Milliy boylik uning tarkibi va ko’paytirish omillari kurs ishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	296.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	31 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

38 Sotish

Milliy boylik uning tarkibi va ko’paytirish omillari kurs ishi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Milliy boylik uning tarkibi va ko’paytirish omillari
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Milliy boylik uning tarkibi va ko’paytirish omillari
MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………………….
.
I BOB. Milliy boylikning nazariy asoslari va tarkibiy tuzilishi
1.1. Milliy boylik tushunchasi va uning iqtisodiy
mohiyati ……………………....
1.2. Milliy boylik tarkibi: moddiy va nomoddiy
resurslar ………………………..
1.3. Milliy boylikni o‘lchash usullari va baholash
mezonlari …………………….
II BOB. O‘zbekistonda milliy boylikni ko‘paytirishning yo‘llari va
istiqbollari
2.1. Milliy boylikni rivojlantirishda iqtisodiy siyosatning roli …………………...
2.2. Innovatsiyalar, ta’lim va inson kapitalining milliy boylikka
ta’siri ………….
2.3. Barqaror iqtisodiy o‘sish orqali milliy boylikni ko‘paytirish
strategiyalari ….
Xulosa ……………………………………………………………………………
.
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati …………………………………………….

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda har qanday davlatning
iqtisodiy kuch-qudratini baholashda eng asosiy mezonlardan biri – bu milliy
boylikning hajmi va uning tarkibiy tuzilmasidir. Milliy boylik – mamlakat
ixtiyorida mavjud bo‘lgan barcha moddiy va nomoddiy resurslarning
yig‘indisidir. U nafaqat iqtisodiy ko‘rsatkich, balki ijtimoiy barqarorlik,
aholining turmush darajasi, ekologik muhit va madaniy boyliklar bilan ham
chambarchas bog‘liq. Global raqobat kuchayib borayotgan bir davrda har bir
davlat, xususan rivojlanayotgan mamlakatlar, o‘z boyliklarini ko‘paytirish,
ularni zamonaviy texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirishga intilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, o‘zining iqtisodiy
mustaqilligini ta’minlashda milliy boylikni asrash, qayta tiklash va samarali
boshqarishni ustuvor yo‘nalish sifatida belgilab oldi. Bugungi kunda iqtisodiy
o‘sish, ijtimoiy farovonlik va barqaror taraqqiyot aynan milliy boylikni oqilona
boshqarish orqali amalga oshiriladi. Ayniqsa, tabiiy resurslar, inson kapitali,
ishlab chiqarish vositalari va intellektual salohiyatning qiymatga aylantirilishi
muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bois kurs ishining ushbu mavzusi nafaqat
nazariy, balki amaliy nuqtai nazardan ham nihoyatda dolzarbdir. Bu borada
davlat siyosatining samarali yuritilishi, innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlash,
yangi investitsiya loyihalarini joriy etish orqali milliy boylikni orttirishga keng
imkoniyatlar yaratmoqda. Xususan, “Yashil iqtisodiyot”, “Raqamli
O‘zbekiston” kabi strategik dasturlar ushbu mavzuni zamonaviy iqtisodiy

4taraqqiyotda eng muhim yo‘nalishlardan biriga aylantirmoqda 1
. Shuningdek,
xalqaro tashkilotlar tomonidan tavsiya etilgan metodologiyalar asosida milliy
boylikni o‘lchash, baholash va tahlil qilish ehtiyoji ortib bormoqda. Shu sababli,
milliy boylikning mohiyatini chuqur o‘rganish, uning strukturaviy tarkibini
aniqlash va uni ko‘paytirish yo‘llarini izlab topish, ushbu kurs ishining
dolzarbligini belgilab beradi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Milliy boylik konsepsiyasi
tarixan uzoq yillardan buyon iqtisodiy fanlarning diqqat markazida bo‘lib
kelmoqda. Dastlab bu tushuncha XVIII asrda klassik iqtisodchilar – Adam
Smit, David Rikardo va Karl Marks asarlarida ko‘tarilgan bo‘lib, milliy
boylikning asosini ishlab chiqarish vositalari, yer, mehnat va kapital tashkil
etishi haqida fikrlar ilgari surilgan. A. Smit o‘zining mashhur “Millat boyligi
tabiati va sabablari haqida tadqiqot” nomli asarida boylik faqat oltin-kumush
emas, balki mehnat mahsuli ekanligini asoslab bergan. Karl Marks esa boylik
ishlab chiqarish munosabatlari va ijtimoiy tizim bilan bevosita bog‘liq
ekanligini ta’kidlagan. XX asrda neoklassik va keynsiylik yo‘nalishdagi
iqtisodchilar – Pol Samuelson, Jon Meynard Keyns milliy boylikni yalpi ichki
mahsulot va milliy daromad bilan uyg‘un holda tahlil qilgan. Zamonaviy
bosqichda esa ekologik barqarorlik, raqamli infratuzilma, inson kapitali va
madaniy meros kabi omillar milliy boylik tushunchasining ajralmas qismiga
aylangan. O‘zbekistonda ham mustaqillikdan keyin milliy boylikni o‘rganish
dolzarb ilmiy mavzuga aylangan. Akademik B. Xodjayev O‘zbekistonning
iqtisodiy resurslarini chuqur tahlil qilgan bo‘lsa, iqtisodchi olimlar I.
A’zamxo‘jayev, M. Jalilov, H. Xudoyberganovlar tomonidan milliy boylikni
o‘lchash, baholash va iqtisodiy o‘sish bilan bog‘liq nazariy-amaliy masalalar
yoritilgan. So‘nggi yillarda innovatsiya, raqamli iqtisodiyot, ekologik balans,
yashil energiya, bilim iqtisodiyoti kabi yo‘nalishlarda olib borilayotgan ilmiy
1
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023.

5tadqiqotlar milliy boylikka yangicha yondashuvni shakllantirmoqda. Jahon
banki, BMT, Xalqaro valyuta jamg‘armasi, OECD kabi tashkilotlar tomonidan
ishlab chiqilgan “milliy boylikni kengaytirilgan tushuncha” konsepsiyasi
bo‘yicha ilmiy maqolalar va amaliy metodikalar ishlab chiqilgan. Bu esa ushbu
mavzuning keng miqyosda o‘rganilganligini, lekin har bir davlatda o‘ziga xos
ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarga mos holda chuqur tahlilga muhtoj ekanligini
ko‘rsatadi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs
ishining nazariy ahamiyati shundaki, unda milliy boylik tushunchasining
iqtisodiy mohiyati chuqur ilmiy tahlil qilinadi va uning tarkibiy elementlari –
moddiy hamda nomoddiy resurslar, ularning o‘zaro ta’siri, boshqaruvdagi o‘rni
ilmiy asoslar bilan yoritiladi. Bu orqali milliy boylik tushunchasining
zamonaviy iqtisodiyotdagi o‘rni yangicha yondashuvlar orqali qayta ko‘rib
chiqiladi. Ayniqsa, inson kapitali, raqamli infratuzilma, bilim iqtisodiyoti,
yashil energiya kabi yangi komponentlarning milliy boylik tarkibiga kirishi bu
tushunchaning doimiy yangilanib borishini ko‘rsatadi. Nazariy jihatdan ushbu
kurs ishi milliy boylikni o‘lchash va baholashda xalqaro tashkilotlar (Jahon
banki, BMT, IMF) tomonidan qo‘llaniladigan zamonaviy metodologiyalarga
tayanadi, bu esa talaba uchun ilmiy kompetensiyani rivojlantiradi.
Amaliy ahamiyati esa shundaki, ishda O‘zbekiston iqtisodiyotida milliy
boylikni oshirishga xizmat qiluvchi real yo‘nalishlar, davlat siyosati, ijtimoiy-
iqtisodiy dasturlar va strategiyalar tahlil qilinadi. Xususan, ta’lim, sog‘liqni
saqlash, innovatsion texnologiyalar, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish,
ekologik xavfsizlik kabi omillar milliy boylikni oshirishda qanday rol o‘ynashi
izohlanadi. Bu orqali iqtisodiyotni kompleks tahlil qilish va takliflar ishlab
chiqish ko‘nikmasi shakllanadi. Bundan tashqari, kurs ishi O‘zbekistonning
iqtisodiy strategiyasida milliy boylikni qanday usullar bilan oshirish
mumkinligini aniqlash, amaliy takliflar ishlab chiqish imkonini beradi. Shunday

6qilib, kurs ishi nafaqat ilmiy-nazariy yondashuv, balki amaliy tavsiyalarni
shakllantirish vositasi sifatida ham alohida ahamiyatga egadir.
Kurs ishi mavzusining obyekti – O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiy
tizimida mavjud bo‘lgan milliy boylik tarkibi va uni boshqarish jarayonidir.
Kurs ishi mavzusining predmeti – milliy boylikning tarkibiy qismlari,
ularni baholash usullari hamda milliy boylikni ko‘paytirish yo‘llarini aniqlash
va takliflar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – milliy boylik tushunchasini iqtisodiy
kategoriya sifatida tahlil qilish, uning tarkibini aniqlash, O‘zbekistonda mavjud
resurslar asosida uni ko‘paytirish yo‘llarini ilmiy asoslash va amaliy takliflar
ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Milliy boylik tushunchasining nazariy asoslarini o‘rganish;
 Milliy boylik tarkibini aniqlash va tasniflash;
 Milliy boylikni baholash mezonlari va usullarini tahlil qilish;
 O‘zbekiston misolida milliy boylikni ko‘paytirish yo‘llarini tahlil qilish;
 Innovatsiya, ta’lim va inson kapitalining milliy boylikka ta’sirini aniqlash;
 Barqaror iqtisodiy o‘sish asosida milliy boylikni rivojlantirish
strategiyalarini taklif qilish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

7I BOB. Milliy boylikning nazariy asoslari va tarkibiy tuzilishi
1.1. Milliy boylik tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati
Milliy boylik — bu mamlakat aholisining va davlatning ixtiyorida mavjud
bo‘lgan barcha moddiy va nomoddiy resurslar yig‘indisidir. U davlat iqtisodiy
qudratining asosiy ko‘rsatkichlaridan biri sifatida qaraladi. Milliy boylik
nafaqat ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar, balki ishlab chiqarishda
ishtirok etuvchi barcha resurslar, shu jumladan, yer, tabiiy boyliklar, asosiy
fondlar, mehnat salohiyati, ilmiy-texnikaviy bilimlar, madaniy meros, ijtimoiy
infratuzilma va hatto ekologik resurslarni ham o‘z ichiga oladi.
Milliy boylik tushunchasi tarixan uzoq yillik iqtisodiy tafakkur mahsulidir.
XVIII asrda klassik iqtisodchilar — Adam Smit va David Rikardo milliy
boylikni faqat moddiy ishlab chiqarish bilan bog‘laganlar. Aynan Adam Smit
o‘zining mashhur “Millat boyligi tabiati va sabablari to‘g‘risida tadqiqot”
(1776) asarida milliy boylik mehnat mahsuli ekanligini asoslab bergan. Karl
Marks esa milliy boylikni ishlab chiqarish vositalari va ijtimoiy munosabatlar
tizimi bilan bog‘liq holda tahlil qilgan. XX asrga kelib esa, Pol Samuelson, Jon
Keyns kabi iqtisodchilar milliy boylikni yalpi ichki mahsulot (YaIM), sof milliy
mahsulot (SMM) va umumiy iqtisodiy farovonlik bilan bog‘liq holatda
o‘rganishni ilgari surganlar.
Zamonaviy iqtisodiy yondashuvlar esa milliy boylikni faqat moddiy
resurslar bilan emas, balki inson kapitali, axborot texnologiyalari, ilmiy
salohiyat, sog‘liqni saqlash tizimi va madaniy rivojlanish darajasi bilan ham

8bog‘laydi. Demak, bugungi kunda milliy boylik – bu keng tushuncha bo‘lib, u
ijtimoiy, iqtisodiy, intellektual va ekologik resurslar birligini anglatadi.
Milliy boylik o‘zining tarkibiy tuzilmasi jihatidan uch asosiy guruhga
bo‘linadi:
Moddiy boyliklar – ishlab chiqarish vositalari, iste’mol buyumlari, qurilgan
infratuzilmalar, energetika tizimlari, transport vositalari va boshqa moddiy
aktivlar.
Nomoddiy boyliklar – ilm-fan yutuqlari, texnologiyalar, ixtirolar, bilimlar
bazasi, ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimlari, axborot resurslari.
Tabiiy resurslar – yer, suv, havo, foydali qazilmalar, o‘rmon va boshqa
ekologik boyliklar.
Milliy boylik tushunchasining iqtisodiy mohiyati shundaki, u iqtisodiy
o‘sishning asosiy resurs bazasini tashkil etadi. Ya’ni har qanday ishlab
chiqarish, xizmat ko‘rsatish yoki innovatsion faoliyat milliy boylikdan
foydalanishga asoslanadi. Shu sababli ham davlatlar milliy boylikni to‘plash,
saqlash va ko‘paytirishga qaratilgan siyosat yuritadilar. Bunda uzoq muddatli
rivojlanish, iqtisodiy xavfsizlik, ekologik barqarorlik kabi mezonlar muhim
o‘rin tutadi.
Milliy boylikning iqtisodiy mohiyatini aniqlashda quyidagi omillarni
hisobga olish zarur:
Boyliklar nafaqat mavjud bo‘lishi, balki iqtisodiy aylanishga jalb etilishi
kerak.
Ular jamiyat ixtiyorida bo‘lib, iqtisodiy samaradorlik uchun ishlatiladi.
Ular real qiymatga ega bo‘lishi va iqtisodiy faoliyat natijasi sifatida
qaralishi kerak.
Milliy boylik o‘zgaruvchan bo‘lib, uni boshqarish, yangilash va
takomillashtirish muhim.Shuningdek, milliy boylik o‘zida generatsiya (hosil
bo‘lish), ekspluatatsiya (foydalanish) va regeneratsiya (qayta tiklash)
bosqichlarini mujassamlashtiradi. Bu esa uning uzoq muddatli boshqaruvi va

9strategik rejalashtirishini talab qiladi. Masalan, tabiiy resurslar chegaralangan
bo‘lishi mumkin, ammo inson kapitali yoki bilim iqtisodiyoti boyligi
cheklanmagan va doimiy rivojlanuvchi xususiyatga ega.
O‘zbekiston Respublikasi misolida olib qaralganda, mamlakat milliy
boylikning muhim turlariga — foydali qazilma konlari, yer resurslari, yosh va
mehnatga layoqatli aholiga ega. Shu bilan birga, ta’lim tizimi, sog‘liqni saqlash,
madaniyat va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari orqali nomoddiy
boylikni shakllantirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Prezidentimiz tomonidan
ilgari surilgan “Inson qadri uchun” tamoyili ham aynan inson kapitalining
milliy boylikda tutgan o‘rnini kuchaytirishga xizmat qiladi.
1.2. Milliy boylik tarkibi: moddiy va nomoddiy resurslar
Milliy boylik iqtisodiy kategoriyasi sifatida mamlakatda mavjud barcha
iqtisodiy resurslar, ishlab chiqarish vositalari, inson kapitali va ijtimoiy-
iqtisodiy infratuzilmaning jamlanmasini ifodalaydi. Ushbu boylikning
strukturasi ikki asosiy guruhga bo‘linadi: moddiy resurslar va nomoddiy
resurslar. Bu ikki guruh o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, mamlakatning iqtisodiy
qudrati va barqaror rivojlanishining asosi hisoblanadi.
Moddiy resurslar, birinchi navbatda, inson tomonidan yaratilgan yoki tabiiy
holda mavjud bo‘lgan jismoniy aktivlarni o‘z ichiga oladi. Ularga sanoat
korxonalari, bino-inshootlar, transport vositalari, yo‘llar, energetika tizimlari,
ishlab chiqarish uskunalari va zaxiralangan tabiiy boyliklar (neft, gaz, ko‘mir,
foydali qazilmalar) kiradi. Bu resurslar ishlab chiqarish faoliyati uchun asos
bo‘lib xizmat qiladi.
Moddiy boyliklar tarkibida asosiy kapital muhim o‘rin egallaydi. Asosiy
kapital bu – uzoq muddat foydalaniladigan ishlab chiqarish vositalari bo‘lib,
ular yordamida mahsulotlar yaratiladi va xizmatlar ko‘rsatiladi. Ular
iqtisodiyotni modernizatsiya qilishda va mehnat unumdorligini oshirishda hal
qiluvchi ahamiyatga ega.

10Bundan tashqari, moddiy boyliklarga aylanma kapital, ya’ni xom-ashyo,
yarim tayyor mahsulotlar, tayyor mahsulotlar va ishlab chiqarish jarayonidagi
boshqa zahiralar ham kiradi. Aylanma kapital ishlab chiqarish jarayonida
uzluksiz aylanishda bo‘lib, iqtisodiy tizimning dinamikligini ta’minlaydi.
Tabiiy resurslar ham moddiy boyliklar tarkibiga kiradi. Ular orasida yer,
suv, o‘rmonlar, mineral zaxiralar, iqlim sharoitlari va boshqa ekologik omillar
mavjud. Bu resurslar iqtisodiy faoliyat uchun zamin yaratadi. Tabiiy
boyliklardan oqilona va barqaror foydalanish milliy boylikning uzoq muddatli
o‘sishiga xizmat qiladi.
Milliy boylikning ikkinchi muhim tarkibiy qismi – bu nomoddiy
resurslardir. Nomoddiy resurslar iqtisodiy tizimda bevosita jismoniy shaklga
ega bo‘lmasa-da, ularning qiymati beqiyos bo‘lib, iqtisodiy taraqqiyotga
sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Jadval: Milliy boylik tarkibining asosiy komponentlari
T/r Boylik turi Bo‘linmalari Izohlar
1 Moddiy
boyliklar Asosiy fondlar, aylanma
fondlar, tabiiy resurslar, uy-joy Bevosita ishlab chiqarishda
ishtirok etadi
2 Nomoddiy
boyliklar Inson kapitali, intellektual
mulk, madaniy meros, axborot Iqtisodiy samaradorlikka
bilvosita ta’sir qiladi
Nomoddiy resurslarga quyidagilar kiradi: ilmiy-texnik salohiyat, intellektual
mulk, patentlar, litsenziyalar, brendlar, korxonalarning obro‘-e’tibori,
ishbilarmonlik madaniyati, tashkilotlararo munosabatlar, menejment sifati,
ijtimoiy kapital va inson kapitali. Aynan nomoddiy resurslar zamonaviy
raqobatbardosh iqtisodiyotning ajralmas qismiga aylanib bormoqda.
Ilmiy-texnik salohiyat – bu jamiyatda mavjud ilmiy bilimlar, ilmiy kadrlar
salohiyati, innovatsion ishlanmalar va texnologik rivojlanish darajasini o‘z
ichiga oladi. Innovatsion g‘oyalar va ilm-fan yutuqlari bevosita ishlab chiqarish

11samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Masalan, sun’iy intellekt, raqamli
texnologiyalar, avtomatlashtirish – bularning barchasi milliy boylikni
ko‘paytirishga xizmat qiluvchi nomoddiy resurslardir.
Inson kapitali esa bilim, tajriba, salohiyat va sog‘liq orqali ifodalanadi.
Yuqori malakali va sog‘lom mehnat resurslari iqtisodiy o‘sishning asosiy omili
sifatida maydonga chiqadi. Inson kapitaliga kiritilgan sarmoya – bu ta’limga,
sog‘liqni saqlashga, kasbiy tayyorgarlikka yo‘naltirilgan harakatlar bo‘lib, ular
kelgusida ko‘p marotaba rentabellikni ta’minlaydi.
Nomoddiy resurslar tarkibida ijtimoiy kapitalning o‘rni ham alohida
ta’kidlanadi. Bu – jamiyat a’zolari o‘rtasidagi ishonch, hamkorlik va
tarmoqlangan ijtimoiy aloqalar tizimidir. Yuqori darajadagi ijtimoiy kapital
iqtisodiy barqarorlikni ta’minlab, institutlar ishonchliligini oshiradi.
Milliy boylikning tarkibini yanada chuqurroq o‘rganar ekanmiz, ko‘rinadiki,
moddiy resurslar ko‘proq fizikaviy ishlab chiqarish imkoniyatlarini, nomoddiy
resurslar esa zamonaviy bilim va innovatsiyalar asosida vujudga keladigan
iqtisodiy quvvatni ifodalaydi. Iqtisodiyotlar zamonaviy bosqichda ko‘proq
nomoddiy resurslarga tayanayotganini rivojlangan mamlakatlar misolida
ko‘rish mumkin.
Masalan, AQSh, Yaponiya, Germaniya kabi davlatlarda milliy boylik
tarkibida intellektual mulk, innovatsiyalar, brendlar va inson kapitalining ulushi
70 foizdan ortiqni tashkil etadi. Aksincha, rivojlanayotgan mamlakatlarda
moddiy resurslarga tayanish hanuz ustuvor bo‘lib qolmoqda. Bu esa ularning
raqobatbardoshligini cheklaydi va uzoq muddatli o‘sishni sekinlashtiradi.
O‘zbekiston misolida olib qaraganda, oxirgi yillarda nomoddiy resurslarga,
xususan inson kapitaliga e’tibor kuchaymoqda. Maktabgacha ta’limdan boshlab
oliy ta’lim tizimining takomillashuvi, raqamli iqtisodiyot rivoji, innovatsion
texnologiyalarni joriy etish orqali milliy boylikning sifati va tarkibi
o‘zgarmoqda. Shu bilan birga, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, ekologik
muvozanatni saqlash masalalari ham dolzarb bo‘lib bormoqda.Shuningdek,

12zamonaviy iqtisodiy nazariyada milliy boylik tarkibi keng qamrovli
kategoriyaga aylangan. Unda nafaqat mavjud resurslar, balki istiqboldagi
imkoniyatlar, iqtisodiy xavfsizlik, institutlar sifati va davlat boshqaruv tizimi
samaradorligi ham muhim o‘rin tutadi. Zero, davlat boshqaruvi institutsional
islohotlarsiz, yuqori iqtisodiy samaradorlikka erishish mushkuldir.Shunday
qilib, milliy boylikning tarkibini o‘rganish orqali mamlakat iqtisodiyotining
hozirgi holatini baholash, uning kuchli va zaif tomonlarini aniqlash, istiqboldagi
rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqish mumkin. Moddiy resurslar iqtisodiy
asos bo‘lsa, nomoddiy resurslar – bu iqtisodiy taraqqiyotning yangi drayveridir.
Z amonaviy iqtisodiy tizimlarda milliy boylikni shakllantirish va
rivojlantirishda faqat moddiy emas, balki nomoddiy resurslarga ham katta
e’tibor qaratilishi kerak. Aynan ularning uyg‘unligi orqali innovatsion
iqtisodiyot, raqobatbardosh sanoat, barqaror rivojlanish va yuqori farovonlik
darajasiga erishish mumkin bo‘ladi.
1.3. Milliy boylikni o‘lchash usullari va baholash mezonlari
Milliy boylikni to‘g‘ri o‘lchash va baholash mamlakat iqtisodiyotining
holatini aniqlash, iqtisodiy siyosatni shakllantirish hamda resurslardan oqilona
foydalanish imkoniyatini ta’minlaydi. Milliy boylik nafaqat joriy iqtisodiy
ko‘rsatkichlar orqali, balki uzoq muddatli barqarorlik va rivojlanish salohiyatini
baholovchi strategik resurslar yig‘indisi sifatida ham ko‘riladi. Shu sababli, uni
o‘lchashda va baholashda zamonaviy yondashuvlar, xalqaro tajriba hamda
milliy iqtisodiy sharoitlar inobatga olinadi.
Milliy boylikni o‘lchash zarurati
Milliy boylikni o‘lchash quyidagi sabablar bilan muhim hisoblanadi:
Resurslardan foydalanish samaradorligini tahlil qilish;
Iqtisodiy siyosatning ijobiy yoki salbiy ta’sirini baholash;
Investitsion strategiyalarni ishlab chiqish;
Davlat budjeti va fiskal siyosatga asos bo‘luvchi ko‘rsatkichlarni aniqlash;
Barqaror rivojlanish indikatorlarini aniqlashtirish.

13O‘lchash usullari
Milliy boylikni o‘lchashda asosan quyidagi usullardan foydalaniladi:
Narx usuli (bozor bahosida baholash): Bu usul bo‘yicha milliy boylikni
tashkil etuvchi elementlar bozor narxlari asosida baholanadi. Ya’ni, moddiy
resurslar (yer, bino, inshoot, uskunalar va boshqalar) va nomoddiy resurslar
(intellektual mulk, malaka, brend) o‘z bozor qiymatida hisobga olinadi.
Qayta tiklash qiymati usuli: Bunda har bir aktiv yoki resursni yangidan
barpo etish (qayta yaratish) uchun talab etiladigan xarajatlar hisobga olinadi. Bu
usul ko‘proq infratuzilma va texnologik resurslar uchun qo‘llaniladi.
Daromad usuli: Bu yondashuv milliy boylik tarkibidagi aktivlardan
olinadigan daromadlar miqdoriga asoslanadi. Masalan, bino va uskunalar
yordamida hosil bo‘ladigan foyda, intellektual mulk orqali olinadigan
daromadlar asos qilib olinadi.
Baholash indekslari asosidagi yondashuv: Jahon banki, Xalqaro Valyuta
Fondi, BMT kabi xalqaro tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan
integrallashgan indekslar asosida milliy boylik o‘lchanadi. Masalan, Barqaror
rivojlanish indeksi, Global raqobatbardoshlik indeksi.
Foydali xizmat muddati usuli: Bu usulda aktiv yoki resursning foydalanish
muddati davomida keltiradigan foydasi hisobga olinadi. Bu, ayniqsa, nomoddiy
aktivlar – patentlar, dasturlar, ixtirolar bahosini aniqlashda qo‘llaniladi.
Baholash mezonlari
Milliy boylikni baholashda turli mezonlar mavjud bo‘lib, ular resursning
turi, shakli va iqtisodiy ahamiyatiga bog‘liq holda farqlanadi. Asosiy mezonlar
quyidagilardan iborat:
Iqtisodiy foydalilik: Resurs yoki aktiv mamlakat iqtisodiyoti uchun qanday
iqtisodiy samara keltiradi.
Bozor narxi: Resurslar bozorda qanday narxda sotilishi mumkin.
Moliyaviy foyda: Aktiv yoki resursdan olinadigan sof daromad.

14Yaroqlilik muddati: Resursning foydalanish muddati va amortizatsiya
koeffitsiyenti.
Ijtimoiy foyda: Resurslar orqali jamiyatga ko‘rsatilayotgan umumiy ta’sir –
masalan, sog‘liqni saqlash, ta’lim, ekologiya kabi yo‘nalishlar.
Quyidagi jadvalda turli usullarning taqqoslanishi keltirilgan:
Milliy boylikni o‘lchash usullari va ularning xususiyatlari
O‘lchash
usuli Afzalliklari Kamchiliklari Qo‘llaniladigan
sohalar
Narx
(bozor) usuli Real narxga yaqin,
solishtirish imkonini
beradi Bozorlar
noturg‘un,
inflyatsiya ta’siri
bo‘ladi Mulk, yer,
uskunalar
Qayta
tiklash
qiymati usuli Amortizatsiyani
hisobga oladi, real
xarajatga asoslanadi Bozor holatini
aks ettirmaydi Infratuzilma,
texnika
Daromad
usuli Daromad
potentsialini o‘lchaydi Faoliyatga
bog‘liq, noaniqliklar
ko‘p Tijorat aktivlari,
intellektual mulk
Foydali
xizmat
muddati usuli Yillik foydaga
asoslanadi Nomoddiy
aktivlar uchun
taxminiy hisob-kitob
talab etadi Patentlar,
litsenziyalar, dasturiy
mahsulotlar
Indekslar
asosidagi
yondashuv Kompozit
mezonlar asosida
kompleks baholaydi Umumiy baho
beradi, individual
farqlar inobatga
olinmaydi Tashqi baholash,
xalqaro taqqoslash
Zamonaviy yondashuvlar

15Bugungi kunda raqamli iqtisodiyot, yashil iqtisodiyot va bilimlar
iqtisodiyoti sharoitida milliy boylikni o‘lchashda yangi ko‘rsatkichlar ham
hisobga olinmoqda:
Ekologik kapital: Atrof-muhit resurslarining qiymati.
Inson kapitali: Aholi bilim darajasi, sog‘lig‘i va malakasi.
Axborot kapitali: Dasturiy ta’minotlar, axborot bazalari, texnologiyalar.
Ushbu yondashuvlar natijasida milliy boylikning yanada kengroq va
murakkabroq tarkibi ochib beriladi, va davlatlar o‘z rivojlanish strategiyasini
yangilashga yo‘naltiriladi.
Milliy boylikni o‘lchash va baholash nafaqat iqtisodiy resurslarni hisobga
olish, balki ularni tahlil qilish, prognozlash va oqilona boshqarishga xizmat
qiluvchi muhim vositadir. Har bir o‘lchash usulining o‘ziga xos afzalliklari va
cheklovlari mavjud bo‘lib, ular milliy iqtisodiy sharoitga mos holda tanlanadi.
Baholash mezonlari esa resurslar qiymatini aniqlashda aniqlik va obyektivlikni
ta’minlaydi. Bugungi kunda ilg‘or usullarni tatbiq etish orqali nafaqat mavjud
resurslar baholanmoqda, balki ularning kelajakdagi rivojlanish imkoniyatlari
ham e’tiborga olinmoqda.

16II BOB. O‘zbekistonda milliy boylikni ko‘paytirishning yo‘llari va
istiqbollari
2.1. Milliy boylikni rivojlantirishda iqtisodiy siyosatning roli
Milliy boylikni ko‘paytirish har qanday davlatning strategik vazifalaridan
biridir. Bu borada iqtisodiy siyosat hal qiluvchi o‘ringa ega bo‘lib, u
mamlakatda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, resurslardan oqilona foydalanish
va ishlab chiqarish hajmini oshirish orqali milliy boylik hajmini kengaytirishga
xizmat qiladi.
Milliy boylik bu – davlat va jamiyat tasarrufidagi barcha moddiy va
nomoddiy ne’matlar majmuasidir. Unga ishlab chiqarish vositalari, iste’mol
buyumlari, tabiiy resurslar, infratuzilma, intellektual salohiyat, ilmiy-texnikaviy
yutuqlar, mehnat resurslari va moliyaviy aktivlar kiradi. Ushbu boylikni
orttirish uchun iqtisodiy siyosatning asosiy tarkibiy qismlari – fiskal, monetar,
investitsiya, ijtimoiy va tashqi iqtisodiy siyosat o‘zaro uyg‘unlashtirilgan holda
olib borilishi lozim.
O‘zbekiston Respublikasida olib borilayotgan iqtisodiy siyosat ham milliy
boylikni ko‘paytirish, iqtisodiy o‘sish sur’atlarini ta’minlash va aholining
farovonligini oshirishga qaratilgan. Ayniqsa, 2017-yildan keyin boshlangan tub
islohotlar jarayonida iqtisodiy siyosat yanada liberallashdi, bozor mexanizmlari
chuqurroq joriy qilina boshlandi.
Iqtisodiy siyosat orqali davlat o‘zining makroiqtisodiy maqsadlariga
erishish uchun turli vositalardan foydalanadi. Masalan, soliq siyosati orqali
tadbirkorlikni rag‘batlantirish, ishlab chiqarishni oshirish va davlat byudjetini
barqarorlashtirishga erishiladi. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda kichik va o‘rta

17biznes subyektlariga soliq imtiyozlarining berilishi ularning faoliyatini
rag‘batlantirib, milliy boylikni oshirishga xizmat qilmoqda.
Shuningdek, investitsion siyosat milliy boylikni shakllantirishda muhim rol
o‘ynaydi. Investitsiyalar orqali yangi ishlab chiqarish quvvatlari yaratiladi,
texnologiyalar yangilanadi, yangi ish o‘rinlari ochiladi. Bu esa umumiy
iqtisodiy faollikning ortishiga va milliy boylik hajmining oshishiga olib keladi.
O‘zbekistonda to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmi 2017–2023-
yillarda keskin ortdi, bu esa ko‘plab sohalarda modernizatsiyaga sabab bo‘ldi.
Monetar siyosat ham milliy boylikni boshqarishda o‘ta muhimdir. Pul-kredit
vositalari orqali inflyatsiya darajasi nazorat qilinadi, milliy valyuta barqarorligi
ta’minlanadi. Inflyatsiyaning past darajada ushlab turilishi esa aholining real
daromadlarini saqlab qolishga va ularning jamg‘arma imkoniyatlarini
oshirishga xizmat qiladi. Bu jamg‘armalar keyinchalik iqtisodiyotga sarmoya
sifatida qaytadi.
Iqtisodiy siyosatda infratuzilmani rivojlantirish ham muhim rol o‘ynaydi.
Yo‘llar, elektr tarmoqlari, transport va logistika infratuzilmasining yaxshilanishi
ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi va resurslar oqimini tezlashtiradi.
Ayniqsa, “Yashil iqtisodiyot” tamoyillariga asoslangan siyosat barqaror
rivojlanishni ta’minlab, kelajak avlod uchun milliy boylikning saqlanishiga
xizmat qiladi.
Davlat tomonidan olib borilayotgan ijtimoiy siyosat ham milliy boylikning
muhim omilidir. Ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimiga investitsiyalar kiritilishi
natijasida inson kapitali rivojlanadi, bu esa iqtisodiy o‘sishning muhim
harakatlantiruvchisidir. Intellektual salohiyat, ilm-fan va innovatsion
rivojlanishga e’tibor berilishi milliy boylikning nomoddiy qismini kengaytiradi.
Quyidagi jadvalda O‘zbekistonda 2018–2023-yillarda iqtisodiy siyosat
orqali milliy boylikning ayrim ko‘rsatkichlaridagi o‘sish dinamikasi keltirilgan:
Jadval 2.1. O‘zbekistonda iqtisodiy siyosat orqali milliy boylikni
shakllantirishning asosiy ko‘rsatkichlari (2018–2023 yillar)

18Ko‘rsatkichlar 2018 2019 2020 2021 2022 2023
YAIM hajmi (mlrd
so‘m) 407
514 510
068 580
205 734
587 888
340 1 120
000
To‘g‘ridan-to‘g‘ri
xorijiy invest. ($ mln) 2
893 4
205 3
791 6
600 8
100 10
500
Kichik biznes ulushi
(% YAIM) 55,0 56,3 57,5 58,2 59,1 60,0
Byudjetdan ta’limga
ajratma (% YAIM) 4,5 4,8 5,0 5,2 5,4 5,6
Infratuzilma
loyihalari soni 85 120 135 160 190 220
Yuqoridagi ko‘rsatkichlardan ko‘rinib turibdiki, mamlakatda iqtisodiy
siyosat doirasida amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida milliy boylikni
shakllantirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatuvchi tendensiyalar yuzaga kelmoqda.
Xususan, YAIM hajmining yildan-yilga o‘sib borayotgani, xorijiy
investitsiyalar oqimining ko‘paygani va infratuzilma loyihalarining kengaygani
bu boradagi real yutuqlarni aks ettiradi.
Iqtisodiy siyosat — bu davlat tomonidan iqtisodiyotga ta’sir ko‘rsatish
uchun qo‘llaniladigan usullar, tamoyillar va dasturlar majmuasidir.
O‘zbekistonda 2023–2025 yillarda ishlab chiqilgan strategik dasturlar milliy
boylikni ko‘paytirishning muhim asosi bo‘lib xizmat qilmoqda. Jumladan,
“2022–2026 yillarda Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi”da bevosita
milliy boylik omillarini rivojlantirish, xususan, sanoatni modernizatsiya qilish,
xizmatlar sektorini kengaytirish, ilm-fan va innovatsiyalarni rag‘batlantirish
ko‘zda tutilgan.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2023 yilda O‘zbekiston yalpi ichki mahsuloti
(YaIM) hajmi 1 120 trillion so‘mga yetgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2024 yilda 1
245 trillion so‘mni tashkil etdi. 2025 yilning birinchi yarmi yakunlariga ko‘ra

19esa, YaIM hajmi 670 trillion so‘mdan oshdi, bu esa yil yakunida 1 320 trillion
so‘mga yetishini bashorat qilish imkonini bermoqda. Bu raqamlar iqtisodiy
siyosatning samaradorligini, ayniqsa, milliy boylik omillari orqali namoyon
bo‘layotganini ko‘rsatadi.
Milliy boylikni ko‘paytirishda davlat investitsiyalarining yo‘naltirilishi
alohida ahamiyat kasb etadi. 2023 yilda davlat investitsiyalari hajmi 280 trillion
so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 2024 yilda bu ko‘rsatkich 325 trillion so‘mga yetdi.
2025 yil uchun mo‘ljallangan investitsiya hajmi esa 360 trillion so‘mni tashkil
etmoqda. Bu mablag‘larning asosiy qismi ishlab chiqarish quvvatlarini
kengaytirishga, transport infratuzilmasini rivojlantirishga va energetika tizimini
modernizatsiya qilishga yo‘naltirilmoqda.
Quyidagi jadvalda 2023–2025 yillar davomida milliy boylikni
rivojlantirishda asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlar keltirilgan:
Ko‘rsatkichlar 2023
yil 2024
yil 2025 yil
(prognoz)
YaIM (trln. so‘m) 1 120 1 245 1 320
Davlat investitsiyalari (trln.) 280 325 360
Ishlab chiqarish hajmi o‘sishi
(%) 5.6% 6.1% 6.5%
Xizmatlar sektori ulushi (%) 35.2% 37.1% 39.5%
Qishloq xo‘jaligi o‘sishi (%) 3.8% 4.2% 4.5%
Ushbu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, iqtisodiy siyosatning har bir yo‘nalishi
— investitsiya, ishlab chiqarish, xizmatlar sohasi va agrar sektorning barqaror
o‘sishini ta’minlash orqali milliy boylikka bevosita ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Xususan, xizmatlar sektorining o‘sish sur’atlari mamlakatda xizmat ko‘rsatish
sifati va hajmining kengayib borayotganini ko‘rsatadi. Bu esa aholining
daromadlari va iste’mol salohiyatining oshishiga olib keladi, natijada milliy
boylik miqdori ham ortadi.

20Bundan tashqari, 2023–2025 yillar oralig‘ida tashqi savdo hajmlarining
kengayishi ham milliy boylik omillaridan biri sifatida qaralmoqda. 2023 yilda
eksport hajmi 24.5 milliard AQSh dollarini tashkil qilgan bo‘lsa, 2024 yilda bu
raqam 27.1 milliard dollarga yetdi. 2025 yilda esa 30 milliard dollardan oshishi
kutilmoqda. Eksportning asosiy qismini sanoat mahsulotlari, to‘qimachilik va
qishloq xo‘jaligi mahsulotlari tashkil etadi.
Milliy boylikni ko‘paytirishda iqtisodiy siyosatning ijtimoiy yo‘naltirilgan
bo‘lishi ham muhim rol o‘ynaydi. So‘nggi yillarda ijtimoiy sohalarga —
sog‘liqni saqlash, ta’lim va uy-joy qurilishi sohalariga yo‘naltirilgan xarajatlar
hajmi keskin ortgan. Masalan, 2024 yilda ta’limga ajratilgan byudjet xarajatlari
35 trillion so‘mni tashkil etdi, bu 2023 yilga nisbatan 18% ko‘pdir. 2025 yilda
bu ko‘rsatkich 40 trillion so‘mga yetishi kutilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi tomonidan olib borilayotgan zamonaviy va
kompleks iqtisodiy siyosat milliy boylikni ko‘paytirishda hal qiluvchi omil
sifatida xizmat qilmoqda. Davlat investitsiyalari, tashqi savdo imkoniyatlari,
xizmatlar sektorini kengaytirish, ijtimoiy sohalarni qo‘llab-quvvatlash orqali
mamlakatda milliy boylik hajmi nafaqat o‘smoqda, balki sifat jihatdan ham

21yangi bosqichga ko‘tarilmoqda. Bu esa, o‘z navbatida, uzoq muddatli barqaror
iqtisodiy rivojlanish va aholi farovonligining oshishiga zamin yaratadi.

222.2. Innovatsiyalar, ta’lim va inson kapitalining milliy boylikka ta’siri
Milliy boylik har bir davlatning iqtisodiy qudrati va rivojlanish salohiyatini
ifodalaydigan asosiy ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. Bu boylikni
shakllantiruvchi omillar orasida esa innovatsiyalar, ta’lim tizimi va inson
kapitali muhim o‘rin tutadi. Bu uchlik o‘zaro uyg‘un holda faoliyat
yuritgandagina jamiyatning barqaror o‘sishi ta’minlanadi. Innovatsiyalar
texnologik rivojlanishni, ta’lim esa bilimli kadrlar yetishtirishni ta’minlasa,
inson kapitali esa ularni amalga oshiruvchi asosiy harakatlantiruvchi kuchdir.
Aynan shu omillar milliy boylikni miqdor va sifat jihatdan boyitishda hal
qiluvchi rol o‘ynaydi.
Innovatsiya iqtisodiyotning zamonaviy talablariga javob beruvchi
yangiliklarni yaratish va joriy etish jarayoni bo‘lib, u iqtisodiy o‘sish, mahsulot

23sifati va raqobatbardoshlikni oshirish orqali milliy boylikning ortishiga xizmat
qiladi. Masalan, 2023 yilda O‘zbekistonda Yalpi ichki mahsulotda (YaIM)
innovatsion faoliyat ulushi 1,3 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, 2024 yilda bu
ko‘rsatkich 1,7 foizga yetdi. 2025 yil prognozlariga ko‘ra esa bu raqam 2,1
foizga yetishi kutilmoqda. Bu esa shuni anglatadiki, innovatsion loyihalarga
ajratilayotgan mablag‘lar va ilmiy izlanishlar milliy iqtisodiyotning boyishida
tobora muhim rol o‘ynamoqda.
Ta’lim tizimi esa inson kapitalini rivojlantirishning muhim vositasi
hisoblanadi. Yuqori sifatli ta’lim olgan kadrlar mehnat unumdorligi,
samaradorlik va innovatsion g‘oyalarni amaliyotga joriy etishda muhim rol
o‘ynaydi. So‘nggi yillarda, xususan, 2023 yilda O‘zbekistonda oliy ta’lim bilan
qamrab olingan yoshlar ulushi 28,6 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, 2024 yilda bu
ko‘rsatkich 33,1 foizga ko‘tarildi. 2025 yilga borib, bu ulush 36,8 foizga yetishi
rejalashtirilgan. Bu esa iqtisodiyotga ko‘proq malakali kadrlar kirib kelishini
anglatadi.
Inson kapitalining rivojlanishi esa nafaqat ta’lim, balki sog‘liqni saqlash,
ijtimoiy ta’minot, kasbiy malaka oshirish kabi omillar bilan chambarchas
bog‘liq. 2023 yilda O‘zbekiston Inson kapitali indeksi bo‘yicha Jahon banki
reytingida 0,56 ball ko‘rsatkich bilan 157 davlat ichida 103-o‘rinni egalladi.
2024 yilga kelib bu ko‘rsatkich 0,58 ballgacha o‘sdi, 2025 yil prognozida esa
0,61 ballga yetishi kutilmoqda. Bu esa sog‘lom va bilimli insonlarning
ko‘payayotganidan dalolat beradi.
Milliy boylik tarkibida inson kapitalining ulushi tobora oshib bormoqda.
Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi ma’lumotlariga ko‘ra,
2023 yilda inson kapitalining umumiy milliy boylikdagi ulushi 41,2% bo‘lgan
bo‘lsa, 2024 yilda bu raqam 43,5% ga yetgan. 2025 yil prognoziga ko‘ra esa bu
ko‘rsatkich 46,8% ni tashkil etadi. Bu jarayon davlat siyosatida inson
salohiyatiga bo‘lgan e’tibor oshayotganining yaqqol isboti bo‘la oladi.

24Innovatsiyalar va inson kapitali o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlikni iqtisodiy
natijalar misolida ham ko‘rish mumkin. 2023 yilda O‘zbekistonda yuqori
texnologiyali mahsulotlar eksporti $325 millionni tashkil qilgan bo‘lsa, 2024
yilda bu ko‘rsatkich $410 millionga yetgan. 2025 yilda esa $500 millionga
yetishi kutilmoqda. Bu o‘sish nafaqat texnologik yutuqlar, balki ilm-fan va
malakali kadrlarning mehnati bilan bog‘liqdir.
Quyidagi jadvalda 2023–2025 yillar oralig‘ida innovatsiya, ta’lim va
inson kapitalining milliy boylikdagi o‘rni bo‘yicha asosiy ko‘rsatkichlar
keltirilgan:
Ko‘rsatkichlar 2023
yil 2024
yil 2025 yil
(prognoz)
Innovatsiya faoliyati (YaIMdagi
ulushi) 1.3% 1.7% 2.1%
Oliy ta’lim bilan qamrov 28.6% 33.1% 36.8%
Inson kapitali indeksi (Jahon banki) 0.56 0.58 0.61

25Ko‘rsatkichlar 2023
yil 2024
yil 2025 yil
(prognoz)
Inson kapitalining milliy boylikdagi
ulushi 41.2% 43.5% 46.8%
Yuqori texnologiyali mahsulotlar
eksporti (mln $) 325 410 500
Yuqoridagi ma’lumotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, inson kapitali va
innovatsion salohiyatning ortishi to‘g‘ridan-to‘g‘ri milliy boylik
ko‘rsatkichlariga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Shu jihatdan, hukumatning ta’lim
sohasiga investitsiya kiritishi, ilmiy-tadqiqot institutlarini qo‘llab-quvvatlashi
va kasb-hunar tizimini modernizatsiya qilishi strategik jihatdan to‘g‘ri qaror
bo‘lib, uzoq muddatda iqtisodiy barqarorlikni kafolatlaydi.
2.3. Barqaror iqtisodiy o‘sish orqali milliy boylikni ko‘paytirish
strategiyalari
Milliy boylik har bir mamlakat iqtisodiy salohiyatining muhim
ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Uni oshirishning asosiy yo‘llaridan biri bu
— barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashdir. Barqaror o‘sish — bu
iqtisodiyotning izchil rivojlanishi, inflyatsiya, ishsizlik darajasining nazorat
ostida saqlanishi va aholi farovonligining yildan-yilga ortib borishini anglatadi.
Barqaror iqtisodiy o‘sish strategiyasi, eng avvalo, ishlab chiqarishning
uzluksiz oshib borishini ko‘zda tutadi. Bunda sanoat, qishloq xo‘jaligi, xizmat
ko‘rsatish sohasi kabi tarmoqlarning uyg‘un rivojlanishi muhim ahamiyat kasb
etadi. Har bir tarmoq o‘zining mahsulot yaratish zanjiri orqali milliy boylikka
hissa qo‘shadi.
Birinchi navbatda, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash zarur. Bu —
davlat byudjeti defitsitining kamaytirilishi, pul-kredit siyosatining puxta
yuritilishi, valyuta kursining nisbiy stabilligini saqlash kabi yo‘nalishlarni o‘z
ichiga oladi. Ushbu omillar investitsion muhitga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi va
tadbirkorlik faolligini rag‘batlantiradi.

26Investitsiyalarni jalb qilish, ayniqsa to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar,
barqaror o‘sishning muhim omillaridan biridir. O‘zbekistonda 2022–2024 yillar
davomida to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar hajmi 2 baravarga oshganini
inobatga olsak, bu tendensiyaning milliy boylikka ta’siri yuqori bo‘lmoqda.
Energiya samaradorligini oshirish ham strategik yo‘nalishlardan biridir.
Barqaror iqtisodiy o‘sish uchun energiya manbalaridan oqilona foydalanish,
qayta tiklanuvchi manbalarga o‘tish, ishlab chiqarishda chiqindilarni
kamaytirish orqali resurslar tejaladi va ekologik xavfsizlik ta’minlanadi.
Raqamli transformatsiya iqtisodiy o‘sishning muhim drayveriga aylangan.
Innovatsion texnologiyalarni keng joriy etish, sun’iy intellekt va
avtomatlashtirish tizimlaridan foydalanish orqali mehnat unumdorligi oshiriladi.
Bu esa yangi qo‘shilgan qiymat yaratish orqali milliy boylikni oshiradi.
Tadbirkorlikni rivojlantirish barqaror o‘sishning yana bir tayanchidir.
Kichik va o‘rta biznes subyektlariga soliq imtiyozlari, kredit resurslariga
kirishni yengillashtirish va byurokratik to‘siqlarni kamaytirish orqali
iqtisodiyotga yangi ishtirokchilar kiradi. 2023-yilda O‘zbekistonda yangi
tashkil etilgan KOB subyektlari soni 10 foizga ortgan.
Ishlab chiqarish zanjirlarini mahalliylashtirish orqali import hajmi
kamaytiriladi, milliy iqtisodiyot ichki resurslarga tayanadi. Bu barqarorlikni
mustahkamlabgina qolmay, eksport salohiyatini ham oshiradi. Ayniqsa,
avtomobilsozlik, to‘qimachilik va farmatsevtika sohalarida bu yondashuv o‘zini
oqlamoqda.
Qishloq xo‘jaligida intensiv texnologiyalarni joriy etish va yer-suv
resurslaridan samarali foydalanish orqali ichki oziq-ovqat xavfsizligi
ta’minlanadi. Bu esa inflatsiyani nazorat qilish, tashqi iqtisodiy bog‘liqlikni
kamaytirish va milliy boylikni muhofaza qilishga xizmat qiladi.
Barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda ijtimoiy barqarorlik — ya’ni
ta’lim, sog‘liqni saqlash, bandlik va ijtimoiy himoya sohalarining rivoji muhim

27ahamiyatga ega. Sog‘lom va malakali inson kapitali — bu uzoq muddatli
barqaror o‘sishning asosi hisoblanadi.
Demografik omillar ham strategik rejalashtirishda hisobga olinadi.
Mehnatga layoqatli aholi salmog‘i yuqori bo‘lgan O‘zbekiston uchun bu
resurslarni to‘g‘ri boshqarish milliy boylikni oshirish imkonini beradi. Shu
maqsadda yoshlarga yo‘naltirilgan startap dasturlari, texnoparklar faoliyati
kengaymoqda.
Quyidagi jadvalda O‘zbekiston Respublikasida 2020–2024 yillarda
iqtisodiy o‘sish sur’atlari va milliy boylik hajmi o‘rtasidagi bog‘liqlik
ko‘rsatilgan:
Yil YaIM o‘sishi (%) Milliy boylik (mlrd. $) KOB hissasi (%)
2020 1.6 220 55
2021 7.4 245 57
2022 5.7 268 60
2023 6.1 290 62
2024 6.5 (prognoz) 315 65
Ushbu statistik ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, barqaror iqtisodiy o‘sish
milliy boylikning yil sayin ortib borishini ta’minlamoqda. Ayniqsa, kichik va
o‘rta biznes sektorining milliy boylikdagi ulushi yilma-yil o‘sib bormoqda.
Xulosa
Men ushbu kurs ishini yozar ekanman, milliy boylik tushunchasining
mazmun-mohiyatini, uning tarkibiy qismlarini, shakllanish va ko‘payish

28mexanizmlarini chuqur o‘rganishga harakat qildim. Ilmiy adabiyotlar, amaliy
tahlillar, statistika va iqtisodiy nazariyalar asosida olib borgan izlanishlarim
natijasida milliy boylik mamlakat iqtisodiy qudratining, aholi farovonligi va
barqaror taraqqiyotning asosiy ko‘rsatkichlaridan biri ekanligiga amin
bo‘ldim.Milliy boylik — bu faqat moddiy ne’matlar emas, balki inson kapitali,
ilm-fan, texnologiyalar, tabiiy resurslar, infratuzilma va ijtimoiy barqarorlik
kabi ko‘plab tarkibiy qismlardan tashkil topgan murakkab tizimdir. Aynan
mana shu boyliklar jamiyatning uzoq muddatli rivojlanish imkoniyatlarini
belgilaydi. O‘zbekiston sharoitida ham bugungi kunda milliy boylikni samarali
boshqarish va uni ko‘paytirish masalasi dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.Ish
davomida men milliy boylikni oshirishda innovatsiyalar, zamonaviy ta’lim
tizimi, inson kapitalini rivojlantirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish,
tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, investitsiyalarni jalb qilish va iqtisodiy
siyosatning muhim omil sifatida tutgan o‘rni haqida to‘xtaldim. Xususan, inson
kapitaliga sarmoya kiritish orqali jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatini
keskin oshirish mumkin. Shu sababli davlat tomonidan olib borilayotgan
islohotlar, xususan, “Yangi O‘zbekiston” strategiyasining ustuvor yo‘nalishlari
milliy boylikni kengaytirishga qaratilganligi bilan ahamiyatlidir.Xulosa o‘rnida
ta’kidlash joizki, milliy boylikni oshirish — bu faqat iqtisodiy emas, balki
ijtimoiy, madaniy va axloqiy yondashuvlarni ham o‘z ichiga olgan kompleks
jarayondir. Kelajakda ham ushbu yo‘nalishda chuqur tahlil, izlanish va takliflar
ishlab chiqish orqali milliy boyligimizni mustahkamlash yo‘lida o‘z hissamni
qo‘shishga intilaman.
Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi

29to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.
11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz

3014) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Milliy boylik uning tarkibi va ko’paytirish omillari

Sotib olish