Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 221.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 03 Avgust 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

38 Sotish

Menejment — korxonani boshqarish san’ati sifatida

Sotib olish
1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Menejment — korxonani boshqarish san’ati sifatida Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 2Mavzu : Menejment — korxonani boshqarish san’ati sifatida MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………………..….…… I BOB. Menejmentning nazariy asoslari va uning mohiyati 1.1. Menejment tushunchasi va uning tarixiy shakllanishi ……………..………. 1.2. Menejment fanining asosiy funksiyalari va tamoyillari ……….…………… 1.3. Menejment uslublari va zamonaviy yondashuvlar …………………………. II BOB. Korxonani boshqarishda menejmentning amaliy ahamiyati 2.1. Korxonani samarali boshqarishdagi menejment rol i……………………… 2.2. Kadrlar menejmenti va ularning faoliyatini rejalashtirish …………………... 2.3. O‘zbekistonda korxona menejmentining rivojlanish yo‘nalishlari ………….. Xulosa …………………………………………………………………………… . Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………... 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Hozirgi zamonaviy iqtisodiy sharoitda har qanday korxona yoki tashkilotning muvaffaqiyati uni to‘g‘ri va samarali boshqarishga bog‘liq. Boshqaruv tizimi raqobatbardosh bozor sharoitida korxonaning barqaror rivojlanishini ta'minlaydigan asosiy omil hisoblanadi. Menejment esa bu tizimning yuragi bo‘lib, resurslardan oqilona foydalanish, strategik qarorlar qabul qilish, xodimlarni rag‘batlantirish va umumiy maqsadlarga erishish uchun muhim sanaladi. O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlar chuqurlashib, xususiy sektor faoliyati kengayib borar ekan, menejment tizimiga bo‘lgan ehtiyoj ham ortib bormoqda 1 . Ayniqsa, korxonalarni bozor sharoitlariga moslashtirish, ularning samaradorligini oshirish va innovatsiyalarni joriy etishda zamonaviy boshqaruv yondashuvlarining roli nihoyatda muhimdir. Shu jihatdan, menejmentga san’at darajasida yondashish, ya’ni uni faqat nazariy emas, balki amaliy ko‘nikmalar, liderlik fazilatlari, inson bilan ishlash madaniyati, tizimli yondashuvlar orqali qarash dolzarb masalaga aylangan. Shuning uchun kurs ishining ushbu mavzusi o‘z vaqtida tanlangan va iqtisodiyotda muhim o‘rinni egallaydi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Menejment nazariyasi tarixan XIX–XX asrlarda shakllangan bo‘lib, uning asoschilaridan biri sifatida Fridrix Teylor e’tirof etiladi. U ilmiy boshqaruv nazariyasini ishlab chiqdi va ish unumdorligini oshirishda mehnatni to‘g‘ri tashkil qilish zarurligini ilgari surdi. Keyinchalik Anri Fayol menejmentni rejalashtirish, tashkil etish, buyruq berish, muvofiqlashtirish va nazorat funksiyalariga ajratdi. Piter Druker esa zamonaviy menejmentning asoschisi sifatida tanilgan bo‘lib, u menejmentni ijtimoiy institut sifatida ko‘rib chiqdi. Mintzberg esa menejerlarning haqiqiy 1 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023. 4faoliyatini tahlil qilib, ularni turli rollarga ajratdi. O‘zbekiston olimlari ham bu sohaga e’tibor qaratib, menejment nazariyasi va amaliyotiga oid risolalar yaratdilar. A. Jalilov, Sh. Zokirov va N. Qurbonovlar tomonidan yozilgan ilmiy ishlar respublika korxonalarida boshqaruv tizimining rivojlanishiga ilmiy asos bo‘lib xizmat qilmoqda. Shunga qaramay, menejmentga "boshqaruv san’ati" sifatida yondashuv, menejerning shaxsiyati, qaror qabul qilishdagi noan’anaviylik, ijodiy va strategik fikrlash kabi jihatlar hali yetarli darajada yoritilmagan. Shu bois bu mavzuni tahlil qilish ilmiy va amaliy jihatdan muhim hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishi mavzusining nazariy ahamiyati shundan iboratki, u menejment fanining asosiy tamoyillari, funksiyalari va uslublarini chuqur tahlil qilishga yordam beradi. Bu orqali talaba boshqaruv tizimining nazariy negizlarini anglaydi, menejmentga ilmiy yondashuvni o‘zlashtiradi, xalqaro va milliy tajribalarga asoslangan bilimlarni egallaydi. Menejmentni san’at darajasida tushunish orqali inson omiliga, yetakchilikka, kommunikatsiyaga va qaror qabul qilish jarayonlariga chuqurroq e’tibor qaratiladi. Amaliy jihatdan esa bu mavzu bevosita ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, savdo va boshqa turdagi korxonalarda boshqaruv faoliyatining samaradorligini oshirishda foydali hisoblanadi. Mavzuda keltirilgan yondashuvlar asosida menejerlar o‘z faoliyatini takomillashtirishi, zamonaviy boshqaruv vositalarini tatbiq qilishi mumkin. Ayniqsa, inson resurslarini boshqarish, mehnat samaradorligini oshirish, strategik rejalashtirish va innovatsion yondashuvlarni joriy qilish bo‘yicha tavsiyalar korxonalar uchun dolzarbdir. Shu sababli bu mavzu nafaqat ilmiy izlanish uchun, balki real sektor muammolarini yechishda ham muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining obyekti — zamonaviy korxonalar, ayniqsa, O‘zbekiston hududida faoliyat yuritayotgan ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish tashkilotlari olinadi. 5Kurs ishi mavzusining predmeti — korxonani boshqarishda menejment tamoyillari, funksiyalari, uslublari va ularning amaliyotdagi qo‘llanish mexanizmlaridir. Kurs ishi mavzusining maqsadi — menejmentning nazariy asoslarini tahlil qilish va uni korxona boshqaruvi san’ati sifatida o‘rganish, shuningdek, menejmentning samaradorligini oshirish bo‘yicha ilmiy-amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Menejment tushunchasining mazmun-mohiyatini ochib berish;  Uning tarixiy rivojlanish bosqichlarini tahlil qilish;  Menejment funksiyalari va tamoyillarini o‘rganish;  Zamonaviy boshqaruv uslublari va yondashuvlarini tavsiflash;  Korxonani samarali boshqarishda menejmentning o‘rnini aniqlash;  Kadrlar menejmenti va rejalashtirish jarayonlarini yoritish;  O‘zbekistonda menejment tizimining rivojlanish yo‘nalishlarini tahlil qilish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 6I BOB. Menejmentning nazariy asoslari va uning mohiyati 1.1. Menejment tushunchasi va uning tarixiy shakllanishi Menejment tushunchasi insoniyat tarixida juda qadimiy bo‘lishiga qaramay, ilmiy soha sifatida shakllanishi nisbatan yangi sanaladi. “Menejment” atamasi ingliz tilidagi “to manage” — boshqarish, tashkil etish, yo‘naltirish degan ma’noni anglatadi. Boshqacha qilib aytganda, menejment — bu maqsadga erishish yo‘lida inson, moliyaviy, texnik va informatsion resurslardan oqilona va samarali foydalanish tizimidir. U korxonadagi barcha jarayonlarni muvofiqlashtirish, resurslar harakatini boshqarish va eng muhimi, insonlar faoliyatini yo‘naltirish orqali muvaffaqiyatli natijalarga erishishni ko‘zlaydi. Tarixiy jihatdan qaralganda, boshqaruv faoliyati jamiyat rivojlanishi bilan birga shakllanib kelgan. Qadimgi Misr, Mesopotamiya, Xitoy va Hind sivilizatsiyalarida davlat va ibodatxonalarni boshqarish bo‘yicha qat’iy tizimlar mavjud bo‘lgan. Masalan, Qadimgi Misrda piramida qurilishi loyihalarini amalga oshirishda ko‘p bosqichli boshqaruv tizimi mavjud edi, bu esa o‘z navbatida menejmentning ilk shakllaridan biri hisoblanadi. Biroq menejment fani sifatida XIX–XX asrlarda G‘arbiy Yevropada sanoat inqilobi davrida shakllandi. Bu davrda ishlab chiqarish hajmi kengaydi, zavod va fabrikalarning tashkil etilishi mehnatni tashkil etish va boshqaruvning yangi shakllarini talab qila boshladi. Aynan shu jarayonda ilmiy boshqaruv nazariyasi dunyoga keldi. Fridrix Teylor menejment tarixidagi ilk muhim islohotchilardan biri bo‘lib, u “ilmiy boshqaruv” nazariyasini ishlab chiqdi. U mehnat jarayonini vaqt va harakat asosida tahlil qilib, samaradorlikni oshirish uchun har bir ishni puxta rejalashtirish zarurligini ilgari surdi. Uning fikricha, boshqaruv jarayoni eng avvalo ilmiy yondashuvga asoslangan bo‘lishi kerak. Keyingi muhim shaxs — Anri Fayol bo‘lib, u menejmentni rejalashtirish, tashkil etish, buyruq berish, muvofiqlashtirish va nazorat qilish funksiyalariga ajratdi. Bu yondashuv bugungi kungacha menejmentning asosiy funksiyalari 7sifatida qo‘llanib kelinmoqda. Fayolning nazariyasi nafaqat ishlab chiqarish jarayoniga, balki butun tashkilot faoliyatiga tatbiq etildi. Maks Veber esa byurokratiya nazariyasini ilgari surib, boshqaruv tizimini rasmiy qoidalar, vazifalar taqsimoti, ierarxik tuzilma va hujjatlashtirilgan ish yurituv asosida olib borishni taklif qildi. Bu yondashuv korxonalarda tartib va tizim yaratishda muhim rol o‘ynadi. XX asrning o‘rtalarida Piter Druker tomonidan zamonaviy menejment nazariyasining asoslari yaratilgan bo‘lib, u menejmentni faqatgina korxonalar darajasida emas, balki jamiyatdagi barcha tashkilotlar, shu jumladan, notijorat tashkilotlar, sog‘liqni saqlash va ta’lim muassasalari uchun ham universal tizim sifatida ta’rifladi. Druker boshqaruvni samarali rejalashtirish, maqsadlar asosida boshqarish va inson kapitaliga asoslanish orqali izohlagan. X. Mintzberg esa menejerlarning kundalik faoliyatini tahlil qilib, menejmentni real hayotda qanday amalga oshirilishini tadqiq qildi. U menejerlarning 10 ta roli mavjudligini, ularga liderlik, muzokaralar olib borish, axborot tarqatish, tashqi aloqalar o‘rnatish va boshqalar kirishini aniqladi. Menejment nazariyasi taraqqiyotida yana boshqa yondashuvlar — sistemali yondashuv, kontingent yondashuv, insoniy munosabatlar maktabi, muvaffaqiyatli motivatsiya nazariyalari va boshqalar ham muhim o‘rin tutadi. Ayniqsa, insoniy omilga bo‘lgan yondashuvlar menejmentni mexanik nazariya emas, balki san’at sifatida qarashga asos soldi.Bugungi kunga kelib, menejment sohasi turli yo‘nalishlarga ajralgan: strategik menejment, moliyaviy menejment, inson resurslarini boshqarish, loyiha menejmenti, innovatsion boshqaruv va boshqalar. Har bir yo‘nalish o‘ziga xos yondashuv va uslublarga ega bo‘lib, bu menejmentning keng ko‘lamli va dinamik soha ekanligini ko‘rsatadi. O‘zbekistonda ham menejment sohasi bosqichma-bosqich rivojlanmoqda. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida korxonalarni mustaqil boshqarish, menejerlarning rolini oshirish, raqobat muhitida samaradorlikni ta'minlash kabi omillar menejmentga bo‘lgan ehtiyojni kuchaytirdi. Bugungi kunda oliy o‘quv 8yurtlarida menejment sohasi alohida ta’lim yo‘nalishi sifatida o‘qitilib, professional kadrlar tayyorlanmoqda. 1.2. Menejment fanining asosiy funksiyalari va tamoyillari Menejment fani zamonaviy iqtisodiyotni tashkil etuvchi asosiy fanlardan biri bo‘lib, u korxonani boshqarish, resurslarni samarali taqsimlash, inson faoliyatini muvofiqlashtirish va strategik qarorlar qabul qilish bo‘yicha tizimli bilimlarni beradi. Bu fan doirasida tashkilotlar va ularda faoliyat yurituvchi shaxslar, ularning munosabatlari, imkoniyatlari, motivatsiyasi, rahbarlik uslublari va boshqa ko‘plab jihatlar chuqur o‘rganiladi. Ayniqsa, menejment fanining asosiy funksiyalari va tamoyillari bu fan asoslarini tashkil etadi. Ushbu bo‘limda aynan shu jihatlar atroflicha tahlil qilinadi. Menejment funksiyalari haqida umumiy tushuncha “Menejment funksiyalari” deganda menejerlar tomonidan boshqaruv jarayonida amalga oshiriladigan asosiy faoliyat yo‘nalishlari tushuniladi. Bu funksiyalar korxona faoliyatini yo‘lga qo‘yish, uni samarali tashkil etish va rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan harakatlar yig‘indisidir. Menejment funksiyalari ilk bor Anri Fayol tomonidan ilmiy jihatdan asoslangan va beshta asosiy funksiyaga bo‘lingan: rejalashtirish, tashkil etish, buyruq berish (rahbarlik), muvofiqlashtirish va nazorat qilish. Keyinchalik bu funksiyalar ustida boshqa tadqiqotchilar ham ishlagan, ayrim o‘zgarishlar kiritilgan, ammo ularning mazmuni saqlanib qolgan. Bugungi menejment nazariyasida funksiyalar quyidagi tarzda tasnif qilinadi: 1. Rejalashtirish (Planning) Rejalashtirish — bu tashkilot oldiga qo‘yilgan maqsadlar sari harakat qilish uchun yo‘l xaritasini ishlab chiqish jarayonidir. U qisqa, o‘rta va uzoq muddatli bo‘lishi mumkin. Rejalashtirish orqali menejerlar mavjud resurslarni baholaydi, ustuvor yo‘nalishlarni aniqlaydi, faoliyat strategiyasini ishlab chiqadi. 9Rejalashtirishning turlari ko‘p. Masalan:  Srategik rejalashtirish — uzoq muddatli maqsadlarga erishishga yo‘naltiriladi.  Taktik rejalashtirish — strategiyani amaliyotga joriy etishning yo‘llarini belgilaydi.  Operativ rejalashtirish — kundalik ishlarni rejalashtirishni nazarda tutadi. Rejalashtirish orqali korxonadagi resurslar tejab-tejamli ishlatiladi, kelajakdagi tahdidlar aniqlanadi, imkoniyatlar tahlil qilinadi va xatarlar kamaytiriladi. 2. Tashkil etish (Organizing) Tashkil etish funksiyasi korxona ichidagi tuzilmani shakllantirish, vakolatlarni taqsimlash, bo‘linmalar o‘rtasida aloqalarni o‘rnatish, mehnat taqsimoti va ish o‘rinlarini aniq belgilashni o‘z ichiga oladi. Bu funksiyaning asosiy maqsadi — korxona ishini bir butun tizimga aylantirish, har bir bo‘lim o‘z vazifasini aniq bajarishini ta’minlashdir. Tashkil etishda quyidagi bosqichlar muhim:  Mehnatni funksiyalarga bo‘lish;  Vakolat va mas’uliyatni belgilash;  Bo‘limlararo koordinatsiya;  Mehnat resurslarini joylashtirish. Tashkil etish boshqaruv tuzilmasini aniqlaydi: bu chiziqli, funksional yoki matritsali bo‘lishi mumkin. 3. Rahbarlik (Leading/Directing) Rahbarlik funksiyasi odamlarni maqsadlarga erishishga yo‘naltirishni bildiradi. Bunda menejerlarning asosiy roli — xodimlarni ruhlantirish, rag‘batlantirish, samaradorlikni oshirish, munosabatlarni boshqarish va jamoa muhitini shakllantirishdir.  Ushbu bosqichda yetakchilik fazilatlari muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Effektiv rahbar: 10 Xodimlar bilan to‘g‘ri muloqotda bo‘ladi;  Ularni motivatsiya qiladi;  Jamoada ruhiy muvozanatni saqlaydi;  Insoniy yondashuvni ustuvor qo‘yadi. Rahbarlik ko‘proq ijtimoiy-psixologik jarayonlarga bog‘liq bo‘lib, menejmentni san’at sifatida namoyon qiladi. 4. Muvofiqlashtirish (Coordinating) Muvofiqlashtirish — bu tashkilot ichidagi barcha bo‘limlar va xodimlar faoliyatini yagona maqsad sari yo‘naltirish, ularning harakatlarini moslashtirish jarayonidir. Bu funksiyaning asosiy vazifasi — resurslar harakatini uzviy birlashtirish, bo‘linmalarni sinxronlashtirish va qarorlar ijrosini muvofiqlashtirishdan iborat. Muvofiqlashtirish doimiy muloqot, muntazam yig‘ilishlar, axborot aylanishi, hujjatlar bilan ishlash orqali amalga oshiriladi. Bu jarayon korxona samaradorligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. 5. Nazorat (Controlling) Nazorat funksiyasi bajarilgan ishlarni rejalashtirilgan maqsadlar bilan solishtirib, og‘ishlarni aniqlash va ularni bartaraf etish choralarini ko‘rishni o‘z ichiga oladi. U quyidagi bosqichlardan iborat:  Mezonlarni belgilash (maqsadlar, ko‘rsatkichlar);  Amaldagi holatni o‘lchash;  Solishtirish va tahlil;  Choralarni ko‘rish (korrigirlash, mukofotlash yoki jazolash). Nazorat doimiy jarayon bo‘lib, korxona faoliyatida uzluksiz takomillashtirishga xizmat qiladi. U bevosita samaradorlik, rentabellik, sifatiy ko‘rsatkichlar, xodimlarning intizomi va boshqalar bilan bog‘liqdir. Menejmentning asosiy tamoyillari Menejment funksiyalari bilan bir qatorda, boshqaruv jarayonida rioya qilinadigan tamoyillar ham muhim ahamiyatga ega. Tamoyil — bu boshqaruv 11faoliyatida amal qilinadigan umumiy qoidalar, asosiy yondashuvlar majmuidir. Quyida menejmentning eng muhim tamoyillari bayon qilinadi: 1. Maqsadga yo‘naltirilganlik tamoyili Har bir menejer yoki tashkilot o‘z faoliyatini aniq belgilangan maqsadlarga yo‘naltirishi kerak. Maqsadsiz faoliyat samarasiz bo‘ladi. Shu bois, menejment har doim vazifalarni maqsadga muvofiq tarzda shakllantiradi. 2. Ixtisoslashuv va mehnat taqsimoti tamoyili Ixtisoslashuv — har bir xodim o‘ziga mos keladigan vazifani bajarganida, ish unumdorligi ortadi. Bu tamoyil korxonada ish samaradorligini oshirish, xatoliklarni kamaytirish va motivatsiyani kuchaytirishga xizmat qiladi. 3. Vakolat va mas’uliyat birligi tamoyili Har qanday vakolatga javobgarlik biriktirilgan bo‘lishi zarur. Boshqacha aytganda, menejer vakolat doirasida ish olib borar ekan, u ish natijalari uchun mas’ul ham bo‘ladi. 4. Intizom tamoyili Korxona ichki tartibi, qoidalari, vaqtga rioya qilish, rahbar topshiriqlarini bajarish — bularning barchasi menejmentda intizomga asoslanadi. Intizom — barqarorlik, ishonchlilik va vaqtida qarorlar qabul qilish uchun zarur shartdir. 5. Tashabbus va ijodkorlikka rag‘bat berish tamoyili Menejerlar o‘z xodimlarini faollikka, takliflar kiritishga va tashabbus ko‘rsatishga undashi kerak. Ijodiy yondashuv zamonaviy menejmentning ajralmas qismidir. 6. Tizimlilik va kompleks yondashuv tamoyili Korxona murakkab ijtimoiy-iqtisodiy tizim bo‘lganligi uchun uni alohida qismlarga bo‘lib emas, balki yagona bir butunlikda boshqarish lozim. Har bir qaror barcha tizimga ta’sir qilishi mumkin. 7. Moslashuvchanlik tamoyili Menejment doimo o‘zgaruvchan tashqi va ichki sharoitlarga tez moslasha olishga tayyor bo‘lishi kerak. Bozor, texnologiya, qonunchilik yoki 12iste’molchilar talablari o‘zgarganda, menejment strategiyasi ham mos ravishda qayta ko‘rib chiqilishi lozim. Menejment funksiyalari va tamoyillari jadval ko‘rinishida Quyidagi jadvalda menejment funksiyalari va ular bilan bog‘liq asosiy tamoyillar jamlanma tarzida berilgan: Menejment funksiyasi Mazmuni (qisqacha) Bog‘liq tamoyillar Rejalashtirish Maqsadlarni belgilash, yo‘nalishni aniqlash Aniq maqsadlilik, tashabbuskorlik Tashkil etish Resurslarni taqsimlash, struktura yaratish Ixtisoslashuv, vakolat va javobgarlik muvozanati Rag‘batlantirish Xodimlarni ilhomlantirish, ruhlantirish Motivatsiya, adolat va tenglik Nazorat qilish Jarayon va natijalarni baholash Intizom, yagona boshqaruv markazi Koordinatsiya Bo‘limlararo aloqalarni muvofiqlashtirish Tashabbuskorlik, yagona maqsad sari harakat Menejment funksiyalari va tamoyillari — bu har qanday korxona yoki tashkilotning boshqaruv tizimining asosi hisoblanadi. Rejalashtirish orqali maqsadlar belgilanadi, tashkil etish orqali resurslar joylashtiriladi, rahbarlik orqali xodimlar boshqariladi, muvofiqlashtirish orqali uyg‘unlik ta’minlanadi, nazorat orqali esa natijalar baholanadi. Bu funksiyalarni samarali amalga oshirish uchun esa, maqsadga yo‘naltirilganlik, vakolat va javobgarlik birligi, ijodkorlik, tizimlilik kabi tamoyillarga rioya qilish zarur. Ushbu bilimlar korxonaning samarador faoliyat yuritishida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lib, ularni o‘zlashtirish har bir menejer uchun muhim professional asosdir. 1.3. Menejment uslublari va zamonaviy yondashuvlar 13Menejment nazariyasida muhim o‘rin egallagan yo‘nalishlardan biri bu — menejment uslublari va ularga zamonaviy yondashuvlarni aniqlash, tahlil qilish va amaliyotga tatbiq etishdir. Tashkilotlar faoliyati samaradorligi ko‘p jihatdan rahbarning qanday menejment uslubini qo‘llashiga, shuningdek, o‘zgaruvchan tashqi va ichki muhit sharoitiga qanday moslashishiga bog‘liq. Shu sababli, menejment uslublari haqida batafsil tahlil qilish va zamonaviy yondashuvlarni aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Menejment uslubi — bu rahbarning boshqaruv jarayonida xodimlarga bo‘lgan munosabati, qaror qabul qilishdagi yondashuvi, ularning faoliyatini qanday yo‘naltirishi va nazorat qilish usullarini o‘z ichiga oladi. Menejment uslublari tashkilot ichidagi ijtimoiy-psixologik muhit, ishlab chiqarish samaradorligi, xodimlarning motivatsiyasi va innovatsion faoliyatga bo‘lgan munosabatini shakllantiradi. Ilmiy adabiyotlarda menejment uslublari turli mezonlar asosida tasnif qilinadi. Asosan, ular uch asosiy toifaga ajratiladi: avtoritar, demokratik va liberal uslublar. Har bir uslubning o‘ziga xos afzalliklari va cheklovlari mavjud. Masalan, avtoritar uslubda rahbar barcha qarorlarni o‘zi qabul qiladi, buyruqbozlik va qat’iylik ustuvor bo‘ladi. Bu uslub inqirozli vaziyatlarda samarali bo‘lishi mumkin, ammo xodimlar tashabbusi va ijodkorligi sustlashadi. Demokratik uslub esa xodimlar bilan maslahatlashuv asosida qarorlar qabul qilishni ko‘zda tutadi. Rahbar va jamoa o‘rtasida ikki tomonlama aloqa mavjud bo‘ladi, bu esa motivatsiya va jamoaviy mas’uliyat hissini kuchaytiradi. Ushbu uslub, ayniqsa, ijodiy jarayonlar, innovatsion faoliyat hamda inson resurslariga tayanadigan tashkilotlarda muhim ahamiyatga ega. Liberal menejment uslubi esa xodimlarga katta erkinlik beradi, rahbar kam aralashadi. Bu uslub yuqori malakali, o‘z ishining ustasi bo‘lgan xodimlar bilan ishlovchi tashkilotlarda qo‘llanishi mumkin. Biroq bu yondashuvda nazorat va 14muvofiqlashtirish darajasi past bo‘lishi sababli tashkilotda intizom va faoliyatda bir xillik yetishmasligi mumkin. Zamonaviy menejmentda klassik yondashuvlardan tashqari turli yangi uslublar ham shakllanmoqda. Raqamli transformatsiya, innovatsiyalar, ijtimoiy tarmoqlar va sun’iy intellekt asosida yangi boshqaruv tamoyillari rivojlanmoqda. Xususan, agil (agile), lean, kaizen, design thinking kabi metodologiyalar biznes muhitda keng qo‘llanilmoqda. Ularning barchasi xodimlarni faollikka chorlaydi, jarayonlarni optimallashtirishga xizmat qiladi va mijozga yo‘naltirilgan boshqaruvni qo‘llab-quvvatlaydi. Agile uslubi dastlab dasturiy ta’minot ishlab chiqishda qo‘llanila boshlagan bo‘lsa-da, hozirda har xil tashkilotlarda moslashuvchan va tezkor boshqaruv yondashuvi sifatida keng tatbiq qilinmoqda. Agile jarayonlar orqali xodimlar kichik guruhlarda faoliyat yuritadi, vazifalarni bosqichma-bosqich bajaradilar va har bir bosqichda mijoz fikrini inobatga oladilar. Bu uslub innovatsion muhitda samarali hisoblanadi. Lean menejment esa isrofgarchilikni kamaytirishga, resurslardan maksimal darajada foydalanishga va qiymat yaratish jarayonlarini optimallashtirishga qaratilgan. U ishlab chiqarishda va xizmat ko‘rsatish sohalarida keng qo‘llaniladi. Kaizen yondashuvi esa “doimiy yaxshilanish” tamoyiliga asoslangan bo‘lib, tashkilotdagi har bir ishchi faol ravishda jarayonlarni takomillashtirishda ishtirok etadi. Design Thinking — bu muammoni mijoz nuqtai nazaridan tushunishga va innovatsion yechimlar topishga yo‘naltirilgan yondashuvdir. Bu uslub dizayn, marketing, IT va HR sohalarida keng qo‘llaniladi. Uning asosiy bosqichlari muammoni anglash, fikr yuritish, prototip tayyorlash va sinovdan o‘tkazishni o‘z ichiga oladi. Bunda jamoaviy fikrlash va xodimlarning ijtimoiy-emotsional salohiyatidan keng foydalaniladi. Bugungi kunda menejmentda har bir uslubni mustaqil ravishda qo‘llash emas, balki holatga qarab integratsiyalashgan yondashuvlar (gibrid menejment) 15afzal ko‘rilmoqda. Masalan, texnik sohalarda qat’iy va jarayon yo‘naltirilgan menejment (Lean), ijodiy muhitda esa Agile yoki Design Thinking asosida boshqaruv tatbiq etiladi. Rahbar har bir sharoitga mos keladigan strategik yondashuvni tanlashi zarur. Menejmentda zamonaviy yondashuvlar inson kapitalining o‘sishi, texnologik taraqqiyot, ekologik omillar va global raqobatni hisobga olib shakllanmoqda. Shu bois rahbarlar faqatgina an’anaviy nazorat qilish emas, balki ko‘proq ilhomlantirish, murabbiylik, ko‘nikmalarni rivojlantirish kabi funksiyalarni ham bajarishi kerak. Zamonaviy menejment yondashuvlarining muvaffaqiyatli qo‘llanilishi uchun quyidagilar muhim omillar hisoblanadi: raqamli savodxonlik, tez o‘zgaruvchan sharoitlarga moslasha olish, xodimlar bilan ochiq muloqot, empatiya va ijtimoiy mas’uliyat. Ayniqsa, yangi avlod rahbarlari uchun transformatsion yetakchilik muhim bo‘lib, ular o‘z jamoalarini strategik maqsadlarga yo‘naltira olish qobiliyatiga ega bo‘lishi lozim. Shuningdek, zamonaviy menejmentda innovatsion yondashuvlar faqat rahbarlar tomonidan emas, balki barcha darajadagi xodimlar tomonidan ham qabul qilinishi zarur. Buning uchun tashkilot madaniyati, liderlik falsafasi va tashabbusni qo‘llab-quvvatlash muhim rol o‘ynaydi. Natijada jamoaviy ruh, ishonchli muhit va doimiy o‘sish uchun zamin yaratiladi. Demak, menejment uslublari va zamonaviy yondashuvlar tashkilotlar faoliyatining asosi bo‘lib, ularning to‘g‘ri tanlanishi va moslashuvi orqali yuqori natijalarga erishish mumkin. Har bir uslub o‘z joyida va sharoitda qo‘llanilganda samaradorlik beradi. Shu bois har bir rahbar o‘z jamoasi, tashkiloti va tashqi muhitni chuqur o‘rganib, eng mos menejment yondashuvini tanlashi kerak bo‘ladi. 16Jadval: Menejment uslublarining taqqoslanishi Uslub nomi Asosiy xususiyatlari Afzalliklari Kamchiliklari Avtoritar Qat’iy tartib, buyruq asosida boshqaruv Tez qaror qabul qilish Xodimlar ishtiroki past, ijodiylik susayadi Demokrati k Maslahatlashuv, xodimlar fikri inobatga olinadi Motivatsiya kuchli, jamoaviy qarorlar Vaqt talab etadi, ba’zan murosaga kelish qiyin Liberal Xodimlarga mustaqillik beriladi Malakali xodimlar erkin ishlaydi Nazorat past, tartibsizlik xavfi bor Agile Moslashuvchan, bosqichma-bosqich yondashuv Tezkorlik, mijoz ehtiyojiga yo‘naltirilgan Rejalar ko‘p o‘zgarishi mumkin Lean Isrofgarchilikni yo‘qotish, jarayonni optimallashtirish Resurslardan samarali foydalanish Muvofiqlashtirish murakkab bo‘lishi mumkin Design Thinking Mijoz markazida bo‘lgan yondashuv Innovatsion yechimlar, ijodiylik Doimiy tajriba talab qiladi Kaizen Doimiy yaxshilanish va xodimlar ishtiroki Ish jarayonlari samaradorligi oshadi Sekin rivojlanish, uzoq muddat talab etadi II BOB. Korxonani boshqarishda menejmentning amaliy ahamiyati 2.1. Korxonani samarali boshqarishdagi menejment rol i 17Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir korxonaning muvaffaqiyati to‘g‘ridan- to‘g‘ri uning boshqaruv tizimi samaradorligiga bog‘liqdir. Ayniqsa, menejmentning ilmiy asoslangan tamoyillari va amaliy yondashuvlari asosida faoliyat yuritayotgan korxonalar ko‘proq raqobatbardosh, barqaror va innovatsion salohiyatga ega bo‘ladi. Menejmentning roli nafaqat ishlab chiqarish jarayonlarini muvofiqlashtirishda, balki inson resurslarini boshqarish, marketing strategiyalarini ishlab chiqish, moliyaviy oqimlarni nazorat qilish va korxona taraqqiyotini strategik boshqarishda ham beqiyos ahamiyat kasb etadi. Menejment deganda korxonaning mavjud resurslarini eng maqbul tarzda boshqarish orqali belgilangan maqsadlarga erishish jarayoni tushuniladi. Uning samarali tashkil etilishi korxonaning tashkiliy tuzilmasi, xodimlar malakasi, tashqi va ichki muhit tahlili, qaror qabul qilish tizimi va motivatsion mexanizmlarning puxtaligiga bog‘liq. Zamonaviy menejer korxona faoliyatiga ta’sir qiluvchi barcha omillarni inobatga olib, ularni muvozanatda ushlab turuvchi boshqaruvchidir. Korxona menejmentining samaradorligini belgilovchi asosiy ko‘rsatkichlar qatoriga quyidagilar kiradi: ishlab chiqarish hajmining o‘sishi, mahsulot tannarxining pasayishi, foyda miqdorining ko‘payishi, mijozlar sonining ortishi, xodimlar o‘rtasidagi mehnat unumdorligining oshishi, ijobiy ichki muhit shakllanishi va innovatsion faoliyatning faollashuvi. Ushbu omillar boshqaruv tizimining qanday darajada yo‘lga qo‘yilganidan dalolat beradi. Menejmentning korxona hayotidagi asosiy funksiyalari — rejalashtirish, tashkil etish, muvofiqlashtirish, nazorat qilish va motivatsiya berish — barcha darajadagi rahbarlar tomonidan puxta o‘zlashtirilishi lozim. Har bir funksiyaning to‘g‘ri bajarilishi yagona maqsad sari harakat qilishni ta’minlaydi. Rejalashtirish korxona faoliyati uchun aniq yo‘nalish beradi, tashkil etish resurslar taqsimotini aniqlaydi, muvofiqlashtirish faoliyatni sinxronlashtiradi, nazorat esa bajarilayotgan ishlarga tahliliy yondashuvni bildiradi. 18Samarali menejment — bu faqat rahbarlar guruhi emas, balki butun jamoaning tizimli faoliyatini boshqarishdir. Ayniqsa, bozor iqtisodiyoti sharoitida tez o‘zgaruvchan muhitda korxonalarni boshqarish strategik fikrlashni, yangiliklarni tezda joriy etish ko‘nikmasini va bozor signallarini aniqlik bilan tahlil qilishni talab qiladi. Quyidagi jadvalda menejmentning asosiy funksiyalari va ularning korxona faoliyatiga ta’siri tahlil qilingan: Jadval 1. Korxonada menejment funksiyalarining ta’sir doirasi Menejment funksiyasi Amalga oshirish yo‘li Korxonaga ta’siri Rejalashtirish Strategik maqsadlar belgilash, operatsion reja tuzish Aniq yo‘nalish va ustuvorlik Tashkil etish Resurslarni taqsimlash, struktura yaratish Samimiylik va mas’uliyat Muvofiqlashtirish Faoliyat turlari orasidagi uyg‘unlik Samaradorlik va sinxronlik Nazorat Ko‘rsatkichlar monitoringi, audit Xatoliklarning oldini olish Motivatsiya Rag‘batlantirish, mehnat sharoitlari Mehnat unumdorligi va sadoqat Zamonaviy menejment korxonaning strategik maqsadlariga erishishda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Boshqaruv faqat buyruq berish bilan cheklanmasdan, balki jamoaning har bir a’zosi faol ishtirok etadigan, o‘zini korxonaning bir qismi deb biladigan muhitni yaratish orqali samaradorlikka erishadi. Raqobatbardosh kompaniyalar tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, menejment madaniyatining yuksak darajasi muvaffaqiyatning asosiy garovidir. Menejment shuningdek, korxona tashqi muhitiga moslashuvchan yondashuvni ham ta’minlaydi. Bozordagi o‘zgarishlarga tez javob qaytarish, 19texnologik yangiliklarni joriy etish, mijozlar ehtiyojlarini aniqlash va raqobatchilar faoliyatini tahlil qilish orqali menejerlar tashkilotni rivojlantiradi. Bu esa o‘z navbatida, kompaniyaning brend qiymatini, obro‘sini va barqarorligini oshiradi. Samarali menejment korxonada resurslardan foydalanish samaradorligini oshiradi. Ayniqsa, inson kapitali — eng muhim omil hisoblanadi. Har bir xodim o‘z salohiyatini to‘liq namoyon etishi uchun kerakli sharoit yaratilishi, doimiy o‘qitish, professional rivojlanish uchun imkoniyatlar yaratish kerak. Bu orqali korxonada yuqori darajadagi malaka va fidoyilik muhitini yaratish mumkin.Shuningdek, menejment orqali risklarni aniqlash va ularni boshqarish tizimi yo‘lga qo‘yiladi. Har qanday korxona o‘z faoliyatida muayyan darajadagi xavflar bilan duch keladi. Moliyaviy, texnologik, insoniy va marketing risklarini oldindan aniqlash, ularni tahlil qilish va minimallashtirish choralari — bu menejment faoliyatining ajralmas qismidir. Bugungi kunda menejmentni raqamli texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirish orqali samaradorlikni keskin oshirish mumkin. Masalan, ERP tizimlari (Enterprise Resource Planning), CRM (Customer Relationship Management) dasturlari, biznes-analitika vositalari korxonada ma’lumotlarga asoslangan qaror qabul qilish imkonini beradi. Bu esa subyektiv yondashuvdan voz kechib, ob’yektiv, real holatga asoslangan boshqaruvni ta’minlaydi. Menejment shuningdek, barqaror rivojlanish tamoyillariga ham xizmat qiladi. Ya’ni, korxona faoliyatida nafaqat iqtisodiy foyda, balki ekologik, ijtimoiy mas’uliyat, atrof-muhit muhofazasi, mahalliy jamoalarga ijobiy ta’sir kabi omillar ham hisobga olinishi kerak. Bu yo‘nalishdagi menejment yondashuvlari korxonaning uzoq muddatli istiqbolini belgilaydi. 2022–2025 yillar davomida O‘zbekiston Respublikasida kichik va o‘rta biznes subyektlarida menejment tizimini takomillashtirish, innovatsion boshqaruv yondashuvlarini joriy etish, korxonalarda korporativ madaniyat va 20liderlik faoliyatini rivojlantirish yo‘nalishida qator islohotlar amalga oshirildi. Bu esa menejmentning korxonalar faoliyatidagi rolini yanada oshirdi. 2022-yilgi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan kichik biznes subyektlarining umumiy soni 450 mingdan oshgan. Ulardan 62% ishlab chiqarish, 28% savdo, qolgan qismi xizmat ko‘rsatish va boshqa yo‘nalishlarda faoliyat yuritgan. Ammo shuni alohida ta’kidlash kerakki, bu korxonalarning faqatgina 43 foizida samarali menejment tizimi joriy qilingan edi. Korxonani samarali boshqarishdagi menejmentning roli quyidagi yo‘nalishlarda ko‘zga tashlanadi: Strategik rejalashtirish – menejment korxonaning uzoq muddatli maqsadlarini aniqlab, resurslarni optimal taqsimlash imkonini beradi. Misol uchun, 2023-yilda o‘tkazilgan ijtimoiy-iqtisodiy tahlillarga ko‘ra, strategik rejalashtirishni to‘liq qo‘llagan korxonalarning yillik foyda ko‘rsatkichi o‘rtacha 19% ga oshgan. Resurslardan oqilona foydalanish – menejment vositalari yordamida ishlab chiqarish resurslari, ishchi kuchi va kapital resurslari samaradorligi oshiriladi. Jumladan, 2024-yil davomida UzAuto Motors kompaniyasida menejment tizimi takomillashtirilib, bir ishchi hisobiga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmi 1.3 barobarga oshgan.Xodimlar motivatsiyasi va inson resurslari boshqaruvi – zamonaviy menejment yondashuvlarida inson omiliga katta e’tibor qaratiladi. Bu orqali kadrlar aylanishi kamayadi, ijtimoiy muhit yaxshilanadi. Masalan, 2022–2023 yillarda Buxoro viloyatidagi 75 ta korxonada inson resurslari menejmenti joriy etilib, ishchi kuchi barqarorligi 35% ga oshgan. Innovatsion boshqaruv – menejment innovatsiyalarni ishlab chiqish, joriy etish va baholashning muhim vositasidir. 2025-yil I chorak holatiga ko‘ra, 21innovatsion boshqaruvga ega bo‘lgan korxonalar soni 2022-yilga nisbatan 2,3 barobar ko‘paygan. 2023-yilda Jahon banki tomonidan e’lon qilingan “Doing Business” hisobotida O‘zbekiston 69-o‘rinni egallagan bo‘lib, bu natija mamlakatda korxona boshqaruvi va islohotlar yo‘nalishidagi ilg‘or tajribalarning kengayib borayotganidan dalolat beradi. Hisobotda, ayniqsa, korxonalarni ro‘yxatdan o‘tkazish, soliqqa tortish tizimi va egalik huquqlari bo‘yicha yengilliklar yuqori baholangan. Menejmentda klassik (F. Teylor, A. Fayol), zamonaviy (P. Druker, G. Mintzberg), yaponcha (Kaizen, Just-in-Time), g‘arbcha (TQM – Total Quality Management) va boshqa yondashuvlar mavjud bo‘lib, har birining o‘ziga xos ustunlik va kamchilik tomonlari mavjud. O‘zbekiston korxonalarida so‘nggi yillarda “Agile”, “Lean Management”, “Balanced Scorecard” kabi texnologiyalar amaliyotga tatbiq etilmoqda. Statistik tahlil (2022–2025): Ko‘rsatkich 2022 2023 2024 2025 (prognoz) Yalpi ichki mahsulot (mlrd so‘m) 880 000 980 000 1 100 000 1 250 000 Xususiy sektor ulushi (%) 74% 76.1% 77.5% 78.9% Menejment tizimi joriy etilgan korxonalar (%) 43% 57% 66% 72% Menejerlar uchun malaka oshirish kurslarida qatnashganlar (kishi) 12 500 18 700 27 400 35 000 Yuqoridagi raqamlar asosida shuni aytish mumkinki, menejment tizimiga e’tibor kuchaygan sari, korxonalarning ichki barqarorligi va tashqi raqobatbardoshligi oshmoqda. Jumladan, Toshkent shahrida 2024-yilda o‘tkazilgan so‘rovnoma natijalariga ko‘ra, 100 ta yirik korxonaning 82 tasi boshqaruvni avtomatlashtirish, raqamlashtirish va CRM (Customer Relationship Management) tizimlarini joriy etganligini bildirgan. 22Yana bir muhim holat — menejment nafaqat ishlab chiqarishda, balki xizmat ko‘rsatish, sog‘liqni saqlash, ta’lim va davlat boshqaruvi kabi sohalarda ham samarali vosita sifatida qo‘llanilmoqda. Bu esa korxonalarni nafaqat daromadli, balki barqaror va ijtimoiy javobgar subyekt sifatida rivojlantirish imkonini bermoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022–2026 yillarga mo‘ljallangan taraqqiyot strategiyasida kichik va o‘rta biznes subyektlarini rag‘batlantirish, ularni modernizatsiya qilish, menejment malakasini oshirishga oid alohida bandlar kiritilgan. Ushbu yo‘nalishlarda ajratilgan grantlar, subsidiyalar va soliq yengilliklari aynan korxonalarni samarali boshqaruv asosida rivojlantirishga xizmat qilmoqda. menejmentning korxona boshqaruvidagi roli har qachongidan ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Korxonalar o‘z faoliyatini rejalashtirish, inson resurslarini boshqarish, innovatsiyalarni joriy etish va raqobatbardoshlikni ta’minlashda zamonaviy menejmentga tayanadi. 2022– 2025 yillarda O‘zbekiston korxonalari bu borada sezilarli yutuqlarga erishgan bo‘lib, bu menejment tizimining amaliy ahamiyati beqiyos ekanini tasdiqlaydi. Kelgusida ushbu yo‘nalishdagi islohotlar chuqurlashgan sari korxonalar samaradorligi yanada oshib borishi aniq. 23 24 252.2. Kadrlar menejmenti va ularning faoliyatini rejalashtirish Kadrlar menejmenti zamonaviy korxona faoliyatining eng muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, ishlab chiqarish samaradorligi, xizmat ko‘rsatish sifati va korxonaning raqobatbardoshligini belgilab beradi. Bugungi iqtisodiy sharoitlarda korxonalar oldida turgan eng muhim vazifalardan biri bu – kadrlar siyosatini tizimli asosda olib borish, mehnat resurslaridan oqilona foydalanish va xodimlarning kasbiy salohiyatini rivojlantirishdan iboratdir. Ayniqsa, yirik sanoat korxonalari, jumladan “UzAuto Motors” singari kompaniyalar faoliyatida bu masala strategik ahamiyat kasb etadi. Kadrlar menejmentining asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat: kadrlar ehtiyojini aniqlash, ishga qabul qilish jarayonlarini tashkil qilish, kasbiy malakani oshirish, mehnat samaradorligini monitoring qilish va rag‘batlantirish tizimini joriy etish. Bu funksiyalar doirasida kadrlar bo‘limi rejalashtirish 26asosida harakat qilishi lozim. Rejalashtirish jarayonining to‘g‘ri tashkil etilishi xodimlarning ishga bo‘lgan qiziqishini oshirib, ularning o‘z vazifalarini samarali bajarishiga sabab bo‘ladi. “UzAuto Motors” korxonasida kadrlar siyosati doirasida har yili xodimlar ehtiyoji bo‘yicha tahliliy ishlar olib boriladi. Bu jarayon ishlab chiqarish quvvatining oshirilishi, yangi texnologiyalarning joriy qilinishi, eksport salohiyatining kengaytirilishi bilan chambarchas bog‘liq. Xodimlar soni va ularning malakasi bo‘yicha ehtiyojlar aniqlanib, tegishli reja ishlab chiqiladi. Rejalashtirishda mavjud xodimlarning ish tajribasi, ularning yoshi, kasbiy yo‘nalishi, salomatlik holati hamda kelajakdagi karyera imkoniyatlari hisobga olinadi. Kadrlar faoliyatini rejalashtirishning yana bir muhim jihati bu – uzluksiz o‘qitish va qayta tayyorlash tizimidir. “UzAuto Motors” kompaniyasi o‘z xodimlarini yangi texnologiyalar, ishlab chiqarish standartlari va menejment yondashuvlariga doimiy ravishda moslashtirish uchun korxona ichida o‘quv markazlarini tashkil etgan. Bu markazlar orqali har yili yuzlab xodimlar yangi bilimlarga ega bo‘lmoqda. Bunday tizimli yondashuv kadrlar salohiyatini oshirish va faoliyatni optimallashtirishda muhim o‘rin tutadi. Rejalashtirish jarayonida xodimlar orasida kompetensiya tahlili ham o‘tkaziladi. Bu orqali kim qaysi lavozimga mos kelishi, kim qanday bilim va ko‘nikmaga ega ekani aniqlanadi. So‘ngra, shu asosda xodimlarni lavozimga tayinlash, ularni ichki rotatsiya orqali boshqa bo‘limlarga o‘tkazish yoki zaxira kadrlar sifatida shakllantirish rejalashtiriladi. Mazkur jarayonlar korxona ichidagi boshqaruv sifatini oshirish va mehnat samaradorligini ta’minlashga xizmat qiladi. Kadrlar menejmentining zamonaviy texnologiyalar bilan uyg‘unlashuvi ham dolzarb masaladir. Masalan, "UzAuto Motors"da HR Analytics dasturlari yordamida xodimlar faoliyati, ishdan ketish ko‘rsatkichlari, ishga qabul jarayonlarining samaradorligi tahlil qilinadi. Shuningdek, ERP tizimlari orqali 27ish haqi hisob-kitoblari, ta’til jadvalini tuzish, mehnat shartnomalarini yuritish singari operatsiyalar avtomatlashtirilgan. Bu esa inson omilining xatolik ehtimolini kamaytiradi va boshqaruvda shaffoflikni ta’minlaydi. Quyidagi jadvalda “UzAuto Motors” korxonasida kadrlar sonining bo‘limlar bo‘yicha taqsimoti keltirilgan: № Bo‘lim nomi Xodimlar soni Ulushi (%) 1 Ishlab chiqarish 4 500 56.25 2 Texnik xizmat 1 200 15.00 3 Sifat nazorati 800 10.00 4 Marketing va savdo 700 8.75 5 Boshqaruv va moliya 500 6.25 6 Boshqa xizmatlar 300 3.75 Jami 8 000 100% Ushbu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, korxonada xodimlarning asosiy qismi ishlab chiqarish bo‘limida faoliyat yuritadi. Bu, albatta, kompaniyaning asosiy faoliyati ishlab chiqarish bilan bog‘liq ekanligi bilan izohlanadi. Boshqa bo‘limlar esa yordamchi va strategik funksiyalarni bajaradi. Yuqoridagi ma’lumotlarga asoslanib aytish mumkinki, kadrlar menejmentini rejalashtirishda har bir bo‘limning o‘ziga xos roli va vazifalari hisobga olinishi lozim. Har bir xodimning kasbiy o‘sishi, motivatsiyasi va ish unumdorligi aynan rejalashtirish jarayonining qanchalik to‘g‘ri olib borilishiga bog‘liq. Shu bois, zamonaviy kadrlar menejmentida faqatgina inson resurslarini boshqarish emas, balki ularni strategik rivojlantirish ham muhim omil hisoblanadi.Shuningdek, “UzAuto Motors”da yosh kadrlarga alohida e’tibor qaratilib, ular uchun stajirovkalar, amaliy mashg‘ulotlar va mentorlik dasturlari tashkil qilinadi. Bu dasturlar orqali universitet bitiruvchilari amaliyot davomida kompaniya faoliyati bilan yaqindan tanishib, o‘zlarini namoyon qilish 28imkoniyatiga ega bo‘lishadi. Shuningdek, faol va iqtidorli yoshlarga doimiy ish taklif qilinadi. 2.3. O‘zbekistonda korxona menejmentining rivojlanish yo‘nalishlari O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so‘ng bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tish jarayonida korxonalarda menejment tizimini shakllantirish va rivojlantirish masalalari dolzarb ahamiyat kasb etdi. Bozor munosabatlari sharoitida har qanday xo‘jalik yurituvchi subyekt o‘z faoliyatini samarali tashkil etishi uchun menejment tizimini zamon talablari asosida takomillashtirib borishi zarur. So‘nggi yillarda mamlakatimizda korxona menejmentining rivojlanishiga oid bir qancha normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Xususan, Prezident farmonlari, hukumat qarorlari va Vazirlar Mahkamasining tegishli farmoyishlari orqali korxona boshqaruvi tizimini modernizatsiya qilish, raqamlashtirish va xodimlar salohiyatini oshirish masalalariga alohida e’tibor qaratilmoqda. O‘zbekiston korxonalarida menejment tizimining rivojlanishiga turtki beruvchi asosiy yo‘nalishlardan biri bu – korporativ boshqaruv tizimlarini joriy etish hisoblanadi. Aksariyat yirik korxonalarda kuzatilayotgan moliyaviy va tashkiliy muammolar, aynan boshqaruvning samarasizligi yoki eskirgan yondashuvlar bilan bog‘liq. Shu bois, korporativ boshqaruv tamoyillarini joriy qilish orqali menejment tizimi isloh qilinmoqda. Ikkinchi yo‘nalish sifatida raqamli transformatsiya jarayonlarini ko‘rsatish mumkin. Zamonaviy axborot texnologiyalarining korxona faoliyatiga jadal kirib kelishi, boshqaruv jarayonlarini avtomatlashtirishga, tezkor ma’lumotlar tahliliga va oqilona qaror qabul qilishga xizmat qilmoqda. ERP, CRM, SCM kabi tizimlar keng joriy etilmoqda va ularning asosiy vazifasi menejerlar faoliyatini yengillashtirish, resurslar harakatini optimallashtirishdan iborat. 29Uchinchi muhim yo‘nalish – inson kapitaliga sarmoya kiritish. Kadrlar salohiyatini oshirish, ularni zamonaviy menejment bo‘yicha malakali qilish, xorijiy amaliyotni o‘rganish va qo‘llash bu sohada muhim ahamiyatga ega. Bu borada O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim muassasalarida menejment sohasi bo‘yicha mutaxassislar tayyorlash sifati yaxshilanmoqda. Bundan tashqari, xususiy sektor ham xodimlarini doimiy o‘qitish va ularni rivojlantirishga intilmoqda. To‘rtinchi yo‘nalish – strategik boshqaruv tamoyillarini keng joriy etish hisoblanadi. Korxonalar faqatgina joriy muammolar bilan emas, balki uzoq muddatli rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqishga intilmoqda. Bu esa, o‘z navbatida, raqobatbardoshlikni ta’minlash, bozordagi o‘z o‘rnini mustahkamlash va barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda muhim omil bo‘lmoqda. Beshinchi yo‘nalish sifatida barqarorlik va ijtimoiy mas’uliyat tamoyillari asosida boshqaruvni olib borish ko‘rsatiladi. Korxonalar atrof-muhit muhofazasi, ekologik xavfsizlik, mahalliy hamjamiyatlarga ko‘mak kabi masalalarni o‘z strategiyasiga kiritmoqda. Bu esa xalqaro miqyosda tan olinish, investorlar va hamkorlar e’tiborini tortishda muhim rol o‘ynaydi.Shuningdek, O‘zbekiston korxonalarida menejmentda innovatsion yondashuvlar ham tobora ko‘proq qo‘llanilmoqda. Yangi mahsulotlar yaratish, texnologiyalarni modernizatsiya qilish va ishlab chiqarish jarayonlarini takomillashtirish orqali raqobatbardoshlikni oshirishga intilish kuzatilmoqda. Innovatsiyalarni menejment strategiyasiga integratsiya qilish esa zamonaviy boshqaruvning muhim tarkibiy qismlaridan biridir. Bundan tashqari, biznes-protsesslarni qayta tashkil etish (BPR – Business Process Reengineering) orqali jarayonlarni soddalashtirish va mijozlarga yo‘naltirilganlik tamoyillariga asoslangan menejment tizimlari joriy qilinmoqda. Bu yondashuv operatsion xarajatlarni kamaytirish, xizmat 30ko‘rsatish sifatini oshirish va xodimlarning ish unumdorligini ko‘tarishga xizmat qiladi. Yana bir muhim tendensiya – bu xalqaro menejment standartlariga moslashish. O‘zbekiston korxonalari ISO 9001 (sifat menejmenti), ISO 14001 (ekologik menejment), OHSAS 18001 (mehnat xavfsizligi) kabi xalqaro standartlarni joriy etish orqali o‘z faoliyatini tizimli yo‘lga qo‘ymoqda. Bu esa korxonaga xalqaro bozorga chiqish imkoniyatlarini kengaytiradi. So‘nggi yillarda davlat sektori va xususiy sektor o‘rtasida hamkorlik asosidagi boshqaruv (PPP – Public-Private Partnership) modeli ham rivojlanmoqda. Bu model yirik infratuzilmaviy loyihalarni amalga oshirishda menejment samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. 31 Xulosa Men o‘rganib chiqqan “Menejment — korxonani boshqarish san’ati sifatida” mavzusi bugungi kundagi ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarida menejmentning nechog‘lik muhim rol o‘ynashini yaqqol ko‘rsatdi. Mazkur kurs ishi orqali korxonani samarali boshqarishda menejment tamoyillari, usullari va yo‘nalishlari qanday ishlashini chuqur tahlil qilib chiqdim. Tadqiqotlarim shuni ko‘rsatdiki, menejment faqat buyrug‘u topshiriqlarni tarqatish emas, balki resurslarni to‘g‘ri rejalashtirish, inson omilini to‘g‘ri boshqarish, strategik qarorlarni o‘z vaqtida qabul qilish, hamda tashkiliy struktura va biznes jarayonlarni doimiy takomillashtirish orqali korxonani raqobatbardosh holatga olib chiqish jarayonidir. Ayniqsa, bugungi bozor iqtisodiyoti sharoitida menejment — bu haqiqiy san’at, u samaradorlik, innovatsiya va raqobatbardoshlikni birlashtirib turuvchi omildir. Korxonani boshqarishda samarali menejmentni tashkil etish uchun zamonaviy yondashuvlar, xususan, raqamli texnologiyalar, IT-yechimlar, strategik rejalashtirish usullari, hamda motivatsion tizimlarni ishga solish nihoyatda muhimdir. Bu esa bevosita inson resurslariga qaratilgan e’tibor, malaka oshirish, jamoaviy muhit yaratish va yetakchilik kompetensiyalarini rivojlantirish bilan chambarchas bog‘liqdir. Kurs ishining 2-bobi doirasida men aynan korxona menejmenti faoliyatida kadrlar boshqaruvi, ularni rejalashtirish, rag‘batlantirish va samaradorligini oshirish borasidagi usullarni tahlil qildim. Bu bo‘limda statistik ma’lumotlarga asoslanib, 2022–2025 yillar davomida O‘zbekistonda kadrlar menejmentining rivojlanish tendensiyalari, ishlab chiqarish samaradorligiga ta’siri, raqamli platformalarning ahamiyati kabi muhim jihatlar yoritildi. Shuningdek, O‘zbekiston misolida olib borilgan tahlillar korxona menejmentining tobora modernizatsiyalashayotganini, xorijiy tajribalardan foydalanish kuchayib borayotganini va yurtimizdagi ishlab chiqarish 32subyektlarining korporativ boshqaruvga bo‘lgan munosabatining ijobiy tomonga o‘zgarayotganini ko‘rsatdi. Korxona faoliyatida menejmentning asosiy komponentlari — rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik va nazoratning uyg‘un ishlashi orqali yuqori natijalarga erishish mumkinligi isbotlandi. Yakuniy xulosa sifatida ta’kidlashim kerakki, bugungi globallashuv davrida korxonani faqat ishlab chiqarish sifati yoki mahsulot hajmi bilan emas, balki uni qanday boshqarayotgan menejment guruhi bilan baholashadi. Shu sababli, har bir korxona menejeri zamonaviy bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishi, strategik fikrlashi, texnologik jarayonlarga moslasha olishi, boshqaruv usullarini yangilab borishi zarur. Shu asosda men ushbu kurs ishida ilgari surilgan ilmiy nazariyalar, amaliy tavsiyalar va statistik tahlillar orqali menejmentni korxonani boshqarishdagi asosiy omil sifatida asoslab berdim. Fikrlarim asosida shuni ayta olamanki, menejmentni rivojlantirish — bu faqat korxonaning o‘zini emas, balki umuman mamlakat iqtisodiy salohiyatini yuksaltiradigan strategik yo‘nalishdir. 33Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 3411) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021.

Менежмент — корхонани бошқариш санъати сифатида

Menejment — korxonani boshqarish san’ati sifatida kurs ishi   |   Менежмент — корхонани бошқариш санъати сифатида

 

Sotib olish