Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 296.2KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 31 Iyul 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

38 Sotish

Milliy boylik: mohiyati, tarkibi va ko’paytirish yo’llari kurs ishi | Миллий бойлик: моҳияти, таркиби ва кўпайтириш йўллари

Sotib olish
1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : M illiy boylik: mohiyati, tarkibi va ko’paytirish yo’llari Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 2Mavzu: M illiy boylik: mohiyati, tarkibi va ko’paytirish yo’llari MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………………. . I BOB. Milliy boylikning nazariy asoslari va tarkibiy tuzilishi 1.1. Milliy boylik tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati …………………….... 1.2. Milliy boylik tarkibi: moddiy va nomoddiy resurslar ……………………….. 1.3. Milliy boylikni o‘lchash usullari va baholash mezonlari ……………………. II BOB. O‘zbekistonda milliy boylikni ko‘paytirishning yo‘llari va istiqbollari 2.1. Milliy boylikni rivojlantirishda iqtisodiy siyosatning roli …………………... 2.2. Innovatsiyalar, ta’lim va inson kapitalining milliy boylikka ta’siri …………. 2.3. Barqaror iqtisodiy o‘sish orqali milliy boylikni ko‘paytirish strategiyalari …. Xulosa …………………………………………………………………………… . Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………. 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda har qanday davlatning iqtisodiy kuch-qudratini baholashda eng asosiy mezonlardan biri – bu milliy boylikning hajmi va uning tarkibiy tuzilmasidir. Milliy boylik – mamlakat ixtiyorida mavjud bo‘lgan barcha moddiy va nomoddiy resurslarning yig‘indisidir. U nafaqat iqtisodiy ko‘rsatkich, balki ijtimoiy barqarorlik, aholining turmush darajasi, ekologik muhit va madaniy boyliklar bilan ham chambarchas bog‘liq. Global raqobat kuchayib borayotgan bir davrda har bir davlat, xususan rivojlanayotgan mamlakatlar, o‘z boyliklarini ko‘paytirish, ularni zamonaviy texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirishga intilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, o‘zining iqtisodiy mustaqilligini ta’minlashda milliy boylikni asrash, qayta tiklash va samarali boshqarishni ustuvor yo‘nalish sifatida belgilab oldi. Bugungi kunda iqtisodiy o‘sish, ijtimoiy farovonlik va barqaror taraqqiyot aynan milliy boylikni oqilona boshqarish orqali amalga oshiriladi. Ayniqsa, tabiiy resurslar, inson kapitali, ishlab chiqarish vositalari va intellektual salohiyatning qiymatga aylantirilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bois kurs ishining ushbu mavzusi nafaqat nazariy, balki amaliy nuqtai nazardan ham nihoyatda dolzarbdir. Bu borada davlat siyosatining samarali yuritilishi, innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlash, yangi investitsiya loyihalarini joriy etish orqali milliy boylikni orttirishga keng imkoniyatlar yaratmoqda. Xususan, “Yashil iqtisodiyot”, “Raqamli 4O‘zbekiston” kabi strategik dasturlar ushbu mavzuni zamonaviy iqtisodiy taraqqiyotda eng muhim yo‘nalishlardan biriga aylantirmoqda 1 . Shuningdek, xalqaro tashkilotlar tomonidan tavsiya etilgan metodologiyalar asosida milliy boylikni o‘lchash, baholash va tahlil qilish ehtiyoji ortib bormoqda. Shu sababli, milliy boylikning mohiyatini chuqur o‘rganish, uning strukturaviy tarkibini aniqlash va uni ko‘paytirish yo‘llarini izlab topish, ushbu kurs ishining dolzarbligini belgilab beradi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Milliy boylik konsepsiyasi tarixan uzoq yillardan buyon iqtisodiy fanlarning diqqat markazida bo‘lib kelmoqda. Dastlab bu tushuncha XVIII asrda klassik iqtisodchilar – Adam Smit, David Rikardo va Karl Marks asarlarida ko‘tarilgan bo‘lib, milliy boylikning asosini ishlab chiqarish vositalari, yer, mehnat va kapital tashkil etishi haqida fikrlar ilgari surilgan. A. Smit o‘zining mashhur “Millat boyligi tabiati va sabablari haqida tadqiqot” nomli asarida boylik faqat oltin-kumush emas, balki mehnat mahsuli ekanligini asoslab bergan. Karl Marks esa boylik ishlab chiqarish munosabatlari va ijtimoiy tizim bilan bevosita bog‘liq ekanligini ta’kidlagan. XX asrda neoklassik va keynsiylik yo‘nalishdagi iqtisodchilar – Pol Samuelson, Jon Meynard Keyns milliy boylikni yalpi ichki mahsulot va milliy daromad bilan uyg‘un holda tahlil qilgan. Zamonaviy bosqichda esa ekologik barqarorlik, raqamli infratuzilma, inson kapitali va madaniy meros kabi omillar milliy boylik tushunchasining ajralmas qismiga aylangan. O‘zbekistonda ham mustaqillikdan keyin milliy boylikni o‘rganish dolzarb ilmiy mavzuga aylangan. Akademik B. Xodjayev O‘zbekistonning iqtisodiy resurslarini chuqur tahlil qilgan bo‘lsa, iqtisodchi olimlar I. A’zamxo‘jayev, M. Jalilov, H. Xudoyberganovlar tomonidan milliy boylikni o‘lchash, baholash va iqtisodiy o‘sish bilan bog‘liq nazariy-amaliy masalalar yoritilgan. So‘nggi yillarda innovatsiya, raqamli iqtisodiyot, ekologik balans, 1 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023. 5yashil energiya, bilim iqtisodiyoti kabi yo‘nalishlarda olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar milliy boylikka yangicha yondashuvni shakllantirmoqda. Jahon banki, BMT, Xalqaro valyuta jamg‘armasi, OECD kabi tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan “milliy boylikni kengaytirilgan tushuncha” konsepsiyasi bo‘yicha ilmiy maqolalar va amaliy metodikalar ishlab chiqilgan. Bu esa ushbu mavzuning keng miqyosda o‘rganilganligini, lekin har bir davlatda o‘ziga xos ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarga mos holda chuqur tahlilga muhtoj ekanligini ko‘rsatadi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati shundaki, unda milliy boylik tushunchasining iqtisodiy mohiyati chuqur ilmiy tahlil qilinadi va uning tarkibiy elementlari – moddiy hamda nomoddiy resurslar, ularning o‘zaro ta’siri, boshqaruvdagi o‘rni ilmiy asoslar bilan yoritiladi. Bu orqali milliy boylik tushunchasining zamonaviy iqtisodiyotdagi o‘rni yangicha yondashuvlar orqali qayta ko‘rib chiqiladi. Ayniqsa, inson kapitali, raqamli infratuzilma, bilim iqtisodiyoti, yashil energiya kabi yangi komponentlarning milliy boylik tarkibiga kirishi bu tushunchaning doimiy yangilanib borishini ko‘rsatadi. Nazariy jihatdan ushbu kurs ishi milliy boylikni o‘lchash va baholashda xalqaro tashkilotlar (Jahon banki, BMT, IMF) tomonidan qo‘llaniladigan zamonaviy metodologiyalarga tayanadi, bu esa talaba uchun ilmiy kompetensiyani rivojlantiradi. Amaliy ahamiyati esa shundaki, ishda O‘zbekiston iqtisodiyotida milliy boylikni oshirishga xizmat qiluvchi real yo‘nalishlar, davlat siyosati, ijtimoiy- iqtisodiy dasturlar va strategiyalar tahlil qilinadi. Xususan, ta’lim, sog‘liqni saqlash, innovatsion texnologiyalar, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, ekologik xavfsizlik kabi omillar milliy boylikni oshirishda qanday rol o‘ynashi izohlanadi. Bu orqali iqtisodiyotni kompleks tahlil qilish va takliflar ishlab chiqish ko‘nikmasi shakllanadi. Bundan tashqari, kurs ishi O‘zbekistonning iqtisodiy strategiyasida milliy boylikni qanday usullar bilan oshirish mumkinligini aniqlash, amaliy takliflar ishlab chiqish imkonini beradi. Shunday 6qilib, kurs ishi nafaqat ilmiy-nazariy yondashuv, balki amaliy tavsiyalarni shakllantirish vositasi sifatida ham alohida ahamiyatga egadir. Kurs ishi mavzusining obyekti – O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiy tizimida mavjud bo‘lgan milliy boylik tarkibi va uni boshqarish jarayonidir. Kurs ishi mavzusining predmeti – milliy boylikning tarkibiy qismlari, ularni baholash usullari hamda milliy boylikni ko‘paytirish yo‘llarini aniqlash va takliflar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi mavzusining maqsadi – milliy boylik tushunchasini iqtisodiy kategoriya sifatida tahlil qilish, uning tarkibini aniqlash, O‘zbekistonda mavjud resurslar asosida uni ko‘paytirish yo‘llarini ilmiy asoslash va amaliy takliflar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Milliy boylik tushunchasining nazariy asoslarini o‘rganish;  Milliy boylik tarkibini aniqlash va tasniflash;  Milliy boylikni baholash mezonlari va usullarini tahlil qilish;  O‘zbekiston misolida milliy boylikni ko‘paytirish yo‘llarini tahlil qilish;  Innovatsiya, ta’lim va inson kapitalining milliy boylikka ta’sirini aniqlash;  Barqaror iqtisodiy o‘sish asosida milliy boylikni rivojlantirish strategiyalarini taklif qilish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 7I BOB. Milliy boylikning nazariy asoslari va tarkibiy tuzilishi 1.1. Milliy boylik tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati Milliy boylik — bu mamlakat aholisining va davlatning ixtiyorida mavjud bo‘lgan barcha moddiy va nomoddiy resurslar yig‘indisidir. U davlat iqtisodiy qudratining asosiy ko‘rsatkichlaridan biri sifatida qaraladi. Milliy boylik nafaqat ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar, balki ishlab chiqarishda ishtirok etuvchi barcha resurslar, shu jumladan, yer, tabiiy boyliklar, asosiy fondlar, mehnat salohiyati, ilmiy-texnikaviy bilimlar, madaniy meros, ijtimoiy infratuzilma va hatto ekologik resurslarni ham o‘z ichiga oladi. Milliy boylik tushunchasi tarixan uzoq yillik iqtisodiy tafakkur mahsulidir. XVIII asrda klassik iqtisodchilar — Adam Smit va David Rikardo milliy boylikni faqat moddiy ishlab chiqarish bilan bog‘laganlar. Aynan Adam Smit o‘zining mashhur “Millat boyligi tabiati va sabablari to‘g‘risida tadqiqot” (1776) asarida milliy boylik mehnat mahsuli ekanligini asoslab bergan. Karl Marks esa milliy boylikni ishlab chiqarish vositalari va ijtimoiy munosabatlar tizimi bilan bog‘liq holda tahlil qilgan. XX asrga kelib esa, Pol Samuelson, Jon Keyns kabi iqtisodchilar milliy boylikni yalpi ichki mahsulot (YaIM), sof milliy mahsulot (SMM) va umumiy iqtisodiy farovonlik bilan bog‘liq holatda o‘rganishni ilgari surganlar. Zamonaviy iqtisodiy yondashuvlar esa milliy boylikni faqat moddiy resurslar bilan emas, balki inson kapitali, axborot texnologiyalari, ilmiy salohiyat, sog‘liqni saqlash tizimi va madaniy rivojlanish darajasi bilan ham 8bog‘laydi. Demak, bugungi kunda milliy boylik – bu keng tushuncha bo‘lib, u ijtimoiy, iqtisodiy, intellektual va ekologik resurslar birligini anglatadi. Milliy boylik o‘zining tarkibiy tuzilmasi jihatidan uch asosiy guruhga bo‘linadi: Moddiy boyliklar – ishlab chiqarish vositalari, iste’mol buyumlari, qurilgan infratuzilmalar, energetika tizimlari, transport vositalari va boshqa moddiy aktivlar. Nomoddiy boyliklar – ilm-fan yutuqlari, texnologiyalar, ixtirolar, bilimlar bazasi, ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimlari, axborot resurslari. Tabiiy resurslar – yer, suv, havo, foydali qazilmalar, o‘rmon va boshqa ekologik boyliklar. Milliy boylik tushunchasining iqtisodiy mohiyati shundaki, u iqtisodiy o‘sishning asosiy resurs bazasini tashkil etadi. Ya’ni har qanday ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish yoki innovatsion faoliyat milliy boylikdan foydalanishga asoslanadi. Shu sababli ham davlatlar milliy boylikni to‘plash, saqlash va ko‘paytirishga qaratilgan siyosat yuritadilar. Bunda uzoq muddatli rivojlanish, iqtisodiy xavfsizlik, ekologik barqarorlik kabi mezonlar muhim o‘rin tutadi. Milliy boylikning iqtisodiy mohiyatini aniqlashda quyidagi omillarni hisobga olish zarur: Boyliklar nafaqat mavjud bo‘lishi, balki iqtisodiy aylanishga jalb etilishi kerak. Ular jamiyat ixtiyorida bo‘lib, iqtisodiy samaradorlik uchun ishlatiladi. Ular real qiymatga ega bo‘lishi va iqtisodiy faoliyat natijasi sifatida qaralishi kerak. Milliy boylik o‘zgaruvchan bo‘lib, uni boshqarish, yangilash va takomillashtirish muhim.Shuningdek, milliy boylik o‘zida generatsiya (hosil bo‘lish), ekspluatatsiya (foydalanish) va regeneratsiya (qayta tiklash) bosqichlarini mujassamlashtiradi. Bu esa uning uzoq muddatli boshqaruvi va 9strategik rejalashtirishini talab qiladi. Masalan, tabiiy resurslar chegaralangan bo‘lishi mumkin, ammo inson kapitali yoki bilim iqtisodiyoti boyligi cheklanmagan va doimiy rivojlanuvchi xususiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasi misolida olib qaralganda, mamlakat milliy boylikning muhim turlariga — foydali qazilma konlari, yer resurslari, yosh va mehnatga layoqatli aholiga ega. Shu bilan birga, ta’lim tizimi, sog‘liqni saqlash, madaniyat va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari orqali nomoddiy boylikni shakllantirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Prezidentimiz tomonidan ilgari surilgan “Inson qadri uchun” tamoyili ham aynan inson kapitalining milliy boylikda tutgan o‘rnini kuchaytirishga xizmat qiladi. 1.2. Milliy boylik tarkibi: moddiy va nomoddiy resurslar Milliy boylik iqtisodiy kategoriyasi sifatida mamlakatda mavjud barcha iqtisodiy resurslar, ishlab chiqarish vositalari, inson kapitali va ijtimoiy- iqtisodiy infratuzilmaning jamlanmasini ifodalaydi. Ushbu boylikning strukturasi ikki asosiy guruhga bo‘linadi: moddiy resurslar va nomoddiy resurslar. Bu ikki guruh o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, mamlakatning iqtisodiy qudrati va barqaror rivojlanishining asosi hisoblanadi. Moddiy resurslar, birinchi navbatda, inson tomonidan yaratilgan yoki tabiiy holda mavjud bo‘lgan jismoniy aktivlarni o‘z ichiga oladi. Ularga sanoat korxonalari, bino-inshootlar, transport vositalari, yo‘llar, energetika tizimlari, ishlab chiqarish uskunalari va zaxiralangan tabiiy boyliklar (neft, gaz, ko‘mir, foydali qazilmalar) kiradi. Bu resurslar ishlab chiqarish faoliyati uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Moddiy boyliklar tarkibida asosiy kapital muhim o‘rin egallaydi. Asosiy kapital bu – uzoq muddat foydalaniladigan ishlab chiqarish vositalari bo‘lib, ular yordamida mahsulotlar yaratiladi va xizmatlar ko‘rsatiladi. Ular iqtisodiyotni modernizatsiya qilishda va mehnat unumdorligini oshirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. 10Bundan tashqari, moddiy boyliklarga aylanma kapital, ya’ni xom-ashyo, yarim tayyor mahsulotlar, tayyor mahsulotlar va ishlab chiqarish jarayonidagi boshqa zahiralar ham kiradi. Aylanma kapital ishlab chiqarish jarayonida uzluksiz aylanishda bo‘lib, iqtisodiy tizimning dinamikligini ta’minlaydi. Tabiiy resurslar ham moddiy boyliklar tarkibiga kiradi. Ular orasida yer, suv, o‘rmonlar, mineral zaxiralar, iqlim sharoitlari va boshqa ekologik omillar mavjud. Bu resurslar iqtisodiy faoliyat uchun zamin yaratadi. Tabiiy boyliklardan oqilona va barqaror foydalanish milliy boylikning uzoq muddatli o‘sishiga xizmat qiladi. Milliy boylikning ikkinchi muhim tarkibiy qismi – bu nomoddiy resurslardir. Nomoddiy resurslar iqtisodiy tizimda bevosita jismoniy shaklga ega bo‘lmasa-da, ularning qiymati beqiyos bo‘lib, iqtisodiy taraqqiyotga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Jadval: Milliy boylik tarkibining asosiy komponentlari T/r Boylik turi Bo‘linmalari Izohlar 1 Moddiy boyliklar Asosiy fondlar, aylanma fondlar, tabiiy resurslar, uy-joy Bevosita ishlab chiqarishda ishtirok etadi 2 Nomoddiy boyliklar Inson kapitali, intellektual mulk, madaniy meros, axborot Iqtisodiy samaradorlikka bilvosita ta’sir qiladi Nomoddiy resurslarga quyidagilar kiradi: ilmiy-texnik salohiyat, intellektual mulk, patentlar, litsenziyalar, brendlar, korxonalarning obro‘-e’tibori, ishbilarmonlik madaniyati, tashkilotlararo munosabatlar, menejment sifati, ijtimoiy kapital va inson kapitali. Aynan nomoddiy resurslar zamonaviy raqobatbardosh iqtisodiyotning ajralmas qismiga aylanib bormoqda. Ilmiy-texnik salohiyat – bu jamiyatda mavjud ilmiy bilimlar, ilmiy kadrlar salohiyati, innovatsion ishlanmalar va texnologik rivojlanish darajasini o‘z ichiga oladi. Innovatsion g‘oyalar va ilm-fan yutuqlari bevosita ishlab chiqarish 11samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Masalan, sun’iy intellekt, raqamli texnologiyalar, avtomatlashtirish – bularning barchasi milliy boylikni ko‘paytirishga xizmat qiluvchi nomoddiy resurslardir. Inson kapitali esa bilim, tajriba, salohiyat va sog‘liq orqali ifodalanadi. Yuqori malakali va sog‘lom mehnat resurslari iqtisodiy o‘sishning asosiy omili sifatida maydonga chiqadi. Inson kapitaliga kiritilgan sarmoya – bu ta’limga, sog‘liqni saqlashga, kasbiy tayyorgarlikka yo‘naltirilgan harakatlar bo‘lib, ular kelgusida ko‘p marotaba rentabellikni ta’minlaydi. Nomoddiy resurslar tarkibida ijtimoiy kapitalning o‘rni ham alohida ta’kidlanadi. Bu – jamiyat a’zolari o‘rtasidagi ishonch, hamkorlik va tarmoqlangan ijtimoiy aloqalar tizimidir. Yuqori darajadagi ijtimoiy kapital iqtisodiy barqarorlikni ta’minlab, institutlar ishonchliligini oshiradi. Milliy boylikning tarkibini yanada chuqurroq o‘rganar ekanmiz, ko‘rinadiki, moddiy resurslar ko‘proq fizikaviy ishlab chiqarish imkoniyatlarini, nomoddiy resurslar esa zamonaviy bilim va innovatsiyalar asosida vujudga keladigan iqtisodiy quvvatni ifodalaydi. Iqtisodiyotlar zamonaviy bosqichda ko‘proq nomoddiy resurslarga tayanayotganini rivojlangan mamlakatlar misolida ko‘rish mumkin. Masalan, AQSh, Yaponiya, Germaniya kabi davlatlarda milliy boylik tarkibida intellektual mulk, innovatsiyalar, brendlar va inson kapitalining ulushi 70 foizdan ortiqni tashkil etadi. Aksincha, rivojlanayotgan mamlakatlarda moddiy resurslarga tayanish hanuz ustuvor bo‘lib qolmoqda. Bu esa ularning raqobatbardoshligini cheklaydi va uzoq muddatli o‘sishni sekinlashtiradi. O‘zbekiston misolida olib qaraganda, oxirgi yillarda nomoddiy resurslarga, xususan inson kapitaliga e’tibor kuchaymoqda. Maktabgacha ta’limdan boshlab oliy ta’lim tizimining takomillashuvi, raqamli iqtisodiyot rivoji, innovatsion texnologiyalarni joriy etish orqali milliy boylikning sifati va tarkibi o‘zgarmoqda. Shu bilan birga, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, ekologik muvozanatni saqlash masalalari ham dolzarb bo‘lib bormoqda.Shuningdek, 12zamonaviy iqtisodiy nazariyada milliy boylik tarkibi keng qamrovli kategoriyaga aylangan. Unda nafaqat mavjud resurslar, balki istiqboldagi imkoniyatlar, iqtisodiy xavfsizlik, institutlar sifati va davlat boshqaruv tizimi samaradorligi ham muhim o‘rin tutadi. Zero, davlat boshqaruvi institutsional islohotlarsiz, yuqori iqtisodiy samaradorlikka erishish mushkuldir.Shunday qilib, milliy boylikning tarkibini o‘rganish orqali mamlakat iqtisodiyotining hozirgi holatini baholash, uning kuchli va zaif tomonlarini aniqlash, istiqboldagi rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqish mumkin. Moddiy resurslar iqtisodiy asos bo‘lsa, nomoddiy resurslar – bu iqtisodiy taraqqiyotning yangi drayveridir. Z amonaviy iqtisodiy tizimlarda milliy boylikni shakllantirish va rivojlantirishda faqat moddiy emas, balki nomoddiy resurslarga ham katta e’tibor qaratilishi kerak. Aynan ularning uyg‘unligi orqali innovatsion iqtisodiyot, raqobatbardosh sanoat, barqaror rivojlanish va yuqori farovonlik darajasiga erishish mumkin bo‘ladi. 1.3. Milliy boylikni o‘lchash usullari va baholash mezonlari Milliy boylikni to‘g‘ri o‘lchash va baholash mamlakat iqtisodiyotining holatini aniqlash, iqtisodiy siyosatni shakllantirish hamda resurslardan oqilona foydalanish imkoniyatini ta’minlaydi. Milliy boylik nafaqat joriy iqtisodiy ko‘rsatkichlar orqali, balki uzoq muddatli barqarorlik va rivojlanish salohiyatini baholovchi strategik resurslar yig‘indisi sifatida ham ko‘riladi. Shu sababli, uni o‘lchashda va baholashda zamonaviy yondashuvlar, xalqaro tajriba hamda milliy iqtisodiy sharoitlar inobatga olinadi. Milliy boylikni o‘lchash zarurati Milliy boylikni o‘lchash quyidagi sabablar bilan muhim hisoblanadi: Resurslardan foydalanish samaradorligini tahlil qilish; Iqtisodiy siyosatning ijobiy yoki salbiy ta’sirini baholash; Investitsion strategiyalarni ishlab chiqish; Davlat budjeti va fiskal siyosatga asos bo‘luvchi ko‘rsatkichlarni aniqlash; Barqaror rivojlanish indikatorlarini aniqlashtirish. 13O‘lchash usullari Milliy boylikni o‘lchashda asosan quyidagi usullardan foydalaniladi: Narx usuli (bozor bahosida baholash): Bu usul bo‘yicha milliy boylikni tashkil etuvchi elementlar bozor narxlari asosida baholanadi. Ya’ni, moddiy resurslar (yer, bino, inshoot, uskunalar va boshqalar) va nomoddiy resurslar (intellektual mulk, malaka, brend) o‘z bozor qiymatida hisobga olinadi. Qayta tiklash qiymati usuli: Bunda har bir aktiv yoki resursni yangidan barpo etish (qayta yaratish) uchun talab etiladigan xarajatlar hisobga olinadi. Bu usul ko‘proq infratuzilma va texnologik resurslar uchun qo‘llaniladi. Daromad usuli: Bu yondashuv milliy boylik tarkibidagi aktivlardan olinadigan daromadlar miqdoriga asoslanadi. Masalan, bino va uskunalar yordamida hosil bo‘ladigan foyda, intellektual mulk orqali olinadigan daromadlar asos qilib olinadi. Baholash indekslari asosidagi yondashuv: Jahon banki, Xalqaro Valyuta Fondi, BMT kabi xalqaro tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan integrallashgan indekslar asosida milliy boylik o‘lchanadi. Masalan, Barqaror rivojlanish indeksi, Global raqobatbardoshlik indeksi. Foydali xizmat muddati usuli: Bu usulda aktiv yoki resursning foydalanish muddati davomida keltiradigan foydasi hisobga olinadi. Bu, ayniqsa, nomoddiy aktivlar – patentlar, dasturlar, ixtirolar bahosini aniqlashda qo‘llaniladi. Baholash mezonlari Milliy boylikni baholashda turli mezonlar mavjud bo‘lib, ular resursning turi, shakli va iqtisodiy ahamiyatiga bog‘liq holda farqlanadi. Asosiy mezonlar quyidagilardan iborat: Iqtisodiy foydalilik: Resurs yoki aktiv mamlakat iqtisodiyoti uchun qanday iqtisodiy samara keltiradi. Bozor narxi: Resurslar bozorda qanday narxda sotilishi mumkin. Moliyaviy foyda: Aktiv yoki resursdan olinadigan sof daromad. 14Yaroqlilik muddati: Resursning foydalanish muddati va amortizatsiya koeffitsiyenti. Ijtimoiy foyda: Resurslar orqali jamiyatga ko‘rsatilayotgan umumiy ta’sir – masalan, sog‘liqni saqlash, ta’lim, ekologiya kabi yo‘nalishlar. Quyidagi jadvalda turli usullarning taqqoslanishi keltirilgan: Milliy boylikni o‘lchash usullari va ularning xususiyatlari O‘lchash usuli Afzalliklari Kamchiliklari Qo‘llaniladigan sohalar Narx (bozor) usuli Real narxga yaqin, solishtirish imkonini beradi Bozorlar noturg‘un, inflyatsiya ta’siri bo‘ladi Mulk, yer, uskunalar Qayta tiklash qiymati usuli Amortizatsiyani hisobga oladi, real xarajatga asoslanadi Bozor holatini aks ettirmaydi Infratuzilma, texnika Daromad usuli Daromad potentsialini o‘lchaydi Faoliyatga bog‘liq, noaniqliklar ko‘p Tijorat aktivlari, intellektual mulk Foydali xizmat muddati usuli Yillik foydaga asoslanadi Nomoddiy aktivlar uchun taxminiy hisob-kitob talab etadi Patentlar, litsenziyalar, dasturiy mahsulotlar Indekslar asosidagi yondashuv Kompozit mezonlar asosida kompleks baholaydi Umumiy baho beradi, individual farqlar inobatga olinmaydi Tashqi baholash, xalqaro taqqoslash Zamonaviy yondashuvlar 15Bugungi kunda raqamli iqtisodiyot, yashil iqtisodiyot va bilimlar iqtisodiyoti sharoitida milliy boylikni o‘lchashda yangi ko‘rsatkichlar ham hisobga olinmoqda: Ekologik kapital: Atrof-muhit resurslarining qiymati. Inson kapitali: Aholi bilim darajasi, sog‘lig‘i va malakasi. Axborot kapitali: Dasturiy ta’minotlar, axborot bazalari, texnologiyalar. Ushbu yondashuvlar natijasida milliy boylikning yanada kengroq va murakkabroq tarkibi ochib beriladi, va davlatlar o‘z rivojlanish strategiyasini yangilashga yo‘naltiriladi. Milliy boylikni o‘lchash va baholash nafaqat iqtisodiy resurslarni hisobga olish, balki ularni tahlil qilish, prognozlash va oqilona boshqarishga xizmat qiluvchi muhim vositadir. Har bir o‘lchash usulining o‘ziga xos afzalliklari va cheklovlari mavjud bo‘lib, ular milliy iqtisodiy sharoitga mos holda tanlanadi. Baholash mezonlari esa resurslar qiymatini aniqlashda aniqlik va obyektivlikni ta’minlaydi. Bugungi kunda ilg‘or usullarni tatbiq etish orqali nafaqat mavjud resurslar baholanmoqda, balki ularning kelajakdagi rivojlanish imkoniyatlari ham e’tiborga olinmoqda. 16II BOB. O‘zbekistonda milliy boylikni ko‘paytirishning yo‘llari va istiqbollari 2.1. Milliy boylikni rivojlantirishda iqtisodiy siyosatning roli Milliy boylikni ko‘paytirish har qanday davlatning strategik vazifalaridan biridir. Bu borada iqtisodiy siyosat hal qiluvchi o‘ringa ega bo‘lib, u mamlakatda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, resurslardan oqilona foydalanish va ishlab chiqarish hajmini oshirish orqali milliy boylik hajmini kengaytirishga xizmat qiladi. Milliy boylik bu – davlat va jamiyat tasarrufidagi barcha moddiy va nomoddiy ne’matlar majmuasidir. Unga ishlab chiqarish vositalari, iste’mol buyumlari, tabiiy resurslar, infratuzilma, intellektual salohiyat, ilmiy-texnikaviy yutuqlar, mehnat resurslari va moliyaviy aktivlar kiradi. Ushbu boylikni orttirish uchun iqtisodiy siyosatning asosiy tarkibiy qismlari – fiskal, monetar, investitsiya, ijtimoiy va tashqi iqtisodiy siyosat o‘zaro uyg‘unlashtirilgan holda olib borilishi lozim. O‘zbekiston Respublikasida olib borilayotgan iqtisodiy siyosat ham milliy boylikni ko‘paytirish, iqtisodiy o‘sish sur’atlarini ta’minlash va aholining farovonligini oshirishga qaratilgan. Ayniqsa, 2017-yildan keyin boshlangan tub islohotlar jarayonida iqtisodiy siyosat yanada liberallashdi, bozor mexanizmlari chuqurroq joriy qilina boshlandi. Iqtisodiy siyosat orqali davlat o‘zining makroiqtisodiy maqsadlariga erishish uchun turli vositalardan foydalanadi. Masalan, soliq siyosati orqali tadbirkorlikni rag‘batlantirish, ishlab chiqarishni oshirish va davlat byudjetini barqarorlashtirishga erishiladi. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda kichik va o‘rta 17biznes subyektlariga soliq imtiyozlarining berilishi ularning faoliyatini rag‘batlantirib, milliy boylikni oshirishga xizmat qilmoqda. Shuningdek, investitsion siyosat milliy boylikni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Investitsiyalar orqali yangi ishlab chiqarish quvvatlari yaratiladi, texnologiyalar yangilanadi, yangi ish o‘rinlari ochiladi. Bu esa umumiy iqtisodiy faollikning ortishiga va milliy boylik hajmining oshishiga olib keladi. O‘zbekistonda to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmi 2017–2023- yillarda keskin ortdi, bu esa ko‘plab sohalarda modernizatsiyaga sabab bo‘ldi. Monetar siyosat ham milliy boylikni boshqarishda o‘ta muhimdir. Pul-kredit vositalari orqali inflyatsiya darajasi nazorat qilinadi, milliy valyuta barqarorligi ta’minlanadi. Inflyatsiyaning past darajada ushlab turilishi esa aholining real daromadlarini saqlab qolishga va ularning jamg‘arma imkoniyatlarini oshirishga xizmat qiladi. Bu jamg‘armalar keyinchalik iqtisodiyotga sarmoya sifatida qaytadi. Iqtisodiy siyosatda infratuzilmani rivojlantirish ham muhim rol o‘ynaydi. Yo‘llar, elektr tarmoqlari, transport va logistika infratuzilmasining yaxshilanishi ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi va resurslar oqimini tezlashtiradi. Ayniqsa, “Yashil iqtisodiyot” tamoyillariga asoslangan siyosat barqaror rivojlanishni ta’minlab, kelajak avlod uchun milliy boylikning saqlanishiga xizmat qiladi. Davlat tomonidan olib borilayotgan ijtimoiy siyosat ham milliy boylikning muhim omilidir. Ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimiga investitsiyalar kiritilishi natijasida inson kapitali rivojlanadi, bu esa iqtisodiy o‘sishning muhim harakatlantiruvchisidir. Intellektual salohiyat, ilm-fan va innovatsion rivojlanishga e’tibor berilishi milliy boylikning nomoddiy qismini kengaytiradi. Quyidagi jadvalda O‘zbekistonda 2018–2023-yillarda iqtisodiy siyosat orqali milliy boylikning ayrim ko‘rsatkichlaridagi o‘sish dinamikasi keltirilgan: Jadval 2.1. O‘zbekistonda iqtisodiy siyosat orqali milliy boylikni shakllantirishning asosiy ko‘rsatkichlari (2018–2023 yillar) 18Ko‘rsatkichlar 2018 2019 2020 2021 2022 2023 YAIM hajmi (mlrd so‘m) 407 514 510 068 580 205 734 587 888 340 1 120 000 To‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy invest. ($ mln) 2 893 4 205 3 791 6 600 8 100 10 500 Kichik biznes ulushi (% YAIM) 55,0 56,3 57,5 58,2 59,1 60,0 Byudjetdan ta’limga ajratma (% YAIM) 4,5 4,8 5,0 5,2 5,4 5,6 Infratuzilma loyihalari soni 85 120 135 160 190 220 Yuqoridagi ko‘rsatkichlardan ko‘rinib turibdiki, mamlakatda iqtisodiy siyosat doirasida amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida milliy boylikni shakllantirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatuvchi tendensiyalar yuzaga kelmoqda. Xususan, YAIM hajmining yildan-yilga o‘sib borayotgani, xorijiy investitsiyalar oqimining ko‘paygani va infratuzilma loyihalarining kengaygani bu boradagi real yutuqlarni aks ettiradi. Iqtisodiy siyosat — bu davlat tomonidan iqtisodiyotga ta’sir ko‘rsatish uchun qo‘llaniladigan usullar, tamoyillar va dasturlar majmuasidir. O‘zbekistonda 2023–2025 yillarda ishlab chiqilgan strategik dasturlar milliy boylikni ko‘paytirishning muhim asosi bo‘lib xizmat qilmoqda. Jumladan, “2022–2026 yillarda Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi”da bevosita milliy boylik omillarini rivojlantirish, xususan, sanoatni modernizatsiya qilish, xizmatlar sektorini kengaytirish, ilm-fan va innovatsiyalarni rag‘batlantirish ko‘zda tutilgan. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2023 yilda O‘zbekiston yalpi ichki mahsuloti (YaIM) hajmi 1 120 trillion so‘mga yetgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2024 yilda 1 245 trillion so‘mni tashkil etdi. 2025 yilning birinchi yarmi yakunlariga ko‘ra 19esa, YaIM hajmi 670 trillion so‘mdan oshdi, bu esa yil yakunida 1 320 trillion so‘mga yetishini bashorat qilish imkonini bermoqda. Bu raqamlar iqtisodiy siyosatning samaradorligini, ayniqsa, milliy boylik omillari orqali namoyon bo‘layotganini ko‘rsatadi. Milliy boylikni ko‘paytirishda davlat investitsiyalarining yo‘naltirilishi alohida ahamiyat kasb etadi. 2023 yilda davlat investitsiyalari hajmi 280 trillion so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 2024 yilda bu ko‘rsatkich 325 trillion so‘mga yetdi. 2025 yil uchun mo‘ljallangan investitsiya hajmi esa 360 trillion so‘mni tashkil etmoqda. Bu mablag‘larning asosiy qismi ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirishga, transport infratuzilmasini rivojlantirishga va energetika tizimini modernizatsiya qilishga yo‘naltirilmoqda. Quyidagi jadvalda 2023–2025 yillar davomida milliy boylikni rivojlantirishda asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlar keltirilgan: Ko‘rsatkichlar 2023 yil 2024 yil 2025 yil (prognoz) YaIM (trln. so‘m) 1 120 1 245 1 320 Davlat investitsiyalari (trln.) 280 325 360 Ishlab chiqarish hajmi o‘sishi (%) 5.6% 6.1% 6.5% Xizmatlar sektori ulushi (%) 35.2% 37.1% 39.5% Qishloq xo‘jaligi o‘sishi (%) 3.8% 4.2% 4.5% Ushbu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, iqtisodiy siyosatning har bir yo‘nalishi — investitsiya, ishlab chiqarish, xizmatlar sohasi va agrar sektorning barqaror o‘sishini ta’minlash orqali milliy boylikka bevosita ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Xususan, xizmatlar sektorining o‘sish sur’atlari mamlakatda xizmat ko‘rsatish sifati va hajmining kengayib borayotganini ko‘rsatadi. Bu esa aholining daromadlari va iste’mol salohiyatining oshishiga olib keladi, natijada milliy boylik miqdori ham ortadi. 20Bundan tashqari, 2023–2025 yillar oralig‘ida tashqi savdo hajmlarining kengayishi ham milliy boylik omillaridan biri sifatida qaralmoqda. 2023 yilda eksport hajmi 24.5 milliard AQSh dollarini tashkil qilgan bo‘lsa, 2024 yilda bu raqam 27.1 milliard dollarga yetdi. 2025 yilda esa 30 milliard dollardan oshishi kutilmoqda. Eksportning asosiy qismini sanoat mahsulotlari, to‘qimachilik va qishloq xo‘jaligi mahsulotlari tashkil etadi. Milliy boylikni ko‘paytirishda iqtisodiy siyosatning ijtimoiy yo‘naltirilgan bo‘lishi ham muhim rol o‘ynaydi. So‘nggi yillarda ijtimoiy sohalarga — sog‘liqni saqlash, ta’lim va uy-joy qurilishi sohalariga yo‘naltirilgan xarajatlar hajmi keskin ortgan. Masalan, 2024 yilda ta’limga ajratilgan byudjet xarajatlari 35 trillion so‘mni tashkil etdi, bu 2023 yilga nisbatan 18% ko‘pdir. 2025 yilda bu ko‘rsatkich 40 trillion so‘mga yetishi kutilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi tomonidan olib borilayotgan zamonaviy va kompleks iqtisodiy siyosat milliy boylikni ko‘paytirishda hal qiluvchi omil sifatida xizmat qilmoqda. Davlat investitsiyalari, tashqi savdo imkoniyatlari, xizmatlar sektorini kengaytirish, ijtimoiy sohalarni qo‘llab-quvvatlash orqali mamlakatda milliy boylik hajmi nafaqat o‘smoqda, balki sifat jihatdan ham 21yangi bosqichga ko‘tarilmoqda. Bu esa, o‘z navbatida, uzoq muddatli barqaror iqtisodiy rivojlanish va aholi farovonligining oshishiga zamin yaratadi. 222.2. Innovatsiyalar, ta’lim va inson kapitalining milliy boylikka ta’siri Milliy boylik har bir davlatning iqtisodiy qudrati va rivojlanish salohiyatini ifodalaydigan asosiy ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. Bu boylikni shakllantiruvchi omillar orasida esa innovatsiyalar, ta’lim tizimi va inson kapitali muhim o‘rin tutadi. Bu uchlik o‘zaro uyg‘un holda faoliyat yuritgandagina jamiyatning barqaror o‘sishi ta’minlanadi. Innovatsiyalar texnologik rivojlanishni, ta’lim esa bilimli kadrlar yetishtirishni ta’minlasa, inson kapitali esa ularni amalga oshiruvchi asosiy harakatlantiruvchi kuchdir. Aynan shu omillar milliy boylikni miqdor va sifat jihatdan boyitishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Innovatsiya iqtisodiyotning zamonaviy talablariga javob beruvchi yangiliklarni yaratish va joriy etish jarayoni bo‘lib, u iqtisodiy o‘sish, mahsulot 23sifati va raqobatbardoshlikni oshirish orqali milliy boylikning ortishiga xizmat qiladi. Masalan, 2023 yilda O‘zbekistonda Yalpi ichki mahsulotda (YaIM) innovatsion faoliyat ulushi 1,3 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, 2024 yilda bu ko‘rsatkich 1,7 foizga yetdi. 2025 yil prognozlariga ko‘ra esa bu raqam 2,1 foizga yetishi kutilmoqda. Bu esa shuni anglatadiki, innovatsion loyihalarga ajratilayotgan mablag‘lar va ilmiy izlanishlar milliy iqtisodiyotning boyishida tobora muhim rol o‘ynamoqda. Ta’lim tizimi esa inson kapitalini rivojlantirishning muhim vositasi hisoblanadi. Yuqori sifatli ta’lim olgan kadrlar mehnat unumdorligi, samaradorlik va innovatsion g‘oyalarni amaliyotga joriy etishda muhim rol o‘ynaydi. So‘nggi yillarda, xususan, 2023 yilda O‘zbekistonda oliy ta’lim bilan qamrab olingan yoshlar ulushi 28,6 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, 2024 yilda bu ko‘rsatkich 33,1 foizga ko‘tarildi. 2025 yilga borib, bu ulush 36,8 foizga yetishi rejalashtirilgan. Bu esa iqtisodiyotga ko‘proq malakali kadrlar kirib kelishini anglatadi. Inson kapitalining rivojlanishi esa nafaqat ta’lim, balki sog‘liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, kasbiy malaka oshirish kabi omillar bilan chambarchas bog‘liq. 2023 yilda O‘zbekiston Inson kapitali indeksi bo‘yicha Jahon banki reytingida 0,56 ball ko‘rsatkich bilan 157 davlat ichida 103-o‘rinni egalladi. 2024 yilga kelib bu ko‘rsatkich 0,58 ballgacha o‘sdi, 2025 yil prognozida esa 0,61 ballga yetishi kutilmoqda. Bu esa sog‘lom va bilimli insonlarning ko‘payayotganidan dalolat beradi. Milliy boylik tarkibida inson kapitalining ulushi tobora oshib bormoqda. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi ma’lumotlariga ko‘ra, 2023 yilda inson kapitalining umumiy milliy boylikdagi ulushi 41,2% bo‘lgan bo‘lsa, 2024 yilda bu raqam 43,5% ga yetgan. 2025 yil prognoziga ko‘ra esa bu ko‘rsatkich 46,8% ni tashkil etadi. Bu jarayon davlat siyosatida inson salohiyatiga bo‘lgan e’tibor oshayotganining yaqqol isboti bo‘la oladi. 24Innovatsiyalar va inson kapitali o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlikni iqtisodiy natijalar misolida ham ko‘rish mumkin. 2023 yilda O‘zbekistonda yuqori texnologiyali mahsulotlar eksporti $325 millionni tashkil qilgan bo‘lsa, 2024 yilda bu ko‘rsatkich $410 millionga yetgan. 2025 yilda esa $500 millionga yetishi kutilmoqda. Bu o‘sish nafaqat texnologik yutuqlar, balki ilm-fan va malakali kadrlarning mehnati bilan bog‘liqdir. Quyidagi jadvalda 2023–2025 yillar oralig‘ida innovatsiya, ta’lim va inson kapitalining milliy boylikdagi o‘rni bo‘yicha asosiy ko‘rsatkichlar keltirilgan: Ko‘rsatkichlar 2023 yil 2024 yil 2025 yil (prognoz) Innovatsiya faoliyati (YaIMdagi ulushi) 1.3% 1.7% 2.1% Oliy ta’lim bilan qamrov 28.6% 33.1% 36.8% Inson kapitali indeksi (Jahon banki) 0.56 0.58 0.61 25Ko‘rsatkichlar 2023 yil 2024 yil 2025 yil (prognoz) Inson kapitalining milliy boylikdagi ulushi 41.2% 43.5% 46.8% Yuqori texnologiyali mahsulotlar eksporti (mln $) 325 410 500 Yuqoridagi ma’lumotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, inson kapitali va innovatsion salohiyatning ortishi to‘g‘ridan-to‘g‘ri milliy boylik ko‘rsatkichlariga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Shu jihatdan, hukumatning ta’lim sohasiga investitsiya kiritishi, ilmiy-tadqiqot institutlarini qo‘llab-quvvatlashi va kasb-hunar tizimini modernizatsiya qilishi strategik jihatdan to‘g‘ri qaror bo‘lib, uzoq muddatda iqtisodiy barqarorlikni kafolatlaydi. 2.3. Barqaror iqtisodiy o‘sish orqali milliy boylikni ko‘paytirish strategiyalari Milliy boylik har bir mamlakat iqtisodiy salohiyatining muhim ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Uni oshirishning asosiy yo‘llaridan biri bu — barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashdir. Barqaror o‘sish — bu iqtisodiyotning izchil rivojlanishi, inflyatsiya, ishsizlik darajasining nazorat ostida saqlanishi va aholi farovonligining yildan-yilga ortib borishini anglatadi. Barqaror iqtisodiy o‘sish strategiyasi, eng avvalo, ishlab chiqarishning uzluksiz oshib borishini ko‘zda tutadi. Bunda sanoat, qishloq xo‘jaligi, xizmat ko‘rsatish sohasi kabi tarmoqlarning uyg‘un rivojlanishi muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir tarmoq o‘zining mahsulot yaratish zanjiri orqali milliy boylikka hissa qo‘shadi. Birinchi navbatda, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash zarur. Bu — davlat byudjeti defitsitining kamaytirilishi, pul-kredit siyosatining puxta yuritilishi, valyuta kursining nisbiy stabilligini saqlash kabi yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu omillar investitsion muhitga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi va tadbirkorlik faolligini rag‘batlantiradi. 26Investitsiyalarni jalb qilish, ayniqsa to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar, barqaror o‘sishning muhim omillaridan biridir. O‘zbekistonda 2022–2024 yillar davomida to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar hajmi 2 baravarga oshganini inobatga olsak, bu tendensiyaning milliy boylikka ta’siri yuqori bo‘lmoqda. Energiya samaradorligini oshirish ham strategik yo‘nalishlardan biridir. Barqaror iqtisodiy o‘sish uchun energiya manbalaridan oqilona foydalanish, qayta tiklanuvchi manbalarga o‘tish, ishlab chiqarishda chiqindilarni kamaytirish orqali resurslar tejaladi va ekologik xavfsizlik ta’minlanadi. Raqamli transformatsiya iqtisodiy o‘sishning muhim drayveriga aylangan. Innovatsion texnologiyalarni keng joriy etish, sun’iy intellekt va avtomatlashtirish tizimlaridan foydalanish orqali mehnat unumdorligi oshiriladi. Bu esa yangi qo‘shilgan qiymat yaratish orqali milliy boylikni oshiradi. Tadbirkorlikni rivojlantirish barqaror o‘sishning yana bir tayanchidir. Kichik va o‘rta biznes subyektlariga soliq imtiyozlari, kredit resurslariga kirishni yengillashtirish va byurokratik to‘siqlarni kamaytirish orqali iqtisodiyotga yangi ishtirokchilar kiradi. 2023-yilda O‘zbekistonda yangi tashkil etilgan KOB subyektlari soni 10 foizga ortgan. Ishlab chiqarish zanjirlarini mahalliylashtirish orqali import hajmi kamaytiriladi, milliy iqtisodiyot ichki resurslarga tayanadi. Bu barqarorlikni mustahkamlabgina qolmay, eksport salohiyatini ham oshiradi. Ayniqsa, avtomobilsozlik, to‘qimachilik va farmatsevtika sohalarida bu yondashuv o‘zini oqlamoqda. Qishloq xo‘jaligida intensiv texnologiyalarni joriy etish va yer-suv resurslaridan samarali foydalanish orqali ichki oziq-ovqat xavfsizligi ta’minlanadi. Bu esa inflatsiyani nazorat qilish, tashqi iqtisodiy bog‘liqlikni kamaytirish va milliy boylikni muhofaza qilishga xizmat qiladi. Barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda ijtimoiy barqarorlik — ya’ni ta’lim, sog‘liqni saqlash, bandlik va ijtimoiy himoya sohalarining rivoji muhim 27ahamiyatga ega. Sog‘lom va malakali inson kapitali — bu uzoq muddatli barqaror o‘sishning asosi hisoblanadi. Demografik omillar ham strategik rejalashtirishda hisobga olinadi. Mehnatga layoqatli aholi salmog‘i yuqori bo‘lgan O‘zbekiston uchun bu resurslarni to‘g‘ri boshqarish milliy boylikni oshirish imkonini beradi. Shu maqsadda yoshlarga yo‘naltirilgan startap dasturlari, texnoparklar faoliyati kengaymoqda. Quyidagi jadvalda O‘zbekiston Respublikasida 2020–2024 yillarda iqtisodiy o‘sish sur’atlari va milliy boylik hajmi o‘rtasidagi bog‘liqlik ko‘rsatilgan: Yil YaIM o‘sishi (%) Milliy boylik (mlrd. $) KOB hissasi (%) 2020 1.6 220 55 2021 7.4 245 57 2022 5.7 268 60 2023 6.1 290 62 2024 6.5 (prognoz) 315 65 Ushbu statistik ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, barqaror iqtisodiy o‘sish milliy boylikning yil sayin ortib borishini ta’minlamoqda. Ayniqsa, kichik va o‘rta biznes sektorining milliy boylikdagi ulushi yilma-yil o‘sib bormoqda. Xulosa Men ushbu kurs ishini yozar ekanman, milliy boylik tushunchasining mazmun-mohiyatini, uning tarkibiy qismlarini, shakllanish va ko‘payish 28mexanizmlarini chuqur o‘rganishga harakat qildim. Ilmiy adabiyotlar, amaliy tahlillar, statistika va iqtisodiy nazariyalar asosida olib borgan izlanishlarim natijasida milliy boylik mamlakat iqtisodiy qudratining, aholi farovonligi va barqaror taraqqiyotning asosiy ko‘rsatkichlaridan biri ekanligiga amin bo‘ldim.Milliy boylik — bu faqat moddiy ne’matlar emas, balki inson kapitali, ilm-fan, texnologiyalar, tabiiy resurslar, infratuzilma va ijtimoiy barqarorlik kabi ko‘plab tarkibiy qismlardan tashkil topgan murakkab tizimdir. Aynan mana shu boyliklar jamiyatning uzoq muddatli rivojlanish imkoniyatlarini belgilaydi. O‘zbekiston sharoitida ham bugungi kunda milliy boylikni samarali boshqarish va uni ko‘paytirish masalasi dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.Ish davomida men milliy boylikni oshirishda innovatsiyalar, zamonaviy ta’lim tizimi, inson kapitalini rivojlantirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, investitsiyalarni jalb qilish va iqtisodiy siyosatning muhim omil sifatida tutgan o‘rni haqida to‘xtaldim. Xususan, inson kapitaliga sarmoya kiritish orqali jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatini keskin oshirish mumkin. Shu sababli davlat tomonidan olib borilayotgan islohotlar, xususan, “Yangi O‘zbekiston” strategiyasining ustuvor yo‘nalishlari milliy boylikni kengaytirishga qaratilganligi bilan ahamiyatlidir.Xulosa o‘rnida ta’kidlash joizki, milliy boylikni oshirish — bu faqat iqtisodiy emas, balki ijtimoiy, madaniy va axloqiy yondashuvlarni ham o‘z ichiga olgan kompleks jarayondir. Kelajakda ham ushbu yo‘nalishda chuqur tahlil, izlanish va takliflar ishlab chiqish orqali milliy boyligimizni mustahkamlash yo‘lida o‘z hissamni qo‘shishga intilaman. Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi 29to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 3014) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021.

Миллий бойлик: моҳияти, таркиби ва кўпайтириш йўллари
 

Sotib olish