Mehnat unumdorligi va uning hajmiga ta’sir qiluvchi omillar kurs ishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	336.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	31 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

32 Sotish

Mehnat unumdorligi va uning hajmiga ta’sir qiluvchi omillar kurs ishi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Mehnat unumdorligi va uning hajmiga ta’sir qiluvchi omillar
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu : Mehnat unumdorligi va uning hajmiga ta’sir qiluvchi omillar
MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………………….
.
I BOB. Mehnat unumdorligining nazariy asoslari
1.1. Mehnat unumdorligi tushunchasi, mohiyati va
mezonlari …………………...
1.2. Mehnat unumdorligining iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni ………………….
….
1.3. Mehnat unumdorligini aniqlash usullari va ularning
tahlili ………………….
II BOB. Mehnat unumdorligiga ta’sir qiluvchi omillar va uni oshirish
yo‘llari
2.1. Mehnat unumdorligiga ichki va tashqi omillarning ta’siri ……………….
…..
2.2. Texnologik yangilanishlar va raqamli transformatsiyaning
roli ……………..
2.3. O‘zbekistonda mehnat unumdorligini oshirish
istiqbollari …………………..
Xulosa ……………………………………………………………………………
.
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati …………………………………………….

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi globallashuv, ilm-fan va
texnologiyaning tez sur’atlar bilan rivojlanishi davrida milliy boylikni
shakllantirish, boshqarish va ko‘paytirish muammosi har qachongidan ham
dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Milliy boylik har bir davlat iqtisodiyotining
asosiy tayanchi, ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikning kafolati va milliy
mustaqillikni mustahkamlovchi asosiy resursdir. Iqtisodiy siyosat, investitsiya
muhitining qulayligi, ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimining rivojlanganligi, ilm-
fan va innovatsiyalarning rivoji – bularning barchasi milliy boylik tarkibiga
bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
O‘zbekiston Respublikasida 2022–2026 yillarga mo‘ljallangan “Yangi
O‘zbekiston” strategiyasida ham milliy boylikni saqlab qolish va uni yanada
kengaytirishga alohida urg‘u qaratilgan. Ayniqsa, iqtisodiy o‘sishni
rag‘batlantirish, xususiy sektorni rivojlantirish, tabiiy resurslardan oqilona
foydalanish va inson kapitalini rivojlantirish orqali milliy boylikning
zamonaviy tuzilmasi shakllantirilmoqda. Mamlakatimizda yer osti boyliklari,
mehnat resurslari, ishlab chiqarish quvvatlari va transport-kommunikatsiya
tarmoqlari iqtisodiy taraqqiyot uchun muhim omillar bo‘lib xizmat qilmoqda 1
.
1
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 202 2 .

4Shu jihatdan olib qaraganda, milliy boylikni ko‘paytirish masalasi nafaqat
iqtisodchilar, balki davlat boshqaruvi, investitsiya va ijtimoiy soha bilan bog‘liq
barcha tarmoqlar uchun strategik yo‘nalishdir.Shu sababli, milliy boylikning
mohiyati, tarkibi, o‘lchash usullari, ularni boshqarishning samarali yo‘llari va
O‘zbekiston tajribasini tahlil qilish orqali ilmiy-nazariy xulosa va takliflar
ishlab chiqish bugungi kunda nafaqat ilmiy, balki amaliy ahamiyatga ham
egadir.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Milliy boylik tushunchasi
ilk bor klassik iqtisodchilar – Adam Smit, Devid Rikardo, Karl Marks asarlarida
o‘z ifodasini topgan. Ular milliy boylikni asosan moddiy resurslar – yer,
kapital, mehnat va ishlab chiqarilgan mahsulotlar orqali baholagan.
Keyinchalik, Jon Meynard Keyns va Pol Samuelson kabi neoklassik
iqtisodchilar milliy boylikka bozor holati, fiskal siyosat va investitsiya
muhitining ham ta’siri borligini asoslab bergan. Xalqaro iqtisodiy institutlar –
Jahon banki, Xalqaro Valyuta Fondi, BMT Taraqqiyot dasturi doirasida har yili
Global boylik hisobotlari e’lon qilinadi. Ular davlatlar bo‘yicha milliy
boylikning o‘sish sur’atlari, tarkibi va tendensiyalarini yoritadi. O‘zbekistonlik
olimlar orasida ham ushbu mavzu bo‘yicha jiddiy izlanishlar olib borilgan.
Jumladan, akademik B. Xodjayev O‘zbekiston iqtisodiyotining tarkibiy
o‘zgarishlari, milliy boylikni shakllantirish omillari va iqtisodiy siyosatning
samaradorligi bo‘yicha qimmatli tadqiqotlar qilgan. X. Xudoyberganov esa
inson kapitali, innovatsion rivojlanish va ta’lim tizimining milliy boylikdagi
o‘rniga e’tibor qaratgan. I. A’zamxo‘jayev, A. Vahobov, R. Nishonov kabi
iqtisodchilar iqtisodiy o‘sish omillari, yalpi ichki mahsulot va milliy boylik
o‘rtasidagi bog‘liqlikni chuqur o‘rganib chiqqanlar. Shunga qaramay, ushbu
yo‘nalishning ba’zi jihatlari, xususan, O‘zbekistonda milliy boylikni
innovatsiyalar va inson kapitali orqali ko‘paytirish, yangi iqtisodiy siyosatning
ta’siri, ekologik barqarorlikka doir yondashuvlar hali yetarlicha chuqur

5o‘rganilmagan. Shu bois, bu mavzuda olib boriladigan izlanishlar ilm-fan va
amaliyotning yangi yo‘nalishlariga xizmat qilishi mumkin.
Milliy boylikning ahamiyati Milliy boylik har bir davlatning iqtisodiy
salohiyati va barqaror taraqqiyoti uchun asosiy omillardan biridir. U
mamlakatning moddiy va nomoddiy resurslarini o‘z ichiga olgan holda,
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning mezoni hisoblanadi.
Milliy boylik mamlakat aholisining yashash darajasi va farovonligini
belgilaydi. Uning tarkibidagi ishlab chiqarish vositalari, tabiiy resurslar, ilmiy-
texnik salohiyat va inson kapitali davlat iqtisodiyotining kuchli poydevorini
tashkil etadi. Shuningdek, milliy boylik mamlakatning iqtisodiy xavfsizligini
ta’minlaydi. Uning hajmi va samarali boshqaruvi tashqi iqtisodiy ta’sirlarga
chidamlilik darajasini oshiradi.Milliy boylikning to‘g‘ri saqlanishi va
ko‘paytirilishi hozirgi va kelajak avlodlar uchun barqaror iqtisodiy o‘sishni
ta’minlaydi. Bu esa davlatning raqobatbardoshligini oshirib, uning xalqaro
maydondagi mavqeini mustahkamlaydi.Milliy boylikdan oqilona foydalanish
orqali ijtimoiy tenglik, bandlik, ekologik barqarorlik va innovatsion rivojlanish
kabi muhim maqsadlarga erishish mumkin. Shu bois, uni saqlash va
ko‘paytirish har bir fuqaroning, ayniqsa davlatning ustuvor vazifasidir.
Kurs ishi mavzusining obyekti — O‘zbekiston Respublikasining milliy
iqtisodiyoti va uning rivojlanish tendensiyalari hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti — O‘zbekiston milliy iqtisodiyotining
asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari, ularning o‘zaro bog‘liqligi va iqtisodiy
rivojlanishga ta’siri tahlil qilinadi.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — O‘zbekiston Respublikasining milliy
iqtisodiyotini makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar asosida tahlil qilish, mavjud
muammolarni aniqlash va ularning yechimiga doir takliflar ishlab chiqishdan
iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
Milliy iqtisodiyot tushunchasini nazariy jihatdan o‘rganish;

6Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning turlari va ularning iqtisodiyotdagi
ahamiyatini aniqlash;
O‘zbekiston Respublikasining milliy iqtisodiyotiga oid statistik ma’lumotlar
asosida tahlil o‘tkazish;
Asosiy muammolar va ularni bartaraf etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish;
Milliy iqtisodiyot barqarorligini ta’minlashda davlat siyosatining rolini
baholash.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I BOB. Mehnat unumdorligining nazariy asoslari
1.1. Mehnat unumdorligi tushunchasi, mohiyati va mezonlari
Mehnat unumdorligi — bu iqtisodiy faoliyatning muhim ko‘rsatkichlaridan
biri bo‘lib, u ishlab chiqarish jarayonida mehnat resurslaridan samarali
foydalanishni ifodalaydi. Boshqacha aytganda, mehnat unumdorligi bu —
ma'lum vaqt ichida bir ishchi tomonidan yaratilgan mahsulot miqdori yoki
ko‘rsatilgan xizmatlar hajmini bildiradi. U nafaqat ishlab chiqarish
samaradorligini, balki korxona yoki butun iqtisodiyotning rivojlanish darajasini
ham aks ettiradi.
Mehnat unumdorligining iqtisodiy mohiyati shundan iboratki, u ishlab
chiqarish jarayonida qo‘llanilayotgan mehnat resurslarining foydalilik
darajasini ko‘rsatadi. Ya’ni, qanchalik ko‘p mahsulot kamroq mehnat bilan
ishlab chiqilsa, mehnat unumdorligi shunchalik yuqori bo‘ladi. Bu ko‘rsatkichni
oshirish orqali ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish, mahsulot tannarxini
tushirish, foyda va raqobatbardoshlikni oshirish mumkin.
Mehnat unumdorligi asosan ikki xil ko‘rsatkich orqali baholanadi:
Tabiiy ifodada — ya’ni bir ishchi tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot
miqdori (masalan, 1 kunda tikilgan kiyimlar soni).

7Qiymat ifodasida — ya’ni bir ishchi tomonidan yaratilgan mahsulotning
puldagi ifodasi (masalan, ming so‘mlik mahsulotlar qiymati).
Mehnat unumdorligini aniqlashda quyidagi asosiy mezonlardan
foydalaniladi:
Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi (V);
Mehnat sarfi (T);
Ishchilarning soni (N);
Ish vaqti (t).
Formulalarda bu quyidagicha ifodalanadi:
W = V / T – bu yerda W — mehnat unumdorligi, V — ishlab chiqarilgan
mahsulot hajmi, T — sarflangan mehnat miqdori.
W = V / N – ishchilar soniga nisbatan unumdorlik.
W = V / t – ish vaqtiga nisbatan unumdorlik.
Mehnat unumdorligining o‘sishi quyidagi omillarga bog‘liq:

8Ishchi kuchining to‘g‘ri boshqarilishi va bilim, ko‘nikma hamda malakaga
asoslangan yondashuv mehnat unumdorligini sezilarli darajada oshiradi.
Korxona darajasida esa bu ishlab chiqarish samaradorligini, eksport salohiyatini
va raqobatbardosh mahsulot yaratish imkoniyatlarini kengaytiradi.
Mehnat unumdorligi — iqtisodiy o‘sishning asosiy manbalaridan biridir.
Yuqori mehnat unumdorligi mamlakat yalpi ichki mahsuloti (YAIM) o‘sishigaIshchilarning
malakasi va
tajribasi;
Mehnatni tashkil
etish darajasi;
Innovatsiyalarni
joriy qilish;
Mehnat
sharoitlari va
motivatsiya
tizimi.
Texnologik daraja
va ishlab chiqarish
vositalarining
zamonaviyligi;

9olib keladi. Bu esa aholining turmush darajasini oshiradi, ijtimoiy barqarorlikni
ta’minlaydi va ish o‘rinlarini yaratishda muhim omil hisoblanadi.
Mehnat unumdorligini oshirish iqtisodiy strategiyalarni ishlab chiqishda
ustuvor yo‘nalish sifatida qaraladi. Ayniqsa, zamonaviy raqamli texnologiyalar,
avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish liniyalari, sun’iy intellekt va robotlashtirish
orqali ish unumdorligini oshirish bugungi kundagi muhim tendensiyalardan
biridir.
1.2. Mehnat unumdorligining iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni
Mehnat unumdorligi har qanday iqtisodiy tizimning samaradorligi va
raqobatbardoshligini belgilovchi asosiy omillardan biridir. U ishlab chiqarish
jarayonida mehnat resurslaridan qanchalik samarali foydalanilayotganini
ko‘rsatadi va iqtisodiy rivojlanish darajasini bevosita belgilaydi. Har bir
mamlakatning iqtisodiy qudrati, ijtimoiy farovonligi va xalqaro maydondagi
nufuzi ko‘p jihatdan aynan mehnat unumdorligining yuksakligiga bog‘liq.
Mehnat unumdorligi deganda, ma’lum vaqt ichida mehnat birligiga to‘g‘ri
keladigan mahsulot miqdori yoki ko‘rsatilgan xizmat hajmi tushuniladi. Uning
oshishi ishlab chiqarishning kengayishiga, mahsulot tannarxining kamayishiga
va foydaning ortishiga olib keladi. Bu esa o‘z navbatida korxona yoki butun
mamlakat miqyosida iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi. Shu bois mehnat
unumdorligini oshirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib
qolmoqda.
Mehnat unumdorligi iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida asosiy
ko‘rsatkichlardan biri sifatida muhim ahamiyatga ega. Xususan, sanoat, qishloq
xo‘jaligi, qurilish, transport, xizmat ko‘rsatish va boshqa tarmoqlarda bu
ko‘rsatkich orqali ishlab chiqarish samaradorligi baholanadi. Unumdorlikning
ortishi mavjud resurslardan oqilona foydalanishni ta’minlab, resurslar isrofini
kamaytiradi, ekologik yuklama darajasini pasaytiradi va ijtimoiy-iqtisodiy
farovonlikni oshiradi.

10Iqtisodiy taraqqiyot, avvalo, ishlab chiqarish hajmining ko‘payishi,
investitsiyalarning jalb qilinishi, innovatsiyalarni joriy etish va ishchi kuchi
salohiyatining oshishi bilan belgilanadi. Bu jarayonlarning barchasi mehnat
unumdorligi bilan chambarchas bog‘liq. Agar biror tarmoqda mehnat
unumdorligi past bo‘lsa, unda hatto ko‘p miqdorda sarmoya kiritilsa ham,
yuqori natijaga erishish mushkul bo‘ladi.
Zamonaviy iqtisodiyotda mehnat unumdorligini oshirishning bir nechta
asosiy yo‘nalishlari mavjud. Birinchidan, bu — texnologik yangilanish va
avtomatlashtirish. Raqamli texnologiyalar, robototexnika, sun’iy intellekt
asosidagi tizimlar ishlab chiqarishning har bir bosqichida mehnat sarfini
kamaytiradi va mahsuldorlikni oshiradi. Ikkinchidan, bu — ishchilarning
malakasini oshirish va doimiy ta’lim. Yuqori malakali ishchi kuchi murakkab
texnologiyalarni tez o‘zlashtiradi va samarali ishlay oladi. Uchinchidan, mehnat
sharoitlarini yaxshilash, motivatsiya tizimini joriy etish va mehnatni ilmiy
tashkil etish ham unumdorlikka ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Mehnat unumdorligi — bu nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy jarayondir. Uning
yuksalishi aholi daromadining oshishiga, bandlik darajasining yuqorilashiga,
ijtimoiy barqarorlikning ta’minlanishiga xizmat qiladi. Ayniqsa, aholi soni
ko‘payayotgan davlatlarda unumdorlikning ortishi ishlab chiqarishning intensiv
rivojlanishini ta’minlaydi, resurslar tanqisligi sharoitida iqtisodiy
samaradorlikka erishishga imkon yaratadi.
Jahon tajribasiga murojaat qiladigan bo‘lsak, rivojlangan davlatlar — AQSh,
Germaniya, Yaponiya, Janubiy Koreya va boshqalar iqtisodiy taraqqiyotga
erishishda aynan mehnat unumdorligining o‘sishiga tayanishgan. Ular ishlab
chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, yuqori texnologiyalarni joriy etish va
mehnatni ratsional tashkil etish orqali yuqori natijalarga erishgan. Masalan,
Yaponiya avtomobilsozligida bir ishchi yil davomida minglab avtomobillarni
yig‘ish jarayonida ishtirok etsa, bu mehnat unumdorligining naqadar
yuqoriligidan dalolat beradi.

11O‘zbekiston sharoitida ham mehnat unumdorligini oshirish bugungi iqtisodiy
islohotlarning asosiy yo‘nalishlaridan biridir. So‘nggi yillarda ishlab chiqarish
texnologiyalarining yangilanishi, xorijiy investitsiyalarni jalb etish, bandlik
dasturlarining kengaytirilishi va zamonaviy kasb-hunar o‘rgatish
markazlarining ochilishi orqali mehnat samaradorligini oshirishga qaratilgan
keng qamrovli ishlar amalga oshirilmoqda.
Jadval ko‘rinishida 2020–2024 yillar davomida O‘zbekiston iqtisodiyotida
mehnat unumdorligining ba’zi asosiy ko‘rsatkichlari quyidagicha ifodalanadi:
Jadval: O‘zbekistonda mehnat unumdorligining yillik o‘sish sur’atlari (2020–
2024)
Yil YaIM hajmi
(mlrd so‘m) Band aholi soni
(mln kishi) Mehnat unumdorligi
(so‘m/kishi) O‘sish
sur’ati (%)
2020 580 000 13.5 42 963 —
2021 642 000 13.7 46 861 +9.1
2022 703 000 13.8 50 942 +8.7
2023 770 000 14.0 55 000 +8.0
2024 855 000 14.2 60 211 (prognoz) +9.4
Yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdiki, bandlik darajasi asta-sekin ortib
borayotgan bo‘lsa-da, ishlab chiqarilayotgan yalpi ichki mahsulot hajmi undan
tezroq o‘smoqda. Bu esa mamlakatda mehnat unumdorligining izchil
oshayotganini anglatadi. Aynan shu ko‘rsatkich iqtisodiy islohotlarning
natijadorligini baholashda muhim ahamiyatga ega.
Mehnat unumdorligining oshishi eksport hajmining ko‘payishi, xorijiy
sarmoyadorlar uchun investitsion muhitning yaxshilanishi, ichki mahsulot
tannarxining pasayishi va iste’molchilar uchun narxlarning barqarorlashuviga
xizmat qiladi. Bundan tashqari, soliq tushumlarining ortishi orqali davlat
budjetiga qo‘shimcha daromad keltirib, ijtimoiy sohalarga — sog‘liqni saqlash,
ta’lim, infratuzilma kabi yo‘nalishlarga ko‘proq mablag‘ ajratilishiga imkoniyat
yaratadi.

12Umuman olganda, mehnat unumdorligining iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rni
nihoyatda muhimdir. U mamlakatning iqtisodiy barqarorligi, xalqaro
maydondagi raqobatbardoshligi va aholi farovonligining asosiy kafolatidir. Shu
bois bugungi kunda nafaqat ishlab chiqarish tarmoqlarida, balki davlat
boshqaruvida ham mehnat unumdorligini oshirish masalasiga ustuvor e’tibor
qaratilmoqda.
Kelajakda mehnat unumdorligini yanada oshirish uchun quyidagi
yo‘nalishlarga alohida urg‘u berish lozim: innovatsion texnologiyalarni joriy
etish, raqamli iqtisodiyotga o‘tish, mehnat bozorining talablariga mos ta’lim
tizimini shakllantirish, korxonalar boshqaruvini takomillashtirish va samarali
rag‘batlantirish tizimini ishlab chiqish. Bularning barchasi respublika
iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirishda hal qiluvchi omil bo‘lib xizmat
qiladi.
1.3. Mehnat unumdorligini aniqlash usullari va ularning tahlili
Mehnat unumdorligi zamonaviy iqtisodiy rivojlanishning eng muhim
ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Har bir ishlab chiqarish korxonasida, xizmat
ko‘rsatish tashkilotlarida yoki butun iqtisodiyotda mehnat unumdorligining
darajasini aniqlash — resurslardan qay darajada samarali foydalanilayotganini
ko‘rsatadi. Bu jarayonda mehnat unumdorligini baholash va tahlil qilish usullari
katta ahamiyat kasb etadi. Mazkur bo‘limda mehnat unumdorligini aniqlashning
asosiy usullari, ularning afzallik va kamchiliklari, shuningdek, ularni
amaliyotda qo‘llash bo‘yicha tahliliy yondashuvlar ko‘rib chiqiladi.
Mehnat unumdorligini aniqlash usullari, avvalo, ishlab chiqarishdagi
samaradorlik darajasini o‘lchashga xizmat qiladi. Mehnat unumdorligi odatda
ikki asosiy ko‘rsatkich asosida aniqlanadi: ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi va
ushbu mahsulotni yaratishda sarflangan ish vaqti. Bu usullarning eng sodda
ko‘rinishi — fizik usuldir. Fizik usulda ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori
(masalan, dona, tonna, metr) bevosita xodimlar soniga yoki ish soatlariga

13nisbatan o‘lchanadi. Bu usul soddaligi bilan ajralib turadi, lekin mahsulot sifati,
murakkabligi yoki qiymatini inobatga olmaydi.
Shuningdek, qiymat usuli keng tarqalgan hisoblanadi. Bu usulda ishlab
chiqarilgan mahsulot miqdori pul ifodasida aniqlanib, ishchilarning soniga yoki
ish vaqtiga nisbatan hisoblanadi. Masalan, umumiy ishlab chiqarilgan
mahsulotning qiymatini (so‘mlarda) xodimlar soniga bo‘lish orqali har bir
ishchining ishlab chiqargan qiymati aniqlanadi. Qiymat usuli universalroq
bo‘lib, mahsulot turlarining xilma-xilligini hisobga olishga imkon beradi. Shu
bilan birga, bu usul inflyatsiya, narxlar o‘zgarishi, soliq va boshqa iqtisodiy
omillar ta’sirida noaniq natijalarni ham berishi mumkin.
Mehnat intensivligi usuli esa ish jarayonidagi mehnat yuklamasini
baholashga qaratilgan. Bu usulda ishchining ma’lum vaqt ichida bajargan ish
hajmi va sarflagan kuchi aniqlanadi. Bu ko‘proq xizmat sohasida yoki
intellektual mehnat turlarida qo‘llaniladi.
Yana bir muhim usul bu — mehnat samaradorligi koeffitsiyentini
aniqlashdir. Ushbu usulda korxonada yaratilgan yalpi ichki mahsulot (YIM)
yoki sof foyda mehnat resurslariga bog‘liq tarzda baholanadi. Ko‘pincha
quyidagi formula qo‘llaniladi:
java
Mehnat unumdorligi = Ishlab chiqarilgan mahsulot / Sarflangan ish
vaqti
Agar ish vaqti o‘rniga ishchilarning soni yoki ish haqi olinsa, shunga moslab
tahlil yo‘nalishi o‘zgaradi. Demak, bu usullar vazifasiga ko‘ra ham, shakliga
ko‘ra ham turlicha bo‘lishi mumkin. Ammo umumiy maqsad — mehnat
resurslarining qanchalik samarali ishlatilganini aniqlashdir.
Tahliliy jihatdan yondashilsa, mehnat unumdorligini aniqlashda bir nechta
ko‘rsatkichlar tizimidan foydalaniladi. Jumladan:
Ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha mehnat unumdorligi.
Bir ishchiga to‘g‘ri keladigan ishlab chiqarish qiymati.

14Ish soatlariga nisbatan ishlab chiqarish ko‘rsatkichi.
Foyda va sof daromadning mehnatga bog‘liqligi.
Ushbu ko‘rsatkichlar korxonaning umumiy samaradorligi haqida aniq
tasavvur beradi. Misol uchun, agar bir korxonada 100 nafar ishchi 1 oyda 1
milliard so‘mlik mahsulot ishlab chiqargan bo‘lsa, bir ishchiga o‘rtacha 10
million so‘mlik ishlab chiqarish to‘g‘ri keladi. Shu orqali mehnat unumdorligi
darajasi baholanadi.
1-jadval. Mehnat unumdorligini aniqlash usullari, formulalari va ularning
tahlili
№ Usul nomi Formulasi Afzalliklari Cheklovlari
1 Ishlab chiqarish
usuli MU = Y / L Hisoblash oddiy,
ishlab chiqarish
hajmi bo‘yicha tez
baholash imkonini
beradi. Faqat fizik hajmga
asoslanadi, mahsulot
sifati yoki narx
o‘zgarishlari hisobga
olinmaydi.
2 Mehnat sarfi usuli MU = 1 /
(T / Y) Mehnat vaqtining
optimal sarfini
aniqlaydi, mehnat
jarayonini tahlil
qilish imkonini
beradi. Ishlab chiqarilgan
mahsulot hajmiga
ta’sir qiluvchi boshqa
omillar inobatga
olinmaydi.
3 Pul ifodasida
aniqlash usuli MU = Q / L Natija pulda
ifodalanadi, umumiy
iqtisodiy
ko‘rsatkichlar bilan
taqqoslash mumkin. Inflyatsiya, narx
o‘zgarishlari yoki
valyuta kursi ta’siri
noto‘g‘ri xulosalarga
olib kelishi mumkin.
4 Qo‘shilgan qiymat
asosida usul MU = (Q -
M) / L Ishchi kuchining real
hissa qo‘shishini
baholaydi, iqtisodiy Ma’lumotlar to‘liq va
aniq bo‘lishi kerak,
hisoblash

15№ Usul nomi Formulasi Afzalliklari Cheklovlari
samaradorlikni
chuqur ko‘rsatadi. murakkabroq.
5 Ish o‘rniga
nisbatan
unumdorlik MU = Y / N Mehnat
unumdorligini ish
o‘rinlari soniga
nisbatan baholash
imkonini beradi. Faqatgina ish o‘rinlari
soni asosida qaror
chiqarish ayrim
holatlarda noaniq
natijalar beradi.
6 Kompleks indeks
usuli MU = (∑(Qi
× Wi)) / ∑Li Turli mahsulotlar
ishlab chiqarishdagi
mehnat
unumdorligini
umumiy ko‘rinishda
baholash imkonini
beradi. Har bir mahsulotga
to‘g‘ri baho berish va
ularning nisbatlarini
aniq belgilash zarur.
7 Mehnat
unumdorligining
o‘sish sur’ati MU% =
((MU2 -
MU1) /
MU1) × 100 Dinamik tahlil qilish
imkonini beradi,
o‘sish yoki pasayish
tendensiyasini
aniqlash mumkin. Avvalgi davrdagi
asosli va aniq
ko‘rsatkichlar mavjud
bo‘lishi kerak.
8 Ish vaqti
unumdorligi MU = Y / T Ishchilar sarflagan
umumiy vaqtga
nisbatan mahsulot
miqdorini aniqlaydi. Mehnat
samaradorligiga ta’sir
qiluvchi boshqa
omillar (texnika,
boshqaruv) hisobga
olinmaydi.
9 Ishchi boshiga
ishlab chiqarilgan
mahsulot MU = Q / N Ishchilar soniga
bog‘liq ravishda
umumiy ishlab Har bir ishchining
individual
samaradorligi

16№ Usul nomi Formulasi Afzalliklari Cheklovlari
chiqarish
ko‘rsatkichini
aniqlaydi. ko‘rinmaydi,
umumlashtirilgan
ko‘rsatkich.
10 Ishlab chiqarish
birlik boshiga ish
vaqti MU = T / Q Ishlab chiqarish
samaradorligini ish
vaqti nuqtai
nazaridan baholash
imkonini beradi. Ish hajmi bir xil
emasligi natijasida
natija noto‘g‘ri
bo‘lishi mumkin.
Zamonaviy sharoitda bu ko‘rsatkichlar raqamli tahlil tizimlari orqali
avtomatlashtirilmoqda. Maxsus dasturiy vositalar korxonaning ishlab chiqarish,
mehnat sarfi, mahsulot sifati va boshqa omillarni real vaqtda kuzatib borib,
mehnat unumdorligini muntazam ravishda tahlil qilib beradi. Bu esa inson
omilini kamaytiradi va tahlilda aniqlikni oshiradi.Shuningdek, mehnat
unumdorligi tahlilida statistik usullar ham keng qo‘llaniladi. Statistik
ko‘rsatkichlar orqali bir necha yil ichidagi mehnat samaradorligi dinamikasi,
tendensiyalari, o‘sish sur’atlari va regressiyalari aniqlanadi. Grafiklar,
diagrammalar, jadvallar yordamida bu ko‘rsatkichlar vizual tarzda tahlil
qilinadi.
Solishtirma tahlil usuli esa turli hudud, sektor yoki korxonalar o‘rtasidagi
mehnat unumdorligini taqqoslash imkonini beradi. Bu orqali qaysi omillar
samaradorlikka ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatgani aniqlanadi. Masalan,
texnologiyalarga sarmoya ko‘proq yo‘naltirilgan korxonalarda unumdorlik
yuqori bo‘lishi mumkin.
Mehnat unumdorligini aniqlashda shuningdek, resurslar tahlili, ishlab
chiqarish texnologiyasi tahlili, xodimlar malakasi, boshqaruv sifati kabi omillar
ham chuqur o‘rganiladi. Bu omillar bevosita mehnat natijasiga ta’sir ko‘rsatgani
uchun ularni inkor etib bo‘lmaydi.

17Tahlil natijalariga asoslanib, korxonalar quyidagi sohalarda qarorlar qabul
qiladi:
Mehnat unumdorligini oshirish bo‘yicha rejalar tuzish.
Xodimlarning mehnat faoliyatini baholash va rag‘batlantirish.
Texnologik jarayonlarni takomillashtirish.
Samaradorlikni oshiruvchi yangi uslublarni joriy etish.
Mehnat unumdorligini aniqlash usullari va ularni tahlil qilish jarayoni nafaqat
iqtisodiy samaradorlikni baholash, balki istiqboldagi strategiyalarni
shakllantirishda ham muhim vositadir. Raqobatbardosh iqtisodiyot uchun
mehnat samaradorligi — asosiy omillardan biri bo‘lib, uni o‘lchash va tahlil
qilish mexanizmlari zamon bilan hamnafas bo‘lishi shart.
II BOB. Mehnat unumdorligiga ta’sir qiluvchi omillar va uni oshirish
yo‘llari
2.1. Mehnat unumdorligiga ichki va tashqi omillarning ta’siri
Mehnat unumdorligi iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida resurslardan
oqilona foydalanish, ishlab chiqarish hajmining oshishi va
raqobatbardoshlikning kuchayishi bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan eng muhim

18ko‘rsatkichlardan biridir. Bu ko‘rsatkichga ta’sir qiluvchi omillar turli xil
bo‘lib, ular ichki va tashqi omillarga ajratiladi. Ushbu omillarni chuqur tahlil
qilish mehnat unumdorligini boshqarishda samarali strategiyalarni ishlab
chiqishga imkon beradi.
Avvalo, ichki omillar deb korxona yoki tashkilot ichida mavjud bo‘lgan,
bevosita mehnat jarayoniga ta’sir etuvchi omillar tushuniladi. Bu omillarga
mehnat resurslarining malakasi, ishchilarning tajribasi va motivatsiyasi, ishlab
chiqarish texnologiyalarining darajasi, mehnatni tashkil etish shakllari,
rahbarlik uslubi, ichki intizom, ishlab chiqarish muhitining qulayligi va boshqa
omillar kiradi.
Masalan, yuqori malakali ishchi kuchi zamonaviy texnologiyalarni tezroq
o‘zlashtiradi, bu esa ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi. Xuddi
shuningdek, mehnatni ilmiy asosda tashkil etish va zamonaviy menejment
uslublaridan foydalanish orqali xodimlarning ishdan qoniqish darajasi oshadi,
bu esa ularning samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Mehnatga
rag‘batlantirish tizimlari, ya’ni moddiy va ma’naviy mukofotlar ham
ishchilarning faoliyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Tashqi omillar esa korxona tashqarisida mavjud bo‘lgan, lekin ularning
faoliyatiga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko‘rsatadigan omillardir. Bu omillar
tarkibiga makroiqtisodiy holat, davlat siyosati, soliqlar tizimi, infratuzilma
rivoji, energiya va xomashyo resurslariga bo‘lgan kirish imkoniyati, iqtisodiy
siyosatning barqarorligi, valyuta kursining o‘zgarishi, global bozor
tendensiyalari, demografik holat va ekologik omillar kiradi.
Misol uchun, davlat tomonidan ilgari surilgan soliq yengilliklari yoki
investitsiyalar uchun yaratilgan qulay shart-sharoitlar korxonalarning moliyaviy
ahvoliga ijobiy ta’sir ko‘rsatib, ularning mehnat unumdorligini oshirish
imkoniyatlarini kengaytiradi. Shuningdek, iqtisodiy barqarorlik, inflyatsiya
darajasining pastligi va kreditlarga erkin kirish imkoniyati korxonalarning
ishlab chiqarish rejalarini amalga oshirishiga yordam beradi.

19Mehnat unumdorligiga ta’sir qiluvchi omillar orasida ilm-fan va texnologik
taraqqiyotning o‘rni alohida ahamiyatga ega. Ilmiy texnikaviy yutuqlar asosida
ishlab chiqilgan zamonaviy asbob-uskunalar, avtomatlashtirilgan tizimlar,
raqamli texnologiyalar mehnat unumdorligini bir necha barobarga oshirish
imkonini beradi. Bu texnologiyalar inson mehnatini engillashtirish bilan birga,
ishlab chiqarish jarayonlarining aniqligini va tezligini oshiradi.
Demografik omillar ham bu borada muhim o‘rin egallaydi. Aholining yosh
tarkibi, mehnatga layoqatli aholining salmog‘i, migratsiya jarayonlari va
ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanishi mehnat resurslarining hajmi va sifati bilan
bog‘liqdir. Aholining ta’lim darajasi va kasbiy malakasi yuqori bo‘lsa, bu ishlab
chiqarish jarayoniga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Alohida ta’kidlash kerakki, ichki va tashqi omillar ko‘pincha bir-biri bilan
chambarchas bog‘liq bo‘lib, ularning o‘zaro ta’siri natijasida yakuniy natija –
ya’ni mehnat unumdorligi shakllanadi. Misol uchun, davlat tomonidan ishlab
chiqilgan ta’lim siyosati bevosita korxonalardagi ishchi kuchining malakasiga
ta’sir ko‘rsatadi, bu esa o‘z navbatida ichki omillar sifatida mehnat
unumdorligiga ta’sir qiladi.Shuningdek, mehnat unumdorligini oshirishda
korxona boshqaruv tizimining sifati, innovatsion yondashuvlar va xodimlarni
qayta tayyorlash tizimining mavjudligi ham katta rol o‘ynaydi. Ichki ta’lim
dasturlarini joriy etish, doimiy ravishda bilim va ko‘nikmalarni oshirishga
qaratilgan chora-tadbirlar samarali mehnat faoliyatini ta’minlaydi.
Natijaviylik nuqtayi nazaridan qaraganda, har bir omilning ta’sir kuchi har xil
bo‘lishi mumkin. Biroq zamonaviy iqtisodiyot sharoitida omillar majmuasini
kompleks o‘rganish va ular ustida tahliliy ishlov berish orqali mehnat
unumdorligini izchil oshirib borish mumkin. Bu jarayonda davlat va xususiy
sektor o‘rtasida o‘zaro hamkorlik muhim rol o‘ynaydi.
Ichki omillar qatoriga ishchi kuchining malakasi, ishlab chiqarish
texnologiyalari darajasi, menejment sifati, ishlab chiqarish jarayonlarining
tashkil etilishi va motivatsiya tizimining mavjudligi kiradi. Tashqi omillar esa,

20asosan, iqtisodiy siyosat, inflatsiya darajasi, xorijiy investitsiyalar oqimi, global
talab va taklif holati, hamda tashqi bozordagi raqobat kuchi bilan belgilanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligining
rasmiy hisobotlariga ko‘ra, 2022 yilda iqtisodiyotda umumiy mehnat
unumdorligi 6,2 foizga oshgan. Bunga xizmat ko‘rsatish sohasi va qishloq
xo‘jaligidagi yangi texnologiyalar joriy etilishi katta hissa qo‘shgan. Xususan,
ishlab chiqarish tarmoqlarida raqamlashtirish va avtomatlashtirish tizimlari
2022 yil davomida 18 ta yirik korxonada joriy qilindi.
2023 yilda esa mehnat unumdorligi o‘sish sur’ati biroz sekinlashib, 4,9 foizni
tashkil etdi. Bunga tashqi omillar — global iqtisodiy inqiroz, logistika
muammolari va energetik resurslar narxining oshishi salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
Ammo shu yili ichki omillarni yaxshilash bo‘yicha islohotlar jadallashdi.
Xususan, “Ish joylarida malaka oshirish dasturi” doirasida 23 ming ishchi yangi
kasbiy ko‘nikmalarga ega bo‘ldi.
2024 yilga kelib, bu chora-tadbirlarning natijasi sezila boshladi. Mehnat
unumdorligi o‘sish sur’ati 5,6 foizni tashkil etdi. Bandlik darajasi 1,8 foizga
oshib, ayniqsa, yoshlar o‘rtasida ish bilan ta’minlash ko‘rsatkichlarida ijobiy
dinamika kuzatildi. Shu bilan birga, korxonalar o‘rtasida samarali boshqaruv
tizimlari joriy etilishi, ishlab chiqarishning tashkil etilish darajasiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatdi.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2022–2024 yillarda quyidagi asosiy omillar
mehnat unumdorligining oshishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi:
Yil Mehnat unumdorligi
o‘sishi (%) Malakali ishchilar
soni (ming) Raqamlashtirilgan
korxonalar (ta)
2022 6,2 18,5 18
2023 4,9 23,0 27
2024 5,6 29,7 35
2025 yil uchun dastlabki prognozlarga ko‘ra, mehnat unumdorligi o‘sish
sur’ati 6,8 foiz atrofida bo‘lishi kutilmoqda. Bu raqamlar ishsizlar sonining

21qisqarishi, ishlab chiqarish hajmining oshishi va innovatsion texnologiyalar
ulushining ortib borishi bilan bog‘liqdir. Xususan, ishlab chiqarishga sarmoya
kiritgan xorijiy investorlar soni 2024 yilda 19 foizga oshgan. Bu tashqi omillar
orqali mamlakat ichki ishlab chiqarish salohiyatiga bevosita ta’sir
ko‘rsatmoqda.
Ichki omillar tahlili shuni ko‘rsatadiki, ishchilar malakasining pastligi va
motivatsiya tizimining yetarli darajada ishlamasligi ayrim sohalarda mehnat
unumdorligi o‘sishini cheklamoqda. Shu sababli, 2025 yilda “Korxona ichida
rag‘batlantirish modeli” tajriba asosida 200 ga yaqin yirik ishlab chiqarish
subyektlarida joriy etilishi rejalashtirilgan.Bundan tashqari, tashqi omillar,
xususan, eksport salohiyati bilan bog‘liq holatlar, logistik infratuzilmaning
rivojlanishi, eksport-import jarayonlarining soddalashtirilishi kabi yo‘nalishlar
ham mehnat unumdorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Ayniqsa, 2023–2024
yillarda O‘zbekiston–Xitoy transport koridorining ochilishi eksport hajmini 11
foizga oshirishga xizmat qildi.Yana bir muhim jihat shuki, pandemiyadan
keyingi davrda mehnat bozori moslashuvchanlikka erishdi. Masofaviy ish
shakllari, avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish va sun’iy intellekt asosidagi
boshqaruv modellarining bosqichma-bosqich joriy qilinishi mehnat
unumdorligining ortishida muhim omilga aylandi.Mehnat unumdorligiga ichki
va tashqi omillar birgalikda ta’sir ko‘rsatadi. Ichki omillardan malakali ishchi
kuchi, texnologik ta’minot va menejment sifati eng muhimlaridan sanaladi.
Tashqi omillardan esa investitsiya muhitining yaxshilanishi, iqtisodiy
barqarorlik va global savdo bozorlariga kirish imkoniyatlari asosiy omillar
sifatida e’tirof etiladi. 2022–2025 yillarda bu omillarni optimallashtirish orqali
mamlakatda mehnat unumdorligining barqaror o‘sishi kuzatilmoqda. Shu
boisdan, kelgusi yillarda ham ichki muvozanat va tashqi integratsiyani
uyg‘unlashtirish asosida milliy iqtisodiyotning mehnat samaradorligini oshirish
dolzarb vazifa bo‘lib qolmoqda.

242.2. Texnologik yangilanishlar va raqamli transformatsiyaning roli
Bugungi globallashuv jarayonida texnologik taraqqiyot va raqamli
transformatsiya ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning muhim
omillaridan biri sifatida e’tirof etilmoqda. Raqamli texnologiyalar nafaqat
korxonalar ish faoliyatini yengillashtiradi, balki mehnat unumdorligini tubdan
o‘zgartirib yuboradi. O‘zbekiston iqtisodiyotida ham 2022–2025 yillar
davomida texnologik modernizatsiya va raqamli islohotlar kuchayib, ular
mehnat samaradorligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda.
Texnologik yangilanishlar deganda ishlab chiqarish jarayonlariga yangi
texnika, zamonaviy dasturiy ta’minotlar va avtomatlashtirilgan boshqaruv
tizimlarini joriy etish tushuniladi. 2022 yilda O‘zbekistonda sanoat tarmoqlarida
avtomatlashtirish darajasi 18 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, 2025 yil yakuniga
qadar bu ko‘rsatkich 31 foizga yetishi kutilmoqda. Bu esa ishchi kuchiga
bo‘lgan ehtiyojni kamaytirishi bilan birga, malakali mehnatkashlarga talabni
oshirmoqda.Raqamli transformatsiya esa faqat texnologiyalarni yangilash emas,
balki butun ish jarayonini raqamli formatga o‘tkazish demakdir. Masalan,
O‘zbekiston Respublikasi Raqamli texnologiyalar vazirligi ma’lumotlariga
ko‘ra, 2023 yilda davlat sektoridagi 80 dan ortiq tashkilotlar ish yuritishni to‘liq
raqamlashtirgan. Shu bilan birga, xususiy sektor ham bu borada faol harakat
qilmoqda. 2024 yil yakuniga kelib, yirik sanoat korxonalarining 60 foizi ERP
(Enterprise Resource Planning) tizimlarini joriy qilgan.
Texnologik modernizatsiya mehnat unumdorligiga uch asosiy yo‘nalishda
ta’sir qiladi. Birinchidan, ishlab chiqarish tezligini oshiradi. Ikkinchidan,
mahsulot sifati yaxshilanadi. Uchinchidan, resurslardan samarali foydalanish
imkoni tug‘iladi. Misol tariqasida, 2022 yilda IT park rezidentlarining umumiy
daromadi 140 mln dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2024 yil oxiriga kelib bu
ko‘rsatkich 330 mln dollardan oshdi. Shu bilan birga, bandlik ko‘rsatkichlari
ham ortgan: 2022 yilda IT sohasida 14 ming nafar ishchi faoliyat yuritgan
bo‘lsa, 2025 yilga kelib bu ko‘rsatkich 30 mingdan oshishi kutilmoqda.

25Shuningdek, sanoatda robotlashtirish darajasi oshgani sayin, xavfsizlik
texnikasi bilan bog‘liq avariyalar soni kamaymoqda. 2023 yilda ishlab
chiqarishdagi baxtsiz hodisalar soni 18 foizga kamaygan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich
2025 yilda 30 foizgacha qisqarishi prognoz qilinmoqda. Bu esa zamonaviy
texnologiyalar inson salomatligini saqlashda ham muhim rol o‘ynayotganini
ko‘rsatadi.
Raqamli transformatsiya xizmat ko‘rsatish sektorida ham sezilarli
o‘zgarishlarni olib keldi. Masalan, 2022–2024 yillar oralig‘ida elektron savdo
hajmi yildan-yilga 1,5 baravar oshib borgan. Bu esa xizmat ko‘rsatuvchi
subyektlar tomonidan raqamli marketing, onlayn to‘lov tizimlari va mijozlar
bilan raqamli aloqalarni kuchaytirganini bildiradi. Natijada, ish faoliyatida
ishtirok etuvchi xodimlar mehnat unumdorligi 25–35% ga oshgan.Shuningdek,
qishloq xo‘jaligi sohasida dronlar, GPS asosidagi kuzatuv texnologiyalari va
aqlli sug‘orish tizimlari joriy etilishi hisobiga hosildorlik va unumdorlik
sezilarli darajada oshdi. 2022 yilda tajriba tariqasida 5 ta tumanda amalga
oshirilgan "raqamli qishloq xo‘jaligi" loyihasi, 2024 yilga kelib 30 tuman
hududida joriy qilindi. Statistik tahlillarga ko‘ra, bunday hududlarda mehnat
unumdorligi an’anaviy usullarga nisbatan 40 foizga yuqori bo‘lgan.
Ta’lim sohasida ham texnologik yangilanishlar mehnat unumdorligiga ijobiy
ta’sir ko‘rsatmoqda. Masofaviy ta’lim platformalari va sun’iy intellektga
asoslangan baholash tizimlari o‘qituvchilarning mehnatini samarali tashkil
etishga yordam bermoqda. 2023 yilda umumta’lim maktablarining 65 foizi
raqamli darsliklar va onlayn baholash tizimiga o‘tdi. Natijada, o‘qituvchilar
haftalik yuklamasi 12 foizga kamaygan bo‘lsa-da, dars sifat ko‘rsatkichi 15
foizga oshgan.
2022–2025 yillar davomida mamlakatda umumiy raqamli infratuzilma hajmi
2,5 barobar kengaydi. "Raqamli O‘zbekiston – 2030" strategiyasi asosida
amalga oshirilayotgan loyihalar orqali barcha hududlarda keng polosali

26internetga kirish imkoniyati oshirilmoqda. Bu esa har bir tashkilotga o‘z
faoliyatini raqamli muhitga o‘tkazish imkonini bermoqda.
Texnologik yangilanishlar va raqamli transformatsiya mehnat unumdorligini
oshirishda beqiyos ahamiyatga ega. Bu jarayon samarali tashkil etilsa, ishlab
chiqarishdan tortib, xizmat ko‘rsatish, ta’lim, sog‘liqni saqlash va boshqa
sohalarda katta yutuqlarga erishish mumkin. O‘zbekistonda bu boradagi
islohotlar izchil davom etmoqda va 2025 yilga borib mehnat unumdorligi
umumiy ko‘rsatkichlari 2019 yilga nisbatan 40–45 foizga oshishi kutilmoqda.
2.3. O‘zbekistonda mehnat unumdorligini oshirish istiqbollari
O‘zbekiston iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirish va barqaror
rivojlanishini ta’minlashda mehnat unumdorligi muhim o‘rin tutadi.
Mamlakatda amalga oshirilayotgan islohotlar zamirida aynan inson kapitalini
rivojlantirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish hamda texnologik
yangilanish orqali mehnat unumdorligini yuksaltirish ustuvor vazifalardan biri
sifatida qaralmoqda. Bugungi kunda mehnat unumdorligi global iqtisodiyotning
ustuvor mezoniga aylanib ulgurgan va bu jarayonda O‘zbekiston ham o‘z

27ishtirokini kuchaytirishga intilmoqda.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
farmonlari, qaror va dasturlarida mehnat unumdorligini oshirish bo‘yicha aniq
yo‘nalishlar belgilab qo‘yilgan. Xususan, “Yangi O‘zbekiston – yangi islohotlar
makoni” konsepsiyasida ishchi kuchining salohiyatidan to‘liq va samarali
foydalanish, zamonaviy ishlab chiqarish texnologiyalarini joriy qilish orqali
unumdorlikni oshirishga alohida urg‘u berilgan.So‘nggi yillarda sanoat, qishloq
xo‘jaligi, xizmat ko‘rsatish va qurilish sohalarida mehnat unumdorligi bo‘yicha
ijobiy sur’atlar kuzatilmoqda. Masalan, 2020–2023-yillar davomida sanoat
ishlab chiqarishida mehnat unumdorligi o‘rtacha 12 foizga o‘sgan. Bunda
avtomatlashtirish texnologiyalari, raqamli boshqaruv tizimlari va malakali
ishchi kuchining soni oshgani asosiy omil bo‘lib xizmat qilmoqda.Kelajakda
mehnat unumdorligini oshirish istiqbollari bir nechta strategik yo‘nalishlar
orqali amalga oshirilishi rejalashtirilmoqda:
Kasbiy tayyorgarlik va qayta tayyorlash tizimini rivojlantirish – bu borada
O‘zbekiston “Hayot davomida o‘qish” prinsipini joriy qilmoqda. Mehnat
resurslari bozorida talab yuqori bo‘lgan kasblar bo‘yicha malaka oshirish
markazlari tashkil etilmoqda.
Texnologik modernizatsiya va innovatsiyalar – ishlab chiqarish
korxonalarida zamonaviy texnikalar va avtomatlashtirish tizimlarini joriy qilish
orqali ishchi kuchining samaradorligi oshiriladi. Bu ayniqsa, energetika,
transport va yengil sanoat tarmoqlarida o‘z aksini topmoqda.
Axborot texnologiyalaridan foydalanish – raqamli texnologiyalar yordamida
ish jarayonlarini optimallashtirish orqali inson salohiyatidan samarali
foydalanish imkoniyati yaratilmoqda. “Elektron hukumat” va “raqamli
iqtisodiyot” konsepsiyalari bu borada muhim rol o‘ynaydi.
Xalqaro hamkorlikni kengaytirish – rivojlangan davlatlarning ilg‘or
tajribalarini o‘rganish va ularni milliy mehnat bozoriga moslashtirish orqali
ishchilarning malakasi va unumdorligi oshirilmoqda. Ayniqsa, Germaniya,

28Janubiy Koreya va Yaponiya bilan bu yo‘nalishda faol aloqalar yo‘lga
qo‘yilgan.
Mehnat muhitini yaxshilash – ijtimoiy himoya, xavfsiz va sog‘lom mehnat
sharoitlarini yaratish orqali ishchilarning motivatsiyasi va ishga bo‘lgan
munosabati ijobiylashmoqda. Bu esa unumdorlikka bevosita ta’sir qiladi.
Mehnat unumdorligini oshirishda tahliliy va statistik yondashuv ham katta
ahamiyatga ega. Quyidagi jadvalda 2020–2024 yillar davomida ba’zi asosiy
tarmoqlarda mehnat unumdorligi o‘sishi ko‘rsatilgan:
Yil Sanoat (%) Qishloq xo‘jaligi (%) Xizmat ko‘rsatish (%)
2020 3.2 2.5 4.1
2021 5.6 3.4 5.3
2022 7.9 4.2 6.0
2023 10.4 5.1 6.8
2024
* 12.0 6.0 7.5
Yuqoridagi statistik tahlil shuni ko‘rsatadiki, tarmoqlarda texnologik
transformatsiya, mehnat muhitining yaxshilanishi va malakali kadrlar

29tayyorlash asosida mehnat unumdorligi yil sayin o‘sib bormoqda. Ayniqsa,
xizmat ko‘rsatish sohasida innovatsion yondashuvlar hisobiga yuqori natijalarga
erishilmoqda.
O‘zbekistonda mehnat unumdorligini oshirish istiqbollari mustahkam asosga
ega bo‘lib, bu yo‘nalishda olib borilayotgan islohotlar, xalqaro hamkorlik va
zamonaviy texnologiyalarning joriy etilishi orqali kelgusida yanada yuqori
ko‘rsatkichlarga erishilishi kutilmoqda. Buning uchun davlat va xususiy sektor
o‘rtasida samarali hamkorlik muhim ahamiyat kasb etadi.
Xulosa

30Men, ushbu kurs ishini bajarish jarayonida, mehnat unumdorligining
iqtisodiyotni rivojlantirishdagi o‘rni va ahamiyatini chuqur tahlil qildim.
Mehnat unumdorligi – bu ishlab chiqarish jarayonida mehnat resurslaridan
foydalanish samaradorligini aks ettiruvchi asosiy ko‘rsatkichlardan biridir. Uni
oshirish nafaqat korxonaning daromadiga, balki butun jamiyatning iqtisodiy
farovonligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Kurs ishining nazariy qismida mehnat unumdorligining mohiyati, u bilan
bog‘liq asosiy ko‘rsatkichlar, o‘lchash usullari va ularni hisoblash formulalari
haqida batafsil to‘xtalib o‘tdim. Shuningdek, mehnat unumdorligiga ta’sir
qiluvchi ichki va tashqi omillar, xususan, ishchi kuchining malakasi, mehnat
sharoitlari, texnika va texnologiyalar darajasi, boshqaruv uslublari, motivatsiya
tizimlari, ishlab chiqarish muhitining madaniyati kabi jihatlar alohida tahlil
qilindi.Amaliy qismda esa O‘zbekistondagi mavjud holat, ayniqsa, so‘nggi
yillarda amalga oshirilgan islohotlar va strategik dasturlar doirasida erishilgan
natijalar tahlil qilindi. Statistik ma’lumotlar asosida ko‘rinib turibdiki, oxirgi
yillarda sanoat, qishloq xo‘jaligi, xizmat ko‘rsatish sohalarida mehnat
unumdorligi bosqichma-bosqich oshib bormoqda. Biroq hali ham bu borada
tizimli yondashuv va innovatsion boshqaruv tamoyillarini kuchaytirishga
ehtiyoj katta.
Ishlab chiqarishda avtomatlashtirish, raqamlashtirish va zamonaviy
texnologiyalardan foydalanish mehnat unumdorligini oshirishning eng muhim
omillaridan biri ekanligini angladim. Bundan tashqari, mehnat unumdorligining
oshishida xodimlar malakasini oshirish, doimiy o‘qitish, sog‘lom mehnat
muhitini yaratish ham beqiyos ahamiyat kasb etadi. Korxona miqyosida esa
samarali motivatsion tizimlar, faoliyatni rag‘batlantirish mexanizmlari va sifatli
mehnatni taqdirlash tizimi asosiy vosita sifatida ko‘riladi.
O‘zbekistonda mehnat unumdorligini oshirish istiqbollari katta. Yaqin
kelajakda yuqori texnologiyali ishlab chiqarish tarmoqlarini kengaytirish,
kichik va o‘rta biznesni rag‘batlantirish, xodimlarni qayta tayyorlash va

31malakasini oshirish tizimlarini kuchaytirish orqali bu borada sezilarli natijalarga
erishish mumkin. Shu bilan birga, ilm-fan va innovatsiyalar asosida mehnatni
tashkil etish, korxonalarda menejment va boshqaruv madaniyatini
takomillashtirish ham mehnat unumdorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Xulosa qilib aytganda, kurs ishim davomida o‘rgangan nazariy bilimlar va
tahliliy yondashuvlar menga iqtisodiyotning real sektorida mehnat
unumdorligini oshirish muammolari va ularni hal etish yo‘llarini chuqur
tushunish imkonini berdi. Kelgusida bu yo‘nalishda ilmiy izlanishlarimni
davom ettirish va amaliy tajriba orttirishga qat’iy qaror qildim. Mehnat
unumdorligini oshirish – bu har bir iqtisodiyotni taraqqiyot sari yetaklovchi
asosiy omil bo‘lib qoladi.
Foydalanilgan adabiyotlar

321) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.
11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.

3312) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Mehnat unumdorligi va uning hajmiga ta’sir qiluvchi omillar

Sotib olish