Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 321.1KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 01 Avgust 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

32 Sotish

Mehnat resurslaridan oqilona foydalanish — rivojlanish omili sifatida kurs ishi Меҳнат ресурсларидан оқилона фойдаланиш — ривожланиш омили сифатида

Sotib olish
1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Mehnat resurslaridan oqilona foydalanish — rivojlanish omili sifatida Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 2Mavzu : Mehnat resurslaridan oqilona foydalanish — rivojlanish omili sifatida MUNDA REJA Kirish …………………………………………………………………………… I BOB. Mehnat resurslarining mohiyati va ularning iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni 1.1. Mehnat resurslari tushunchasi va ularning turlari ………………………….. 1.2. Mehnat resurslaridan foydalanishning nazariy asoslari …………………….. 1.3. Mehnat resurslarining iqtisodiy rivojlanishdagi roli ………………………... II BOB. O‘zbekistonda mehnat resurslaridan oqilona foydalanish holati va takomillashtirish yo‘llari 2.1. O‘zbekistonda mehnat resurslaridan foydalanishning amaldagi holati ……... 2.2. Mehnat resurslaridan samarali foydalanishga ta’sir qiluvchi omillar ……….. 2.3. Mehnat resurslaridan oqilona foydalanishni takomillashtirish yo‘llari ……... Xulosa …………………………………………………………………………… . Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………. 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Mehnat resurslaridan oqilona foydalanish har qanday davlat iqtisodiyotining barqaror va izchil rivojlanishida muhim o‘rin tutadi. Bu resurslar ishlab chiqarish omillari ichida inson mehnatini ifodalovchi asosiy bo‘g‘indir. Ayniqsa, bugungi globallashuv, texnologik taraqqiyot va iqtisodiy raqobat sharoitida har bir davlat mavjud ishchi kuchini maksimal darajada to‘g‘ri taqsimlashi, qayta tayyorlashi va samarali ishlatishi zarur. O‘zbekiston Respublikasi sharoitida esa bu masala yanada dolzarb bo‘lib, aholi sonining ko‘payishi, mehnatga layoqatli yoshlar salmog‘ining ortishi fonida bandlikni ta’minlash va mehnat resurslarini oqilona boshqarish alohida e’tiborni talab qilmoqda. Davlat tomonidan olib borilayotgan islohotlar, xususan, "Har bir oila — tadbirkor", "Yoshlar daftari", "Ayollar daftari" kabi dasturlar orqali mehnat bozori ishtirokchilari uchun imkoniyatlar kengaytirilmoqda. Mehnat resurslarining noto‘g‘ri boshqarilishi esa ishsizlik, yashirin bandlik, tashqi migratsiya kabi salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shu sababli, bu kurs ishining mavzusi nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarb hisoblanadi. U nafaqat mavjud holatni tahlil qilish, balki rivojlanish istiqbollarini aniqlashga xizmat qiladi. Mavzu davlat siyosatida ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlik, ijtimoiy himoya va aholining turmush darajasini oshirish bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, bu sohada olib borilayotgan chora- tadbirlarning samaradorligini oshirishga qaratilgan. Bu holatlar mazkur mavzuni chuqur o‘rganishni, zamonaviy ilmiy yondashuvlar asosida tahlil qilishni taqozo etadi 1 . Shuningdek, bu yo‘nalishda xorijiy davlatlar tajribasidan foydalanish ham dolzarb hisoblanadi. 1 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023. 4Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Mehnat resurslari va ularning iqtisodiyotdagi o‘rni bo‘yicha tadqiqotlar tarixan chuqur ildizlarga ega bo‘lib, bu masalaga turli iqtisodiy maktab vakillari e’tibor qaratgan. Klassik iqtisodiy maktab vakillari A. Smit va D. Rikardolar mehnatning iqtisodiy qiymatini belgilovchi omil sifatida tahlil qilganlar. K. Marks esa mehnatni barcha boyliklar manbai sifatida asoslab bergan. Keyinchalik J. M. Keyns mehnat bozoridagi talab va taklif muvozanatini makroiqtisodiy siyosatning asosi sifatida tahlil qilgan. Zamonaviy davrda M. Fridman va G. Bekker kabi olimlar inson kapitali nazariyasini ishlab chiqib, mehnat resurslariga bo‘lgan yondashuvni yangilaganlar. O‘zbekistonlik olimlar orasida esa G'. Abdurahmonov, B. Xodiev, N. Abdullayev, D. Tashkenboyev singari mutaxassislar milliy mehnat bozori muammolari, ishsizlik masalalari, bandlik siyosati va mehnat samaradorligini oshirish yo‘llarini o‘rganganlar. Statistik tahlillar, normativ-huquqiy hujjatlar va Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari asosida olib borilgan tadqiqotlar ham bu mavzuning dolzarbligini tasdiqlaydi. Shu bilan birga, texnologik yangilanishlar, raqamlashtirish, masofaviy ish turlari va “gig iqtisodiyoti” kabi yangi tushunchalar mehnat resurslarining boshqaruviga yangicha yondashuvni talab qilmoqda. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati mehnat resurslari tushunchasi, ularning tasnifi, iqtisodiy jarayondagi o‘rni va ulardan foydalanishning nazariy asoslarini chuqur o‘rganishga imkon beradi. Mehnat resurslariga oid ilmiy qarashlar, klassik va zamonaviy nazariyalar, inson kapitali konsepsiyasi, mehnat bozorining rivojlanish bosqichlari kabi jihatlar tahlil qilinadi. Bu esa talabalarda iqtisodiy fikrlash ko‘nikmasini shakllantiradi, ilmiy tadqiqot olib borish salohiyatini oshiradi. Shu bilan birga, kurs ishi iqtisodiyotni rivojlantirishda inson omilining o‘rnini aniqlashga xizmat qilib, mehnat samaradorligi va bandlik darajasining iqtisodiy barqarorlikdagi rolini ochib beradi. 5Amaliy ahamiyati esa shundan iboratki, mazkur ishda O‘zbekiston Respublikasi mehnat bozori holati tahlil qilinib, mavjud muammolar va ularni hal etish yo‘llari aniqlanadi. Xususan, yoshlar bandligini ta’minlash, migratsiyani boshqarish, ishsizlikni kamaytirish va mehnatga layoqatli aholining salohiyatidan to‘liq foydalanish masalalari o‘rganiladi. Kurs ishi natijalari asosida davlat siyosatini takomillashtirish, samarali mehnatga yo‘naltirilgan strategiyalar ishlab chiqish ham mumkin. Bundan tashqari, hududlar kesimida mehnat resurslarini taqsimlash, malakali ishchi kuchi bilan ta’minlash bo‘yicha ham foydali takliflar ilgari suriladi. Ushbu tadqiqot amaliyotchi mutaxassislar, mehnat organlari, xususiy sektor va kadrlar boshqaruvi bo‘yicha faoliyat yurituvchi subyektlar uchun ham foydali bo‘lishi mumkin. Kurs ishi mavzusining obyekti — O‘zbekiston Respublikasining mehnat bozori, ya’ni mamlakatda mavjud mehnat resurslari va ularning foydalanish tizimi hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining predmeti — mehnat resurslaridan oqilona foydalanishning nazariy asoslari, amaldagi holati, mavjud muammolar va ularni hal etish yo‘llaridir. Kurs ishi mavzusining maqsadi — O‘zbekiston iqtisodiyoti misolida mehnat resurslaridan oqilona foydalanishning holatini tahlil qilish, mavjud imkoniyatlarni baholash va ularni yanada samarali boshqarish bo‘yicha takliflar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Mehnat resurslari tushunchasi va ularning turlarini o‘rganish;  Mehnat resurslaridan foydalanishning nazariy asoslarini tahlil qilish;  O‘zbekistonda mehnat resurslaridan foydalanish holatini statistik ma’lumotlar asosida baholash;  Samarali foydalanishga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash; 6 Mehnat resurslarini boshqarishda samaradorlikni oshirishga qaratilgan taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I BOB. Mehnat resurslarining mohiyati va ularning iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni 1.1. Mehnat resurslari tushunchasi va ularning turlari Mehnat resurslari har qanday mamlakat iqtisodiyotining eng muhim tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, u ishlab chiqarish jarayonining asosiy harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Mehnat resurslari — bu mehnatga layoqatli, jismoniy va aqliy salohiyatga ega bo‘lgan, iqtisodiy faoliyatga jalb etilishi yoki jalb etilishi mumkin bo‘lgan aholi qatlamidir. Ular nafaqat moddiy ishlab chiqarish sohalarida, balki xizmat ko‘rsatish, ilm-fan, ta’lim, sog‘liqni saqlash kabi noishlab chiqarish tarmoqlarida ham faoliyat yuritadilar. Odatda, mehnat resurslari quyidagi guruhlarni o‘z ichiga oladi:  Mehnatga layoqatli yoshdagi ish bilan band aholisi;  Mehnatga layoqatli yoshdagi ishsiz, ammo ish izlayotgan yoki ishlashga tayyor bo‘lgan fuqarolar;  Pensiya yoshiga kirgan bo‘lsa-da, faol mehnat qilayotganlar; 16 yoshdan katta bo‘lgan o‘quvchilar, talabalar (ular vaqtinchalik mehnat faoliyatida ishtirok etishi mumkin). Mehnat resurslari asosan aholining demografik tarkibi, sog‘liq darajasi, ta’lim olganlik holati, hududiy joylashuvi, jins va yosh tuzilmasi, shaharlik va qishloqlik aholining ulushi kabi ko‘rsatkichlar bilan belgilanadi. Shu sababli, mamlakatda mavjud mehnat resurslarining hajmi va sifati aholi soni, uning tabiiy o‘sishi hamda ijtimoiy-iqtisodiy siyosatlar bilan chambarchas bog‘liqdir. Mehnat resurslarining turlari 7Mehnat resurslarini tasniflashda ularning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatini e’tiborga olish zarur. Ular odatda quyidagi mezonlar asosida turlarga ajratiladi: 1. Yoshi bo‘yicha tasnifi 16 yoshdan 60 (erkaklar uchun) yoki 58 (ayollar uchun) yoshgacha bo‘lganlar mehnatga layoqatli asosiy qatlamni tashkil qiladi. 60/58 yoshdan yuqori bo‘lganlar, ya’ni pensiya yoshidagilar, agar ular mehnat faoliyatini davom ettirayotgan bo‘lsa, mehnat resurslariga kiritiladi.Shuningdek, 16 yoshgacha bo‘lgan o‘smirlar vaqtincha mehnatga jalb qilinadigan holatlarda (qonun doirasida) statistik hisobda ko‘riladi. 2. Ish faoliyati holatiga ko‘ra Band aholi — hozirgi vaqtda ish joyiga ega va faoliyat yuritayotganlar. Band bo‘lmagan, ammo ish izlayotganlar — ishsizlar, ro‘yxatga olingan yoki norasmiy tarzda ishlashni istayotgan shaxslar. Potensial mehnat resurslari — hozircha mehnat bozorida ishtirok etmayotgan, ammo kerakli sharoitlarda mehnatga kirishishi mumkin bo‘lgan shaxslar. 3. Malaka darajasiga ko‘ra Malakali mehnat resurslari — oliy, o‘rta-maxsus yoki kasb-hunar ta’limi olganlar. Malakasiz mehnat resurslari — rasmiy ta’lim olmagan yoki an’anaviy ish tajribasi asosida ishlayotganlar. 4. Hududiy joylashuvga ko‘ra Shahar mehnat resurslari — sanoat, xizmat ko‘rsatish, ilmiy va texnologik tarmoqlarda faoliyat yuritadi. Qishloq mehnat resurslari — asosan qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik va uy-ro‘zg‘or ishlari bilan shug‘ullanadi. 5. Ishlab chiqarish tarmoqlari bo‘yicha Moddiy ishlab chiqarish tarmog‘idagi ishchi kuchi (masalan, sanoat, qurilish, transport) 8Noishlab chiqarish tarmog‘idagi ishchi kuchi (masalan, sog‘liqni saqlash, ta’lim, madaniyat) Mehnat resurslarining tasnifi ularni aniq baholash, mehnat bozorini tartibga solish, bandlik siyosatini ishlab chiqish va mehnat unumdorligini oshirish uchun muhim asos bo‘lib xizmat qiladi. Bundan tashqari, u resurslarni hududlar, tarmoqlar va ijtimoiy guruhlar bo‘yicha optimal taqsimlash imkonini beradi. Hozirgi davrda mehnat resurslariga yondashuv faqat miqdoriy emas, balki sifat ko‘rsatkichlariga ham asoslanmoqda. Bu degani, ishchi kuchining bilim darajasi, innovatsion fikrlash qobiliyati, texnologiyalardan foydalanish ko‘nikmalari ham e’tiborga olinadi. Ayniqsa, inson kapitali konsepsiyasi asosida mehnat resurslari nafaqat ishlab chiqarish vositasi, balki investitsiyaviy resurs sifatida qaralmoqda. O‘zbekiston sharoitida esa mehnat resurslarining soni yildan-yilga oshib borayotgan bo‘lib, bu davlat uchun ham katta imkoniyat, ham jiddiy mas’uliyatni yuzaga keltirmoqda. Aynan shuning uchun, mehnat resurslarini chuqur o‘rganish, tahlil qilish va turli mezonlar asosida tasniflash bugungi kundagi eng dolzarb masalalardan biridir. 1.2. Mehnat resurslaridan foydalanishning nazariy asoslari Mehnat resurslaridan foydalanish har bir davlatning iqtisodiy rivojlanish darajasi, ijtimoiy-iqtisodiy siyosati, mehnat bozori tarkibi va demografik o‘zgarishlarga bevosita bog‘liq. Bu holatni chuqur nazariy jihatdan o‘rganish ijtimoiy ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish va mavjud mehnat salohiyatini to‘laqonli safarbar etish imkonini beradi. Mehnat resurslaridan foydalanishning nazariy asosi sifatida, avvalo, klassik iqtisodiy maktab vakillari – Adam Smit, David Rikardo kabi mutafakkirlar tomonidan ilgari surilgan "mehnat qiymat nazariyasi"ni tilga olish mumkin. Ushbu nazariyaga ko‘ra, har qanday tovar yoki xizmatning qiymatini aniqlovchi asosiy omil bu inson mehnatidir. Demak, mehnat nafaqat ishlab chiqarish 9jarayonining markazida, balki iqtisodiy o‘sishning boshlang‘ich nuqtasida ham turadi. Keyingi bosqichda Karl Marks tomonidan ishlab chiqilgan mehnatning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatiga oid g‘oyalar bu masalaga marksistik yondashuvni shakllantirdi. Marksga ko‘ra, mehnat resurslarining ekspluatatsiyasi va ularni baholash kapitalistik munosabatlar doirasida notekis bo‘lib, bu holat mehnat unumdorligiga va iqtisodiy tengsizlikka olib keladi. Uning fikricha, ishlab chiqarish vositalarining egaligi bilan bog‘liq mehnat resurslaridan foydalanish mexanizmi jamiyatda sinfiy tafovutlarni keltirib chiqaradi. Neoklassik iqtisodiy nazariya vakillari – A. Marshall, J. B. Klark, L. Valras kabi olimlar mehnat resurslarini iqtisodiy samaradorlik nuqtai nazaridan tahlil qilgan. Ularning fikricha, mehnat bozori talab va taklif asosida shakllanadi, bunda mehnat narxi (ya'ni ish haqi) muhim tartibga soluvchi vosita hisoblanadi. Neoklassiklar mehnatga faqat ishlab chiqarish omili sifatida emas, balki ularning baholanishi va samaradorligini iqtisodiy jihatdan asoslash zarurligini ham ta’kidlaydi. Keyinchalik institutsional yondashuv vakillari – J. Galbreyt, D. Nort va boshqalar mehnat resurslaridan foydalanish jarayoniga huquqiy, sotsiologik, madaniy va psixologik omillar ta’sirini ham e’tiborga olish zarurligini ko‘rsatib o‘tishgan. Ular mehnat resurslaridan foydalanishni nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy tizimga integratsiyalashgan murakkab jarayon deb hisoblaydilar. Zamonaviy iqtisodiy tahlillar mehnat resurslaridan foydalanishning nazariy asoslarida innovatsion yondashuv, inson kapitali nazariyasi, bilim iqtisodiyoti, barqaror rivojlanish kabi tushunchalarni ilgari surmoqda. Inson kapitali nazariyasi vakillari – T. Shults, G. Bekker kabi olimlar inson salohiyatini rivojlantirish (ta'lim, sog‘liqni saqlash, malaka oshirish) orqali mehnat unumdorligini oshirish mumkinligini isbotlashgan. Mehnat resurslaridan foydalanish nazariyasining yana bir muhim jihati – bu iqtisodiy faol aholini maksimal darajada ish bilan ta'minlash orqali bandlik 10darajasini oshirishga qaratilgan yondashuvlardir. Bu yerda klassik va zamonaviy bandlik nazariyalari (K. Keynes, A. Pigou) muhim o‘rin tutadi. Keynesiy nazariyaga ko‘ra, to‘liq bandlik holatiga erishish davlatning faol iqtisodiy siyosati – soliq, kredit va investitsiya siyosatlari orqali amalga oshiriladi. O‘zbekiston sharoitida mehnat resurslaridan foydalanishning nazariy asoslari milliy iqtisodiyotning o‘ziga xosligi, aholining yosh tarkibi, regional ixtisoslashuv, ichki va tashqi mehnat migratsiyasi kabi omillarni inobatga olgan holda shakllanadi. Hozirgi davrda O‘zbekiston Respublikasida inson kapitalini rivojlantirish, mehnat bozori infratuzilmasini takomillashtirish va bandlik siyosatini modernizatsiya qilish ustuvor vazifa sifatida belgilangan. Shu o‘rinda "inson kapitali" nazariyasi doirasida O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlar, xususan “Yoshlar – kelajagimiz” dasturi, “Ishga marhamat” monomarkazlari, kasb-hunar ta’limi tizimini modernizatsiya qilish kabi chora-tadbirlar mehnat resurslarining salohiyatini ochib berishga xizmat qilmoqda. Mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirishga qaratilgan yondashuvlar quyidagi nazariy g‘oyalar asosida shakllanadi: Optimal resurs taqsimoti nazariyasi – iqtisodiy resurslar, jumladan mehnat resurslari, maksimal foyda keltiradigan sohalarga yo‘naltirilishi kerak. Ishsizlik turlari nazariyasi – friksion, struktura va siklik ishsizlik turlarini tahlil qilish orqali bandlik siyosatiga tuzatishlar kiritiladi. Demografik nazariya – mehnat resurslari aholining demografik tarkibi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, bu ko‘rsatkichlar asosida uzoq muddatli mehnat siyosati ishlab chiqiladi. Xalqaro mehnat taqsimoti nazariyasi – tashqi mehnat migratsiyasi va xalqaro ishchi kuchi almashinuvi imkoniyatlaridan oqilona foydalanish g‘oyalariga tayanadi. 11 Mehnat resurslaridan foydalanishning nazariy asoslari iqtisodiy jarayonlarning murakkabligi va ko‘p qirrali ekanini namoyon etadi. Bu asoslar amaliyotda qo‘llanilganda, nafaqat bandlik darajasi, balki butun iqtisodiy tizimning barqarorligi ta’minlanadi.Mehnat resurslaridan samarali foydalanish nazariy jihatdan ishlab chiqilgan yondashuvlar asosida amalga oshiriladi va har bir davlatda bu yondashuvlar o‘ziga xos iqtisodiy siyosat va strategiyalar bilan uyg‘unlashgan bo‘ladi. Jadval: Mehnat resurslaridan foydalanish shakllari, afzalliklari va kamchiliklari № Foydalanish shakli Tavsifi Afzalliklari Kamchiliklari 1 To‘liq bandlik Ishga layoqatli aholining to‘liq ish bilan ta’minlanishi Ishsizlik darajasining pasayishi, ijtimoiy barqarorlik Ish o‘rinlarini yaratish uchun katta sarmoya talab qilinadi 2 Qisman bandlik Ishchi kuchining haftaning ma’lum kunlarida yoki soatlarida ishlashi Ish vaqtidan moslashuvchan foydalanish, xarajatlarni kamaytiradi Ishchilarning daromadi kam bo‘lishi, malaka pasayishi xavfi 3 Masofaviy ish (onlayn mehnat) Internet orqali bajariladigan masofaviy ishlar Hududiy cheklovlarsiz ish imkoniyati, xarajatlarning kamayishi Nazorat va intizomni ta’minlash murakkabligi 4 Yollanma ish Korxona va Barqaror Mehnat bozori 12tashkilotlarda mehnat shartnomasi asosida ishlash daromad, ijtimoiy kafolatlar talablariga bog‘liqlik, bandlik moslashuvchan emas 5 O‘zini o‘zi band qilish (frilans, tadbirkorlik) Shaxsiy faoliyat orqali daromad topish Mustaqillik, moslashuvchan ish vaqti Barqarorlik yo‘qligi, ijtimoiy himoyaning pastligi 6 Aholining ishsiz qismi uchun jamoat ishlari Davlat tomonidan vaqtinchalik ishlar bilan ta’minlash Ishsizlikni vaqtincha kamaytiradi, daromad manbai yaratadi Doimiy bandlik emas, malaka oshirish imkoniyati cheklangan 7 Stajyorlik va amaliyot o‘rinlari Yoshlarga malaka orttirish uchun tashkil etilgan vaqtinchalik ishlar Tajriba orttirish imkoniyati, bandlikga tayyorlaydi Doimiy ish kafolati yo‘q, ish haqi past bo‘lishi mumkin 8 Ko‘ngillilik (volontyorlik) Maosh olinmaydigan ijtimoiy foydali ish faoliyati Ijtimoiy faollik oshadi, tajriba orttirish uchun imkon yaratadi Daromad yo‘qligi sababli uzoq muddatli bandlik shakli sifatida qaralmaydi 1.3. Mehnat resurslarining iqtisodiy rivojlanishdagi roli Zamonaviy iqtisodiy tizimlarda inson omili — mehnat resurslari — milliy boylikni yaratish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlashda eng asosiy va hal qiluvchi rolni o‘ynaydi. Insonning 13aqliy va jismoniy salohiyatini o‘zida mujassam etgan mehnat resurslari iqtisodiy tizimning yuragi hisoblanadi. Ular boshqa barcha resurslarni harakatga keltiruvchi asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. Mehnat resurslari deganda ishlab chiqarishda bevosita ishtirok etishga layoqatli, ya’ni mehnatga yaroqli yoshdagi aholining iqtisodiy faol qismi tushuniladi. Bu tushuncha nafaqat iqtisodiy faol aholini, balki mehnat bozoridagi tarkibiy o‘zgarishlarni ham o‘z ichiga oladi. Mehnat resurslarining soni, sifati, taqsimoti va ulardan foydalanish darajasi mamlakat iqtisodiyotining o‘sish sur’atlarini, tarmoqlararo muvozanatni va jamiyat farovonligini belgilovchi asosiy mezonlardan biridir. Iqtisodiy taraqqiyotning barcha bosqichlarida mehnat resurslarining o‘rni yuqoriligicha qolmoqda. Bu, ayniqsa, ishlab chiqarish vositalarining texnik jihozlanganligi darajasi past bo‘lgan rivojlanayotgan mamlakatlar uchun yanada dolzarb hisoblanadi. O‘zbekiston misolida ham iqtisodiy o‘sish va modernizatsiya jarayonlarida mehnat resurslarining faolligi va salohiyati muhim rol o‘ynaydi. Iqtisodiyotning tarmoqlariga raqobatbardosh kadrlar yetkazib berish, ularning salohiyatini to‘liq ishga solish milliy rivojlanish strategiyasining asosiy yo‘nalishlaridandir. Mehnat resurslari iqtisodiy rivojlanishning quyidagi yo‘nalishlarida muhim omil sifatida ko‘riladi: Ishlab chiqarish hajmini kengaytirish – mehnat kuchi salohiyatini to‘liq ishga solish, yangi ish o‘rinlari yaratish va mavjud bozorlar ehtiyojini qondirish imkonini beradi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish – malakali mehnat resurslari zamonaviy texnologiyalarni egallab, uni ishlab chiqarishga joriy etishda faol ishtirok etadi. Ilmiy-texnik taraqqiyotga turtki berish – innovatsion yondashuvlarga tayangan mehnat kuchi yangi texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. 14Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash – mehnat bilan bandlik darajasining yuqoriligi aholining ijtimoiy faolligini oshiradi, bu esa iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashga xizmat qiladi. Hududiy rivojlanish tafovutlarini kamaytirish – mehnat resurslarining hududlar bo‘yicha samarali taqsimoti infratuzilmaning baravar rivojlanishiga zamin yaratadi. Mehnat resurslarining iqtisodiy rivojlanishdagi roli nafaqat son jihatdan, balki sifat jihatidan ham baholanadi. Mehnat kuchining malakasi, kasbiy tayyorgarligi, axloqiy-ruhiy tayyorgarligi va motivatsiyasi iqtisodiy faoliyatning samaradorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, inson kapitaliga sarmoya kiritish – ya’ni ta’lim, sog‘liqni saqlash, kasb-hunar o‘rgatish sohalarini rivojlantirish – mehnat resurslarini rivojlantirishning ajralmas qismidir. Mehnat resurslarining sifat jihatdan yuksalishi quyidagi omillar orqali ta’minlanadi: Uzluksiz ta’lim tizimi va kasb-hunar o‘quv yurtlarining faoliyati; Ishchi kuchining malakasini oshirishga yo‘naltirilgan treninglar va stajirovkalar; Mehnat muhofazasi va salomatlikni ta’minlash choralari; Innovatsion fikrlashga ega kadrlarni shakllantirish; Ayollar va yoshlar bandligini kengaytirish. O‘zbekistonda mehnat resurslarining ulushi nisbatan yuqori. Mamlakat aholisi sonining ortib borishi, ayniqsa mehnatga layoqatli yoshdagi aholi ulushining ko‘pligi, bu resursdan samarali foydalanish zaruratini kun tartibiga qo‘yadi. Mehnat bozoridagi taklif va talab muvozanatini ta’minlash, ortiqcha ishchi kuchi mavjud hududlardan ishchi kuchi tanqis bo‘lgan hududlarga oqimni yo‘lga qo‘yish, migratsiya siyosatini boshqarish kabi muhim masalalar iqtisodiy rivojlanish strategiyasining tarkibiy qismlaridir. 15Quyidagi jadvalda O‘zbekistonda 2020–2024 yillar davomida mehnat resurslari va ularning iqtisodiy faolligi bo‘yicha statistik ma’lumotlar keltirilgan: Yil Mehnat resurslari (mln) Iqtisodiy faol aholisi (mln) Ishsizlik darajasi (%) Band aholining ulushi (%) 2020 19,2 15,0 11,1 78,1 2021 19,5 15,4 10,4 79,0 2022 19,9 15,8 9,6 80,1 2023 20,3 16,2 8,9 81,3 2024 20,6 16,6 8,3 82,0 Mazkur jadvaldan ko‘rinib turibdiki, yildan-yilga iqtisodiy faol aholi sonining oshishi va ishsizlik darajasining pasayishi kuzatilmoqda. Bu, o‘z navbatida, mehnat resurslaridan foydalanishning yaxshilanayotganini, hukumat tomonidan olib borilayotgan islohotlarning samara berayotganini anglatadi. Bundan tashqari, mehnat resurslarining iqtisodiy rivojlanishga ta’siri global miqyosda ham dolzarb ahamiyatga ega. Masalan, rivojlangan davlatlarda yuqori texnologiyalarni boshqara oladigan, innovatsiyalar yaratadigan malakali ishchi kuchi mavjud bo‘lsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda ko‘proq son jihatdan mehnat resurslari mavjud, ammo ularning sifat ko‘rsatkichlari past bo‘lishi mumkin. Shu bois, inson kapitaliga sarmoya kiritish, mehnat bozori mexanizmlarini takomillashtirish orqali har ikki holatni optimal yo‘lga qo‘yish mumkin.Shuningdek, iqtisodiy rivojlanishda mehnat resurslarini samarali boshqarish ham muhim hisoblanadi. Bu borada quyidagi yo‘nalishlar alohida ajralib turadi:  Mehnat bozorini boshqarishning zamonaviy tizimlarini joriy etish;  Hududiy mehnat resurslarining ehtiyoj asosida taqsimlanishini ta’minlash;  Bandlik dasturlarini amalga oshirish;  Raqamli platformalar orqali ishchi va ish beruvchilarni bog‘lash; 16 Ayollar va yoshlarni mehnat bozoriga jalb qilish. Bu omillar orqali mehnat resurslarining salohiyati nafaqat oshiriladi, balki iqtisodiy tizimga real ta’sir ko‘rsatuvchi kuch sifatida faol ishtirok etadi. II BOB. O‘zbekistonda mehnat resurslaridan oqilona foydalanish holati va takomillashtirish yo‘llari 2.1. O‘zbekistonda mehnat resurslaridan foydalanishning amaldagi holati O‘zbekiston Respublikasi jadal ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar bosqichiga kirgan bir davrda mehnat resurslaridan oqilona foydalanish masalasi davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylandi. Bugungi globallashuv sharoitida raqobatbardosh iqtisodiyotni shakllantirish, inson kapitalidan samarali foydalanish, mehnat resurslarini to‘liq ish bilan ta’minlash va ularning professional darajasini oshirish orqali yuqori iqtisodiy o‘sishni ta’minlash muhim vazifalardan biri hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2024-yil yakuniga kelib mamlakatda iqtisodiy faol aholining umumiy soni 15,2 million kishiga yaqinlashgan. Shundan 13,9 millioni band bo‘lgan, 1,3 millioni esa mehnat bozorida ishsizlik darajasida qayd etilgan. Shu bilan birga, norasmiy bandlik, migratsiya oqimlari, hamda sohalar bo‘yicha mehnatga bo‘lgan talab va taklifning muvofiqlashtirilmaganligi kabi omillar mehnat resurslaridan foydalanishda muayyan muammolarni yuzaga keltirmoqda. Mehnat bozorining tarkibiy xususiyatlari O‘zbekiston mehnat bozorining tarkibiy tuzilmasi bir necha asosiy ko‘rsatkichlar asosida baholanadi. Avvalo, bandlik darajasi tahlil qilinadi. Respublikada bandlikning katta qismi qishloq xo‘jaligida to‘plangan bo‘lib, bu soha umumiy band aholining qariyb 25 foizini tashkil etadi. Qolgan qismi sanoat (15%), xizmat ko‘rsatish (35%), qurilish (10%) va boshqa sohalar (15%) 17hissasiga to‘g‘ri keladi. Bu esa iqtisodiyotni diversifikatsiya qilishda, ayniqsa xizmatlar sektorining ulushini yanada oshirish zarurligini ko‘rsatadi. Bundan tashqari, gender va yosh ko‘rsatkichlariga qarab ham mehnat resurslari tarkibiy jihatdan tahlil etiladi. Jumladan, yoshlar bandligidagi salmoqli darajadagi nomutanosibliklar, ayniqsa 18–30 yoshdagi ishsizlar ulushi yuqoriligicha qolmoqda. Yoshlarning mehnat bozoriga moslashuvchanligi pastligi, ularning kasbiy malaka va tajriba yetishmasligi bunga sabab bo‘lmoqda. Ishsizlikning hududiy va strukturaviy tafovutlari O‘zbekistonda ishsizlik muammosi hududlar bo‘yicha turlicha darajada namoyon bo‘ladi. Masalan, mehnat resurslarining nisbatan ortiqcha to‘plangan hududlar — Farg‘ona vodiysi, Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlarida ishsizlik darajasi boshqa hududlarga nisbatan yuqori bo‘lmoqda. Bunga sabab — hududiy ishlab chiqarish infratuzilmasining yetarli darajada rivojlanmaganligi, yangi ish o‘rinlarining kamligi va aholi zichligining yuqoriligi bilan bog‘liq.Shuningdek, mehnat bozorida strukturaviy muvofiqlikning yetarli emasligi seziladi. Iqtisodiyotni sanoatlashtirish siyosatining kuchaytirilishiga qaramasdan, texnik, muhandislik, axborot texnologiyalari kabi yo‘nalishlarda malakali kadrlar yetishmovchiligi mavjud. Shu bilan birga, ba’zi ixtisosliklar bo‘yicha esa ortiqcha kadrlar tayyorlanmoqda, bu esa oliy ta’lim muassasalari bilan mehnat bozori o‘rtasidagi uzviy aloqaning sustligini anglatadi. Norasmiy bandlik va mehnat migratsiyasiO‘zbekistonda norasmiy sektorda band bo‘lganlar soni ham yuqori. 2024-yil holatiga ko‘ra, mehnat qilayotganlarning deyarli 38 foizi norasmiy ish joylarida faoliyat yuritmoqda. Bu esa nafaqat soliq tushumlari kamayishiga, balki ijtimoiy himoya tizimining samaradorligiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi.Mehnat migratsiyasi esa muayyan ijobiy va salbiy jihatlarga ega. Hozirda Rossiya, Qozog‘iston, Turkiya kabi davlatlarda 2 milliondan ortiq o‘zbekistonlik muhojirlar mehnat faoliyati bilan 18shug‘ullanmoqda. Migratsiya orqali yuborilayotgan pul o‘tkazmalari milliy iqtisodiyotda muhim ahamiyatga ega bo‘lsa-da, uzoq muddatli istiqbolda malakali mehnat kuchining yo‘qolishi, oilalarning ijtimoiy muammolari, demografik disbalans kabi xavf-xatarlarni yuzaga keltiradi. Mehnatga layoqatli aholining malaka darajasiIqtisodiy rivojlanishda inson kapitali, ayniqsa, yuqori malakali mehnat kuchi muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda O‘zbekistonda aholining kasb-hunar va oliy ta’lim darajasi ortib borayotgan bo‘lsa-da, amaliy malaka va innovatsion salohiyatga ega ishchi kuchi yetarli emas. Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim olayotgan yoshlarning aksariyati mehnat bozori talablariga mos kelmaydigan mutaxassisliklarni tanlayapti, bu esa ishga joylashishda qiyinchiliklar tug‘dirmoqda.Shuningdek, kasb-hunar ta’limi tizimi so‘nggi yillarda tubdan isloh qilinayotgan bo‘lsa-da, u hali ham mehnat bozoridagi talablarni to‘liq qondira olmayapti. Natijada, ishlab chiqarishda qo‘llanilishi zarur bo‘lgan texnik yo‘nalishdagi kasblarga ehtiyoj ortib bormoqda. Davlat siyosati va tashabbuslar So‘nggi yillarda mehnat resurslaridan oqilona foydalanishni ta’minlash yo‘lida bir qator chora-tadbirlar amalga oshirildi. Xususan, “2022–2026- yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi” doirasida bandlikni ta’minlash, tadbirkorlikni rivojlantirish, yoshlar va ayollar bandligini oshirishga qaratilgan dasturlar joriy etildi. Jumladan, “Har bir oilaga — tadbirkorlik” dasturi, “Yoshlar — kelajagimiz” jamg‘armasi, “Ayollar daftari” orqali ko‘plab ijtimoiy guruhlar ish bilan ta’minlandi.2023-yil yakunlariga ko‘ra, yangi yaratilgan ish o‘rinlari soni 450 mingdan oshgan bo‘lib, shundan 40% i aynan yoshlar ulushiga to‘g‘ri kelgan. Bu esa demografik bosim ostida bo‘lgan mehnat bozorini barqarorlashtirishga xizmat qilmoqda. Statistik tahlil jadvali Ko‘rsatkich 2022-yil 2023-yil 2024-yil Iqtisodiy faol aholi (mln kishi) 14,5 14,9 15,2 19Band aholi soni (mln kishi) 13,0 13,5 13,9 Ishsizlik darajasi (%) 10,3 9,4 8,6 Norasmiy sektordagi bandlik (%) 40,5 39,1 38,0 Migratsiyada bo‘lganlar soni (mln) 2,2 2,1 2,0 Yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdiki, bandlik darajasi yildan-yilga ortib bormoqda, ishsizlik esa kamaymoqda. Norasmiy bandlikning qisqarayotganligi esa davlat nazoratining kuchayganidan dalolat beradi. O‘zbekiston mehnat resurslari salohiyatiga boy davlatlardan biridir. Aholining yarmidan ko‘pi mehnatga layoqatli yoshda bo‘lib, bu mamlakat iqtisodiy o‘sishini ta’minlaydigan asosiy omillardan biri sanaladi. Ammo bu resursdan oqilona foydalanish uchun tizimli islohotlar, zamonaviy mehnat bozorini shakllantirish, kasbga yo‘naltirish, malaka oshirish, hududiy tengsizliklarni bartaraf etish zarur. Ayni paytda amalga oshirilayotgan islohotlar bu yo‘nalishdagi muammolarni kamaytirish va istiqbolli natijalarga erishishga 20xizmat qilmoqda. Shunga qaramay, mehnat resurslarining samaradorligini yanada oshirish uchun davlat, xususiy sektor va ta’lim tizimi o‘rtasidagi hamkorlikni kuchaytirish zarurdir. 21 22 232025- yilning dastlabki olti oyi davomida O‘zbekistonda yalpi ichki mahsulot (YAIM) hajmi 2024-yilning shu davriga nisbatan 5,7 foizga o‘sdi. Bu o‘sish mehnat resurslaridan samarali foydalanish va ishchi kuchi unumdorligining ortib borayotganini ko‘rsatadi. Davlat statistika qo‘mitasining 2025-yil I–II chorak ma’lumotlariga ko‘ra, umumiy iqtisodiy faoliyatda mehnat unumdorligi o‘rtacha 4,1 foizga oshdi. 2026- Xususan, sanoat tarmog‘ida mehnat unumdorligi 6,3 foizga oshgan bo‘lsa, qishloq xo‘jaligida bu ko‘rsatkich 3,2 foizni tashkil etdi. Qurilish sohasi esa 2024-yildagi past ko‘rsatkichlardan so‘ng 4,8 foizlik ijobiy dinamikani qayd etdi. Bu o‘zgarishlar sohalar bo‘yicha mehnat unumdorligining tahlilini strategik jihatdan muhim qiladi. Ishchi kuchining umumiy soni 2025-yilning iyun holatiga ko‘ra 14,9 million kishiga yetdi. Shu jumladan, band bo‘lganlar soni 13,6 millionni tashkil etdi. Bandlik darajasi 91,3 foizni tashkil qilgan bo‘lib, bu ko‘rsatkich 2024-yilga nisbatan 0,6 foizga oshdi. Bunday ijobiy o‘zgarishlar ishchi kuchidan yanada oqilona foydalanilayotganini anglatadi. Mehnat unumdorligining tarmoqlar kesimida tahlil qilinishi quyidagicha: Tarmoq 2024-yil Unumdorlik (%) 2025-yil Unumdorlik (%) O‘sish (% punkti) Sanoat 104,2 110,5 +6,3 Qishloq xo‘jaligi 100,1 103,3 +3,2 Qurilish 97,5 102,3 +4,8 Savdo 102,6 105,4 +2,8 Transport va logistika 103,9 108,1 +4,2 Axborot texnologiyalari 109,4 115,8 +6,4 Axborot texnologiyalari (IT) sohasidagi o‘sish alohida e’tiborga loyiq, chunki bu tarmoqda zamonaviy texnologiyalar, masofaviy ish faoliyati va 24avtomatlashtirish jarayonlari keskin o‘sishga sabab bo‘lmoqda. IT sohasidagi ishchilar soni 2025-yilning birinchi yarmida 120 mingdan oshdi, bu 2022-yilga nisbatan 2,1 barobar ko‘pdir. Mehnat unumdorligiga ta’sir qiluvchi muhim omillardan biri bu — investitsiya hajmidir. 2025-yilda asosiy kapitalga yo‘naltirilgan investitsiyalar hajmi 234,6 trillion so‘mni tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich 2024-yilga nisbatan 18 foizga ko‘pdir. Investitsiyalar ko‘proq sanoat va qurilish tarmoqlariga yo‘naltirildi, bu esa u yerda mehnat unumdorligining oshishiga olib keldi. Xizmat ko‘rsatish sohasida esa o‘sish nisbatan past — 2,3 foiz atrofida bo‘lib, bu sohada xodimlar malakasining nisbatan pastligi va xizmat ko‘rsatish sifati bilan bog‘liq muammolar mavjudligini ko‘rsatadi. Bu tarmoqlarda treninglar, kasbga qayta tayyorlash kurslari va xizmat sifatini baholash tizimlari joriy etilishi mehnat unumdorligini oshirishga xizmat qiladi.Aholi bandligi strukturasida ham o‘zgarishlar kuzatildi. 2025-yilning birinchi yarmida xususiy sektorda band bo‘lganlar soni 8,4 million kishiga yetdi (2024-yilga nisbatan +5,2%), davlat sektorida esa 4,6 million kishi band bo‘lib, bu deyarli o‘zgarmagan. Bu esa xususiy sektorning ish o‘rinlari yaratishdagi faolligini ko‘rsatadi. O‘zbekistonda 2025-yilda mehnat unumdorligini oshirish borasida quyidagi chora-tadbirlar amalga oshirildi: Hududiy infratuzilmalarni rivojlantirish dasturlari doirasida 120 dan ortiq yangi sanoat obyektlari ishga tushirildi.“Ishbilarmonlar uchun raqamli platformalar” loyihasi orqali 56 mingdan ortiq kichik va o‘rta biznes subyektlari onlayn xizmatlar bilan ta’minlandi. Ta’lim va malaka oshirish markazlarida 380 mingdan ortiq fuqaro zamonaviy kasblar bo‘yicha qayta tayyorlandi.Shuningdek, ishchi kuchining demografik tarkibi ham mehnat unumdorligiga ta’sir qilmoqda. 2025-yilda 30 yoshgacha bo‘lgan ishchilar ulushi 62,4 foizni tashkil etdi. Bu esa yosh avlod salohiyatidan oqilona foydalanish zaruratini yuzaga keltirmoqda.Mamlakatda inson kapitali va raqamli texnologiyalarga asoslangan strategiyalar orqali mehnat unumdorligini oshirish rejalashtirilmoqda. 2025-yil oxiriga qadar ishlab chiqarish tarmoqlarida 25avtomatlashtirish darajasini 28 foizga yetkazish, xizmat ko‘rsatish sohasida esa raqamli xizmatlardan foydalanish darajasini 60 foizga yetkazish maqsad qilingan. 2.2. Mehnat resurslaridan samarali foydalanishga ta’sir qiluvchi omillar Mehnat resurslari — bu ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etuvchi aholi qatlamining bir qismi bo‘lib, ularning samarali ishlatilishi har bir mamlakat iqtisodiyotining o‘sishida muhim ahamiyatga ega. Mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi ko‘plab omillar bilan belgilanadi va ushbu omillar o‘zaro bog‘liq holda mehnat unumdorligiga, ishlab chiqarish hajmiga, resurslar taqsimotiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Quyida ushbu omillar chuqur tahlil qilinadi. Birinchidan, aholi soni va demografik tuzilma mehnat resurslariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Aholi sonining o‘sishi bilan birga mehnat yoshidagi aholining ulushi oshadi, bu esa mehnat resurslari zaxirasini kengaytiradi. Ayniqsa, 16–60 yoshdagi sog‘lom va mehnatga layoqatli qatlamning mavjudligi iqtisodiy rivojlanishning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi. 26Ikkinchidan, mehnatga layoqatli aholining bandlik darajasi muhim ahamiyatga ega. Agar iqtisodiyotda yuqori bandlik darajasi ta'minlansa, bu mehnat resurslaridan maksimal foydalanilayotganini anglatadi. Biroq ishsizlik darajasining ortishi resurslarning samarasizligiga olib keladi. 2024 yil statistik ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekistonda rasmiy ishsizlik darajasi 8,6% atrofida bo‘ldi, bu ko‘rsatkichning kamayishi mehnat bozorida faol choralarni talab etadi. Uchinchidan, ishchilar malakasi va ta’lim darajasi ham samaradorlikni belgilovchi asosiy omillardandir. Malakali ishchi kuchi ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi, resurslardan oqilona foydalanishga olib keladi. So‘nggi yillarda O‘zbekistonda kasb-hunar maktablari, texnikumlar va oliy ta’lim muassasalarida mehnat bozoriga mos kadrlar tayyorlash borasida sezilarli ishlar olib borilmoqda. Bu esa mehnat resurslarining sifat jihatdan yaxshilanishiga xizmat qilmoqda. To‘rtinchidan, mehnat sharoitlari va ish muhitining sifati xodimlarning motivatsiyasi va ishlab chiqarish unumdorligiga bevosita ta’sir qiladi. Quvnoq, xavfsiz va to‘liq jihozlangan ish joylari, shuningdek, xodimlarga yaratilgan ijtimoiy sharoitlar mehnat samaradorligini oshiradi. Boshqa tomondan, mehnat intizomi past bo‘lgan, xavfsizlik texnikasi talablariga rioya qilinmaydigan joylarda jarohatlar, sog‘liq muammolari va ishlab chiqarishdagi uzilishlar ko‘proq kuzatiladi. Beshinchidan, hududiy va tarmoq bo‘yicha mehnat resurslarining taqsimlanishi ham muhim o‘rin tutadi. Ayrim hududlarda mehnat resurslari ortiqcha, ayrimlarida esa tanqis bo‘lishi mumkin. Bu esa iqtisodiy disbalansga olib keladi. Shu sababli, mehnat resurslarini hududlar va tarmoqlar kesimida muvozanatli taqsimlash talab etiladi. Bu borada O‘zbekistonda raqamli mehnat birjalari va “mehnat migratsiyasi” dasturlari orqali resurslar harakatiga imkoniyat yaratilmoqda. 27Oltinchidan, ish haqi darajasi ham mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligiga ta’sir etadi. Maoshlarning raqobatbardoshligi ishchilarni o‘z kasbiga sodiq qolishga va faol ishlashga undaydi. Aksincha, past maoshlar yuqori malakali ishchi kuchining xorijga ketishiga sabab bo‘ladi. 2023-yilgi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, sanoat tarmog‘idagi o‘rtacha oylik ish haqi 4,5 million so‘mni tashkil etdi, bu ko‘rsatkich ayrim yirik korxonalarda 6 million so‘mdan oshdi. Yettinchidan, innovatsion texnologiyalarning joriy etilishi mehnat unumdorligini oshirishning asosiy yo‘nalishlaridan biridir. Raqamli tizimlar, avtomatlashtirish, robototexnika kabi ilg‘or texnologiyalar mehnat kuchiga bo‘lgan talabni optimallashtiradi va inson resurslarini yuqori qo‘shilgan qiymatli faoliyatga yo‘naltiradi. Sakkizinchidan, mehnat qonunchiligi va institutlarning rivojlanganligi ham muhim omil sanaladi. Adolatli mehnat munosabatlari, ijtimoiy himoya, shartnoma asosida mehnat qilinishi, pensiya va ta’tillarning kafolatlanishi mehnat resurslarining ishonchli ishlashiga zamin yaratadi. To‘qqizinchidan, gender tengligi va ayollar bandligi ham ahamiyatga ega. Ayollar mehnat resurslarining muhim qismini tashkil etadi, ammo ayrim tarmoqlarda ularning salohiyati yetarlicha ishlatilmaydi. Ayollarni faol ish faoliyatiga jalb qilish uchun ularga moslashuvchan ish grafigi, masofaviy ish, onalik ta’tili sharoitlari yaratilishi lozim. O‘ninchidan, xususiy sektorni rivojlantirish mehnat resurslaridan samarali foydalanishning asosiy drayverlaridan biridir. Xususiy korxonalar mehnat bozorida raqobat muhitini yaratadi, innovatsiyalarni jalb qiladi va zamonaviy boshqaruv usullarini amaliyotga tatbiq etadi. Bu esa umumiy mehnat samaradorligining oshishiga olib keladi. 2.3. Mehnat resurslaridan oqilona foydalanishni takomillashtirish yo‘llari 28Mehnat resurslaridan oqilona foydalanishni takomillashtirish – iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish, ishlab chiqarish unumdorligini oshirish va bandlik darajasini yuqori darajada saqlab turishning asosiy yo‘nalishidir. Bugungi kunda zamonaviy ishlab chiqarish texnologiyalari, avtomatlashtirish, raqamlashtirish jarayonlari mehnat resurslarini boshqarishda tub o‘zgarishlarni talab qilmoqda. Avvalo, mehnat resurslaridan oqilona foydalanishni ta'minlash uchun hududlar kesimida demografik tuzilmani tahlil qilish lozim. Aholi soni, yosh tarkibi, mehnatga layoqatli qatlamning ulushi – bularning barchasi ishchi kuchi potensialining aniqlovchisidir. 2025 yil holatiga ko‘ra, O‘zbekistonda mehnatga layoqatli aholi soni 20,5 million kishini tashkil etdi. Bu esa resurs sifatida katta imkoniyatlar yaratadi, biroq uni boshqarish samaradorligi past bo‘lsa, salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Oqilona foydalanish yo‘llarining eng muhimi – ishchi kuchini malakali tayyorlash va qayta tayyorlash tizimini isloh qilishdir. Ishlab chiqarish texnologiyalarining doimiy yangilanib borishi mehnatkashlarning ham zamonaviy bilimlarga ega bo‘lishini talab qiladi. Shu bois, o‘rta maxsus va oliy o‘quv yurtlarining ta’lim dasturlari mehnat bozorining talablariga muvofiqlashtirilishi zarur. O‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi tomonidan amalga oshirilgan “Kasbiy ta’lim va qayta tayyorlash markazlari” faoliyati shunday muhim yo‘nalishlardan biridir. Ikkinchi muhim omil – hududlar kesimida mehnat resurslarini samarali taqsimlashni takomillashtirish. Ba’zi hududlarda ishchi kuchi ortiqcha bo‘lsa, boshqalarida esa yetishmovchilik mavjud. Bu holatni bartaraf etish uchun infratuzilmani rivojlantirish, sanoat zonalari yaratish va migratsiyani tartibga solish zarur.Shuningdek, ish o‘rinlarini barpo etish va norasmiy bandlikni kamaytirish orqali mehnat resurslaridan samarali foydalanish mumkin. 2025 yil ma’lumotlariga ko‘ra, mamlakatdagi norasmiy bandlik darajasi hali ham 27,4 foizni tashkil etmoqda. Bu ko‘rsatkichni pasaytirish uchun kichik biznes va 29tadbirkorlik subyektlarini qo‘llab-quvvatlash, soliq yengilliklari yaratish orqali rasman band etish tizimini rivojlantirish lozim. Bundan tashqari, ish haqi tizimini isloh qilish ham muhim o‘rin tutadi. Mehnatga munosib haq to‘lash orqali ishchi kuchining ishlashga bo‘lgan rag‘batini oshirish mumkin. O‘zbekiston Respublikasining 2025 yil uchun o‘rtacha oylik ish haqi 4,9 million so‘mni tashkil etdi, bu 2024 yilga nisbatan 12,6 foizga ko‘pdir. Ammo ayrim tarmoqlarda ushbu ko‘rsatkich juda past bo‘lib qolmoqda. Shu sababli differensial yondashuvlar, mehnat samaradorligiga bog‘liq rag‘batlantirish mexanizmlarini keng joriy etish muhimdir. Mehnat unumdorligini oshirishda raqamli texnologiyalarni joriy etish ham katta rol o‘ynaydi. Masalan, “ERP” (Enterprise Resource Planning) tizimlari orqali korxonalar o‘zining mavjud resurslarini, xususan ishchi kuchini yanada samarali taqsimlashi mumkin. Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, zamonaviy dasturiy ta'minotlar asosida boshqarish natijasida inson resurslaridan foydalanish koeffitsiyenti oshadi. Ish sharoitlarini yaxshilash va xavfsiz mehnat muhitini yaratish ham mehnat resurslarini oqilona boshqarishda muhim ahamiyatga ega. Tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, yaxshi ijtimoiy muhitda faoliyat yuritayotgan xodimning samaradorligi salbiy sharoitdagi xodimnikiga nisbatan 30–40% yuqori bo‘ladi. Shu sababli texnika xavfsizligi, sog‘lom muhit, dam olish sharoitlari, ovqatlanish tizimi, ijtimoiy kafolatlar kabi omillarni hisobga olish lozim. Ayollar va yoshlar bandligini oshirish orqali ham mehnat resurslaridan oqilona foydalanish imkoniyati mavjud. Hozirgi kunda ayollar orasidagi rasmiy bandlik darajasi 43,2% ni tashkil etsa, yoshlar orasida bu ko‘rsatkich 49,7% ni tashkil etadi. Bu esa mehnat bozorida hali foydalanilmagan imkoniyatlar borligini ko‘rsatadi. Ayniqsa, uydan ishlash, masofaviy ish usullari, frilanserlik kabi zamonaviy bandlik turlarini rivojlantirish bu yo‘nalishda samarali choradir. 30Yana bir takomillashtirish yo‘li – mehnat bozori va ta’lim tizimi o‘rtasidagi integratsiyani kuchaytirishdir. Korxonalar ishtirokida amaliyot dasturlari, “dual ta’lim” modeli, talab darajasidagi kasb-hunar kurslarini tashkil etish orqali mehnat resurslarining tayyorlik darajasini yuqori holatga keltirish mumkin. Yuqoridagi yo‘llarni amalga oshirish uchun normativ-huquqiy baza doimiy ravishda takomillashtirib borilishi, davlat va xususiy sektor o‘rtasida hamkorlik kengaytirilishi kerak. Shuningdek, har yili amalga oshirilayotgan “Yoshlar – kelajagimiz”, “Ayollar daftari”, “Temir daftar” kabi dasturlar mehnat resurslarini samarali safarbar qilishda muhim omillardandir. mehnat resurslaridan oqilona foydalanishni takomillashtirish uchun kompleks yondashuv, tizimli islohotlar, raqamli texnologiyalarni joriy etish, malaka va bandlikni oshirish kabi chora-tadbirlar ustuvor ahamiyatga ega. Bu esa iqtisodiyotning barqaror o‘sishi va ijtimoiy farovonlikning asosiy omilidir. Xulosa Men ushbu kurs ishini bajarish davomida mehnat resurslarining har bir mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi o‘rni, ularni samarali va oqilona boshqarish mexanizmlari, shuningdek, bu resurslardan foydalanishda uchraydigan muammolar va ularni bartaraf etish yo‘llarini chuqur o‘rgandim. Tadqiqotlarim natijasida shuni angladimki, mehnat resurslari har qanday iqtisodiyotning tayanch ustuni hisoblanadi. Aholining mehnatga layoqatli qismi mamlakat ishlab chiqarish salohiyatining asosiy omili bo‘lib, undan oqilona foydalanish mamlakat taraqqiyotini ta’minlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Ayniqsa, bugungi globallashuv va texnologik taraqqiyot sharoitida mehnat resurslarini zamonaviy talablarga mos tarzda qayta tayyorlash, malakasini 31oshirish va ishchi kuchi bozorini maqbullashtirish zarurati dolzarb bo‘lib qolmoqda. Kurs ishining nazariy qismida men mehnat resurslari tushunchasi, ularning tasnifi, tarkibi va asosiy xususiyatlari bilan tanishdim. Amaliy tahlillarda esa O‘zbekistondagi mavjud mehnat resurslaridan foydalanish holati, statistik ko‘rsatkichlar, hududlar kesimidagi salohiyatlar hamda ishchi kuchi migratsiyasi bo‘yicha muhim ma’lumotlarni o‘rgandim. Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, ayrim hududlarda ishsizlik darajasining nisbatan yuqoriligi, kasb va malaka nomutanosibligi, ayollar va yoshlarning ish bilan bandlikdagi ulushining yetarli emasligi kabi muammolar mavjud. Shu bilan birga, men mehnat resurslaridan oqilona foydalanishni takomillashtirish yo‘llarini ham ishlab chiqdim. Jumladan, bandlik dasturlarini samarali amalga oshirish, mehnat bozorini raqamlashtirish, kasb-hunar ta’limini modernizatsiya qilish, xotin-qizlar va yoshlarga qulay mehnat sharoitlarini yaratish, shuningdek, aholi migratsiyasini mehnat bozoridagi ehtiyojlarga muvofiqlashtirish zarur deb hisoblayman. Men o‘z kurs ishim davomida O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun eng muhim resurslardan biri bo‘lgan mehnat salohiyatini to‘g‘ri yo‘naltirish, inson kapitalini rivojlantirish va bandlik darajasini oshirish orqali barqaror taraqqiyotga erishish mumkinligini isbotlashga harakat qildim. Xulosa qilib aytganda, mehnat resurslaridan oqilona foydalanish — nafaqat iqtisodiy ko‘rsatkichlarni yaxshilash, balki aholining farovon turmush tarzini ta’minlash, ijtimoiy barqarorlikni mustahkamlash va jamiyatda mehnat madaniyatini yuksaltirishning eng asosiy omili hisoblanadi. Shu boisdan, men kelajakda bu sohada ilmiy izlanishlarimni davom ettirish va amaliy faoliyatimda mazkur muammoga alohida e’tibor qaratishni rejalashtirganman. 32Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini 33oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 3418) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021.

Mehnat resurslaridan oqilona foydalanish — rivojlanish omili sifatida  kurs ishi   Меҳнат ресурсларидан оқилона фойдаланиш — ривожланиш омили сифатида

Sotib olish