“Mehr va Suhayl” hikoyatida bosh qahramonlar

MUNDARIJA

KIRISH…………………………………………………………………………....3
I BOB. “SAB’AI SAYYOR” DOSTONI BADIIY XUSUSIYATLARI……….5
1.1 “Sab’ai sayyor” dostoni yaratilish tarixi…………………………………….....5
1.2. “Sab’ai sayyor” dostoni umumiy tasnifi ………..…………………….…..…13
II BOB. “MEHR VA SUHAYL” HIKOYATIDA OBRAZLAR………………22
2.1.“Mehr va Shuhayl” hikoyati …….…………………………………….……22
2.2. Hikoyatda obrazlar va bosh qahramonlar tasnifi ………...…….………….....24

III-BOB ALISHER NAVOIYNING “SAB’AI SAYYOR”DOSTONIDAGI “MEHR VA SUHAYL” HIKOYATINI O’RGANISH.

3.1 “Sab’ai Sayyor” dostonidagi “Mehr va Suhayl” hikoyasini metodikasi haqida……………………………………………………………………………..27

XULOSA………………………………...…………………………………….....30
FOYDALANILGAN ADABIYOT ROʻYXATI……………………….……....31

 

KIRISH

Tarix hukmi shunga guvohki, xalqchil, insonparvar va yuksak san’at namunasi boʻlgan asarlargina davrlar sinovidan oʻtib, yangidan yangi avlodlarga ma’naviyat va ma’rifat nurlarini taratib, ardoqli meros sifatida qadrlanadi. Ulugʻ mutafakkir Alisher Navoiy yaratgan bebaho badiiy durdonalar ana shunday xushbaxt taqdirga ega. Yana shu ham haqiqatki, buyuk obidalarni bunyod eta olgan umr bezagi – mutafakkirlarning har bir soʻzi inson va insoniyat, hayot va jamiyat haqidagi qarashlari goʻzallik, nafosat borasida bildirgan mulohazalari qimmatli va qadrlidir. Zero, ular pok qalb va ezgu niyatning, zukko aql va benazir teran shuurning ummonidan yuzaga kelgan boʻlib, gʻoyat kuchli umumlashma xususiyatga ega. Shu bois Navoiyning har bir soʻzi hozir ham purma’no hikmat boʻlib jaranglamoqda, hozir ham bizga ibrat va saboq boʻlmoqda.

Oʻzbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2016-yil 13-mayda e’lon qilingan “Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat oʻzbek tili va adabiyoti universitetini tashkil etish toʻgʻrisida”gi farmonida ham “Buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiy umumbashariyat madaniy xazinasidan munosib oʻrin olgan oʻlmas asarlarini aynan ona tilimizda yaratib, uning shuhratini butun dunyoga tarannum etdi” deb qayd etilgan edi. Mazkur universitetning buyuk bobokalonimiz nomi bilan atalishi ham ul zoti sharifning oʻzbek xalqi ma’naviyati rivojiga qoʻshgan hissalaridandir. 
Alisher Navoiy uslubiy me’rosi undan keyin yashab, ijod qilgan bir necha yirik qalam ahli uchun oʻziga xos maktab vazifasini oʻtamoqda. Lekin bu maktab faqat oʻzbek yoxud turkiylar uchungina emas, balki bani bashar ichidan yetishib chiqqan soʻz daholaridan tortib, oʻziga yarasha “ta’bi nazmi” bor shaxslarga ham taalluqlidir. 
Navoiy asarlari bagʻrida jo boʻlgan milliy va umuminsoniy qarashlar, fikrlar har bir inson uchun ne qadar zarur va ahamiyatli boʻlsa, ularning zargarona ifodasi, tengsiz mahorat natijasi oʻlaroq, tarkib topgan goʻzal shakli shu qadar jozibali, hayratlanarli. Ularni oʻqigan kishi, agar tom ma’noda uni tushunish, anglash baxtiga musharraf boʻlsa, shoirning ulugʻ donishmandligi oldida lol qolsa, yozmishlari, badiiyati, ularning nafosati qarshisida dong qotadi. Shuning uchun adib asarlarining mazmuni, gʻoyaviy jihatlari tadqiqi ne chogʻliq dolzarb boʻlsa, ularning badiiyatini oʻrganish, mahorat qirralarini ochib berish ham birdek zarur. 
Buyuk istiqlol sharofati bilan biz oʻz milliy qadriyatlarimizni xolis oʻrganish, bobokalonlarimiz yaratgan oʻlmas asarlarning jahon adabiyotidagi mustahkam oʻrni toʻgʻrisida baralla gapirish va tadqiqotlar yaratish imkoniyatiga ega boʻldik. Birinchi Prezidentimiz ta’kidlaganlаridek: “Bu qadimiy va tabarruk tuproqdan buyuk allomalar, fozil-u fuzalolar, olim-u ulamolar, siyosatchilar, sarkardalar yetishib chiqdi. Diniy va dunyoviy ilmlarning asoslari mana shu zaminda yaratilgan, sayqal topgan...”1 Navoiy ham xuddi shunday buyuk shaxslardan biri. Shu sababli, Alisher Navoiy ijodi har bir davr uchun eng muhim ilmiy manba sifatida keng tadqiq etiladi. Mutafakkir asarlaridagi insonparvarlik tamoyilini falsafiy jihatdan tahlil qilib, uni oʻrganish, qolaversa, yoshlar ongida inson qadrini, uning barcha ezgu fazilatlarini, ma’nan boy boʻlib yetishish gʻoyasini shakllantirish asosiy maqsad qilib olingan. 

 

I BOB. “SAB’AI SAYYOR” DOSTONI BADIIY XUSUSIYATLARI 
1.1 “Sab’ai sayyor” dostoni yaratilish tarixi

Alisher Navoiy “Xamsa”sining toʻrtinchi dostoni “Sab’ai sayyor” deb atalib, 1484 yilda yozib tugallangan. Asarning bosh qahramoni Bahrom boʻlib, tarixiy shaxs sifatida Eronning sosoniy hukmdori Varaxran V (420 – 438 yillarda podsholik qilgan) bilan bogʻliq. Bu hukmdor qulon (yovvoyi kiyik)ni ovlashga nihoyatda oʻch boʻlganligi uchun xalq orasida Bahrom Goʻr (qulon) laqabi bilan shuhrat topgan. Sharq mamlakatlarida Mars (Mirrix) yulduzi Bahrom deb atalib, jang-u jadallar homiysi sifatida keladi. 

Bahrom bilan bogʻliq xalq naqllari, afsona va rivoyatlar dastavval eronliklar tomonidan vujudga keltirilgan va davrlar oʻtishi bilan Sharq xalqlari orasida keng tarqalib ketadi. Bahrom obrazi dastlab forsiy adabiyotda Abulqosim Firdavsiy “Shohnoma”sida tasvirlanadi. Firdavsiy Bahromni musbat va manfiy jihatlarga ega murakkab shaxs sifatida tasvirlaydi: u bir tomondan, adolatsevar podsho, vatanparvar yurt egasi, tengsiz aql-idrok, kuch-quvvat sohibi, mohir ovchi boʻlsa, ikkinchi tomondan, kitobxon koʻz oʻngida aysh-ishratga, ehtirosga oʻch, xudbin va qahri qattiq shaxs sifatida gavdalanadi. 

“Shohnoma”- da Bahrom Goʻr haqidagi voqea dostonning faqat bir faslini tashkil etib, unda Bahromning tugʻilishi, taxtga chiqishi, mamlakatni idora qilish tadbirlari, ov vaqtida oʻz kanizagi Ozoda bilan toʻqnashuviga doir voqealar qalamga olingan. 

Bahrom Goʻr va uning kanizagi orasidagi “Shohnoma”dan olingan bu lavha Nizomiy Ganjaviy tomonidan qayta ishlanib, mashhur “Haft paykar” dostoni vujudga keladi. Nizomiy Bahrom qiyofasidagi asosiy xususiyatlarni: mohir merganlik, pahlavonlik, kuchli shijoat va dovyuraklik, mamlakatni adolat bilan boshqarish kabi fazilatlarni saqlab qolgani holda uni yangi ma’no va mazmun bilan boyitadi, ushbu timsol orqali oʻz davri ijtimoiy masalalarini, umuminsoniy gʻoyalarni ilgari suradi. Nizomiy Firdavsiy dostonidagi Bahromning kanizak bilan bogʻliq hikoyasini qoliplovchi hikoya qilib olib, unga 7 mustaqil hikoyat kiritadi. 

Nizomiy asari yaratilganidan keyin bir asrdan koʻproq vaqt oʻtgach, Xusrav Dehlaviy unga javob tarzida “Hasht behisht” dostonini yozadi. Uning dostonida ham Bahromning sarguzashtlarini tasvirlovchi asosiy qoliplovchi hikoya va yetti malika hikoyasi mavjud. Ushbu hikoyalar birgalikda jamlanib, 8 hikoyani hosil qilganligi uchun Dehlaviy oʻz dostonini “Hasht behisht” deb nomlaydi va malikalar aytib beradigan 7 hikoyatni hind eposidan oladi. Shuningdek, dostonning muqaddimasi yetti bob, yakunlovchi qismi esa bir bobdan iboratligi, umumiy boblar soni sakkiztaligi uchun ham shunday nomlanishga sabab boʻlgan, degan qarashlar ham mavjud. Dehlaviy oʻz dostonini Bahromning taxtga chiqish voqeasidan boshlab, ungacha boʻlgan voqealarni tushirib qoldiradi.