• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 336.6KB
Покупки 1
Дата загрузки 31 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Mehnat unumdorligi va uning hajmiga ta’sir qiluvchi omillar kurs ishi

16№ Usul nomi Formulasi Afzalliklari Cheklovlari chiqarish ko‘rsatkichini aniqlaydi. ko‘rinmaydi, umumlashtirilgan ko‘rsatkich. 10 Ishlab chiqarish birlik boshiga ish vaqti MU = T / Q Ishlab chiqarish samaradorligini ish vaqti nuqtai nazaridan baholash imkonini beradi. Ish hajmi bir xil emasligi natijasida natija noto‘g‘ri bo‘lishi mumkin. Zamonaviy sharoitda bu ko‘rsatkichlar raqamli tahlil tizimlari orqali avtomatlashtirilmoqda. Maxsus dasturiy vositalar korxonaning ishlab chiqarish, mehnat sarfi, mahsulot sifati va boshqa omillarni real vaqtda kuzatib borib, mehnat unumdorligini muntazam ravishda tahlil qilib beradi. Bu esa inson omilini kamaytiradi va tahlilda aniqlikni oshiradi.Shuningdek, mehnat unumdorligi tahlilida statistik usullar ham keng qo‘llaniladi. Statistik ko‘rsatkichlar orqali bir necha yil ichidagi mehnat samaradorligi dinamikasi, tendensiyalari, o‘sish sur’atlari va regressiyalari aniqlanadi. Grafiklar, diagrammalar, jadvallar yordamida bu ko‘rsatkichlar vizual tarzda tahlil qilinadi. Solishtirma tahlil usuli esa turli hudud, sektor yoki korxonalar o‘rtasidagi mehnat unumdorligini taqqoslash imkonini beradi. Bu orqali qaysi omillar samaradorlikka ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatgani aniqlanadi. Masalan, texnologiyalarga sarmoya ko‘proq yo‘naltirilgan korxonalarda unumdorlik yuqori bo‘lishi mumkin. Mehnat unumdorligini aniqlashda shuningdek, resurslar tahlili, ishlab chiqarish texnologiyasi tahlili, xodimlar malakasi, boshqaruv sifati kabi omillar ham chuqur o‘rganiladi. Bu omillar bevosita mehnat natijasiga ta’sir ko‘rsatgani uchun ularni inkor etib bo‘lmaydi. 23 321) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 30Men, ushbu kurs ishini bajarish jarayonida, mehnat unumdorligining iqtisodiyotni rivojlantirishdagi o‘rni va ahamiyatini chuqur tahlil qildim. Mehnat unumdorligi – bu ishlab chiqarish jarayonida mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini aks ettiruvchi asosiy ko‘rsatkichlardan biridir. Uni oshirish nafaqat korxonaning daromadiga, balki butun jamiyatning iqtisodiy farovonligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Kurs ishining nazariy qismida mehnat unumdorligining mohiyati, u bilan bog‘liq asosiy ko‘rsatkichlar, o‘lchash usullari va ularni hisoblash formulalari haqida batafsil to‘xtalib o‘tdim. Shuningdek, mehnat unumdorligiga ta’sir qiluvchi ichki va tashqi omillar, xususan, ishchi kuchining malakasi, mehnat sharoitlari, texnika va texnologiyalar darajasi, boshqaruv uslublari, motivatsiya tizimlari, ishlab chiqarish muhitining madaniyati kabi jihatlar alohida tahlil qilindi.Amaliy qismda esa O‘zbekistondagi mavjud holat, ayniqsa, so‘nggi yillarda amalga oshirilgan islohotlar va strategik dasturlar doirasida erishilgan natijalar tahlil qilindi. Statistik ma’lumotlar asosida ko‘rinib turibdiki, oxirgi yillarda sanoat, qishloq xo‘jaligi, xizmat ko‘rsatish sohalarida mehnat unumdorligi bosqichma-bosqich oshib bormoqda. Biroq hali ham bu borada tizimli yondashuv va innovatsion boshqaruv tamoyillarini kuchaytirishga ehtiyoj katta. Ishlab chiqarishda avtomatlashtirish, raqamlashtirish va zamonaviy texnologiyalardan foydalanish mehnat unumdorligini oshirishning eng muhim omillaridan biri ekanligini angladim. Bundan tashqari, mehnat unumdorligining oshishida xodimlar malakasini oshirish, doimiy o‘qitish, sog‘lom mehnat muhitini yaratish ham beqiyos ahamiyat kasb etadi. Korxona miqyosida esa samarali motivatsion tizimlar, faoliyatni rag‘batlantirish mexanizmlari va sifatli mehnatni taqdirlash tizimi asosiy vosita sifatida ko‘riladi. O‘zbekistonda mehnat unumdorligini oshirish istiqbollari katta. Yaqin kelajakda yuqori texnologiyali ishlab chiqarish tarmoqlarini kengaytirish, kichik va o‘rta biznesni rag‘batlantirish, xodimlarni qayta tayyorlash va 29tayyorlash asosida mehnat unumdorligi yil sayin o‘sib bormoqda. Ayniqsa, xizmat ko‘rsatish sohasida innovatsion yondashuvlar hisobiga yuqori natijalarga erishilmoqda. O‘zbekistonda mehnat unumdorligini oshirish istiqbollari mustahkam asosga ega bo‘lib, bu yo‘nalishda olib borilayotgan islohotlar, xalqaro hamkorlik va zamonaviy texnologiyalarning joriy etilishi orqali kelgusida yanada yuqori ko‘rsatkichlarga erishilishi kutilmoqda. Buning uchun davlat va xususiy sektor o‘rtasida samarali hamkorlik muhim ahamiyat kasb etadi. Xulosa 13nisbatan o‘lchanadi. Bu usul soddaligi bilan ajralib turadi, lekin mahsulot sifati, murakkabligi yoki qiymatini inobatga olmaydi. Shuningdek, qiymat usuli keng tarqalgan hisoblanadi. Bu usulda ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori pul ifodasida aniqlanib, ishchilarning soniga yoki ish vaqtiga nisbatan hisoblanadi. Masalan, umumiy ishlab chiqarilgan mahsulotning qiymatini (so‘mlarda) xodimlar soniga bo‘lish orqali har bir ishchining ishlab chiqargan qiymati aniqlanadi. Qiymat usuli universalroq bo‘lib, mahsulot turlarining xilma-xilligini hisobga olishga imkon beradi. Shu bilan birga, bu usul inflyatsiya, narxlar o‘zgarishi, soliq va boshqa iqtisodiy omillar ta’sirida noaniq natijalarni ham berishi mumkin. Mehnat intensivligi usuli esa ish jarayonidagi mehnat yuklamasini baholashga qaratilgan. Bu usulda ishchining ma’lum vaqt ichida bajargan ish hajmi va sarflagan kuchi aniqlanadi. Bu ko‘proq xizmat sohasida yoki intellektual mehnat turlarida qo‘llaniladi. Yana bir muhim usul bu — mehnat samaradorligi koeffitsiyentini aniqlashdir. Ushbu usulda korxonada yaratilgan yalpi ichki mahsulot (YIM) yoki sof foyda mehnat resurslariga bog‘liq tarzda baholanadi. Ko‘pincha quyidagi formula qo‘llaniladi: java Mehnat unumdorligi = Ishlab chiqarilgan mahsulot / Sarflangan ish vaqti Agar ish vaqti o‘rniga ishchilarning soni yoki ish haqi olinsa, shunga moslab tahlil yo‘nalishi o‘zgaradi. Demak, bu usullar vazifasiga ko‘ra ham, shakliga ko‘ra ham turlicha bo‘lishi mumkin. Ammo umumiy maqsad — mehnat resurslarining qanchalik samarali ishlatilganini aniqlashdir. Tahliliy jihatdan yondashilsa, mehnat unumdorligini aniqlashda bir nechta ko‘rsatkichlar tizimidan foydalaniladi. Jumladan: Ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha mehnat unumdorligi. Bir ishchiga to‘g‘ri keladigan ishlab chiqarish qiymati. 10Iqtisodiy taraqqiyot, avvalo, ishlab chiqarish hajmining ko‘payishi, investitsiyalarning jalb qilinishi, innovatsiyalarni joriy etish va ishchi kuchi salohiyatining oshishi bilan belgilanadi. Bu jarayonlarning barchasi mehnat unumdorligi bilan chambarchas bog‘liq. Agar biror tarmoqda mehnat unumdorligi past bo‘lsa, unda hatto ko‘p miqdorda sarmoya kiritilsa ham, yuqori natijaga erishish mushkul bo‘ladi. Zamonaviy iqtisodiyotda mehnat unumdorligini oshirishning bir nechta asosiy yo‘nalishlari mavjud. Birinchidan, bu — texnologik yangilanish va avtomatlashtirish. Raqamli texnologiyalar, robototexnika, sun’iy intellekt asosidagi tizimlar ishlab chiqarishning har bir bosqichida mehnat sarfini kamaytiradi va mahsuldorlikni oshiradi. Ikkinchidan, bu — ishchilarning malakasini oshirish va doimiy ta’lim. Yuqori malakali ishchi kuchi murakkab texnologiyalarni tez o‘zlashtiradi va samarali ishlay oladi. Uchinchidan, mehnat sharoitlarini yaxshilash, motivatsiya tizimini joriy etish va mehnatni ilmiy tashkil etish ham unumdorlikka ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Mehnat unumdorligi — bu nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy jarayondir. Uning yuksalishi aholi daromadining oshishiga, bandlik darajasining yuqorilashiga, ijtimoiy barqarorlikning ta’minlanishiga xizmat qiladi. Ayniqsa, aholi soni ko‘payayotgan davlatlarda unumdorlikning ortishi ishlab chiqarishning intensiv rivojlanishini ta’minlaydi, resurslar tanqisligi sharoitida iqtisodiy samaradorlikka erishishga imkon yaratadi. Jahon tajribasiga murojaat qiladigan bo‘lsak, rivojlangan davlatlar — AQSh, Germaniya, Yaponiya, Janubiy Koreya va boshqalar iqtisodiy taraqqiyotga erishishda aynan mehnat unumdorligining o‘sishiga tayanishgan. Ular ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, yuqori texnologiyalarni joriy etish va mehnatni ratsional tashkil etish orqali yuqori natijalarga erishgan. Masalan, Yaponiya avtomobilsozligida bir ishchi yil davomida minglab avtomobillarni yig‘ish jarayonida ishtirok etsa, bu mehnat unumdorligining naqadar yuqoriligidan dalolat beradi. 22 14Ish soatlariga nisbatan ishlab chiqarish ko‘rsatkichi. Foyda va sof daromadning mehnatga bog‘liqligi. Ushbu ko‘rsatkichlar korxonaning umumiy samaradorligi haqida aniq tasavvur beradi. Misol uchun, agar bir korxonada 100 nafar ishchi 1 oyda 1 milliard so‘mlik mahsulot ishlab chiqargan bo‘lsa, bir ishchiga o‘rtacha 10 million so‘mlik ishlab chiqarish to‘g‘ri keladi. Shu orqali mehnat unumdorligi darajasi baholanadi. 1-jadval. Mehnat unumdorligini aniqlash usullari, formulalari va ularning tahlili № Usul nomi Formulasi Afzalliklari Cheklovlari 1 Ishlab chiqarish usuli MU = Y / L Hisoblash oddiy, ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha tez baholash imkonini beradi. Faqat fizik hajmga asoslanadi, mahsulot sifati yoki narx o‘zgarishlari hisobga olinmaydi. 2 Mehnat sarfi usuli MU = 1 / (T / Y) Mehnat vaqtining optimal sarfini aniqlaydi, mehnat jarayonini tahlil qilish imkonini beradi. Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga ta’sir qiluvchi boshqa omillar inobatga olinmaydi. 3 Pul ifodasida aniqlash usuli MU = Q / L Natija pulda ifodalanadi, umumiy iqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan taqqoslash mumkin. Inflyatsiya, narx o‘zgarishlari yoki valyuta kursi ta’siri noto‘g‘ri xulosalarga olib kelishi mumkin. 4 Qo‘shilgan qiymat asosida usul MU = (Q - M) / L Ishchi kuchining real hissa qo‘shishini baholaydi, iqtisodiy Ma’lumotlar to‘liq va aniq bo‘lishi kerak, hisoblash 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Mehnat unumdorligi va uning hajmiga ta’sir qiluvchi omillar Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 15№ Usul nomi Formulasi Afzalliklari Cheklovlari samaradorlikni chuqur ko‘rsatadi. murakkabroq. 5 Ish o‘rniga nisbatan unumdorlik MU = Y / N Mehnat unumdorligini ish o‘rinlari soniga nisbatan baholash imkonini beradi. Faqatgina ish o‘rinlari soni asosida qaror chiqarish ayrim holatlarda noaniq natijalar beradi. 6 Kompleks indeks usuli MU = (∑(Qi × Wi)) / ∑Li Turli mahsulotlar ishlab chiqarishdagi mehnat unumdorligini umumiy ko‘rinishda baholash imkonini beradi. Har bir mahsulotga to‘g‘ri baho berish va ularning nisbatlarini aniq belgilash zarur. 7 Mehnat unumdorligining o‘sish sur’ati MU% = ((MU2 - MU1) / MU1) × 100 Dinamik tahlil qilish imkonini beradi, o‘sish yoki pasayish tendensiyasini aniqlash mumkin. Avvalgi davrdagi asosli va aniq ko‘rsatkichlar mavjud bo‘lishi kerak. 8 Ish vaqti unumdorligi MU = Y / T Ishchilar sarflagan umumiy vaqtga nisbatan mahsulot miqdorini aniqlaydi. Mehnat samaradorligiga ta’sir qiluvchi boshqa omillar (texnika, boshqaruv) hisobga olinmaydi. 9 Ishchi boshiga ishlab chiqarilgan mahsulot MU = Q / N Ishchilar soniga bog‘liq ravishda umumiy ishlab Har bir ishchining individual samaradorligi 19Mehnat unumdorligiga ta’sir qiluvchi omillar orasida ilm-fan va texnologik taraqqiyotning o‘rni alohida ahamiyatga ega. Ilmiy texnikaviy yutuqlar asosida ishlab chiqilgan zamonaviy asbob-uskunalar, avtomatlashtirilgan tizimlar, raqamli texnologiyalar mehnat unumdorligini bir necha barobarga oshirish imkonini beradi. Bu texnologiyalar inson mehnatini engillashtirish bilan birga, ishlab chiqarish jarayonlarining aniqligini va tezligini oshiradi. Demografik omillar ham bu borada muhim o‘rin egallaydi. Aholining yosh tarkibi, mehnatga layoqatli aholining salmog‘i, migratsiya jarayonlari va ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanishi mehnat resurslarining hajmi va sifati bilan bog‘liqdir. Aholining ta’lim darajasi va kasbiy malakasi yuqori bo‘lsa, bu ishlab chiqarish jarayoniga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Alohida ta’kidlash kerakki, ichki va tashqi omillar ko‘pincha bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ularning o‘zaro ta’siri natijasida yakuniy natija – ya’ni mehnat unumdorligi shakllanadi. Misol uchun, davlat tomonidan ishlab chiqilgan ta’lim siyosati bevosita korxonalardagi ishchi kuchining malakasiga ta’sir ko‘rsatadi, bu esa o‘z navbatida ichki omillar sifatida mehnat unumdorligiga ta’sir qiladi.Shuningdek, mehnat unumdorligini oshirishda korxona boshqaruv tizimining sifati, innovatsion yondashuvlar va xodimlarni qayta tayyorlash tizimining mavjudligi ham katta rol o‘ynaydi. Ichki ta’lim dasturlarini joriy etish, doimiy ravishda bilim va ko‘nikmalarni oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar samarali mehnat faoliyatini ta’minlaydi. Natijaviylik nuqtayi nazaridan qaraganda, har bir omilning ta’sir kuchi har xil bo‘lishi mumkin. Biroq zamonaviy iqtisodiyot sharoitida omillar majmuasini kompleks o‘rganish va ular ustida tahliliy ishlov berish orqali mehnat unumdorligini izchil oshirib borish mumkin. Bu jarayonda davlat va xususiy sektor o‘rtasida o‘zaro hamkorlik muhim rol o‘ynaydi. Ichki omillar qatoriga ishchi kuchining malakasi, ishlab chiqarish texnologiyalari darajasi, menejment sifati, ishlab chiqarish jarayonlarining tashkil etilishi va motivatsiya tizimining mavjudligi kiradi. Tashqi omillar esa, 28Janubiy Koreya va Yaponiya bilan bu yo‘nalishda faol aloqalar yo‘lga qo‘yilgan. Mehnat muhitini yaxshilash – ijtimoiy himoya, xavfsiz va sog‘lom mehnat sharoitlarini yaratish orqali ishchilarning motivatsiyasi va ishga bo‘lgan munosabati ijobiylashmoqda. Bu esa unumdorlikka bevosita ta’sir qiladi. Mehnat unumdorligini oshirishda tahliliy va statistik yondashuv ham katta ahamiyatga ega. Quyidagi jadvalda 2020–2024 yillar davomida ba’zi asosiy tarmoqlarda mehnat unumdorligi o‘sishi ko‘rsatilgan: Yil Sanoat (%) Qishloq xo‘jaligi (%) Xizmat ko‘rsatish (%) 2020 3.2 2.5 4.1 2021 5.6 3.4 5.3 2022 7.9 4.2 6.0 2023 10.4 5.1 6.8 2024 * 12.0 6.0 7.5 Yuqoridagi statistik tahlil shuni ko‘rsatadiki, tarmoqlarda texnologik transformatsiya, mehnat muhitining yaxshilanishi va malakali kadrlar 242.2. Texnologik yangilanishlar va raqamli transformatsiyaning roli Bugungi globallashuv jarayonida texnologik taraqqiyot va raqamli transformatsiya ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning muhim omillaridan biri sifatida e’tirof etilmoqda. Raqamli texnologiyalar nafaqat korxonalar ish faoliyatini yengillashtiradi, balki mehnat unumdorligini tubdan o‘zgartirib yuboradi. O‘zbekiston iqtisodiyotida ham 2022–2025 yillar davomida texnologik modernizatsiya va raqamli islohotlar kuchayib, ular mehnat samaradorligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Texnologik yangilanishlar deganda ishlab chiqarish jarayonlariga yangi texnika, zamonaviy dasturiy ta’minotlar va avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlarini joriy etish tushuniladi. 2022 yilda O‘zbekistonda sanoat tarmoqlarida avtomatlashtirish darajasi 18 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, 2025 yil yakuniga qadar bu ko‘rsatkich 31 foizga yetishi kutilmoqda. Bu esa ishchi kuchiga bo‘lgan ehtiyojni kamaytirishi bilan birga, malakali mehnatkashlarga talabni oshirmoqda.Raqamli transformatsiya esa faqat texnologiyalarni yangilash emas, balki butun ish jarayonini raqamli formatga o‘tkazish demakdir. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Raqamli texnologiyalar vazirligi ma’lumotlariga ko‘ra, 2023 yilda davlat sektoridagi 80 dan ortiq tashkilotlar ish yuritishni to‘liq raqamlashtirgan. Shu bilan birga, xususiy sektor ham bu borada faol harakat qilmoqda. 2024 yil yakuniga kelib, yirik sanoat korxonalarining 60 foizi ERP (Enterprise Resource Planning) tizimlarini joriy qilgan. Texnologik modernizatsiya mehnat unumdorligiga uch asosiy yo‘nalishda ta’sir qiladi. Birinchidan, ishlab chiqarish tezligini oshiradi. Ikkinchidan, mahsulot sifati yaxshilanadi. Uchinchidan, resurslardan samarali foydalanish imkoni tug‘iladi. Misol tariqasida, 2022 yilda IT park rezidentlarining umumiy daromadi 140 mln dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2024 yil oxiriga kelib bu ko‘rsatkich 330 mln dollardan oshdi. Shu bilan birga, bandlik ko‘rsatkichlari ham ortgan: 2022 yilda IT sohasida 14 ming nafar ishchi faoliyat yuritgan bo‘lsa, 2025 yilga kelib bu ko‘rsatkich 30 mingdan oshishi kutilmoqda. 31malakasini oshirish tizimlarini kuchaytirish orqali bu borada sezilarli natijalarga erishish mumkin. Shu bilan birga, ilm-fan va innovatsiyalar asosida mehnatni tashkil etish, korxonalarda menejment va boshqaruv madaniyatini takomillashtirish ham mehnat unumdorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Xulosa qilib aytganda, kurs ishim davomida o‘rgangan nazariy bilimlar va tahliliy yondashuvlar menga iqtisodiyotning real sektorida mehnat unumdorligini oshirish muammolari va ularni hal etish yo‘llarini chuqur tushunish imkonini berdi. Kelgusida bu yo‘nalishda ilmiy izlanishlarimni davom ettirish va amaliy tajriba orttirishga qat’iy qaror qildim. Mehnat unumdorligini oshirish – bu har bir iqtisodiyotni taraqqiyot sari yetaklovchi asosiy omil bo‘lib qoladi. Foydalanilgan adabiyotlar 7Qiymat ifodasida — ya’ni bir ishchi tomonidan yaratilgan mahsulotning puldagi ifodasi (masalan, ming so‘mlik mahsulotlar qiymati). Mehnat unumdorligini aniqlashda quyidagi asosiy mezonlardan foydalaniladi: Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi (V); Mehnat sarfi (T); Ishchilarning soni (N); Ish vaqti (t). Formulalarda bu quyidagicha ifodalanadi: W = V / T – bu yerda W — mehnat unumdorligi, V — ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi, T — sarflangan mehnat miqdori. W = V / N – ishchilar soniga nisbatan unumdorlik. W = V / t – ish vaqtiga nisbatan unumdorlik. Mehnat unumdorligining o‘sishi quyidagi omillarga bog‘liq: 8Ishchi kuchining to‘g‘ri boshqarilishi va bilim, ko‘nikma hamda malakaga asoslangan yondashuv mehnat unumdorligini sezilarli darajada oshiradi. Korxona darajasida esa bu ishlab chiqarish samaradorligini, eksport salohiyatini va raqobatbardosh mahsulot yaratish imkoniyatlarini kengaytiradi. Mehnat unumdorligi — iqtisodiy o‘sishning asosiy manbalaridan biridir. Yuqori mehnat unumdorligi mamlakat yalpi ichki mahsuloti (YAIM) o‘sishigaIshchilarning malakasi va tajribasi; Mehnatni tashkil etish darajasi; Innovatsiyalarni joriy qilish; Mehnat sharoitlari va motivatsiya tizimi. Texnologik daraja va ishlab chiqarish vositalarining zamonaviyligi; 18ko‘rsatkichlardan biridir. Bu ko‘rsatkichga ta’sir qiluvchi omillar turli xil bo‘lib, ular ichki va tashqi omillarga ajratiladi. Ushbu omillarni chuqur tahlil qilish mehnat unumdorligini boshqarishda samarali strategiyalarni ishlab chiqishga imkon beradi. Avvalo, ichki omillar deb korxona yoki tashkilot ichida mavjud bo‘lgan, bevosita mehnat jarayoniga ta’sir etuvchi omillar tushuniladi. Bu omillarga mehnat resurslarining malakasi, ishchilarning tajribasi va motivatsiyasi, ishlab chiqarish texnologiyalarining darajasi, mehnatni tashkil etish shakllari, rahbarlik uslubi, ichki intizom, ishlab chiqarish muhitining qulayligi va boshqa omillar kiradi. Masalan, yuqori malakali ishchi kuchi zamonaviy texnologiyalarni tezroq o‘zlashtiradi, bu esa ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi. Xuddi shuningdek, mehnatni ilmiy asosda tashkil etish va zamonaviy menejment uslublaridan foydalanish orqali xodimlarning ishdan qoniqish darajasi oshadi, bu esa ularning samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Mehnatga rag‘batlantirish tizimlari, ya’ni moddiy va ma’naviy mukofotlar ham ishchilarning faoliyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Tashqi omillar esa korxona tashqarisida mavjud bo‘lgan, lekin ularning faoliyatiga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko‘rsatadigan omillardir. Bu omillar tarkibiga makroiqtisodiy holat, davlat siyosati, soliqlar tizimi, infratuzilma rivoji, energiya va xomashyo resurslariga bo‘lgan kirish imkoniyati, iqtisodiy siyosatning barqarorligi, valyuta kursining o‘zgarishi, global bozor tendensiyalari, demografik holat va ekologik omillar kiradi. Misol uchun, davlat tomonidan ilgari surilgan soliq yengilliklari yoki investitsiyalar uchun yaratilgan qulay shart-sharoitlar korxonalarning moliyaviy ahvoliga ijobiy ta’sir ko‘rsatib, ularning mehnat unumdorligini oshirish imkoniyatlarini kengaytiradi. Shuningdek, iqtisodiy barqarorlik, inflyatsiya darajasining pastligi va kreditlarga erkin kirish imkoniyati korxonalarning ishlab chiqarish rejalarini amalga oshirishiga yordam beradi. 25Shuningdek, sanoatda robotlashtirish darajasi oshgani sayin, xavfsizlik texnikasi bilan bog‘liq avariyalar soni kamaymoqda. 2023 yilda ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar soni 18 foizga kamaygan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2025 yilda 30 foizgacha qisqarishi prognoz qilinmoqda. Bu esa zamonaviy texnologiyalar inson salomatligini saqlashda ham muhim rol o‘ynayotganini ko‘rsatadi. Raqamli transformatsiya xizmat ko‘rsatish sektorida ham sezilarli o‘zgarishlarni olib keldi. Masalan, 2022–2024 yillar oralig‘ida elektron savdo hajmi yildan-yilga 1,5 baravar oshib borgan. Bu esa xizmat ko‘rsatuvchi subyektlar tomonidan raqamli marketing, onlayn to‘lov tizimlari va mijozlar bilan raqamli aloqalarni kuchaytirganini bildiradi. Natijada, ish faoliyatida ishtirok etuvchi xodimlar mehnat unumdorligi 25–35% ga oshgan.Shuningdek, qishloq xo‘jaligi sohasida dronlar, GPS asosidagi kuzatuv texnologiyalari va aqlli sug‘orish tizimlari joriy etilishi hisobiga hosildorlik va unumdorlik sezilarli darajada oshdi. 2022 yilda tajriba tariqasida 5 ta tumanda amalga oshirilgan "raqamli qishloq xo‘jaligi" loyihasi, 2024 yilga kelib 30 tuman hududida joriy qilindi. Statistik tahlillarga ko‘ra, bunday hududlarda mehnat unumdorligi an’anaviy usullarga nisbatan 40 foizga yuqori bo‘lgan. Ta’lim sohasida ham texnologik yangilanishlar mehnat unumdorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Masofaviy ta’lim platformalari va sun’iy intellektga asoslangan baholash tizimlari o‘qituvchilarning mehnatini samarali tashkil etishga yordam bermoqda. 2023 yilda umumta’lim maktablarining 65 foizi raqamli darsliklar va onlayn baholash tizimiga o‘tdi. Natijada, o‘qituvchilar haftalik yuklamasi 12 foizga kamaygan bo‘lsa-da, dars sifat ko‘rsatkichi 15 foizga oshgan. 2022–2025 yillar davomida mamlakatda umumiy raqamli infratuzilma hajmi 2,5 barobar kengaydi. "Raqamli O‘zbekiston – 2030" strategiyasi asosida amalga oshirilayotgan loyihalar orqali barcha hududlarda keng polosali 2Mavzu : Mehnat unumdorligi va uning hajmiga ta’sir qiluvchi omillar MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………………. . I BOB. Mehnat unumdorligining nazariy asoslari 1.1. Mehnat unumdorligi tushunchasi, mohiyati va mezonlari …………………... 1.2. Mehnat unumdorligining iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni …………………. …. 1.3. Mehnat unumdorligini aniqlash usullari va ularning tahlili …………………. II BOB. Mehnat unumdorligiga ta’sir qiluvchi omillar va uni oshirish yo‘llari 2.1. Mehnat unumdorligiga ichki va tashqi omillarning ta’siri ………………. ….. 2.2. Texnologik yangilanishlar va raqamli transformatsiyaning roli …………….. 2.3. O‘zbekistonda mehnat unumdorligini oshirish istiqbollari ………………….. Xulosa …………………………………………………………………………… . Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………. 27ishtirokini kuchaytirishga intilmoqda.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qaror va dasturlarida mehnat unumdorligini oshirish bo‘yicha aniq yo‘nalishlar belgilab qo‘yilgan. Xususan, “Yangi O‘zbekiston – yangi islohotlar makoni” konsepsiyasida ishchi kuchining salohiyatidan to‘liq va samarali foydalanish, zamonaviy ishlab chiqarish texnologiyalarini joriy qilish orqali unumdorlikni oshirishga alohida urg‘u berilgan.So‘nggi yillarda sanoat, qishloq xo‘jaligi, xizmat ko‘rsatish va qurilish sohalarida mehnat unumdorligi bo‘yicha ijobiy sur’atlar kuzatilmoqda. Masalan, 2020–2023-yillar davomida sanoat ishlab chiqarishida mehnat unumdorligi o‘rtacha 12 foizga o‘sgan. Bunda avtomatlashtirish texnologiyalari, raqamli boshqaruv tizimlari va malakali ishchi kuchining soni oshgani asosiy omil bo‘lib xizmat qilmoqda.Kelajakda mehnat unumdorligini oshirish istiqbollari bir nechta strategik yo‘nalishlar orqali amalga oshirilishi rejalashtirilmoqda: Kasbiy tayyorgarlik va qayta tayyorlash tizimini rivojlantirish – bu borada O‘zbekiston “Hayot davomida o‘qish” prinsipini joriy qilmoqda. Mehnat resurslari bozorida talab yuqori bo‘lgan kasblar bo‘yicha malaka oshirish markazlari tashkil etilmoqda. Texnologik modernizatsiya va innovatsiyalar – ishlab chiqarish korxonalarida zamonaviy texnikalar va avtomatlashtirish tizimlarini joriy qilish orqali ishchi kuchining samaradorligi oshiriladi. Bu ayniqsa, energetika, transport va yengil sanoat tarmoqlarida o‘z aksini topmoqda. Axborot texnologiyalaridan foydalanish – raqamli texnologiyalar yordamida ish jarayonlarini optimallashtirish orqali inson salohiyatidan samarali foydalanish imkoniyati yaratilmoqda. “Elektron hukumat” va “raqamli iqtisodiyot” konsepsiyalari bu borada muhim rol o‘ynaydi. Xalqaro hamkorlikni kengaytirish – rivojlangan davlatlarning ilg‘or tajribalarini o‘rganish va ularni milliy mehnat bozoriga moslashtirish orqali ishchilarning malakasi va unumdorligi oshirilmoqda. Ayniqsa, Germaniya, 20asosan, iqtisodiy siyosat, inflatsiya darajasi, xorijiy investitsiyalar oqimi, global talab va taklif holati, hamda tashqi bozordagi raqobat kuchi bilan belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligining rasmiy hisobotlariga ko‘ra, 2022 yilda iqtisodiyotda umumiy mehnat unumdorligi 6,2 foizga oshgan. Bunga xizmat ko‘rsatish sohasi va qishloq xo‘jaligidagi yangi texnologiyalar joriy etilishi katta hissa qo‘shgan. Xususan, ishlab chiqarish tarmoqlarida raqamlashtirish va avtomatlashtirish tizimlari 2022 yil davomida 18 ta yirik korxonada joriy qilindi. 2023 yilda esa mehnat unumdorligi o‘sish sur’ati biroz sekinlashib, 4,9 foizni tashkil etdi. Bunga tashqi omillar — global iqtisodiy inqiroz, logistika muammolari va energetik resurslar narxining oshishi salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Ammo shu yili ichki omillarni yaxshilash bo‘yicha islohotlar jadallashdi. Xususan, “Ish joylarida malaka oshirish dasturi” doirasida 23 ming ishchi yangi kasbiy ko‘nikmalarga ega bo‘ldi. 2024 yilga kelib, bu chora-tadbirlarning natijasi sezila boshladi. Mehnat unumdorligi o‘sish sur’ati 5,6 foizni tashkil etdi. Bandlik darajasi 1,8 foizga oshib, ayniqsa, yoshlar o‘rtasida ish bilan ta’minlash ko‘rsatkichlarida ijobiy dinamika kuzatildi. Shu bilan birga, korxonalar o‘rtasida samarali boshqaruv tizimlari joriy etilishi, ishlab chiqarishning tashkil etilish darajasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2022–2024 yillarda quyidagi asosiy omillar mehnat unumdorligining oshishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi: Yil Mehnat unumdorligi o‘sishi (%) Malakali ishchilar soni (ming) Raqamlashtirilgan korxonalar (ta) 2022 6,2 18,5 18 2023 4,9 23,0 27 2024 5,6 29,7 35 2025 yil uchun dastlabki prognozlarga ko‘ra, mehnat unumdorligi o‘sish sur’ati 6,8 foiz atrofida bo‘lishi kutilmoqda. Bu raqamlar ishsizlar sonining 26internetga kirish imkoniyati oshirilmoqda. Bu esa har bir tashkilotga o‘z faoliyatini raqamli muhitga o‘tkazish imkonini bermoqda. Texnologik yangilanishlar va raqamli transformatsiya mehnat unumdorligini oshirishda beqiyos ahamiyatga ega. Bu jarayon samarali tashkil etilsa, ishlab chiqarishdan tortib, xizmat ko‘rsatish, ta’lim, sog‘liqni saqlash va boshqa sohalarda katta yutuqlarga erishish mumkin. O‘zbekistonda bu boradagi islohotlar izchil davom etmoqda va 2025 yilga borib mehnat unumdorligi umumiy ko‘rsatkichlari 2019 yilga nisbatan 40–45 foizga oshishi kutilmoqda. 2.3. O‘zbekistonda mehnat unumdorligini oshirish istiqbollari O‘zbekiston iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirish va barqaror rivojlanishini ta’minlashda mehnat unumdorligi muhim o‘rin tutadi. Mamlakatda amalga oshirilayotgan islohotlar zamirida aynan inson kapitalini rivojlantirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish hamda texnologik yangilanish orqali mehnat unumdorligini yuksaltirish ustuvor vazifalardan biri sifatida qaralmoqda. Bugungi kunda mehnat unumdorligi global iqtisodiyotning ustuvor mezoniga aylanib ulgurgan va bu jarayonda O‘zbekiston ham o‘z 12Umuman olganda, mehnat unumdorligining iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni nihoyatda muhimdir. U mamlakatning iqtisodiy barqarorligi, xalqaro maydondagi raqobatbardoshligi va aholi farovonligining asosiy kafolatidir. Shu bois bugungi kunda nafaqat ishlab chiqarish tarmoqlarida, balki davlat boshqaruvida ham mehnat unumdorligini oshirish masalasiga ustuvor e’tibor qaratilmoqda. Kelajakda mehnat unumdorligini yanada oshirish uchun quyidagi yo‘nalishlarga alohida urg‘u berish lozim: innovatsion texnologiyalarni joriy etish, raqamli iqtisodiyotga o‘tish, mehnat bozorining talablariga mos ta’lim tizimini shakllantirish, korxonalar boshqaruvini takomillashtirish va samarali rag‘batlantirish tizimini ishlab chiqish. Bularning barchasi respublika iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirishda hal qiluvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. 1.3. Mehnat unumdorligini aniqlash usullari va ularning tahlili Mehnat unumdorligi zamonaviy iqtisodiy rivojlanishning eng muhim ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Har bir ishlab chiqarish korxonasida, xizmat ko‘rsatish tashkilotlarida yoki butun iqtisodiyotda mehnat unumdorligining darajasini aniqlash — resurslardan qay darajada samarali foydalanilayotganini ko‘rsatadi. Bu jarayonda mehnat unumdorligini baholash va tahlil qilish usullari katta ahamiyat kasb etadi. Mazkur bo‘limda mehnat unumdorligini aniqlashning asosiy usullari, ularning afzallik va kamchiliklari, shuningdek, ularni amaliyotda qo‘llash bo‘yicha tahliliy yondashuvlar ko‘rib chiqiladi. Mehnat unumdorligini aniqlash usullari, avvalo, ishlab chiqarishdagi samaradorlik darajasini o‘lchashga xizmat qiladi. Mehnat unumdorligi odatda ikki asosiy ko‘rsatkich asosida aniqlanadi: ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi va ushbu mahsulotni yaratishda sarflangan ish vaqti. Bu usullarning eng sodda ko‘rinishi — fizik usuldir. Fizik usulda ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori (masalan, dona, tonna, metr) bevosita xodimlar soniga yoki ish soatlariga 5o‘rganilmagan. Shu bois, bu mavzuda olib boriladigan izlanishlar ilm-fan va amaliyotning yangi yo‘nalishlariga xizmat qilishi mumkin. Milliy boylikning ahamiyati Milliy boylik har bir davlatning iqtisodiy salohiyati va barqaror taraqqiyoti uchun asosiy omillardan biridir. U mamlakatning moddiy va nomoddiy resurslarini o‘z ichiga olgan holda, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning mezoni hisoblanadi. Milliy boylik mamlakat aholisining yashash darajasi va farovonligini belgilaydi. Uning tarkibidagi ishlab chiqarish vositalari, tabiiy resurslar, ilmiy- texnik salohiyat va inson kapitali davlat iqtisodiyotining kuchli poydevorini tashkil etadi. Shuningdek, milliy boylik mamlakatning iqtisodiy xavfsizligini ta’minlaydi. Uning hajmi va samarali boshqaruvi tashqi iqtisodiy ta’sirlarga chidamlilik darajasini oshiradi.Milliy boylikning to‘g‘ri saqlanishi va ko‘paytirilishi hozirgi va kelajak avlodlar uchun barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlaydi. Bu esa davlatning raqobatbardoshligini oshirib, uning xalqaro maydondagi mavqeini mustahkamlaydi.Milliy boylikdan oqilona foydalanish orqali ijtimoiy tenglik, bandlik, ekologik barqarorlik va innovatsion rivojlanish kabi muhim maqsadlarga erishish mumkin. Shu bois, uni saqlash va ko‘paytirish har bir fuqaroning, ayniqsa davlatning ustuvor vazifasidir. Kurs ishi mavzusining obyekti — O‘zbekiston Respublikasining milliy iqtisodiyoti va uning rivojlanish tendensiyalari hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining predmeti — O‘zbekiston milliy iqtisodiyotining asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari, ularning o‘zaro bog‘liqligi va iqtisodiy rivojlanishga ta’siri tahlil qilinadi. Kurs ishi mavzusining maqsadi — O‘zbekiston Respublikasining milliy iqtisodiyotini makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar asosida tahlil qilish, mavjud muammolarni aniqlash va ularning yechimiga doir takliflar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari Milliy iqtisodiyot tushunchasini nazariy jihatdan o‘rganish; 9olib keladi. Bu esa aholining turmush darajasini oshiradi, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlaydi va ish o‘rinlarini yaratishda muhim omil hisoblanadi. Mehnat unumdorligini oshirish iqtisodiy strategiyalarni ishlab chiqishda ustuvor yo‘nalish sifatida qaraladi. Ayniqsa, zamonaviy raqamli texnologiyalar, avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish liniyalari, sun’iy intellekt va robotlashtirish orqali ish unumdorligini oshirish bugungi kundagi muhim tendensiyalardan biridir. 1.2. Mehnat unumdorligining iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni Mehnat unumdorligi har qanday iqtisodiy tizimning samaradorligi va raqobatbardoshligini belgilovchi asosiy omillardan biridir. U ishlab chiqarish jarayonida mehnat resurslaridan qanchalik samarali foydalanilayotganini ko‘rsatadi va iqtisodiy rivojlanish darajasini bevosita belgilaydi. Har bir mamlakatning iqtisodiy qudrati, ijtimoiy farovonligi va xalqaro maydondagi nufuzi ko‘p jihatdan aynan mehnat unumdorligining yuksakligiga bog‘liq. Mehnat unumdorligi deganda, ma’lum vaqt ichida mehnat birligiga to‘g‘ri keladigan mahsulot miqdori yoki ko‘rsatilgan xizmat hajmi tushuniladi. Uning oshishi ishlab chiqarishning kengayishiga, mahsulot tannarxining kamayishiga va foydaning ortishiga olib keladi. Bu esa o‘z navbatida korxona yoki butun mamlakat miqyosida iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi. Shu bois mehnat unumdorligini oshirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda. Mehnat unumdorligi iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida asosiy ko‘rsatkichlardan biri sifatida muhim ahamiyatga ega. Xususan, sanoat, qishloq xo‘jaligi, qurilish, transport, xizmat ko‘rsatish va boshqa tarmoqlarda bu ko‘rsatkich orqali ishlab chiqarish samaradorligi baholanadi. Unumdorlikning ortishi mavjud resurslardan oqilona foydalanishni ta’minlab, resurslar isrofini kamaytiradi, ekologik yuklama darajasini pasaytiradi va ijtimoiy-iqtisodiy farovonlikni oshiradi. 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi globallashuv, ilm-fan va texnologiyaning tez sur’atlar bilan rivojlanishi davrida milliy boylikni shakllantirish, boshqarish va ko‘paytirish muammosi har qachongidan ham dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Milliy boylik har bir davlat iqtisodiyotining asosiy tayanchi, ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikning kafolati va milliy mustaqillikni mustahkamlovchi asosiy resursdir. Iqtisodiy siyosat, investitsiya muhitining qulayligi, ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimining rivojlanganligi, ilm- fan va innovatsiyalarning rivoji – bularning barchasi milliy boylik tarkibiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbekiston Respublikasida 2022–2026 yillarga mo‘ljallangan “Yangi O‘zbekiston” strategiyasida ham milliy boylikni saqlab qolish va uni yanada kengaytirishga alohida urg‘u qaratilgan. Ayniqsa, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish, xususiy sektorni rivojlantirish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va inson kapitalini rivojlantirish orqali milliy boylikning zamonaviy tuzilmasi shakllantirilmoqda. Mamlakatimizda yer osti boyliklari, mehnat resurslari, ishlab chiqarish quvvatlari va transport-kommunikatsiya tarmoqlari iqtisodiy taraqqiyot uchun muhim omillar bo‘lib xizmat qilmoqda 1 . 1 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 202 2 . 4Shu jihatdan olib qaraganda, milliy boylikni ko‘paytirish masalasi nafaqat iqtisodchilar, balki davlat boshqaruvi, investitsiya va ijtimoiy soha bilan bog‘liq barcha tarmoqlar uchun strategik yo‘nalishdir.Shu sababli, milliy boylikning mohiyati, tarkibi, o‘lchash usullari, ularni boshqarishning samarali yo‘llari va O‘zbekiston tajribasini tahlil qilish orqali ilmiy-nazariy xulosa va takliflar ishlab chiqish bugungi kunda nafaqat ilmiy, balki amaliy ahamiyatga ham egadir. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Milliy boylik tushunchasi ilk bor klassik iqtisodchilar – Adam Smit, Devid Rikardo, Karl Marks asarlarida o‘z ifodasini topgan. Ular milliy boylikni asosan moddiy resurslar – yer, kapital, mehnat va ishlab chiqarilgan mahsulotlar orqali baholagan. Keyinchalik, Jon Meynard Keyns va Pol Samuelson kabi neoklassik iqtisodchilar milliy boylikka bozor holati, fiskal siyosat va investitsiya muhitining ham ta’siri borligini asoslab bergan. Xalqaro iqtisodiy institutlar – Jahon banki, Xalqaro Valyuta Fondi, BMT Taraqqiyot dasturi doirasida har yili Global boylik hisobotlari e’lon qilinadi. Ular davlatlar bo‘yicha milliy boylikning o‘sish sur’atlari, tarkibi va tendensiyalarini yoritadi. O‘zbekistonlik olimlar orasida ham ushbu mavzu bo‘yicha jiddiy izlanishlar olib borilgan. Jumladan, akademik B. Xodjayev O‘zbekiston iqtisodiyotining tarkibiy o‘zgarishlari, milliy boylikni shakllantirish omillari va iqtisodiy siyosatning samaradorligi bo‘yicha qimmatli tadqiqotlar qilgan. X. Xudoyberganov esa inson kapitali, innovatsion rivojlanish va ta’lim tizimining milliy boylikdagi o‘rniga e’tibor qaratgan. I. A’zamxo‘jayev, A. Vahobov, R. Nishonov kabi iqtisodchilar iqtisodiy o‘sish omillari, yalpi ichki mahsulot va milliy boylik o‘rtasidagi bog‘liqlikni chuqur o‘rganib chiqqanlar. Shunga qaramay, ushbu yo‘nalishning ba’zi jihatlari, xususan, O‘zbekistonda milliy boylikni innovatsiyalar va inson kapitali orqali ko‘paytirish, yangi iqtisodiy siyosatning ta’siri, ekologik barqarorlikka doir yondashuvlar hali yetarlicha chuqur 3312) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 21qisqarishi, ishlab chiqarish hajmining oshishi va innovatsion texnologiyalar ulushining ortib borishi bilan bog‘liqdir. Xususan, ishlab chiqarishga sarmoya kiritgan xorijiy investorlar soni 2024 yilda 19 foizga oshgan. Bu tashqi omillar orqali mamlakat ichki ishlab chiqarish salohiyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda. Ichki omillar tahlili shuni ko‘rsatadiki, ishchilar malakasining pastligi va motivatsiya tizimining yetarli darajada ishlamasligi ayrim sohalarda mehnat unumdorligi o‘sishini cheklamoqda. Shu sababli, 2025 yilda “Korxona ichida rag‘batlantirish modeli” tajriba asosida 200 ga yaqin yirik ishlab chiqarish subyektlarida joriy etilishi rejalashtirilgan.Bundan tashqari, tashqi omillar, xususan, eksport salohiyati bilan bog‘liq holatlar, logistik infratuzilmaning rivojlanishi, eksport-import jarayonlarining soddalashtirilishi kabi yo‘nalishlar ham mehnat unumdorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Ayniqsa, 2023–2024 yillarda O‘zbekiston–Xitoy transport koridorining ochilishi eksport hajmini 11 foizga oshirishga xizmat qildi.Yana bir muhim jihat shuki, pandemiyadan keyingi davrda mehnat bozori moslashuvchanlikka erishdi. Masofaviy ish shakllari, avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish va sun’iy intellekt asosidagi boshqaruv modellarining bosqichma-bosqich joriy qilinishi mehnat unumdorligining ortishida muhim omilga aylandi.Mehnat unumdorligiga ichki va tashqi omillar birgalikda ta’sir ko‘rsatadi. Ichki omillardan malakali ishchi kuchi, texnologik ta’minot va menejment sifati eng muhimlaridan sanaladi. Tashqi omillardan esa investitsiya muhitining yaxshilanishi, iqtisodiy barqarorlik va global savdo bozorlariga kirish imkoniyatlari asosiy omillar sifatida e’tirof etiladi. 2022–2025 yillarda bu omillarni optimallashtirish orqali mamlakatda mehnat unumdorligining barqaror o‘sishi kuzatilmoqda. Shu boisdan, kelgusi yillarda ham ichki muvozanat va tashqi integratsiyani uyg‘unlashtirish asosida milliy iqtisodiyotning mehnat samaradorligini oshirish dolzarb vazifa bo‘lib qolmoqda. 6Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning turlari va ularning iqtisodiyotdagi ahamiyatini aniqlash; O‘zbekiston Respublikasining milliy iqtisodiyotiga oid statistik ma’lumotlar asosida tahlil o‘tkazish; Asosiy muammolar va ularni bartaraf etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish; Milliy iqtisodiyot barqarorligini ta’minlashda davlat siyosatining rolini baholash. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I BOB. Mehnat unumdorligining nazariy asoslari 1.1. Mehnat unumdorligi tushunchasi, mohiyati va mezonlari Mehnat unumdorligi — bu iqtisodiy faoliyatning muhim ko‘rsatkichlaridan biri bo‘lib, u ishlab chiqarish jarayonida mehnat resurslaridan samarali foydalanishni ifodalaydi. Boshqacha aytganda, mehnat unumdorligi bu — ma'lum vaqt ichida bir ishchi tomonidan yaratilgan mahsulot miqdori yoki ko‘rsatilgan xizmatlar hajmini bildiradi. U nafaqat ishlab chiqarish samaradorligini, balki korxona yoki butun iqtisodiyotning rivojlanish darajasini ham aks ettiradi. Mehnat unumdorligining iqtisodiy mohiyati shundan iboratki, u ishlab chiqarish jarayonida qo‘llanilayotgan mehnat resurslarining foydalilik darajasini ko‘rsatadi. Ya’ni, qanchalik ko‘p mahsulot kamroq mehnat bilan ishlab chiqilsa, mehnat unumdorligi shunchalik yuqori bo‘ladi. Bu ko‘rsatkichni oshirish orqali ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish, mahsulot tannarxini tushirish, foyda va raqobatbardoshlikni oshirish mumkin. Mehnat unumdorligi asosan ikki xil ko‘rsatkich orqali baholanadi: Tabiiy ifodada — ya’ni bir ishchi tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori (masalan, 1 kunda tikilgan kiyimlar soni). 11O‘zbekiston sharoitida ham mehnat unumdorligini oshirish bugungi iqtisodiy islohotlarning asosiy yo‘nalishlaridan biridir. So‘nggi yillarda ishlab chiqarish texnologiyalarining yangilanishi, xorijiy investitsiyalarni jalb etish, bandlik dasturlarining kengaytirilishi va zamonaviy kasb-hunar o‘rgatish markazlarining ochilishi orqali mehnat samaradorligini oshirishga qaratilgan keng qamrovli ishlar amalga oshirilmoqda. Jadval ko‘rinishida 2020–2024 yillar davomida O‘zbekiston iqtisodiyotida mehnat unumdorligining ba’zi asosiy ko‘rsatkichlari quyidagicha ifodalanadi: Jadval: O‘zbekistonda mehnat unumdorligining yillik o‘sish sur’atlari (2020– 2024) Yil YaIM hajmi (mlrd so‘m) Band aholi soni (mln kishi) Mehnat unumdorligi (so‘m/kishi) O‘sish sur’ati (%) 2020 580 000 13.5 42 963 — 2021 642 000 13.7 46 861 +9.1 2022 703 000 13.8 50 942 +8.7 2023 770 000 14.0 55 000 +8.0 2024 855 000 14.2 60 211 (prognoz) +9.4 Yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdiki, bandlik darajasi asta-sekin ortib borayotgan bo‘lsa-da, ishlab chiqarilayotgan yalpi ichki mahsulot hajmi undan tezroq o‘smoqda. Bu esa mamlakatda mehnat unumdorligining izchil oshayotganini anglatadi. Aynan shu ko‘rsatkich iqtisodiy islohotlarning natijadorligini baholashda muhim ahamiyatga ega. Mehnat unumdorligining oshishi eksport hajmining ko‘payishi, xorijiy sarmoyadorlar uchun investitsion muhitning yaxshilanishi, ichki mahsulot tannarxining pasayishi va iste’molchilar uchun narxlarning barqarorlashuviga xizmat qiladi. Bundan tashqari, soliq tushumlarining ortishi orqali davlat budjetiga qo‘shimcha daromad keltirib, ijtimoiy sohalarga — sog‘liqni saqlash, ta’lim, infratuzilma kabi yo‘nalishlarga ko‘proq mablag‘ ajratilishiga imkoniyat yaratadi. 17Tahlil natijalariga asoslanib, korxonalar quyidagi sohalarda qarorlar qabul qiladi: Mehnat unumdorligini oshirish bo‘yicha rejalar tuzish. Xodimlarning mehnat faoliyatini baholash va rag‘batlantirish. Texnologik jarayonlarni takomillashtirish. Samaradorlikni oshiruvchi yangi uslublarni joriy etish. Mehnat unumdorligini aniqlash usullari va ularni tahlil qilish jarayoni nafaqat iqtisodiy samaradorlikni baholash, balki istiqboldagi strategiyalarni shakllantirishda ham muhim vositadir. Raqobatbardosh iqtisodiyot uchun mehnat samaradorligi — asosiy omillardan biri bo‘lib, uni o‘lchash va tahlil qilish mexanizmlari zamon bilan hamnafas bo‘lishi shart. II BOB. Mehnat unumdorligiga ta’sir qiluvchi omillar va uni oshirish yo‘llari 2.1. Mehnat unumdorligiga ichki va tashqi omillarning ta’siri Mehnat unumdorligi iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida resurslardan oqilona foydalanish, ishlab chiqarish hajmining oshishi va raqobatbardoshlikning kuchayishi bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan eng muhim

Mehnat unumdorligi va uning hajmiga ta’sir qiluvchi omillar 

Купить