• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 317.5KB
Покупки 17
Дата загрузки 11 Сентябрь 2023
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Mehnat unumdorligini oshirish - iqtisodiy o’sish omili sifatida

Kichik tadbirkorlik sub’ektlari mamlakatda xizmatlar sohasini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega va shunga ko’ra, tadbirkorlik tashabbuslarini rag’batlantirish sohasida davlat tomonidan qo’llab-quvvatlanishi zarur. Kichik tadbirkorlik sub’ektlariga tegishli faoliyat ko’rsatayotgan korxonalarning o’sishi xizmatlar sohasida faoliyat ko’rsatayotgan korxona va tashkilotlar umumiy sonining o’sishiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Shunday qilib, o’tgan yilning shu davriga nisbatan, 2020 yil 1 yanvar holatiga ularning soni 46,2 mingtaga ko’paydi va 199,9 mingtani tashkil etib, ularning o’sishi 30,0 % ga oshdi. Joriy faoliyatning iqtisodiy, ijtimoiy natijalarini va xizmat ko’rsatish korxonalarining istiqbolli rivojlanishini yaxshilash zarurati, bu ko’p jihatdan miqdoriy va sifat holatiga, moddiy (asosiy vositalar, aylanma mablag’lar), ishchi kuchi (korxona xodimlari) kabi resurs potensialining tarkibiy qismlaridan foydalanish samaradorligi, xizmatlar va xizmatlar bozorida professional ishtirokchilarning tobora ortib borayotgan raqobatidan, manbalar shakli va hajmidan, axborot va moliyaviy manbalar xizmat ko’rsatish sohasining turli tashkiliy-huquqiy tuzilmalarining resurs tarkibiy qismlarini ko’paytirish uchun moliyaviy, ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlariga bog’liqdir. 23 oshganligi va jonli mehnat sarflashni ko’paytirmasdan turib mehnat unumdorligini oshirish imkoniyatlaridan dalolat beradi. Mehnat unumdorligining asosi bo’lgan mehnatning unumdorlik kuchi mehnat unumdorligining aynan o’zi emas. Haqiqiy mehnat unumdorligi yana ikkita muhim omilga - jonli mehnatning eng muhim ko’rsatkichi bo’lgan mehnat intensivligiga (jadalligiga) va ish vaqtining nominal fondidan foydalanishga ham bog’liq. Bunda inson organizmiga salbiy ta’sir ko’rsatmaydigan jadallik ijtimoiy normal jadallik hisoblanadi, sarflangan quvvat ovqatlanishi, dam olish va hissiy engillanish hisobiga to’liq tiklanadi. Hisobga ko’ra, mehnatning normal jadalligi darajasi tekis yuzada soatiga 4,8 km tezlik bilan ketayotgan kishining kuch-quvvat sarflashiga tengdir. Nisbatan normal muayyan mehnat jadalligini oshirish mehnatga haq to’lashda tegishli darajada hisobga olishni talab qiladi. Mehnatning jadallik darajasini aniqlashda ish kunining davomiyligi yoki bir soat vaqt birligi sifatida qabul qilinadi. Mehnat intensivligining oshishi muayyan vaqt davomida ko’proq qiymat yaratilishiga imkon beradi. Konveyerning tezlashishi, bir vaqtning o’zida xizmat ko'rsatiladigan uskunalar sonining ko’payishi va ish vaqtidagi yo’qotishlarning kamayishi bilan mehnat intensivligi oshadi. Ilmiy-texnikaviy inqilob sharoitida ishlab chiqarish jarayonini avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash ishchilarning jismoniy enyergiyasini iste’mol qilishni kamaytiradi. Yuqori darajadagi intensivlik ish kunini uzaytirish bilan barobardir. «Mehnat intensivligi», ―mehnat unumdorligi tushunchasi bilan‖ uzviy bog’liqdir. Optimal intensivlikni aniqlash iqtisodiyotdagi asosiy vazifalardan biridir. Bu maksimal mehnat unumdorligiga yerishishga imkon beradigan optimal intensivlikdir. Haddan tashqari intensivlik va boshqa omillar (shikastlanishlar, kasb kasalliklari va boshqalar) mehnat unumdorligida yo ’ qotishlarga olib keladi. Ish haqining mohiyatini ishchining ixtiyorida bo’lgan, mehnatning normal takror ishlab chiqarilishini ta’minlaydigan yashash vositalari hajmining pul ifodasi sifatida ta’riflash mumkin. Ish haqi ishchi kuchining narxi hisoblanadi va mehnat bozorida shakllanadi. Mehnat unumdorligi mehnat jadalligi bilan bir qatorda ish vaqti fondidan foydalanish darajasi bilan ham bog’liqdir. Ish vaqtidan foydalanish 6 U(m) - mehnat usuli bilan o’lchangan mehnat unumdorligi. t(1) - vaqt; t(2) - rejadagi vaqt; V - mahsulot; Mehnat usulining afzal tomoni uni barcha ish turlari va xizmatlarga tatbiq etish mumkinligidir. Biroq bu usuldan keng foydalanishda har bir ish turi uchun vaqt normativlari zarurdir, ular hamisha ham mavjud bo’lavermaydi. Bu usuldan ishbay ishlovchi xodimlar mehnat unumdorligini hisoblash uchun foydalanib bo’lmaydi, chunki ular uchun vaqt normalari tatbiq etilmaydi. Unumdorlik o’lchashning mehnat usuli bir qator kamchiliklarga ham ega (normalar etarli darajada asoslab berilmagan bir xil darajada jiddiy emas, ular tez-tez qayta ko’rib chiqiladi va hokazo), bu esa hatto ayrim ish joyidagi va brigadalardagi mehnat unumdorligining darajasi va o’sishiga holisona bahoberilishiga imkon tug’dirmaydi. Mehnat unumdorligiga ishlarning sermehnatligi ta’sir ko’rsatadi. Sermehnatlik – bu, jonli mehnat sarflarini aks ettiruvchi ko’rsatkich bo’lib, u ish vaqtida, mahsulot ishlab chiqarish (xizmatlar)da ifodalangan. Sermehnatlik, odatda, norma-soatlarda (haqiqiy soatlarda) o’lchanadi, bu vaqt ish birliginibajarishga sarflangan bo’ladi. Bu ko’rsatkich mehnat unumdorligi ko’rsatkichiga qarama-qarshi bo’lib, quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi: S= I(v)/M(m) S – sermehnatlik; I(v) - ish vaqti; M(m) – ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori. Korxonalar va ularning yirik bo’linmalari darajasida, xuddi iqtisodiyot tarmoqlarida bo’lgani kabi, ishlab chiqarish va mehnat unumdorligi hajmlarini o’lchash uchun asosan qiymat usuli tatbiq etiladi. Qiymat usuli universal usul bo’lib, u mahsulotning barcha turlari va hajmlari, ishlar va xizmatlar yagona pul ko’rsatkichlari bo’lgan so’mda ifodalanadi, u hajm ko’rsatkichlarini tegishli ulgurji narxlarga ko’paytirish bilan aniqlanadi. Masalan, agar besh kishidan iborat 9 MEHNAT POTENTSIALIDAN FOYDALANISH SAMARADORLIGI STATISTIKASI 2.1. O zbekiston Respublikasida mehnat unumdorligi holati tahliliʻ Bozor isloxotlari sharoitida mehnat unumdorligining ish bilan bandligini ta`minlash muammolari dolzarb ahamiyat kasb etadi. O ʻ zbekiston Respublikasida iqtisodiy faol aholi tarkibida ish bilan band aholi soni yil sayin ko`patib bormoqda. Bunday o`sish tendensiyasi mamlakatimizning barcha hududlariga xos hususiyatga aylanmoqda. Xizmatlar sohasining rivojlanishi hozirgi zamon iqtisodiyotida muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiyotda xizmatlar o sishining asosiy omillarini ilmiy ʼ bilimlar, nomoddiy shakldagi to plamlar, axborot texnologiyalari va tadbirkorlik ʼ faoliyati integratsiyasi kabi omillar tashkil etadi. Iqtisodiyotning ushbu sektori turli xil faoliyat turlarini o z ichiga olib, ishlab ʼ chiqarish samaradorligini oshirishga yordam beradi. Ushbu faoliyatning yakuniy natijasi tayyor mahsulot emas, balki ko rsatilgan xizmatlardir. Xizmatlar nafaqat ʼ korxonalarga, balki jismoniy shaxslar - yakuniy iste molchilarga ham ko rsatilishi ʼ ʼ mumkin. Hozirgi kunda iqtisodiyotning muhim tarmoqlaridan biri bo lgan xizmatlar ʼ sohasining o rni juda katta ahamiyatga egadir. Bu ishlab chiqarishning ʼ murakkablashuvi, bozorni kunlik va shaxsiy talabdan kelib chiqqan holda tovarlar 21 mahsulot balansi asosida yalpi mahsulot ishlab chiqarish qiymatidan oraliq iste’mol qiymati va doimiy kapital iste’molini chegirish yo’li bilan aniqlanadi. Mamlakatimiz eksport qiluvchi korxonalarining raqobatbardoshlik nuqtai nazaridan ustunliklarini to’liq ro’yobga chiqarish, eksport tarkibini diversifikatsiyalash va mahsulotlarni sotishning yangi tashqi bozorlarini faol o’zlashtirish bo’yicha aniq maqsadga yo’naltirilgan ishlar olib borilishi 2019yilda eksport hajmi 9.8 foizga o’sishini, tashqi savdo balansining sezilarli miqdordagi ijobiy saldosini va mamlakat oltin-valyuta zaxiralari o’sishini ta’minladi. 2021 yilda ish o’rinlari tashkil etish va aholi bandligini ta’minlash dasturi parametrlarini so’zsiz bajarish yuzasidan amalga oshirilgan chora tadbirlar qariyb 6 millionta ish o’rni tashkil etilishini ta’minladi, ularning 68 foizidan ortig’i qishloq joylarga to’g’ri keladi. Mamlakatimiz Prezidenti o’z ma’ruzasida hal etilmagan mavjud muammolarni batafsil va har tomonlama tahlil qildi hamda 2023 yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor vazifalari va yo’nalishlarini bajarishga qaratilgan dasturiy vazifalarga atroflicha to’xtalib o’tdi . Xalqaro valyuta jamg’armasining keyingi baholash missiyasi bayonotida, jumladan, bunday deyiladi: “O’zbekiston jadal o’sishga erishdi va istiqbolli rejalarni amaliyotga tadbiq qilish bo'yicha samarali choralar ko’rdi. Keyingi besh yilda O’zbekistonda o’sish sur’atlari o’rtacha 8,5 foizni tashkil etdi va bu Markaziy Osiyodagi o’rtacha o’sish ko’rsatkichidan yuqoridir. Qator yillar davomida kuzatilgan byudjet profitsiti, rasmiy zaxiralar darajasining yuqoriligi, davlat qarzining kamligi, barqaror bank tizimi va xalqaro moliya bozorlaridan qarz olishga ehtiyotkorlik bilan yondashish mamlakatni COVID-19 pandemiyasi davridagi inqirozidan atroflicha himoya qildi. O’tgan yili sanoat ishlab chiqarishi 6,3% qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirish 6,6 foiz, chakana savdo aylanmasi 16,4 foiz va aholiga pullik xizmatlar ko’rsatish 16,1 foizga barqaror yuqori sur’atlar bilan o’sdi. Iqtisodiyotimizda yuz berayotgan jiddiy tarkibiy va sifat o’zgarishlarini birgina misolda, ya’ni 2015 yilda mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotini shakllantirishda sanoat ishlab chiqarishining ulushi bor-yo’g’i 14,2%ni 28 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI « MUHANDISLIK TEXNOLOGIYALARI» fakulteti «SANOAT IQTISODIYOTI VA MENEJMENTI » kafedrasi «IQTISODIYOT ASOSLARI » fanidan Mehnat unumdorligini oshirish - iqtisodiy o’sish omili sifatida KURS ISHI TOSHKENT qarashi o’zgaradi. Endi bo’sh vaqtga boy byerilgan imkoniyat yoki naf emas, balki dam olish imkoniyati sifatida qaraladi. Endi ko’proq tovar sotib olish bilan bir qatorda ko’proq bo’sh vaqtga ega bo’lish xohishi vujudga keladi. Buni esa mehnat taklifini qisqartirish, bo’sh vaqtni naqd pulga emas balki, qo’shimcha ishlaganda olishi mumkin bo’lgan pul daromadiga sotib olish mumkin bo’ladi. Grafikda (1.3.- rasm) xodimlarning bir guruhi ma’lum bir ish haqi darajasida ishlashi mumkin bo’lgan umumiy ish vaqti aks ettirilgan. 1.3 – rasm. O rnini bosish samarasi.ʻ Oddiy mehnatga bo’lgan talab egri chiziqidan grafikdagi egri chiziq o’zining shakli bilan farq qiladi. I nuqtagacha egri chiziq ish haqi oshishi bilan mehnat taklifi oshishini ko’rsatadi- ordinata chizig’idan uzoqlashadi (o’rnini bosish samarasi). I nuqtadan o’tgandan so’ng u egilib ordinata chizig’iga yaqinlashmoqda (daromad samarasi). Demak ish haqining ma’lum bir darajagacha oshishi mehnat taklifini oshiradi, maksimal darajaga yetgandan so’ng mehnat taklifi ish haqining oshishi sharoitida kamayib boradi. Endi biz mehnat bozorida muvozanat holatini shakllanishini ko’rib chiqamiz. Taklif (LD) va talab (LS) egri chiziG’ining kesishgan nuqtasi (E) real ish haqi darajasini ko’rsatadi. Aynan E nuqtasida ma’lum bir ish haqi darajasida talab va taklif tengligi kuzatilmoqda. E nuqtasi to’la bandlikni belgilaydi. Boshqa nuqtalardatalab va taklif tengligi kuzatilmaydi (1.4- rasm) 18 tashkil etgan bo’lsa, 2021 yilda bu ko’rsatkich 34,1% ga y etganida yaqqol ko’rish mumkin. 2.5-rasm. 2021-yilda tarmoqlardagi o'sish suratlari (%da) Sanoat mahsuloti umumiy osishining qariyb 70 foizini yuqori qoshimcha qiymatga ega bolgan tayyor mahsulot ishlab chiqarishga yonaltirilgan sohalar tashkil etdi. Bugungi kunda iqtisodiyotimizning lokomotiviga aylangan mashinasozlik va avtomobilsozlik (12,2 foiz) kimyo va neft-kimyo sanoati (9,4 foiz), oziq-ovqat sanoati (13,1 foiz), qurilish materiallari sanoati (11,9 foiz), farmatsevtika va mebelsozlik (18 foiz) 2011 yilda jadal sur’atlar bilan rivojlandi. Iste’mol tovarlari ishlab chiqarish hajmi 2021 yilda 11,2%ga o’sdi, 2015 yilga nisbatan esa bu ko’rsatkich 4 barobardan ziyod oshdi. Ta’kidlash kerakki, iqtisodiyotning etakchi tarmoqlarida tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish va bu sohalarni diversifikatsiya qilishga qaratilayotgan ulkan e’tibor eksport hajmi, uning tarkibi va sifatiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi. 2021 yilda eksport mahsulotlari hajmi 2016 yilga nisbatan qariyb 15,4 foizga ko’paydi va 15 milliard dollardan ko’proqni tashkil etdi. Bu 2010 yilga 29 KIRISH Kurs ishi mazusining dolzarbligi va zarurati. Makroiqtisodiy barqarorlik iqtisodiy isloxotlarning mustaxkam poydevoridir. Kelgusidagi iqtisodiyotning kamida 5 foizga usishi, byudjet defitsiti yalpi ichki maxsulotga nisbatan 2 foizdan oshmasligiga karatilgan chora-tadbirlar belgilanadi. Inflyasiyaviy targetlash doirasida narx-navo o’sishini 10 foizdan oshirmaslik asosiy vazifalarimizdan biri bo’ladi. 2030 yilga borib o’rtacha yillik iqtisodiy usish sur’atlari 6,3-6,5 foiz, kapital quyilmalar 8,0-8,5 foiz, eksport 9,0-10,0 foizni tashkil etishiga erishamiz.Ushbu vazifalarga erishishda mehnat unumdorligini oshirish - iqtisodiy o’sish omili bilan bog’liq masalalar alohida ahamiyat ega. Chunki iqtisodiyotdagi tarkibiy islohotlar natijasida mehnat unumdorligining o’sishi, mehnat mazmunidagi chuqur o`zgarishlar muhimdir. Kurs ishining maqsadi: Mehnat unumdorligini oshirish - iqtisodiy o’sish omili bilan bog’liq masalalarni nazariy asoslar va amaliy jixatlarini tadqiq etish, umumlashtirish va asosida tegishli xulosalarni chiqarishdan iborat. Kurs ishining vazifalari quydagilardan iborat: - mehnat unumdorligining iqtisodiy mohiyatini o rganishʻ - mehnat unumdorligini tavsiflovchi ko'rsatkichlar yuzasidan tadqiqot o tkazish ʻ - mehnat unumdorligini oshirish yo'llarini tahlil qilish - iqtisodiy o sishga ta sir etuvchi omillarni aniqlash ʻ ʼ - mehnat unumdorligini iqtisodiy o sishga tasir etish yo nalishlarini yoritib berish ʻ ʻ - O'zbekistonda iqtisodiy o sishga mehnat unumdorligini ta siri tahlili ʻ ʼ Kurs ishining obekti: sifatida mamlakatimiz milliy iqtisodiyoti va korxonalarda ish jarayoni tanlangan. Kurs ishining predmeti: milliy iqtisodiyotda mehnat unumdorligini oshirish iqtisodiy o’sish jarayonlari bilan bog’liq ijtimoiy iqtisodiy munosabatlar. 3 ishchilar brigadasi bir smenada 100 ming so’mlik ish hajmini bajargan bo’lsa, u holda har bir ishchining smenadagi mehnat unumdorligi (ishlab chiqargan mahsuloti) quyidagicha bo’ladi: 120:5/24 (ming so’m); tegishli ravishda bir soatlik ish mobaynida: 20:8=2,5 (ming so’m) Mehnat unumdorligini o’lchashningqiytat usuli turli kasb va malakaga ega bo’lgan xodimlarning mehnat unumdorligi, masalan, qandolatchi va novvoyning, chilangar va haydovchining mehnat unumdorligini taqqoslash imkonin iberadi. Biroq bu usul ko’rinishdan universal usul bo’lishiga qaramay, bir qancha kamchiliklarga ham ega. Xususan unga narx omili, ya’ni bozor kon’yukturasi vaninflyatsiya ko’proq ta’sir ko’rsatadi. Ishlab chiqarish hajmlari va mehnat unumdorligini o’lchashning qiymat usuli birmuncha murakkab ishlab chiqarish hajmlarini hisoblashda eng maqbul usulni muayyan shart-sharoitlardan kelib chiqib tanlash mumkin. V atanimiz tajribasida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning hajm ko’rsatkichlari faqat jonli mehnat bilan bog’liq bo’lganligi sababli foydalinayotgan materiallar sig’imining va qiymat ko’rsatkichlarining o’zgarishiga duchor bo’lmoqda. Moddiy xarajatlarrning har qanday ko’payishi (xoh u ancha qimmatbaho material bo’lsin) yoki boshqa korxonalar bilan kooperatsiya bo’yicha mahsulot etkazib berish va sotish bo’lsin, baribir mehnat unumdorligining ortib borish tasavvurini beradi. Material sig’imining kamayishi esa – mazkur ko’rsatkichning pasayishi tasavvurini uyg’otadi. Mehnat unumdorligini o’lchashda material sig’imining o’zgarishi ishlab chiqarilayotgan mahsulotning hajm ko’rsatkichiga va mahsulot ishlab chiqarish normasiga salbiy ta’sir ko’rsatishiga barham berish uchun qo’shimcha o’lchov usullaridan foydalaniladi: shartli sof, normativ sof mahsulot bo’yicha va ishlov berishdagi normativ qiymat usullari tatbiq etiladi. Bu usullarni qo’llash material sig’imio’zgarishlarining salbiy ta’sirining to’liq yoki qisman barham toptiradi. 10 oqibati bo’lib, mehnat unumdorligini pasaytiradi, ish vaqti bekor sarf bo’lishini qisqartirish esamehnat unumdorligining ortishini ta’minlaydi. Tashkiliy omillar tizimida kadrlar tarkibining yaxshilanishi – boshqaruv xodimlari sonining nisbiy qisqarishi va sanoat - ishlab chiqarish xodimlari umumiy sonida ishchilar salmog’ining, bular orasida esa asosiy ishchilar salmog’i rasm ortishi muhim o’rin tutadi. Sanoat - ishlab chiqarish xodimlari umumiy sonida ishchilar salmog’i qanchalik yuqori bo’lsa, bitta xodimga to’g’ri keladigan mehnat unumdorligi ham shunchalik yuqori bo’ladi. Ijtimoiy-iqtisodiy omillarning ta’siri shu narsa bilan bog’liqki, fan-texnika taraqqiyotining avj olishi, ishlab chiqarish (texnika, texnologiya) moddiy asosining ta’minlashuvi va xilma-xil, ko’p hollarda esa ancha murakkab tashkiliy tadbirlarning amalga oshirilishi o’z-o’zidan sodir bo’lmaydi, balki faqat ijtimoiy ishlab chiqarish ishtirokchilari bo’lgan insonlarning faol mehnat faoliyati natijasidagina sodir bo’ladi. Bu mehnat faoliyatining harakatlantiruvchi kuchi - muayyan natijani qo’lga kiritishga bo’lgan qiziqishdir. U o’z navbatida ishlab chiqarish ishtirokchilari bo’lgan insonlarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlariniqondirish imkonini beradi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish yoki boshqa faoliyat qatnashchilari muayyan mehnat faoliyati natijasini qo’lga kiritishga intilishi bilan bir qatorda etarli darajadagi mehnat qobiliyatiga, ishbilarmonlik va shijoatkorlik kabi zarur shaxsiy sifatlarga ega bo’lishlari, shuningdek, tadbirkor va hushyor bo’lishlari lozim. Mehnat unumdorligiga ta’sir ko’rsatuvchi eng muhim ijtimoiy-iqtisodiy omillarga quyidagilar kiradi:  mehnat natijalaridan moddiy va ma’naviy manfaatdorlik;  xodimlarning malaka darajasi, ularning kasbiy tayyorgarligi sifati;  mehnatga munosabat va mehnat intizomi darajasi;  mehnat jamoalari o’z-o’zini boshqarishining rivojlanishi. Mehnat bozori- maxsus tovar, ishchi kuchni ayirboshlash xususida vujudga keluvchi iqtisodiy munosabatlar tizimidir. Unda ishchi kuchiga bo’lgan talab, taklif va narx shakllanadi. Ishchi kuchi bozori milliy bozorning tarkibiy qismidir. Bir tomondan tadbirkorlar - yirik korporatsyalar, o’rta va kichik korxonalar va davlat 15 ko’rsatkichlarida o’lchanishi mumkin. Unumdorlikni aniqlashda omillarni tanlash masalasi juda murakkab va xilma-xil. O’zbekiston satistikasida ishlab chiqarish omillari sifatida mehnat, doimiy kapital va joriy ishlab chiqarish iste’molidan ko’proq foydalaniladi. Qator holatlarda bu omillarga tadbirkorlik faoliyati ham kiradi. Iqtisodchilar unumdorlikning quyidagi ko’rsatkichlarini mahsulotning qiymat ko’rsatkichlari va ishlab chiqarish omillarini turlicha birlashtirib aniqlaydilar: - mehnatning yalpi unumdorligi; - mehnatning sof unumdorligi; - mehnatning integral unumdorligi; - omillarning global unumdorligi; - omillarning total unumdorligi. Mehnatning yalpi unumdorligi ko’rsatkichlari o’z mazmuniga ko’ra, xarajat birligiga mahsulot ishlab chiqarish ko’rsatkichiga juda yaqin va u quyidagi formula bo ʻ yicha aniqlanadi: YaMU= YaCh/T YaMU - yalpi mehnat unumdorligi; YaCh - yalpi ishlab chiqarish; T - mehnat sarfi. Bu ko’rsatkichni hisoblashda yalpi ishlab chiqarish tannarx, narxlar omili yoki bozor narxlari bo’yicha aniqlanadi. Mehnat sarflari ham quyidagilar sifatida ifodalanishi mumkin: a) yollanma xodimlar soni; b) barcha toifadagi bandlar soni; v) ishlagan kishi  soatlar soni; g) soliqlar chegirilishidan oldingi hisoblangan ish haqi summasi. Bu ko’rsatkichning asosiy kamchiligi faqat jonli mehnatni hisobga olib, boshqa ishlab chiqarish omillari e’tiborga olinmasligidir. Sof mehnat unumdorligi ko’rsatkichi sof mahsulot qiymatining mehnat sarflariga nisbatini ifodalaydi. Iqtisodiyot tarmoqlari bo’yicha sof mahsulot (sof qo’shilgan qiymat) tarmoqlararo 27 yangi tashkil etilgan korxona va tashkilotlar sonining 0,9 mingtaga ko’payishi qayd etildi. Investitsiya faoliyati – mamlakatning iqtisodiy o’sishining muhim elementidir. O’zbekiston Respublikasida qulay investitsiya muhiti uchun barcha sharoitlar yaratilmoqda, xorijiy sarmoyadorlar uchun keng qamrovli huquqiy kafolatlar va imtiyozlar tizimi amal qilmoqda va takomillashtirilmoqda, xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar faoliyatini rag’batlantirish bo’yicha kompleks chora-tadbirlar tizimi ishlab chiqilgan. 2019 yil yanvar-dekabr oylarida xizmatlar sohasiga yo’naltirilgan investitsiyalarning ulushi umumiy investitsiya hajmining 27,2 % ni tashkil etdi va 51 736,6 mlrd. so’mga teng bo’ldi. Xizmatlar sohasida asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalarning umumiy hajmida tashish va saqlash (21,9 %), savdo (11,4 %), sog’liqni saqlash va ijtimoiy xizmatlar (9,7 %), ta’lim (9,4 %), yashash va ovqatlanish bo’yicha xizmatlar (8,5 %), shuningdek, axborot va aloqa (6,3 %) ulushi ustunlik qiladi. 2.4-rasm. Ko’rsatilgan bozor xizmatlari hajmining oylar bo’yicha taqqoslanishi, trln. so’m 2019 yilning yanvar oyiga nisbatan joriy yilning dekabr oyida ko’rsatilgan bozor xizmatlari hajmi 4,9 trln. so’mga oshdi va 17,9 trln. so’mga yetdi. 25 chiqarish vositalarining mulkchilik shakllari bilan bog’liq bo’lgan ijtimoiy shart sharoitlar, shuningdek, ishlab chiqarish munosabatlari bilan bog’liq bo’lgan shart sharoitlar boshqa teng sharoitda ham mehnat unumdorligiga jiddiy ravishda ta’sir ko’rsatishi mumkin. Korxonada mehnat unumdorligining oshishi quyidagi tarzda namoyon bo’ladi:  Vaqt birligi mobaynida yaratiladigan mahsulotning sifati o’zgarmagan holda hajmi oshishi;  Vaqt birligi mobaynida yaratiladigan mahsulotning hajmi o’zgarmagan holda sifati oshishi;  Ishlab chiqariladigan mahsult birligiga mehnat sarfining qisqarishi;  Mahsulot tannarhida mehnat sarflari ulushi kamayishi;  Tovarlar ishlab chiqarilishi va aylanishi vaqti qisqarishi; Mehnat unumdorligi darajasi va uning dinamikasiga ko’pgina omillar ta’sir qiladi. Omillar deb mehnat unumdorligining o’zgarishiga ta’sir ko’rsatadigan harakatlantiruvchi kuchlar yoki sabablarga aytiladi. Ulardan ayrimlari mehnat unumdorligining ortishiga yordam bersa, boshqalari unumdorlikning pasayishiga sabab bo’lishi mumkin. Omillarning birinchi guruhiga mehnat vositalarining samarasini ortishi, mehnat va ishlab chiqarishni tashkil etish va mehnatkashlar ijtimoiy guruhlari sharoitining yaxshilanishi bilan bog’liq bo’lgan barcha tadbirlar kiradi; ikkinchi guruhi tabiiy sharoitlarning noqulay ta’sir ko’rsatishi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi kamchiliklar, ijtimoiy sharoitdagi salbiy elementlarning ta’sir ko’rsatishi kiradi. Ayrim korxona yoki tashkilot darajasidagi omillarni qarab chiqqanda, ularning hammasini ichki va tashqi omillarga bo’lish mumkin. Ichki omillarga korxonaning texnika bilan qurollanish darajasini, qo’llanilayotgan texnologiyaning samaradorligi, mehnat va ishlab chiqarishning energiya bilan ta’minlanishi darajasi, tatbiq etilayotgan rag’batlantirish tizimlarining ta’sirchanligi, kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish, kadrlar tarkibining yaxshilanishi kabi korxonani rahbarlariga bog’liq bo’lgan barcha narsalar kiradi. 13 nisbatan 4,6 barobar ziyoddir. Tashqi savdo aylanmasining ijobiy saldosi 8 milliard 500 million dollardan oshdi. Eksport tarkibida tayyor mahsulotlar ulushi 60%ni tashkil etdi, holbuki, 2015-yilda bu ko’rsatkich qariyb 46%ni tashkil etgan edi. O ʻ zbekiston iqtisodiyotining barqaror va mutanosib rivojlanib borayotganini 2005 yildan boshlab Davlat byudjeti profitsit bilan bajarilayotgani ham yaqqol tasdiqlab turibdi. Samarali mehnat uchun zarur sharoitlar, munosib ish haqi, zamonaviy uy- joylar, sifatli ta’lim va tibbiy yordam, dam olish va hordiq chiqarish uchun keng imkoniyatlar yaratish - bularning barchasi iqtisodiy sohadagi islohotlarimiz mohiyati va mazmunini belgilab beradigan muhim omillardir. SHu borada nafaqat eng kam oylik ish haqini, balki byudjet tashkilotlarida ham, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda ham o’rtacha ish haqi miqsorini, pensiya, stipendiya va ijtimoiy nafaqalar hajmini bosqichma-bosqich ko’paytirish maqsadga muvofiq. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasida ham byudjet muassasalari xodimlarining ish haqi, pensiya, stipendiya va ijtimoiy nafaqalar hajmini inflyasiya sur’atlaridan yuqori mikdorda izchil oshirish ham ustuvor vazifa qilib qo’yilgan. Ish haqi, pensiya, nafaqa va stipendiyalarni to’lash tizimini tubdan takomillashtirish, pensionerlar, talabalar va aholining boshqa ijtimoiy ehtiyojmand qatlamlari huquq va qonuniy manfaatlari himoyasini ta’minlash, ularning O’zbekiston Respublikasining barcha hududida xarid qiladigan tovar va xizmatlar uchun to’lovlarni to’siqlarsiz amalga oshirishi uchun sharoitlar yaratish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 2 fevraldagi «Ish haqi, pensiya, nafaqa va stipendiyalarni to’lash mexanizmini takomillashtirishga doyr qo’shimcha chora- tadbirlar to’g’risida»gi PQ-2753-son qarori qabul qilindi. 1 Mamlakatimizda aholi bandligini ta’min lash ijtimoiy-iqtisodiy tarakkiyotning 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 2 fevraldagi «Ish haqi, pensiya, nafaqa va stipendiyalarni to‘lash mexanizmini takomillashtirishga doyr qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘grisida»gi PQ-2753-son qarori // O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 6-son, 73-modda . 30 Hududlar o’rtasida savdo xizmatlarining yuqori ulushi Surxondaryo viloyatida - 43,5 % belgilandi. Shu bilan birga, moliyaviy faoliyat Toshkent shahrida rivojlangan. Bu yerda moliyaviy xizmatlar ulushi 29,1 % ni tashkil etdi. Shuningdek, aloqa va axborotlashtirish xizmatlarining eng katta ulushi ushbu hududda - 9,1 % qayd etildi. Transport xizmatlariga eng ko’p talab Qoraqalpog’iston Respublikasi (26,0 %), shuningdek Samarqand (25,7 %) va Toshkent (25,2 %) viloyatlariga to’g’ri keldi. Ko’rsatilgan bozor xizmatlari jami hajmining o’sishidagi asosiy omil moliyaviy xizmatlar 54,6 % ga (ko’rsatilgan xizmatlar jami hajmining mutloq o’sishiga ta’siri 8,5 % punkt), transport xizmatlari 5,6 % ga (mutloq o’sishiga ta’siri 1,4 % punkt), savdo xizmatlari 5,1 % ga (mutloq o’sishiga ta’siri 1,1 % punkt), aloqa va axborotlashtirish xizmatlari 8,0 % ga (mutloq o’sishiga ta’siri 0,4 % punkt), ta’lim sohasidagi xizmatlar 6,8 % ga (mutloq o’sishiga ta’siri 0,2 % punkt) o’sishi hisoblanadi. Iqtisodiy sohada xizmatlar sohasining o’sishi bozor sharoitidagi ko’rsatilgan xizmatlar uchun to’lovni qabul qilish tezligi va material sarfining kamligi, bu qo’shilgan qiymatning oshishi va pirovardida yalpi ichki mahsulotning oshishiga olib keladigan muhim omillar bilan bog’liqdir. 2.2. O zbekistonda mehnat unumdorligining statistik kursatkichlariʻ tizimi O ʻ zbekiston statistikasida mehnat unumdorlik ko’rsatkichlari tizimi yuqorida ko’rib chiqilgan ishlab chiqarish omillari nazariyasi asosida tashkil etiladi. Bu nazariyaga ko’ra, mehnat unumdorligi unumdorlikning xususiy ko’rsatkichi sifatida qaraladi, chunki sarflangan jonli mehnat faqat ishlab chiqarish omillaridan biri sifatida qaralib, texnik taraqqiyot rivojlanib borgani sari uning ahamiyati kamayib boradi. Shunga ko’ra, iqtisodchilar fikricha, mehnat unumdorlik darajasini aniqlash uchun mahsulot hamda uni yaratishda ishtirok etadigan ishlab chiqarish omillarini statistik o’lchash lozim. Ma’lumki, ishlab chiqarilayotgan mahsulot natura, shartli natura shaklida va qiymat 26 Mehnat samaradorligi eng kam mehnat xarajatlari bilan yuqori mehnat natijadorligiga erishish darajasini ifodalaydi. Mehnat unumdorligi va intensivligi mahsulot qiymati o’lchamiga turlicha ta’sir ko’rsatadi. Mehnat unumdorligi ortishi ishlab chiqariladigan mahsulot miqdorini oshiradi va shunga muvofiq bita mahsulotning qiymatini pasaytiradi, lekin ularning umumiy yangi yaratilgan qiymatini o’zgartirmaydi, mehnat intensivligini ortishi esa ishlab chiqariladigan mahsulotlar va umumiy umumiy yangi yaratilgan qiymatni oshiradi, lekin mahsulot birligining qiymatini o’zgartirmaydi. Mehnat unumdorligi qanchalik yuqori bo’lsa, ish sifati zarur darajada bo’lgani holda mehnat xarajatlari qanchalik kam bo’lsa, mehnat samaradorligi shunchalik yuqori bo’ladi. Tadbirkor korxona egasi uchun vaqt birligi ichida qanday ishlab chiqarish darajasiga erishilgani emas, shu bilan birga u qanday mehnat xarajatlari bilan ta’min etilgani ham muhimdir. Mehnat xarajatlar xodimlar soni va mehnatga to’langan haq xarajatlari bilan o’lchanadi. Unisi ham, bunisi ham ish vaqti bilan o’lchanishi mumkin. Shuning uchun ham mehnat samaradorligini tahlil qilganda vaqt birligi ichida sarflangan mehnat xarajatlari ham, shu bilan birga uning tuzilishi hisobga olingan holda ham qarab chiqiladi. Mehnat unumdorligini hisoblashda quyidagilarni ta’minlash imkonini beradigan uslubiyot ideal hisoblanishi mumkin. korxona ishning ijtimoiy qadriyatlar bilan bog’liqligi, xodimga rag’batlantiruvchi ta’sirko’rsatish, mehnat unumdorligining umumiy va xususiy ko’rsatkichlari bir o’lchov bilan o’lchanishi mumkinligi, mehnat miqdori bilan sifati o’rtasidagi bog’liqliklardir. Bu ko’rsatkichni quyidagi formula bilan ifodalash mumkin: Md=Sm/Su*100% Md - mehnatning mexanizatsiyalash darajasi - %; Sm- mexanizatsiyalashgan mehnat xodimlari soni; Su- xodimlarning umumiy o’rtacha ro’yxatdagi soni; Mexanizatsiyalashgan mehnat xodimlari jumlasiga o’z ishini mashinalar va mexanizmlar yordamida bajaradigan kishilar kiritiladi. Mehnatni mexanizatsialash (avtomatlashtirish) darajasining ortishi moddiylashgan mehnat ulushining 5 tayyorlash, milliy urf-odatlar bilan tanishtirish kabi xizmatlar ko’rsatilishi rejalashtirilgan. XULOSA Kurs ishimdan olgan hulosalarim shuki: mehnat unumdorligi ko’rsatkichlari tizimining tuzilishi ulardan har birining funktsional vazifasini aniqlashga asoslanish lozim. Ko’rsatkichlarni tasniflashni mezoni - mehnat natijalarini ifodalash usulidir. Mehnat unumdorligini aniqlash vazifasi, uning tizimini yaratish, o’rganish muhim yo’nalish hisoblanadi. Mehnat unumdorligini o’lchash usullari ko’p omilli, vektorli va mezonli sifatida tasniflanadi. Mehnat unumdorligi rivojlanib boruvchi ko’rsatkich bo’lganligi sababli omillar va zahiralarni o’rganish dolzarb muammoga aylandi. Mehnat unumdorligini oshirish zahiralar tizimini yaratish eng muhim yo’nalishdir. Mehnat unumdorligi darajasi ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini ifodalovchi eng muhim ko’rsatkich hisoblanadi, u to’g’ri va teskari ko’rsatkichlar yordamida baholanadi. To’g’ri mehnat unumdorligi ko’rsatkichi – vaqt birligida ishlab chiqargan mahsulot miqdorini ifodalaydi. Teskari mehnat unumdorligi ko’rsatkichi, mehnat talabchanligi – mahsulot birligiga sarf etilgan ish vaqti birligini ifodalaydi. Bu ko’rsatkichlar orasida teskari bog’liqlik mavjud. Mehnat unumdorligi darajasini o’rganish muammosi, iqtisodchi-statistiklar orasida diskussiya hisoblanib, juda ko’p fikr va mulohazalar bildirilmoqda. G’arb statistikasida unumdorlik ko’rsatkichlari tizimi ishlab chiqarish nazariyasi asosida tashkil etiladi va bu nazariyaga ko’ra mehnat unumdorligi, unumdorlikning xususiy ko’rsatkichi sifatida qaraladi, chunki sarflangan jonli mehnat, faqat ishlab chiqarish omillaridan biri sifatida qaralib, texnik taraqqiyot etishi sari uning ahamiyati kamayib boradi va shuning uchun mahsulot yaratishda ishtirok etadigan ishlab chiqarish omillarini ham hisobga olish lozim. O’zbekistonda mehnat unumdorligini oshirish uchun quydagi ishlarni amalgam oshirish kerak: manfaatdor vazirliklar, idoralar, xo’jalik birlashmalari, 33 kompaniya va korxonalar ishtirokida sanoatda mahsulot tannarxini 10-15 foizga pasaytirish yuzasidan har bir sanoat korxonasi bo’yicha kompleks chora-tadbirlarni ko’zda tutadigan dastur ishlab chiqish lozim. Mamlakatimiz korxonalarida qishloq xo’jaligi xom ashyosini qayta ishlash darajasini tanqidiy tahlil qilish va uni rivojlantirish bo’yicha mavjud resurs va imkoniyatlarni aniqlash hamda sanoatning qayta ishlash tarmoqlarini jadal rivojlantirish, ishlab chiqarilayotgan iste’mol tovarlari turlarini ko’paytirish va sifatini yaxshilash, buning uchun qo’shimcha imtiyozlarni ko’zda tutadigan maxsus qaror qabul qilish kerak. Bu borada, birinchi navbatda, mahalliy xom ashyo va materiallar asosida sanoat kooperatsiyasi va ishlab chiqarishni mahalliylashtirish tizimini yanada rivojlantirishga oid ishlarni davom ettirishga alohida e’tibor qaratish darkor. Bugungi keskin raqobat sharoitida mahsulotlarimizning jahon va mintaqaviy bozorlarda xaridorgir bo’lishi va mustahkam o’rin egallashi uchun bu boradagi ishlarni yana bir bor tanqidiy ko’rib chiqish lozim. Bunda tashqi bozorda xaridorbop, yuqori likvidli mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish uchun eksportga mahsulot chiqaradigan korxonalarni rag’batlantirishni yanada kuchaytirish, ularga yangi imtiyoz va preferentsiyalar berish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar tayyorlash zarur. Mamlakatimizdagi raqobatdosh mahsulotlar ishlab chiqaradigan sanoat korxonalari va boshqa tarmoqlarning eksport yarmarkalari o’tkazishini kengaytirish, shuningdek, mahsulot sotishning zamonaviy usullaridan keng foydalanish, asosiy ishlab chiqaruvchilarimizni o’z mahsulotlari taqdimotini o’tkazish va yangi eksport shartnomalari tuzishi uchun nufuzli xalqaro yarmarkalarga jalb etish bo’yicha alohida Hukumat qarorini qabul qilish lozim. Mamlakatimizdagi kichik biznes va xususiy tadbirkorlarni ko’paytirish va ularni zamonaviy texnikalar bilan jihozlash zarur. Hozirgi kunda yurtimizda mehnat unumdorligini va samaradorligini oshirish uchun ko’pgina g’oyalar va takliflar yuritilayapdi. Uning natijasi o’laroq yurtimizda Yalpi ichki mahsulot o’tgan yilga nisbatan 8.3% ga oshdi. 34 ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan holda sarflanishi - mehnat qurollari va mehnat ashyolaridan oqilona foydalanmaslik hamda belgilangan texnologiya jarayonlarining buzilishi oqibatida mehnatning rejadagidan tashqari ortiqcha sarflanishidir. Zahiralar foydalanish vaqtiga qarab joriy va istiqbol zahiralari ga bo’linadi. Joriy zahiralar texnologiya jarayonlari muhim darajada o’zgartirilmay va qo’shimcha kapital mablag’lar sarflanmay amalga oshiriladi. Istiqbol zahiralari ishlab chiqarishni qayta tashkil etishni, ancha mukammal asbob-uskunalar o’rnatilishi, tayyorgarlik ishlariga kapital mablag’lar va ko’proq vaqt sarflashni talab qiladi. Joriy va istiqbol zahiralardan tashqari, ikki guruhga bo’linadi: mahsulotning sermehnatlik darajasini pasaytirish zahiralari va jami ish vaqtidan yaxshiroq foydalanish zahiralari. Ma’lumki, mehnat unumdorligi darajasi ish vaqti birligiga to’g’ri keladigan mahsulot miqdori bilan aniqlanadi. Lekin boshlang’ich hajmlar vaqtda ifodalansa, mehnat unumdorligi ish vaqti fondining mahsulot sermehnatlik darajasiga nisbati sifatida hisoblab chiqariladi: M(u)= F(iv)/M(c) M(u) - Mehnat unumdorligi (boshlang’ishlab chiqarish hajmlar vaqtda ifodalangandagi); F(iv) - Ish vaqti fondi; M(c) - Mahsulot sermehnatlik darajasi; Buning ma’nosi shuki, agar mehnat unumdorligi ish vaqt fondini ko’paytirish hisobiga ortsa, u holda bu unumdorlikni oshirishning ekstensiv yo’li hisoblanadi; agar unumdorlik sermehnatlik darajasini qisqartirish bilan ta’min etilsa, bu ekstensiv yo’l hisoblanadi. Bunda mahsulot tayyorlashga sarf etiladigan sarf xarajatlarning kamayishi yangi texnika va texnologiya joriy etish, mehnatni tashkil etishni takomillashtirish hisobiga sodir bo’ladi. 20 (talab), ikkinchi tomondan esa alohida xodimlar yoki ularning uyushmalari (taklif) ishchi kuchi bozorining subyektlari hisoblanadi. Bozori subyektlari o’rtasidagi kelishuv natijasida shakllanadigan narx ish haqi stavkasini tashkil qiladi. Bo’sh ish joylari soni va band bo’lmagan ish joylarini qidirib yurgan fuqarolar soni o’rtasidagi nisbat ishchi kuchi bozori konyukturasini tavsiflaydi. Mehnat bozorisiz bozor iqtisodiyotining optimal harakat qilishini tasavvur qilib bo’lmaydi. Mehnat bozori mehnat resurslarini soha, tarmoq, mintaqa, kasb va mutaxassislar bo’yicha, talab va taklif qonuniga muvofiq taqsimlash va qayta taqsimlash vazifalarini bajaradi. Ishchi kuchi bozorining dinamikasi ishchi kuchiga bozor talabi va taklifi o’rtasidagi nisbatga bog’liqdir. Ish haqi qiymati (W) va ishchi kuchiga bo’lgan talab (L) o’rtasidagi bog’liqlik grafikda mehnatga bo’lgan talab egri chizig’i (LD) yordamida ifodalanadi. Grafikda ma’lum miqdordagi ish haqi sharoitida mehnatga bo’lgan talab qanday bo’lishini ko’rsatadi. 1.1 - rasm. Mehnat bozorida talab egri chizig iʻ Ishchi kuchi bozorida ishchi kuchiga bo’lgan talabga quyidagi omillar ta’sir etadi : xodimlar tomonidan ishlab chiqariladigan tovar va xizmatlarga talabning kattaligi; mehnat resurslari narx darajasi, ya’ni ish haqi darajasi; ishlab chiqarishda mehnatni kapital bilan almashtirish darajasi; iqtisodiy sikl fazasi: jonlanish azasida mehnatga talab oshadi, inqiroz fazasida esa aksincha kamayadi; shakllangan iqtisodiy konyuktura mehnatga talabni oshiradi yoki kamaytiradi; ilmiy texnik progress bir tarafdan ishlayotgan xodimlarni qisqarishiga zamin yaratadi, ikkinchi 16 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Ulmasov.A, Vaxobov.A.B “iqtisodiyot nazariyasi” darslik.-T:.iqtisodiyot,2014 2. Shcherbakov V. N. sanoat korxonasining innovatsion faoliyatining asosiy muammolari. Qonun biznes jurnali. 2012 yil, № 6, 288-292 s. 3. Xodjayeva M. ya. innovatsion rivojlanish omili sifatida raqobatbardoshlikning mohiyatiga zamonaviy qarashlarni tahlil qilish. "Ilmiy iqtisodiyotning innovatsion o'sish omillari". Toshkent shahridagi Plexanov nomidagi REU filiali. 2014. 4. O’zbekiston respublikasi davlat statiskas qo’mitasi 2019-2021- yillari malumotlari 5. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Ijtimoiy soahni rivojlantirishga amaliy jihatdan yomdashuvni yanada kuchaytirish to’g’risida”gi qonnuni 6.Iqtisodiy tahlil №11 (239) 2019 7. O'zbekiston Respublikasi yangi tahrirdagi Konstitutsiyasi IX bob-TO’zb 2023 8. Tursunov. A. M. Iqtisodiyoti. o’quv qo’llanma 35 bilan to ldirish, jamiyat hayotini yangilovchi ilmiy-texnologik taraqqiyotning jadalʼ o sishi bilan bog liqdir. ʼ ʼ 2020-yil 1-yanvar holatiga xizmatlar sohasida faoliyat ko rsatayotgan ʼ korxona va tashkilotlar tarkibida savdo faoliyati bilan shug ullanuvchi korxona va ʼ tashkilotlar ulushi (38,6%) yuqoridir. Buning sababi ushbu faoliyatning yuqori daromadliligi va ketgan xarajatlarni tez qoplay olishida. Yashash va ovqatlanish bo’yicha xizmatlarni ko’rsatuvchi korxona va tashkilotlarning ulushi 9,8 % ga tengdir. Xizmatlar sohasida faoliyat ko’rsatayotgan korxona va tashkilotlar umumiy sonida tashish va saqlash faoliyati bilan shug’ullanuvchi korxona va tashkilotlarning ulushi 5,9 % ga yetdi. 2.1-rasm. 2020-yil 1-yanvar holatiga xizmatlar sohasida faoliyat ko’rsatayotgan korxona va tashkilotlarning iqtisodiy faoliyat turlari bo’yicha tarkibi, % Axborot faoliyati bilan shug’ullanuvchi va aloqa xizmatlarini ko’rsatuvchi faoliyat ko’rsatayotgan korxona va tashkilotlarning ulushi 3,0 % ni tashkil etdi. Sog’liqni saqlash va ijtimoiy xizmatlar ko’rsatish sohasida faoliyat ko’rsatayotgan korxona va tashkilotlarning ulushi 3,0 % ni tashkil qiladi. 22 ustuvor yo’nalishlaridan biri, xalq turmush darajasi va sifatini yuksaltirishning muhim. Milliy mehnat bozorining e’tiborga molik o’ziga xos xususiyatlari quyidagilar hisoblanadi: aholining asosiy qismini yoshlar tashkil etishi (har yili yarim million- dan ortiq bitiruvchilar ishga joylashish bo’yicha ko’makka muhtoj); 700 mingdan ortiq ishsizlarning, shuningdek, ishchi kuchining talab va taklifi bo’yicha nomutanosiblikning mavjudligi; ayrim tumanlarda ishsizlik va norasmiy sektorda ish bilan bandlikning yuqori darajasi kuzatiladi. Yaqin kelajakda kasb-hunar kollejlari va oliy ta’lim muassasalari bitiruvchilarini ish bilan ta’minlash sohasidagi asosiy vazifalar quyidagilardan iborat:  bitiruvchilarni biriktirish ishlarini puxta tashkil etish;  bitiruvchilar bandligini ta’minlashda yangi samarali shakllar va uslublarni davom ettirish;  bitiruvchilar bandligini ta’minlashda belgilangan imtiyozlardan kengroq foy dalanish;  bitiruvchilarga o’z biznesini tashkil etishlari uchun mikrokreditlar ajratish amaliyotini davom ettirish. Mehnat va Iqtisodiyot vazirliklari tomonidan ishlab chiqilgan metodika asosida mehnat bozorida vaziyat murakkab bo’lgan tuman va shaharlar ro’yxati aniqlanadi, unga muvofiq aholi bandligi dasturlarining manzilli ro’yxatlari, kichik sanoat zonalari, xizmatlar sohasini rivojlantirish, chorvachilik, parrandachilik va issiqxona xo’jalik- larini bario etish, kasb-hunar kollejlari va oliy o’quv yurtlari bitiruvchilari uchun «start-ap» loyihalarini amalga oshirishga mikrokreditlar va lizing asosida ishlab chiqarish vositalarini ajratish ishlari amalga oshiriladi. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustu - vor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasida mehnat bozori talablariga asosan, professional kadrlarni qayta tayyorlash yuzasidan qisqa muddatli trening va o’quv kurslarini o’tkazish bo’yicha nodavlat ta’lim muassasalari faoliyatini rag’batlantirish, nodavlat ta’lim muassasalari faoliyatini litsenziyalash tartibini 31 soddalashtirish, davlat akkreditatsiyasiga ega bo’lgan nodavlat ta’lim muassasalari uchun davlat namunasidagi hujjatlarni berish mavjud cheklovlarni bartaraf etish nazarda tutilgan. Shuningdek, Harakatlar strategiyasida o’rta maxsus va kasb-hunar ta’limi muassasalarida kerakli talabdan ortiq hajmda tayyorlanayotgan gumanitar ta’lim yo’nalishlarini qisqartirishni va mos ravishda agrar sektor, qurilish va ishlab chiqarish sohasi, uy-joy kommunal xo’jaligi sohasi mutaxassislari tayyorlashni kengaytirishni ko’zda tutuvchi o’rta maxsus va kasb-hunar ta’lim mutaxassislik yo’nalishlarini qayta ko’rib chiqish rejalashtirilgan. Hududlarda aholi bandligini ta’minlash hamda qo’shimcha daromad manbaini yara tish maqsadida tijorat banklari tomonidan mikrokreditlar ajratish hajmini yanada oshirish quyidagi sohalarda nazarda tutilgan:  fuqarolarning shaxsiy yordamchi xo’jaliklarida qishloq xo’jaligi mahsulotlari etishtirish;  qoramol, qo’y, echki, quyon boqish va go’sht etishtirish;  parrandachilik va asalarichilikni rivojlantirish;  ixcham issiqxonalar tashkil etish;  urug’ va ko’chatlar etishtirish. Buning natijasida aholi tomorqasidan foydalanish samaradorligi oshadi, ishlab chiqariladigan sifatli qishloq xo’jaligi mahsulotlari hajmi ko’payadi. Harakatlar strategiyasida olis va tog’li hududlarda turizm va ekoturizmni tashkil etish, dorivor o’simliklarni etishtirish, yig’ish va qadoqlash bo’yicha dasturlar ishlab chiqish ko’zda tutilgan 2 . Bunda, tog’ oldi hududlaridagi qishloqlarda 10-15 ta xonadonlarda sayyohlarga xizmat ko’rsatish uylari tashkil etilib, ya’ni uyning bitta yoki ikkita xonasi devorlari so’zana, adras bilan bezatilib, ko’rpacha to’shalib, xontaxta qo’yilib, hojatxona va oshxonaning sanitar holatlari tartibga keltirilib, chet ellik sayyohlarga tabiiy manzaralarni ko’rsatish bilan birga non yopish, milliy taomlarni 2 2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishi bo`yicha Xarakatlar strategiyasini “ Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili” da amalga oshirishga oid Davlat dasturi. Toshkent.: 2017 32 ulgurji narxlar tizimiga parallel ravishda ish haqining yaxlit normativlari tizimini yaratish zarurati paydo bo’ladi. Ommaviy ishlab chiqarishda bu narsa qiyinchilik tug’dirmasa ham, donalik va kichik seriyali ishlab chiqarish va ulardagi mahsulot nomenklaturasining tez-tez o’zgarib turishi sharoitida jiddiy qiyinchiliklar paydo bo’ladi. Ikkinchidan , normativ sof mahsulot asosini tashkil etuvchi ish haqi normativlarini ishlab chiqishda mazkur normativlarni oshirishga moyillik paydo bo’ldi. Bu esa mehnat sarflashning nisbatan ko’payishiga, demak, mehnat unumdorliginni oshirish sur’atlarinng sekinlashuviga olib keldi. Uchinchidan, unumdorlikning normativ sof mahsulot ko’rsatkichi korxonalar ishining pirovardmoliyaviy natijalar bilan zaif bog’langan: mahsulot ishlab chiqarish normasi va mehnat unumdorligi hajmlari ko’rsatkichiga ega bo’lish mumkin. Lekin moddiy resurslarning ortiqcha sarflanishi tufayli foydaga ega bo’lmasligi mumkin. Bitta ana shu sababning o’ziyoq normativ sof mahsulot ko’rsatkichidan, asosiy usul sifatida foydalanishni maqsadga muvofiq qilib qo’yadi. Unda faqat tahlil qilish maqsadlarida keng foydalanish mumkin bo’ladi. Mehnat unumdorligini o’lchashning qiymat usulida foydalanadigan ishlov berishning normativ qiymati ko’rsatkichi engil sanoatda ishlab chiqarish hajmlarini aniqlash uchun qo’llaniladi. Ishlov berish qiymati normativlariga ishlab chiqarishdagi ishchilarning ish haqi va ularga yoziladigan qo’shimcha haqlar, tsex xarajatlar normativi; umumzavod xarajatlari normativi kiritiladi. 1.3 Мehnat unumdorligini oshirish yo'llari , omillari va shart-sharoitlari Mehnat unumdorligi - rivojlanib boruvchi ko’rsatkichdir. U ko’pgina sabablar va omillar ta’sirida doimiy ravishda o’zgarib turadi. Ulardan bir xillari mehnat unumdorligi oshishiga yordam bersa, boshqalari uni pasaytirishga sabab bo’lishi mumkin. Bundan tashqari, mehnat unumdorligi darajasi va o’sishiga mehnat jarayoni kechadigan sharoit ham ta’sir ko’rsatishi mumkin. Shart-sharoitlar qulay bo’lsa, u yoki bu omilning ta’sir etishini kuchaytiradi yoki noqulay bo’lsa, bu ta’sirni zaiflashtiradi. Masalan, tabiiy-iqlim sharoitlari qishloq xo’jaligidagi mehnat natijalariga va uning unumdorligiga jiddiy ravishda ta’sir ko’rsatadi. Ishlab 12 2.2-rasm. 2020-yil 1-yanvar holatiga faoliyat ko’rsatayotgan korxona va tashkilotlar sonining o’tgan yilga nisbatan o’sishi, ming birlik O’tgan yilga nisbatan savdo faoliyatida yuqori o’sish sur’atlari 42,6 % kuzatildi. Ushbu sohada faoliyat ko’rsatayotgan korxona va tashkilotlar soni 30,2 mingtaga ko’paydi va 101,1 mingtaga yetdi. Shuningdek, yashash va ovqatlanish bo’yicha xizmatlar faoliyatida ham o’sish kuzatildi. 29,4 %. Ushbu sohada faoliyat ko’rsatayotgan korxona va tash-kilotlar soni 5,8 mingtaga ko’paydi va 25,6 mingtani tashkil etdi. 2018 yilning shu davriga nisbatan savdo faoliyati bilan shug’ullanuvchi yangi tashkil etilgan korxona va tashkilotlarning o’sishi 3,1 baravar oshdi yoki 36,3 mingtaga yetdi. 2.3-rasm. 2018-yilga nisbatan yangi tashkil etilgan kichik tadbirkorlik sub’ektlari sonining o’sishi, ming birlik Savdo faoliyatida ularning soni 24,6 mingtaga ko’paydi. Bundan tashqari, yashash va ovqatlanish bo’yicha xizmatlarini ko’rsatuvchi yangi tashkil etilgan korxona va tashkilotlarda o’sish kuzatildi. Ularning soni 3,3 mingtaga ko’paydi. Shuningdek, kuzatilayotgan davrda tashish va saqlash xizmatlarini ko’rsatuvchi 24 MEHNAT UNUMDORLIGI HAQIDA ASOSIY NAZARIYALARI 1.1 Mehnat unumdorligining iqtisodiy mohiyati Mehnat - bu iqtisodiy faoliyat jarayonida odamlar tomonidan qilingan har qanday aqliy va jismoniy harakatlar. Ishchi ishlaydigan vaqt ish kuni yoki ish vaqti deb nomlanadi. Uning davomiyligi ikki omil bilan belgilanadi: birinchidan, odam kuniga 24 soat ishlay olmaydi, u uxlashi, dam olishi, ya’ni o’zini tiklashi uchun vaqt kerak; ikkinchidan, inson o’zining ma’naviy ehtiyojlarini qondirish uchun ham vaqt kerak. Mehnat haqida gapirganda, mehnat unumdorligi va intensivligi haqida gapirish kerak. Mehnat unumdorligi - bu ish vaqtining birligiga ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar miqdori yoki mahsulot va xizmatlar birligini yaratish uchun sarflangan ish vaqtidir. Mehnat unumdorligi - xodimlar mehnat faoliyatining iqtisodiy samaradorligi ko’rsatkichidir. U ishlab chiqarilgan mahsulot yoki ko’rsatilgan xizmatlar miqdorining mehnat xarajatlariga nisbatan, belgilanadi. Mehnat unumdorligining doimo o’sib borishida fan va texnika jarayoni muhim rol o’ynaydi. Masalan, XX-asr boshlarida konveyerning ishlab chiqarish jarayoniga tatbiq etilishi mehnat unumdorligini keskin oshirdi. XX asrning 50- yillarda konveyerni boshqarish moslamalari bo’lgan mashinalarga almashtirildi, bu esa yana mehnat unumdorligining keskin oshishini ta’minladi. Ilmiy-texnika inqilobi mehnat tabiatining o’zgarishiga olib keldi. Malakasiz jismoniy mehnatga nisbatan malakaliy aqliy mehnatning ahamiyati oshdi. Mehnat murakkablashadi, chunki ishlab chiqarishga ko’plab murakkab mashinalar va mexanizmlar tatbiq etildi. Xodim ana shu uskunalar bilan ishlashga va tashabbus ko’rsatishga qodir bo’lishi kerak. Mehnat faoliyatining maqsadi biror natijaga erishish, masalan, mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatishdan iboratdir. Masalan: u mehnat sifatini hisobga olmaydi, bundan tashqari, mehnat resurslaridan oqilona foydalanish zarurligini ifodalamaydi. «Mehnat unumdorligi» tushunchasiga o’z ahamiyati jihatidan yaqin, lekin mazmunan yanada kengroq bo’lgan tushuncha «mehnat samaradorligi» tushunchasidir. 4 Tashqi omillarga quyidagilarni kiritish mumkin: davlat buyurtmalari va bozordagi talab hamda takliflarning o’zgarishi munosabati bilan mahsulot xillari va ularning sermehnatlik darajasining o’zgarishi; jamiyat va mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlari; mehnatni kooperatsiyalashuv darajasi, moddiy texnika ta’minoti tabiiy shart-sharoitlar va hokazolar. Barcha omillarni o’z ichki mazmuni va mohiyatiga ko’ra, uchta guruhga bo’lish mumkin: moddiy-texnika, tashkiliy va ijtimoiy-iqtisodiy. Mehnat unumdorligini oshirishning moddiy asosi fan, texnika va texnologiyani rivojlantirish, ularning yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etishdir. Shuning uchun ham moddiy-texnika omillari guruhini, odatda, etakchi va qolgan barcha omillarni belgilovchi guruh deb qaraladi. Mehnat unumdorligini oshirishning moddiy-texnika omillariga fan-texnika taraqqiyotini uzluksiz rivojlantirish asosida mehnatning texnika va energiya bilan ta’minlanishini oshirish kiradi. Ishlab chiqarishda fan-texnika taraqqiyotining asosiy yo’nalishlari quyidagilardir: ishlab chiqarishning avtomatlashtirishga o’tish munosabati bilan uni mexanizatsiyalash; mehnatning energiya bilan ta’minlanish darajasini oshirish asosida mashina va asbob-uskunalar quvvatining ortishi; ishlab chiqarishni elektrlashtirish; sanoat va qishloq xo’jaligining bir qancha tarmoqlarida ishlab chiqarishni kimyolashtirish; butunlay yangi texnologiyalarning yaratilishi (ular ishlab chiqarish intensivligini oshirishni ta’minlaydi va jonli mehnat sarfini keskin qisqartiradi); ishlab chiqarishga material sarflanishining pasayishi va moddiy resurslarning tejalishi; mashinalar va asbob-uskunalar ixtisoslashuviningchuqurlashuvi va shu kabilar. Energiyaning yangi qudratli manbalari - atom, ichki yadro, geoterial, kosmik va hokazo turlarining o’zlashtirilishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Barcha tashkiliy omillar bir-biri bilan mustahkam bog’langan bo’lib, ishlabchiqarish, mehnat va boshqaruvni tashkil etishning yagona tizimini hosil qiladi. Ulardan to’liq foydalanmaslik, turli tashkiliy kamchiliklarning mavjud bo’lishi asosan ish vaqtidan foydalanishda o’z ta’sirini ko’rsatadi. Ish vaqtining bekor sarf bo’lishi mehnat va ishlab chiqarishni tashkil etishdagi kamchiliklar 14 1.4 - rasm. Mehnat bozorida muvozanat holati. Mehnat unumdorligini oshirish zahiralari (rezervlari) – texnika va texnologiyani takomillashtirish, ishlab chiqarish, mehnat va boshqaruvni tashkil etishni yaxshilash hisobiga mehnat unumdorligini oshirishning barcha omillaridan yanada to’laroq foydalanish imkoniyatidir. Mehnat unumdorligini oshirish zahiralarining bir necha tasniflari mavjud bo’lib, ularning hammasi ikkita katta guruhga bo’linadi: jonli mehnatdan (ish kuchidan) foydalanishni yaxshilash zahiralari va asosiy va aylanma fondlardan yanada samaraliroq foydalanish zahiralari. Birinchi guruhga mehnatni tashkil etish, mehnat sharoitlari, ishlovchilarning mehnat qilish qobiliyatini oshirish, kadrlar tarkibi va ularni joy- joyiga qo’yish, uzluksiz ishlash uchun tashkiliy shart-sharoitlar yaratib berish, shuningdek, xodimlarning mehnat natijalaridan moddiy va ma’naviy manfaatdorligini oshirishni ta’minlash bilan bog’liq masalalar kiritiladi. Ikkinchi guruh asosiy ishlab chiqarish fondlari (mashinalar, mexanizmlar, apparatlar va shu kabilar) dan yaxshiroq foydalanishi zahiralarini, shuningdek, xom ashyo, materiallar, butlovchi buyumlar, yoqilg’i, energiya va boshqa aylanma fondlardan yanada tejamli va to’liq foydalanishni o’z ichiga oladi. Zahiralar foydalanish imkoniyatlari belgilari bo’yicha zahira zahiralariga va nobud bo’lish (bekorga sarflash) zahiralariga bo’linadi . Zahiralar tushunchasiga ishlab chiqarishda ish vaqtining bekor sarf bo’lishi ham kiradi. Bular smena ichida va kun mobaynida bekor turishlar, ishga kechikib kelish va rejada ko’zda tutilmagan ishga kelmay qolishlarning barchasidir; mehnatning 19 Shunga qaramay ularning har biri o’z kamchiligiga ega bo’lib, haqiqatla ulardan birortasi ham bozor iqtisodiyoti talablariga to’liq javob bermaydi. Mehnat unumdorligini qiymat usulida aniqlash uchun foydalaniladigan shartli sof mahsulot ko’rsatkichida yalpi mahsulot qiymatidan xomashyo, butlovchi ashyolar, energiya, yoqilg’i va hokazolarga qilingan bevosita xarajatlarni chegirib tashlanadi. Shu bilan birga bu ko’rsatkichdan ish haqi, asosiy fondlarning eskirishi va foyda chegirilmaydi. Bu erda moddiy xarajatlar o’zgarishi barham toptiriladi, lekin foydanining salmog’i va amortizatsiyaning salmog’i ortadi. Ularning o’zgarishi esa mahsulot ishlab chiqarish hajmi va mehnat unumdorligi ko’rsatkichlarini birmuncha soxtalashtirishi mumkin. Mehnat unumdorligi aniqlashda foydalaniladigan sof mahsulot ko’rsatkichida yalpi mahsulot qiymatidan barcha moddiy xarajatlarni, shu jumladan amortizatsiya ajratmalarini ham chiqarib tashlash yo’li bilan hisoblab chiqiladi. Xarajatlarni va mehnat unumdorlgini hisoblashda avvalgi mehnat xarajatlarining soxtalashtiruvchi ta’siri to’la-to’kis barham toptiriladi, lekin foydaning salmog’i jiddiy ravishda ortadi. Shuning uchun turli mahsulot xillarining turlicha foyda berishi sharoitida aynan foyda sof mahsulot va mehnat unumdorligini ko’rsatkichlarini soxtalashtirishda asosiy rol o’ynaydi. Shuni aytish kifoyaki, foydaning turlichaligi bizning mamlakat iqtisodiyot uchun xos bo’lib, u sho’rolar hukmronligi davrida markazlashgan rejalashtirish doirasida rivojlanib kelgan edi. Unda foyda va qiymatning o’rtacha normasi bo’yicha mavjud bo’lgan tenglamaga amal qilmas edi. Ko’pgina xorijiy mamlakatlarda olingan foyda darajasi muhim farqlar yo’qligi tufayli sof mahsulot usulini mahsulot hajmlari va mehnat unumdorligini aniqlash uchun batamom maqbul deb hisoblaydilar. Mehnat unumdorlgini aniqlashda foydalaniladigan normativ sof mahsulot ko’rsatkichi sof mahsulot ko’rsatkichidan farqli o’laroq nomativ ish haqini va unga qo’shib yozilgan haqi, shuningdek o’rtacha tarmoq foydasini o’z ichiga oladi. Shuning hisobiga mahsulot har xil turlarning turlicha foyda keltirishga barham beriladi. Ushbu usulni qo’llanish tajribasida muayyan qiyinchiliklar va kamchiliklar vujudga keladi. Birinchidan, mahsulotlarning barcha turlariga 11 ishlangan vaqtning, shu jumladan, ichki smena dam olishga ajratilgan tartibga solingan tanaffus vaqtining mazkur ishlar turi uchun belgilangan nominal vaqt fondiga (ish kunining ish haftasi, oyi va yilning soat hisobidagi miqdoriga) nisbati sifatida aniqlanadi. Bu ko’rsatkichlarning indeks aloqasi quyidagi formula bilan ifodalanadi: I(mu)=I(muk)*I(mi)*I(ivf) Bu yerda: I(mu), I(muk), I(mi), I(ivf) lar mehnat unumdorligiga muvofiq ravishda mehnat unumdorligi kuchi, mehnat jadalligi va ish vaqtidan foydalanish indekslaridir. Agar texnika, texnologiya darajasi smena mobaynida 200 birlik mahsulot ishlab chiqarish imkonini bergan bo’lib, mehnat jadalligi va ish vaqtidan foydalanish indekslari tegishli ravishda 0,95 va 0,9 dan iborat bo’lsa, u holda haqiqiy mehnat unumdorligi 200 emas, 171 birlikni (20095.0,9) tashkil etadi. Shunga ko’ra ishlab chiqarish natijasini uning barcha o’lchash mumkin bo’lgan omillari majmuiga nisbatan yoki alohida guruh omillarga nisbatan hisoblash mumkin. Shunday omillar jumlasiga quyidagilar kiradi: 1)sarflangan ishlab chiqarish omillarning miqdori va sifati (sarf samarasi); 2)sarflangan omillar miqdorlarining foydalanilishi darajasi (foydalanish samarasi); 3)ishlab chiqarish omillari kombinatsiyalarining miqdori (substitutsiya samarasi); 4)texnika taraqqiyoti (texnika samarasi); 5)ishlab chiqarish jarayoni tashkil qilinishi (daraja samarasi); 6)alohida jarayonlar sektorlarning yoki xarajatlar yohud mahsulotning umumiy miqdorida ishtirok etishi (tarkib samarasi); 1.2. Mehnat unumdorligini aniqlash usullari va tavsiflovchi ko rsatkichlarʻ Mehnat unumdorlgini o’lchash muammosi mazkur iqtisodiy kategoriyaning mohiyatini aniqlashdan birmuncha murakkabroq. Amalda mehnat unumdorligining o’sishi va mahsulot ishlab chiqarishni o’lchashning turli usullaridan foydalaniladi. 7 U yoki bu usulning qo’llanishi, birinchidan, mehnat unumdorligini o’lchash darajasiga, ikkinchidan esa, hisoblashni amalga oshiradigan iqtisodiy xizmat oldida qanday vazifa turganligi bilan bog’liqdir. Mehnat unumdorligini o’lchash darajasi bo’yicha bir xildagi mahsulotni ishlab chiqaradigan alohida ish o’rinlari (brigada, uchastkalar)ni ko’rsatib o’tish mumkin. Bu o’rinda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini va ishlab chiqarish normalarini (dona, tonna, kub yoki kvadrat metr va hokazo) aniqlashning natural (tabiiy) usulini qo’llash maqsadga muvofiqdir . Bu usul oddiy, qulay va ishonchli bo’lsada, u faqat bir xil mahsulot ishlab chiqariladigan ish joylarida qo’llaniladi, shuning uchun ham amalda undan kamroq foydalaniladi. Korxonaning birigada va uchastkalarida butunlay bir xil mahsulot ishlab chiqarilsa, bunday holatdagina natural usul qo’llanilishi mumkin: Misol: Agar tsexning 10 ishchisi bir hafta mobaynida 800 ta detal ishlab chiqargan bo’lsa, har bir ishchining ishlab chiqargan detali quyidagicha bo’ladi: bir haftada : 800:10  80 (detal); bir kunda : 80:5  16 (detal); Natural usulning bir ko’rinishi shartli-natural usul bo’lib, bunda ish hajmi bir xil mahsulotning shartli birligida hisobga olinadi. Masalan, turli hajmdagi vagonlarga, turli hajmdagi konserva bankalari shartli bankalarga, turli poyabzallar shartli juftga aylantiriladi. Shartli o’lchovlarga aylantirish, odatda, o’tkazish birliklari koeffitsentlari yordamida amalga oshiriladi. Shartli natural usul qo’llanish uchun qulaydir, chunki ko’pgina xilma xil tovarlarning, xizmatlarning aylantirish koeffitsentlari yordamida ishlab chiqarishni qiyoslanadigan turga keltirish mumkin. Masalan: un, non va makaron mahsulotlari sotish xarajatlarini non-bulka mahsulotlarini shartli kilogrammiga aylantirish orqali ifodalash mumkin. Mehnat unumdorligini o’lchashning yana bir keng tarqalgan usuli mehnat usulidir. Mehnat unumdorligini mehnat usuli bilan o’lchashda mahsulot birligini ishlab chiqarish yoki tovar birligini sotishga doir normativ vaqtdan foydalaniladi: U(m) = t(1)*V/t(2) 8 tarafdan esa yangi kasb va mutaxassisliklarga ega xodimlar uchun talabni oshiradi. Mukammal raqobat mehnat bozorida ishchi kuchi taklifi ish haqi miqdoriga bog’liq. Taklif egri chizig’i (LS) shuni ko’rsatadiki, ish haqi oshishi bilan ishchi kuchi taklifi ham oshadi. Ish haqining pasayishi esa ishchi kuchi taklifining pasayishiga olib keladi (1.1- rasm). Ishchi kuchi bozorida ishchi kuchi taklifiga quyidagi omillar ta’sir etadi: aholi sonini aniqlovchi demografik omillar (tuG’ilish, o’lim, tibbiy o’sish, yosh– jins tuzilishi); nafaqa yoshi; mehnatga yaroqli aholining migratsiyasi; xodimning kasbiy malakaviy tayyorlanganligi; va ularning ishini o’zgartirishdagi faolligi; ish kuni davomiyligi; ish haqidan tashqari daromad olish manbaining mavjudligi. 1.2- rasm. Mehnat bozorida taklif egri chizig iʻ Raqobatdosh mehnat bozoridagi ishchi kuchi taklifi ikkita qiziqarli iqtisodiy hodisa bilan tavsiflanadi. Xo’sh, ishchilarning ma’lum bir guruhiga ish haqi stavkalari oshirish bilan ishchi kuchining taklifida qanday o’zgarishlar ro’y beradi? Javob aniq bo’lib tuyulishi mumkin: ishchi kuchi taklifi ko’payishi kerak, ammo bu yerda o’rnini to’ldirish samarasi va daromad samarasi paydo bo’ladi. Dastlab, ish haqi oshishi bilan xodim tomonidan bo’sh vaqtning har bir soati zararning ko’payishi, aniqrog’i qo’ldan boy byerilgan imkoniyat (naf) sifatida qabul qilinadi. Ushbu boy byerilgan imkoniyatni, bo’sh vaqtni ish vaqtiga aylantirish orqali ro’yobga chiqarish mumkin. Ushbu jarayon o’rnini bosuvchi samara deb ataladi. O’rnini bosish samarasiga daromad samarasi qarshi turadi. Xodimning moddiy farovonligi ma’lum bir yuqori darajaga yetganda xodimlarning bo’sh vaqtga 17 MUNDARIJA KIRISH MEHNAT UNUMDORLIGI HAQIDA ASOSIY NAZARIYALARI 1.1 Mehnat unumdorligining iqtisodiy mohiyati 5 1.2 Mehnat unumdorligini aniqlash usullari va tavsiflovchi ko ’ rsatkichlar 1.3 Мehnat unumdorligini oshirish yo ’ llari , omillari va shart-sharoitlari 1. MEHNAT POTENTSIALIDAN FOYDALANISH SAMARADORLIGI STATISTIKASI 2.1 O’zbekiston Respublikasida mehnat unumdorligi holati tahlili 2.2 O ’ zbekistonda mehnat unumdorlikning statistik ko’rsatkichlari tizimi XULOSA ADABIYOTLAR RO’YXATI 2

Mehnat unumdorligini oshirish - iqtisodiy o’sish omili sifatida

Купить