruvchilar manfaatlarini muvozanatlashtirish, ijtimoiy dialogni rivojlantirish, davlat tomonidan mehnat munosabatlarini tartibga solish institutlarini mustahkamlash borasida izchil choralar ko‘rilmoqda. Bu esa o‘z navbatida iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashga xizmat qilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining yangilangan tahriri ham bu yo‘nalishdagi tub islohotlardan biridir. Unda mehnat shartnomalarining erkinlik asosida tuzilishi, ishchi huquqlarining kuchli himoyasi, ish vaqti va dam olish tartibining aniq belgilanishi, ijtimoiy sug‘urtalash va xavfsizlik kafolatlari kabi masalalar o‘z aksini topgan. Aholi farovonligi, iste’mol darajasi, sog‘liqni saqlashga kirish, bolalar ta’limi va uy-joy bilan ta’minlanish ko‘rsatkichlari ham mehnat munosabatlarining qanday tashkil etilganligiga bog‘liqdir. Masalan, ish haqining minimal miqdori, ish o‘rnidagi xavfsizlik darajasi, ijtimoiy paketlar mavjudligi – bular bevosita inson hayotining sifatiga ta’sir qiluvchi omillardir. Quyidagi jadval orqali mehnat munosabatlarining ijtimoiy-iqtisodiy tizimga ta’siri qisqacha tahlil qilinadi: Jadval: Mehnat munosabatlarining ijtimoiy-iqtisodiy ta’sir sohalari № Soha Ta’sir mazmuni 1 Bandlik Yangi ish o‘rinlari yaratish, ishsizlikni kamaytirish 2 Daromadlar Aholi daromad manbalarini shakllantirish, yashash darajasini yaxshilash 3 Ijtimoiy barqarorlik Noroziliklarning oldini olish, ijtimoiy birdamlikni ta’minlash 4 Malaka va ta’lim Kasbiy malaka oshirishga rag‘bat, sifatli mehnat kuchi yetishtirish 5 Huquqiy himoya Mehnat huquqlarini kafolatlash, adolatli shartnomalar asosida ishlash 6 Iqtisodiy o‘sish Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, iqtisodiy faollikni kuchaytirish 167 Xalqaro integratsiya Xalqaro mehnat standartlariga moslashish, mehnat muhojirlariga shartlar yaratish 8 Ijtimoiy sug‘urtalash Kasallik, homiladorlik, ishdan bo‘shash holatlarida davlat himoyasi 9 Gender tengligi Ayollar va erkaklar uchun teng ish imkoniyatlarini yaratish 10 Innovatsion rivojlanish Yangi texnologiyalarni joriy etish uchun bilimli kadrlar tayyorlash Mehnat munosabatlari – bu nafaqat iqtisodiy rivojlanishning negizi, balki ijtimoiy adolat va barqarorlikning asosiy kafolatidir. Har qanday davlat uchun bu munosabatlarni to‘g‘ri tashkil qilish, uni adolatli va samarali boshqarish — barqaror taraqqiyot yo‘lidagi muhim strategik ustuvorlik hisoblanadi. Shu bois, bu sohadagi har bir islohot va tashabbus jamiyat farovonligini ta’minlashga xizmat qiladi. 17II BOB. O‘ZBEKISTONDA MEHNAT MUNOSABATLARINI HUQUQIY TARTIBGA SOLISH AMALIYOTI 2.1. Mehnat kodeksi va mehnatga oid qonunchilikning asosiy normalari Mustaqillikka erishganidan so‘ng O‘zbekiston Respublikasida mehnatga oid munosabatlarni huquqiy tartibga solishning yangi bosqichi boshlandi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida iqtisodiy erkinlik, xususiy mulkchilik va tadbirkorlik faoliyatining kengayishi mehnat bozorining tubdan o‘zgarishiga sabab bo‘ldi. Shu boisdan, mehnatga oid qonunchilikni zamon talablari asosida isloh qilish, xodimlarning huquq va manfaatlarini himoya qilish, ish beruvchilar bilan tenglikda samarali mehnat qilish imkoniyatini yaratish dolzarb vazifaga aylandi. O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi mazkur yo‘nalishda asosiy huquqiy hujjat hisoblanadi. Bu kodeks 1996-yil 21-dekabrda qabul qilingan bo‘lib, 2022-yilda yangidan ishlab chiqilgan va 2023-yil 30-apreldan boshlab kuchga kirgan yangi tahriri mehnat munosabatlarini yanada mukammalroq tartibga solishga xizmat qilmoqda. Yangi Mehnat kodeksi inson salohiyatini to‘liq ro‘yobga chiqarish, mehnat sharoitlarini xalqaro standartlarga moslashtirish va ijtimoiy himoyani kuchaytirish bo‘yicha muhim o‘zgarishlarni o‘z ichiga olgan. Mehnat kodeksi 3 ta asosiy yo‘nalishda ishga tatbiq etiladi: Xodim va ish beruvchi o‘rtasidagi mehnat munosabatlarini tartibga solish Xodimlarning huquqlarini himoya qilish va ular uchun munosib mehnat sharoitlarini ta’minlash Ijtimoiy-sug‘urta, mehnat daftarchalari, pensiya, mehnat da’volari bo‘yicha munosabatlarni belgilash Yangi Mehnat kodeksida 500 dan ortiq moddalar mavjud bo‘lib, ularning har biri bozor iqtisodiyoti talablari asosida xodim va ish beruvchi o‘rtasidagi huquqiy tenglikni mustahkamlashga yo‘naltirilgan. 18Mehnat kodeksining asosiy normalari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: Mehnat shartnomasining tuzilishi, bekor qilinishi va o‘zgartirilishi Mehnat kodeksiga ko‘ra, har bir xodim va ish beruvchi o‘rtasida yozma mehnat shartnomasi tuzilishi majburiydir. Shartnomada ish turi, vazifalari, ish haqi miqdori, ish vaqti va dam olish vaqti, shuningdek, taraflarning huquq va majburiyatlari aniq belgilanadi. Ish vaqti va dam olish vaqti tartibi Ish vaqti haftasiga 40 soatdan oshmasligi kerak. Dam olish huquqi har bir xodimga taqdim etilishi majburiy bo‘lib, yillik mehnat ta’tili 15 ish kunidan kam bo‘lmasligi kerak. Mehnatga haq to‘lash normalari Xodimlarning ishiga nisbatan adolatli haq to‘lash kodeksda asosiy prinsip sifatida qayd etilgan. Mehnat haqi miqdori ishning murakkabligi, hajmi, sifati va ish vaqtiga qarab belgilanadi. Ayollar, yoshlar va nogironlar huquqlarining himoyasi Mehnat kodeksida ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlar — ayollar, voyaga yetmaganlar va nogironlar uchun alohida bandlar mavjud. Ular uchun yengillashtirilgan ish sharoitlari, ta’tilga chiqish, homiladorlik davridagi imtiyozlar, o‘qish bilan mehnatni uyg‘unlashtirish imkoniyatlari belgilab qo‘yilgan. Xavfsiz mehnat sharoitlari Har bir ish beruvchi xodimiga xavfsiz mehnat sharoitlarini yaratishi shart. Bu borada sanoat xavfsizligi, texnika xavfsizligi, mehnat gigiyenasi kabi yo‘nalishlar bo‘yicha maxsus me’yorlar ishlab chiqilgan. Ishga tiklash va mehnat nizolarini hal qilish mexanizmlari Mehnat munosabatlarida taraflar o‘rtasida kelishmovchiliklar yuzaga kelganda, ularni hal etish uchun mehnat nizolari bo‘yicha sud organlariga yoki mehnat inspektsiyalariga murojaat qilish huquqi mavjud. 19Kasaba uyushmalari roli Yangi Mehnat kodeksi kasaba uyushmalariga keng vakolatlar bergan. Ular xodimlarning huquqlarini himoya qilish, ish joylarida jamoaviy kelishuvlar tuzish, ijtimoiy va mehnat nizolarini bartaraf etish ishlarida faol ishtirok etadilar. Quyidagi jadvalda Mehnat kodeksining asosiy normalari qisqacha umumlashtirilgan: № Mehnat normalari Qisqacha tavsif 1 Mehnat shartnomasi Xodim va ish beruvchi o‘rtasida yozma ravishda tuziladi 2 Ish va dam olish vaqti Haftada 40 soatgacha ish, 15 ish kunidan kam bo‘lmagan ta’til 3 Mehnat haqi Adolatli, ish miqdori va sifati asosida belgilanadi 4 Ijtimoiy himoya Ayollar, yoshlar va nogironlar uchun yengilliklar ta’minlanadi 5 Mehnat sharoitlari Xavfsizlik, gigiyena, texnika xavfsizligi kafolatlanadi 6 Mehnat nizolari Sud va mehnat inspektsiyasi orqali hal etish mexanizmlari mavjud 7 Kasaba uyushmalari Xodimlar manfaatlarini himoya qilishda faol ishtirok etadi Mehnat kodeksi va unga oid qonunchilik mehnat bozorida huquqiy barqarorlikni ta’minlaydi. Ish beruvchi va xodim o‘rtasidagi munosabatlar aniq huquqiy me’yorlar asosida amalga oshiriladi. Shu bois mehnatga oid qonunchilik nafaqat iqtisodiy barqarorlikning, balki ijtimoiy barqarorlik va inson huquqlarining muhim garovi hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasida mehnat qonunchiligi sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar esa ushbu yo‘nalishdagi xalqaro talablar va standartlarga moslashishga xizmat qiladi. 20O‘zbekiston Respublikasida mehnat munosabatlari davlat tomonidan tartibga solinadigan eng muhim sohalardan biridir. Bu munosabatlar jamiyatdagi iqtisodiy barqarorlik, ijtimoiy tenglik va inson salohiyatining to‘liq ro‘yobga chiqishi uchun asosiy omillardan hisoblanadi. Shu bois, mehnat huquqini tartibga soluvchi hujjatlar tizimi muntazam ravishda takomillashtirilib bormoqda. Ushbu tizimning markazida esa 2023-yil 30-aprelda kuchga kirgan yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi turadi. Yangi Mehnat kodeksi ilgari amal qilgan 1995-yilgi tahrirdagi kodeksni to‘liq yangilashga qaratilgan bo‘lib, unda zamonaviy mehnat munosabatlarini huquqiy jihatdan mustahkamlashga katta e’tibor qaratilgan. Yangi kodeks 500 dan ortiq moddalarni o‘z ichiga olgan bo‘lib, ularda xodim va ish beruvchi o‘rtasidagi huquqiy munosabatlar, ularning majburiyatlari, mehnat shartnomasini tuzish va bekor qilish tartibi, ish vaqti, dam olish vaqti, mehnatga haq to‘lash kabi muhim masalalar o‘z ifodasini topgan. Yangi Mehnat kodeksining asosiy afzalliklaridan biri – inson huquqlarini ustuvor qo‘yish, ayrim bandlarning gender jihatdan tenglikka asoslangan holda ishlab chiqilishi, shuningdek raqamli mehnat munosabatlari (masofaviy ish, vaqtincha ishga qabul qilish, shartnoma asosida ish faoliyatini yuritish) bilan bog‘liq masalalarning tartibga solinishidir. Statistik ma’lumotlarga nazar tashlasak, 2022-yildan 2025-yilgacha O‘zbekistonda mehnat munosabatlarining huquqiy asoslari mustahkamlanib borayotgani kuzatiladi. Quyidagi jadvalda 2022–2025-yillar davomida ish shartnomalari soni, mehnat shikoyatlari va mehnat inspeksiyasi tomonidan aniqlangan huquqbuzarliklar bo‘yicha ma’lumotlar keltirilgan: Ko‘rsatkichlar 2022-yil 2023-yil 2024-yil 2025-yil (1- chorak) Yangi tuzilgan ish shartnomalari 3 100 000 3 400 000 3 750 000 950 000 Mehnat nizolari 12 540 9 870 7 420 1 680 21Ko‘rsatkichlar 2022-yil 2023-yil 2024-yil 2025-yil (1- chorak) bo‘yicha murojaatlar Mehnat inspeksiyasi aniqlagan kamchiliklar 3 890 2 740 1 910 430 Ish beruvchilarga chiqarilgan ogohlantirishlar 4 220 3 100 2 300 490 Ushbu ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, Mehnat kodeksining amaliyotda samarali qo‘llanilishi, yildan-yilga qonunbuzarliklar sonining kamayishiga olib kelmoqda. Jumladan, 2022-yilda mehnat inspeksiyasi tomonidan 3 890 ta huquqbuzarlik aniqlangan bo‘lsa, 2024-yilda bu ko‘rsatkich 1 910 taga kamaygan. Bu esa mehnat qonunchiligi bo‘yicha tushuntirish va targ‘ibot ishlarining samarali olib borilayotganini ko‘rsatadi. Yangi kodeks mehnat shartnomasining moslashuvchan shakllarini ham huquqiy asosda mustahkamlab berdi. Jumladan, masofaviy ish, bo‘lib-bo‘lib ishlash, mavsumiy ish, vaqtinchalik bandlik, xizmat ko‘rsatish shartnomasi asosida mehnat qilish kabi shakllar ilgari faqat amaliyotda bo‘lgan bo‘lsa, endilikda ular rasmiy huquqiy maqomga ega bo‘ldi. Bu esa, o‘z navbatida, norasmiy bandlikni kamaytirish va soliqqa tortilmagan iqtisodiyot qismini rasmiylashtirishga xizmat qilmoqda. 2023-yildan boshlab Xalq qabulxonalariga va mehnat inspeksiyasiga kelib tushgan murojaatlar soni keskin kamaygan. Bu esa fuqarolarning o‘z mehnat huquqlaridan xabardorligi oshganligini bildiradi. Shuningdek, ish beruvchilar ham yangi kodeks asosida o‘z faoliyatlarini qonuniy tarzda yuritishga harakat qilishmoqda. Ayniqsa, xodimlarni ishdan bo‘shatish tartibidagi yangi qoidalar, ya’ni sud qarorisiz noqonuniy bo‘shatish holatlari uchun jazo kuchaytirilgani, ish beruvchilarni ehtiyotkorlikka undamoqda. Xususan, 2024-yilda o‘tkazilgan sotsiologik so‘rov natijalariga ko‘ra, ishtirokchilarning 68 foizi yangi Mehnat kodeksi bilan tanish ekanliklarini 22bildirgan. Ularning 55 foizi o‘z mehnat huquqlarini erkin himoya qila olishiga ishonch bildirgan. Bu esa mehnat munosabatlarining demokratik va shaffof bo‘lishida huquqiy mexanizmlarning o‘rni qanday ahamiyatga ega ekanini tasdiqlaydi. Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasining "Kasaba uyushmalari to‘g‘risida"gi qonuni, "Bandlik to‘g‘risida", "Xavfsizlik va mehnatni muhofaza qilish", "Nogironligi bo‘lgan shaxslar huquqlari", "Ayollar va erkaklar uchun teng mehnat haqi" kabi qonunlari mehnat kodeksini to‘ldiradi va qo‘llab- quvvatlaydi. Yangi yondashuv asosida mehnat huquqlarining gender, yosh, millat, nogironlik kabi ijtimoiy omillardan qat’i nazar teng qo‘llanilishi ta’minlanmoqda. Natijaviy jihatdan, yangi mehnat qonunchiligi nafaqat huquqiy asoslarni takomillashtirdi, balki iqtisodiy o‘sishning muhim omiliga aylandi. Xususan, 2022-yilda 13,4 million mehnatga layoqatli aholi bo‘lsa, 2024-yilda bu ko‘rsatkich 14,2 millionga yetgan. Norasmiy bandlik darajasi 2022-yilda 48% bo‘lgan bo‘lsa, 2024-yil oxiriga kelib bu ko‘rsatkich 38% gacha kamaygan. Bu esa islohotlarning mehnat bozori barqarorligiga ijobiy ta’sirini ko‘rsatmoqda. 2022–2025-yillarda O‘zbekistonda mehnat munosabatlarini huquqiy tartibga solish borasida muhim yutuqlarga erishildi. Bu esa ishchi kuchining huquqiy himoyasini ta’minlash, adolatli mehnat sharoitlarini yaratish va inson kapitalini rivojlantirishda salmoqli o‘rin egallaydi. 23 24 25 262.2. Ish beruvchi va xodim o‘rtasidagi munosabatlarning tartibga solinishi Ish beruvchi va xodim o‘rtasidagi munosabatlar har qanday mehnat munosabatlarining asosi bo‘lib, ushbu munosabatlar qonuniylik, tenglik va o‘zaro manfaatdorlik tamoyillari asosida shakllanishi lozim. O‘zbekiston Respublikasi mehnat kodeksi va unga asoslangan boshqa mehnat qonunchilik hujjatlari ushbu munosabatlarni tartibga soluvchi asosiy vositalardir. Mehnat munosabatlari, avvalo, ishga qabul qilish, mehnat shartnomasini tuzish, bajarilayotgan mehnatning shartlari, xodimning huquq va majburiyatlari, ish beruvchining javobgarligi kabi jihatlarni o‘z ichiga oladi. O‘zbekiston Respublikasida so‘nggi yillarda mehnat huquqlari islohotlarga uchrab, ayniqsa xodimlarning huquqiy himoyasi kuchaytirildi. 2022 yildan 2025 yilgacha bo‘lgan davrda ish beruvchilar va xodimlar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solish sohasida bir qancha yutuqlarga erishildi. Masalan, 2022 yilda yangilangan Mehnat kodeksi loyihasi parlamentga taqdim etildi va 2023 yilda tasdiqlandi. Ushbu kodeksda xodimlarning ijtimoiy himoyasi, mehnat sharoitlari, ishdan bo‘shatish tartibi va boshqa muhim jihatlar yanada aniq va adolatli belgilandi. Ish beruvchi va xodim o‘rtasidagi munosabatlar quyidagi asosiy jihatlar orqali tartibga solinadi: Mehnat shartnomasining mavjudligi va uning qonuniy kuchga ega bo‘lishi; Ish haqi va to‘lovlar tizimining shaffofligi; Ish joyida texnika xavfsizligi va mehnat muhofazasi talablariga rioya etilishi; Xodimlarning mehnat huquqlarini buzilishining oldini olish; Nizo va kelishmovchiliklarni mehnat nizolari komissiyalari orqali hal etish. Statistik ma’lumotlarga qaraganda, 2022 yilda O‘zbekistonda rasmiy mehnat shartnomasi asosida ishlayotganlar soni 7,8 million kishini tashkil etgan bo‘lsa, 2023 yilda bu ko‘rsatkich 8,5 millionga yetdi. 2024 yilda esa bu raqam 279,1 millionga ko‘tarildi. Bu esa ish beruvchilar tomonidan mehnat munosabatlarini huquqiy asosda yuritishga bo‘lgan e’tibor ortganini ko‘rsatadi. Mehnat nizolari bilan bog‘liq holatlar soni esa yildan-yilga kamayib bormoqda. Quyidagi jadvalda 2022–2024 yillarda aniqlangan va hal etilgan mehnat nizolari statistikasi keltirilgan: Yil Aniqlangan mehnat nizolari soni Hal etilgan nizolar soni Hal etilish foizi (%) 2022 14 500 12 000 82.8 2023 11 300 10 250 90.7 2024 8 900 8 450 94.9 Bu natijalar mehnat qonunchiligining amaliyotda to‘g‘ri qo‘llanilayotganini ko‘rsatadi. Ayniqsa, ish beruvchilar tomonidan qonuniy asosda mehnat shartnomalarini tuzish, ish vaqtiga amal qilish, xodimlarga o‘z vaqtida ish haqi to‘lash va mehnat daftarchalarini yuritish amaliyoti keng yo‘lga qo‘yildi. Ish beruvchi va xodim o‘rtasidagi sog‘lom munosabatlar korxona samaradorligiga bevosita ta’sir qiladi. Agar ishchi o‘zini himoyalangan his qilsa, u o‘z vazifasini mas’uliyat bilan bajaradi, bu esa ishlab chiqarish ko‘rsatkichlariga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois, mehnat muhitida o‘zaro hurmat, ishonch va adolat tamoyillarini shakllantirish dolzarb ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 8-martdagi “Mehnat munosabatlarini modernizatsiya qilish va xodimlar huquqlarini kuchaytirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori ish beruvchi-xodim munosabatlarini yanada tartibga solishda muhim hujjat bo‘ldi. Ushbu qaror asosida elektron mehnat shartnomalari tizimi joriy etilib, 2025 yilga kelib barcha yirik tashkilotlar ushbu tizimga to‘liq o‘tishni yakunladi. Shuningdek, 2024 yildan boshlab, Davlat mehnat inspeksiyasi tomonidan ish beruvchilar faoliyatiga oid monitoring ishlari kuchaytirildi. Inspeksiya 28hisobotiga ko‘ra, 2024 yilda 12 300 ta tashkilotda tekshiruv o‘tkazilib, 2 000 dan ortiq qonunbuzarlik holatlari aniqlangan va bartaraf etilgan. Xulosa qilib aytganda, ish beruvchi va xodim o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solishning huquqiy asoslari yil sayin takomillashib bormoqda. Bu borada olib borilayotgan islohotlar mehnat bozorining barqaror ishlashiga, ishchi kuchining samarali va qonuniy faoliyat yuritishiga xizmat qilmoqda. Kelajakda bu yo‘nalishdagi ishlarni yanada chuqurlashtirish orqali xodimlarning ijtimoiy himoyasi kuchaytirilib, sanoat tarmoqlarida barqaror va adolatli mehnat muhiti yaratiladi. 292.3. Mehnat munosabatlarini takomillashtirish bo‘yicha zamonaviy islohotlar O‘zbekiston Respublikasida so‘nggi yillarda mehnat munosabatlarini takomillashtirish borasida qator muhim islohotlar amalga oshirildi. Mehnat munosabatlari jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy taraqqiyotida asosiy omillardan biri hisoblanadi. Shu boisdan, ushbu sohada olib borilayotgan islohotlar davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida belgilangan. Avvalo, 2022-yilda qabul qilingan yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi mehnat munosabatlarining huquqiy bazasini zamonaviy talablar asosida yangilashda muhim qadam bo‘ldi. Bu kodeks xodimlar huquqlari himoyasini kuchaytirish, shaffof mehnat shartnomalarini joriy etish, masofaviy va qisqa muddatli mehnat shakllarini huquqiy asosda mustahkamlash imkonini berdi. Shuningdek, 2022–2025-yillar davomida mamlakatda “Yashil ish o‘rinlari” konsepsiyasi asosida ish o‘rinlarini ko‘paytirish, yoshlar va ayollar bandligini oshirishga doir maxsus davlat dasturlari qabul qilindi. Masalan, 2023-yilda “Yoshlar daftari”, “Ayollar daftari” orqali 200 mingdan ortiq fuqaro ish bilan ta’minlandi. Bu islohotlar, bir tomondan, mehnat bozori muvozanatini saqlashga xizmat qilsa, boshqa tomondan, ijtimoiy himoyani kuchaytirishga ham xizmat qilmoqda.Bundan tashqari, mehnat munosabatlarida raqamlashtirish jarayoni jadal sur’atda olib borilmoqda. 2023-yilda ish beruvchilar va xodimlar o‘rtasidagi mehnat shartnomalarini elektron shaklda rasmiylashtirish tizimi joriy qilindi. Bu tizim yordamida 2023-yil yakuniga kelib 2 milliondan ortiq mehnat shartnomasi elektron bazaga kiritildi. Bu, o‘z navbatida, noqonuniy mehnat bandligini kamaytirishga xizmat qilmoqda. 2024–2025-yillarda esa inson kapitalini rivojlantirish maqsadida kasb-hunar ta’limi bilan mehnat bozorini uzviy bog‘lash choralari ko‘rildi. Jumladan, 2024- yilda yangi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” doirasida 120 ta kollej va texnikum mehnat bozorida talab yuqori bo‘lgan yo‘nalishlar asosida qayta ixtisoslashtirildi. 30Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi hisobotida 2022-yilda respublikada rasman band aholining soni 13,2 million kishini tashkil qilgan bo‘lsa, 2025-yilning birinchi yarmi yakuniga kelib bu ko‘rsatkich 14,8 million kishiga yetgan. Quyidagi jadvalda 2022–2025-yillar davomida bandlik ko‘rsatkichlari tahlil qilinadi: Yil Band aholilar soni (mln) Yangi ish o‘rinlari (ming) Elektron shartnomalar soni (mln) 2022 13.2 440 0.9 2023 13.9 510 2.0 2024 14.4 570 3.5 2025 (6oy) 14.8 280 4.2 Yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdiki, yildan-yilga yangi ish o‘rinlari soni oshib bormoqda, bu esa mehnat munosabatlari samaradorligining oshishiga dalolat beradi. Shu bilan birga, elektron mehnat shartnomalari tizimining rivojlanishi ochiq va shaffof mehnat bozorini yaratishda muhim vositaga aylanmoqda. Boshqa bir muhim islohot yo‘nalishi bu – xalqaro mehnat standartlariga moslashish hisoblanadi. O‘zbekiston so‘nggi yillarda Xalqaro Mehnat Tashkiloti (XMT) bilan hamkorlikni kengaytirib, bolalar va majburiy mehnatga qarshi kurashda sezilarli yutuqlarga erishdi. 2023-yilda XMT tomonidan e’lon qilingan hisobotda O‘zbekiston majburiy mehnatga barham bergan mamlakat sifatida tan olingan. Bu esa xorijiy investorlar ishonchini oshirib, yangi ish o‘rinlari yaratishda muhim omil bo‘lmoqda. Zamonaviy islohotlar, shuningdek, xodimlarning mehnat huquqlarini himoya qilish mexanizmlarini kuchaytirish orqali ijtimoiy adolatni ta’minlashga yo‘naltirilgan. 2024-yilda “Mehnat nizolarini onlayn hal qilish platformasi” ishga tushirilgani ham bu boradagi muhim qadam bo‘ldi. Bu tizim yordamida 2024-yilda 18 mingdan ortiq mehnat nizosi onlayn tarzda hal qilindi. Xulosa 31Men ushbu kurs ishimda O‘zbekiston Respublikasida mehnat munosabatlarining huquqiy asoslari, ularning shakllanishi, rivojlanishi va zamonaviy talablarga mos ravishda takomillashuvi jarayonlarini chuqur tahlil qilib chiqdim. Mehnat — nafaqat iqtisodiyotning asosi, balki inson hayoti, jamiyatning barqarorligi va taraqqiyotining muhim mezonidir. Shu bois, mehnat munosabatlarining qonuniy asosda tartibga solinishi, xodim va ish beruvchining huquq va majburiyatlari, ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlarining muvozanatli himoyasi dolzarb masalalardan biridir. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi va unga aloqador boshqa normativ-huquqiy hujjatlar mehnat munosabatlarini tartibga solishda asosiy tayanch bo‘lib xizmat qilmoqda. Ayniqsa, so‘nggi yillarda qabul qilingan yangi tahrirdagi Mehnat kodeksi (2023 yil) mamlakatimizda xodimlarning mehnat huquqlarini samarali himoya qilish, ish beruvchilar bilan munosabatlarni ochiq va adolatli asosda yo‘lga qo‘yishga xizmat qilmoqda. Kurs ishida shuni angladimki, 2022–2025 yillar davomida O‘zbekistonda olib borilgan mehnat islohotlari natijasida bir qator muhim natijalarga erishildi. Jumladan, masofaviy ish, moslashuvchan ish grafigi, qisqartirilgan ish haftasi, ota-onalik ta’tili kabi yangi mehnat shakllari joriy qilindi. Bu yangiliklar fuqarolarning ish va shaxsiy hayot muvozanatini saqlashiga, mehnat unumdorligini oshirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Shuningdek, "Yoshlar daftari", "Ayollar daftari", "Temir daftar" kabi ijtimoiy himoya tizimlari orqali ishsizlik darajasining kamaytirilishiga, ishsizlar sonining yillik 2022 yildagi 9,2%dan 2024 yil yakuniga kelib 7,5%ga tushishiga erishildi. Bandlikni ta’minlash bo‘yicha tashkil etilgan "Ishga marhamat" monomarkazlari, kasb- hunarga o‘qitish tizimlari mehnat bozoridagi muvozanatni ta’minlashda muhim omil bo‘lib xizmat qildi. Ish beruvchi va xodim o‘rtasidagi munosabatlarning tartibga solinishi ham alohida e’tiborga loyiq. Xodimlarning kasaba uyushmalari orqali himoyasi, mehnat nizolarini hal etish mexanizmlarining soddalashtirilishi, elektron 32mehnat shartnomalarining joriy qilinishi bu sohadagi ochiqlik va shaffoflikni kuchaytirdi. Men kurs ishimda shuningdek, xorijiy davlatlar tajribasini ham o‘rgandim va ular bilan solishtirganda, O‘zbekistonda mehnat munosabatlarini isloh qilish bo‘yicha faoliyat bosqichma-bosqich, tizimli va innovatsion yondashuv asosida olib borilayotganini angladim. Ayniqsa, Yevropa davlatlaridagi "uydan ishlash", "ijtimoiy sheriklik", "mehnat markazlari" kabi tajribalarni bizda ham qo‘llash imkoniyati borligini ko‘rsatdi. Xulosa sifatida shuni ta’kidlashim mumkin: mehnat munosabatlarini tartibga solishda faqat qonunlarni qabul qilish emas, balki ularni hayotga samarali joriy etish, ijtimoiy adolat tamoyillariga amal qilish, inson qadriyatlarini birinchi o‘ringa qo‘yish zarurdir. O‘zbekiston bu yo‘nalishda izchil va uzluksiz islohotlar olib bormoqda va bu islohotlar o‘zining ijobiy natijalarini ko‘rsatmoqda. Shu sababli, kelgusida ham mehnat qonunchiligini zamon talablari asosida yangilab borish, raqamli texnologiyalarni keng joriy qilish, kasb-hunar ta’limi orqali mehnat bozoriga raqobatbardosh kadrlar tayyorlash orqali sohani yanada takomillashtirish mumkin deb hisoblayman. Foydalanilgan adabiyotlar 331) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 3412) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021.

Mehnat munosabatlari va ularning O’zbekistonda tartibga solinishi  kurs ishi  |   Меҳнат муносабатлари ва уларнинг Ўзбекистонда тартибга солиниши 

Sotib olish