Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 85.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 14 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Идея национальной независимости

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

37 Продаж

Milliy g'oya ma'naviyat asoslari va huquq fani yuzasidan davlat taʼlim standarti oʻquv dasturlari,darslik qoʻllanmalar asosiy va qoʻshimcha adabiyotlar tahlili

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ Milliy g'oya ma'naviyat asoslari va huquq fani yuzasidan davlat ta limʼ standarti o quv dasturlari,darslik qo llanmalar asosiy va qo shimcha ʻ ʻ ʻ adabiyotlar tahlili 1 MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………….…3-5 I BOB. DAVLAT TA'LIM STANDARTI DARSLIK O'QUV QO'LLANMALAR VA ULARGA QO'YILADIGAN TALABLAR 1.1 Davlat ta'lim standarti va uning mohiyati ………………………………….6-13 1.2 Darslik o'quv qo'llanmalar va ularga qo'yiladigan talablar ……………….13-19 II. BOB MILLIY G'OYA MA'NAVIYAT ASOSLARI HUQUQ TA'LIMI DARSLARIDA QO'SHMA ADABIYOTLARDAN FOYDALANISHNING AMALDAGI HOLATI 2.1 Milliy g'oya ma'naviyat asoslari huquq fanlari darslarida asosiy va qo'shimcha adabiyotlardan foydalanish…………………………………………………..20-29 2.2 Dars jarayonida asosiy va qo'shimcha adabiyotlardan foydalanishning amaldagi holati………………………………………………………………………….30-39 XULOSA ………………..………………...……………………………….….40-41 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ..........................……………..….. 42-43 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda zamonaviy ta’lm texnologiyalari asosida barkamol avlodni tarbiyalash muammosini o’rganishga doir ahamiyatli nazariy va amaliy tajribalar to’plangan Jismonan sog`lom, bilimli, ma'naviy barkamol, yetuk insonni tarbiyalash mavzusi sharq allomalari tomonidan chuqur o`rganilgan. Arastu, Ibn Sino, Bahovuddin Naqshbandiy, Najmiddin Kubro kabi ulug` allomalarning asarlari va nazariy ta'limotlarida ham yosh vujudni kamol toptirish, tarbiyalashga katta ahamiyat qaratilganligi bejiz emas. Azaldan zukko ajdodlarimiz o`z milliyligini, ma'naviy boyligini saqlabgina qolmasdan, ezgulik, ilmu ma'rifat, mustaqillik singari ezgu g`oyalar sari intilganlar. Millatimizga xos ana shunday intilish, millatparvarlik, vatanparvarlik, insonparvarlik kabi fazilatlar, shuningdek, buyuk mutafakkirlar hamda ma'rifatchilar xattiharakatlari tufayli xalqimiz har qanday sharoitlarda ham barkamol, ma'nan yetuk farzandlar tarbiyalash vazifasini yoddan chiqarmagan.Ijtimoiy fanlar va huquqni o'rganishda Axborot texnologiyalaridan foydalanish talabalarda bilim faolligini shakllantirishga va o'quv faoliyatini rag'batlantirishga yordam beradi. O'quv jarayonida axborot texnologiyalardan foydalanish didaxborot texnologiyalarik materiallar ro'yxatini to'plash va kengaytirish imkonini beradi, ko'rish muammolarini hal qiladi. O'qituvchi tomonidan materialni tushuntirish Power Point dasturidan foydalangan holda yaratilgan taqdimotlar bilan birga bo'lishi mumkin. Amaliy mashg‘ulotlarda o‘quvchilarning amaliy ish va test topshiriqlarini bajarish orqali bilimini tekshirish imkonini beruvchi multimediali elektron darsliklardan foydalanish mumkin. axborot texnologiyalardarsning turli bosqichlarida qo'llaniladi.[1] Masalan, axborot texnologiyalaro'qituvchi tomonidan tarqatma materiallarni loyihalash va takrorlash, dars rejalarini tuzish va ma'ruza materialini tayyorlashda qo'llaniladi. Yangi bilimlarni o'zlashtirish bosqichida axborot-kommunikatsiya 3 texnologiyalaridan muammoli vaziyatlar yaratish, ma'lumotlarni qidirish, jadvallar, diagrammalar to'ldirish, hisobotlarni tinglash va kompyuter texnologiyalaridan foydalangan holda bajarilgan talabalarning individual ijodiy ishlarini umumlashtirish uchun foydalaniladi. axborot texnologiyalaryordamida yangi bilimlarni mustahkamlash bosqichida amaliy topshiriqlarni bajarish, vaziyatli masalalar, turli murakkablikdagi test topshiriqlarini yechish mumkin. Kompyuterda bilimlarni an'anaviy nazorat qilish bilan solishtirganda muhim afzalliklarga ega: talabalar ishining turli tezligi hisobga olinadi, vazifalar murakkablik darajasiga qarab farqlanadi va baholashning ob'ektivligi oshadi. [2] O ' rganilganlik darajasi. Ijtimoiy fanlar va huquqshunoslik darslarida Axborot texnologiyalaridan foydalanishning quyidagi shakllari mavjud: - Word dasturida ishlash: hujjatli va uslubiy majmualar matnlari, testlar, testlar, didaxborot texnologiyalarik tarqatma materiallar va boshqalar. - Power Point dasturida ishlash: o'qituvchilar va talabalarning multimedia taqdimotlari, ma'ruzalarni qo'llab-quvvatlash, mustaqil ishlarni tashkil etish; - Excelda ishlash: diagrammalar, jadvallar; - Internet va ommaviy axborot vositalaridan foydalanish: qo'shimcha materiallar (matnlar, xaritalar, rasmlar); - nashriyotda ishlash: ma'lumotnoma va umumlashtiruvchi materiallar, sertifikatlar tayyorlash. Axborot texnologiyalarqo'llabquvvatlanadigan darslarning quyidagi turlari ajratiladi: multimedia yordami bilan dars, kompyuter yordami bilan dars, Internet resurslaridan foydalangan holda an'anaviy dars. Multimedia yordami bilan dars (namoyish turidagi dars). O‘qituvchi bitta kompyuterdan “elektron doska” sifatida foydalanadi. Dasturiy ta'minot sifatida juda ko'p miqdordagi fotosuratlar, videolar, audio materiallar, turli mavzulardagi ma'lumotlarni o'z ichiga olgan CD, DVD formatidagi tayyor dasturiy mahsulotlar materiallari ishlatiladi. Kompyuterni qo'llab-quvvatlash bilan ishlash. Sinf xonasida bir nechta kompyuterlar o'rnatilgan bo'lib, ular uchun o'quvchilar guruh bo'lib yoki navbat bilan ishlaydi. Bu darslarda o`quvchilarga amaliy topshiriqlar, o`quv va nazorat mashqlarini bajarishni taklif qilish maqsadga muvofiqdir. Shunday qilib, talabalarning bilim darajasini individual va to'liq tahlil qilish va ularga ob'ektiv baho berish, shuningdek, 4 talabalar tomonidan bilimlarni o'zlashtirishdagi zaif tomonlarni aniqlash mumkin. Internet resurslaridan foydalangan holda an'anaviy dars. Ushbu darsda o'rganilayotgan kurs bo'yicha o'quv-uslubiy yordam sifatida CDtashuvchilardagi turli xil elektron nashrlar (darsliklar, o'quv qo'llanmalar, muammoli kitoblar, lug'atlar, testlar va boshqalar) va o'quv Internet resurslaridan foydalanish tavsiya etiladi. Kurs ishining maqsad va vazifalari. Bu materiallardan o`qituvchi darsga tayyorgarlik ko`rishda, darsning turli bosqichlarida (tushuntirish, mustahkamlash, nazorat qilish) foydalanishi kerak. Internet resurslari axborotkommunikatsiya muhitining bir qismi bo‘lib, o‘qituvchi ulardan darsga tayyorgarlik ko‘rishda ham foydalanishi, ham dars ishiga kiritishi mumkin. Ijtimoiy fanlar va huquq fani o'qituvchisiga axborot va ta'lim resurslari saytlari yaxshi yordam beradi. Ijtimoiy fanlar va huquqshunoslik darslarida Axborot texnologiyalaridan foydalanishda talabalar kerakli ma’lumotlarni izlash, to‘plash, tahlil qilish va saqlash, modellashtirish va loyihalash ko‘nikmalariga ega bo‘ladilar. Hammasiga egalik qilish Bu ko'nikmalar o'quvchilarning axborot kompetentsiyasining asosini tashkil qiladi. Shuningdek, Axborot texnologiyalaridan foydalanish darsni jozibador va chinakam zamonaviy qiladi.[3] axborot texnologiyalardan foydalanilgan darslarda o‘quv jarayonini individuallashtirish amalga oshiriladi, nazorat va xulosalar xolis va o‘z vaqtida amalga oshiriladi, o‘quvchilarning fikrlash jarayonlari faollashadi, o‘quv motivatsiyasi darajasi oshadi. Kurs ishining о by е ktini ― Milliy g’oya fanini standartlashtirish vositalarini mavzusining о by е ktini biz o’rganayotgan ijtim о iy mun о sabatlar tashkil etadi, ya‘ni yoshlarda ta’lim-tarbiya, milliy madaniyat va ma‘naviyatni shakllantirish, jamiyatni d е m о kratlashtirish va yangilash, yoshlarda axl о qiy, siyosiy va madaniyatga as о slangan tinchlik madaniyati tushunchasi, tarbiya b е rishning samarad о rligi tashkil etadi. Kurs ishining pr е dm е tini ― Milliy g’oya mazmun mohiyatini standartlashtirish vositalari mavzusi d о irasidagi nazariy masalalar, o’quv uslubiy hujjatlar, ilmiy va o’quv adabiyotlari tashkil etadi. 5 Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati . Tadqiq о t natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati shundan ib о ratki, izlanishlar jarayonida jamlangan tahliliy, a х b о r о t va b о shqa mat е riallar yoshlardagi milliy g’oya hamda unga m о s k е ladigan Milliy g’oya mazmun mohiyatini yoshlar ongiga singdirishning m о hiyati va tabiatini anglab y е tishda talaba va yoshlar uchun manba bo’lib х izmat qiladi. Amalga о shirilgan ilmiy tahlil yakunlari mazkur muamm о lar bo’yicha k е lgusida о lib b о riladigan tadqiq о tlar uchun muayyan darajada nazariy zamin vazifasini o’taydi. Shuningd е k, kurs ishi natijalaridan ― Milliy g oya,ma'naviyatʻ asoslari,tarbiya va huquq fanlarni o qitish metodikasi fanining ” Milliy g’oya ʻ mazmun mohiyatini yoshlar ongiga singdirishning vositalari” mavzusi bo’yicha o’quv va o’quv- uslubiy qo’llanmalar va ma‘ruza matnlari tayyorlashda hamda ma‘ruza va s е minar mashg’ul о tlarini o’tkazishda f о ydalanish mumkin. 6 I BOB. DAVLAT TA'LIM STANDARTI DARSLIK O'QUV QO'LLANMALAR VA ULARGA QO'YILADIGAN TALABLAR 1.1 Davlat ta'lim standarti va uning mohiyati O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ilmiy-metodik va tadqiqot ishlari sifatini oshirish orqali ta’lim tizimini kompleks rivojlantirishni jadallashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida” 2023-yil 20-apreldagi PQ-128- son qaroriga muvofiq davlat ta’lim standartlari va davlat ta’lim talablarini ta’lim sohasidagi xalqaro standartlar talablari asosida ishlab chiqish va joriy etish tartibini belgilash maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi: 1. Quyidagilarni nazarda tutuvchi Davlat ta’lim standartlari va davlat ta’lim talablarini ishlab chiqish hamda joriy etish tartibi to‘g‘risidagi nizom 1- ilovaga muvofiq tasdiqlansin: davlat ta’lim standartlari va davlat ta’lim talablarining maqsadi, vazifalari va prinsiplari; davlat ta’lim standartlari va davlat ta’lim talablarini ishlab chiqish uchun qo‘yiladigan talablar hamda ta’limning standartlashtiriladigan turlari; davlat ta’lim standartlari va davlat ta’lim talablarini, malaka talablari, namunaviy (tayanch) o‘quv reja va dasturlari loyihalarini ishlab chiqish, tasdiqlash va joriy etish tartibi. 2. Ta’limni rivojlantirish respublika ilmiy-metodik markazi: a) Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi, Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi bilan birgalikda uch oy muddatda ilg‘or xorijiy davlatlarning tajribalari 7 asosida ta’lim turlarining uzluksizligi va uzviyligini ta’minlagan holda maktabgacha, umumiy o‘rta va maktabdan tashqari ta’limning o‘quv reja va dasturlariga qo‘yiladigan talablarni ishlab chiqsin va belgilangan tartibda tasdiqlasin; b) 2024-yil 1-avgustga qadar quyidagilarni tasdiqlashni nazarda tutuvchi normativ- huquqiy hujjat loyihasini ishlab chiqsin va belgilangan tartibda Vazirlar Mahkamasiga kiritsin: maktabgacha, umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, professional va oliy ta’lim turlari o‘quv dasturlarining uzviyligi va uzluksizligini ta’minlash konsepsiyasi; ta’lim natijalarini baholash, ta’lim sifati va samaradorligini monitoring qilish, ta’lim siyosatida dalillarga asoslangan qarorlar qabul qilish amaliyotini joriy etish maqsadida umumiy o‘rta ta’limda baholash konsepsiyasi; v) 2024-yil 1-oktabrga qadar ta’lim sohasidagi atamalarning xalqaro darajada qabul qilingan atamalarga muvofiqligini ta’minlagan holda “Uzluksiz ta’lim tizimining izohli lug‘ati”ni ishlab chiqsin va uni muntazam ravishda yangilab borsin; g) ta’lim sohasini rivojlantirishga qaratilgan tahliliy va amaliy tadqiqotlar o‘tkazsin hamda tadqiqotlar natijalarini muntazam ravishda ommaviy axborot vositalarida keng yoritib borsin. 3. Belgilansinki: a) davlat ta’lim standartlari, davlat ta’lim talablari, o‘quv reja va dasturlarini ishlab chiqishda quyidagilar inobatga olinadi: tegishli ta’lim bosqichi yakunida ta’lim oluvchilarda shakllanishi lozim bo‘lgan kompetensiyalarni davlat, jamiyat va mehnat bozori talablarini inobatga olgan holda belgilash; 8 ta’lim turlari uzluksizligi va uzviyligini ta’minlash, maqsad va vazifalarni ta’lim natijadorligiga yo‘naltirish; ta’lim oluvchilarda atrof muhitni asrab-avaylash va muqobil energiya manbalaridan samarali foydalanish mas’uliyatini shakllantirish; b) ta’lim natijalarining xalqaro miqyosda tan olinishini ta’minlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasida mavjud ta’lim turlari YUNESKOning “Ta’limning xalqaro standart tasniflagichi” darajalari bilan muvofiqlashtiriladi. 4. Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi hamda Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi Ta’limni rivojlantirish respublika ilmiy-metodik markazi bilan birgalikda 2024-yil 1-avgustga qadar Ta’lim sohasida islohotlarga ko‘maklashish jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan quyidagilarni nazarda tutuvchi “dts.uz” — Davlat ta’lim standartlari va davlat ta’lim talablarining yagona ochiq muhokama portalini ishga tushirsin: davlat ta’lim standartlari va davlat ta’lim talablari, shuningdek, malaka talablarini 15 kun muddatda jamoatchilik muhokamasidan o‘tkazish; davlat ta’lim standartlari va davlat ta’lim talablarining registri va ularning matnlari bilan erkin tanishish; davlat ta’lim standartlari va davlat ta’lim talablariga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida takliflar berish; “ochiq maydon” tamoyili asosida va real vaqt rejimida davlat ta’lim standartlari va davlat ta’lim talablarini ishlab chiqish va tasdiqlash. 5. Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi hamda Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi tizimida ta’lim tashkilotlari bo‘lgan vazirlik va idoralar bilan birgalikda 2024/2025 o‘quv yilidan boshlab bosqichma-bosqich ushbu qaror asosida tegishlicha ta’lim turlari bo‘yicha davlat ta’lim standartlari, davlat ta’lim 9 talablari, o‘quv reja va o‘quv dasturlarini belgilangan tartibda ishlab chiqilishi va tasdiqlanishini ta’minlasin. 6. Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi huzuridagi Bilim va malakalarni baholash agentligi oliy ta’lim tashkilotlariga kirish imtihonlarining sinov materiallarini umumiy o‘rta, o‘rta maxsus va professional ta’limning yangilangan davlat ta’lim standartlari, o‘quv reja va o‘quv dasturlariga muvofiq tayyorlasin. 7. O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining ayrim qarorlari 2-ilovaga muvofiq o‘z kuchini yo‘qotgan deb hisoblansin. 8. Mazkur qarorning bajarilishini nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vaziri H.O‘. Umarova hamda oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vaziri Q.A. Sharipov zimmasiga yuklansin. O‘zbekiston Respublikasining Bosh vaziri A. ARIPOV Davlat ta’lim standartlari va davlat ta’lim talablarini ishlab chiqish hamda joriy etish tartibi to‘g‘risida 1-bob. Umumiy qoidalar 1. Mazkur Nizom ta’limning barcha turlari uchun davlat ta’lim standartlari, shu jumladan, maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standarti hamda davlat ta’lim talablarini (keyingi o‘rinlarda — ta’lim standartlari) ishlab chiqish hamda joriy etish tartibini belgilaydi. 2-bob. Ta’lim standartlarining maqsadi, asosiy vazifalari va prinsiplari Ta’lim standartlarining maqsadi — ta’lim va o‘qitish sifatiga, ta’lim mazmuniga, ta’lim oluvchilar hamda ularning tayyorgarlik darajasiga, ta’lim darajasidagi kompetensiyalar va natijalarga, beriladigan malakalarga, talab qilinadigan o‘quv yuklamasi va faoliyati hajmiga va baholash mexanizmlariga qo‘yiladigan talablarni belgilash hisoblanadi. 10 3-bob. Ta’limning standartlashtiriladigan turlari Ta’lim turlari bo‘yicha quyidagi ta’lim standartlari ishlab chiqiladi: maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standarti; umumiy o‘rta ta’lim, o‘rta maxsus ta’lim, professional ta’lim, oliy ta’limning davlat ta’lim standartlari; oliy ta’limdan keyingi ta’limning, kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirishning, shuningdek maktabdan tashqari ta’limning davlat ta’lim talablari. 4-bob. Ta’lim standartlari ishlab chiqish, tasdiqlash va joriy etish Ta’lim standartlari tegishliligi bo‘yicha Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi hamda Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi (keyingi o‘rinlarda — vakolatli respublika ijro etuvchi hokimiyat organlari) tomonidan ishlab chiqiladi. Maktabgacha, umumiy o‘rta va maktabdan tashqari ta’lim turlari bo‘yicha ta’lim standartlarining (davlat talablari) loyihalari Ta’limni rivojlantirish respublika ilmiy-metodik markazi (keyingi o‘rinlarda — Markaz) tomonidan tasdiqlanadigan talablar asosida ishlab chiqiladi. 5-bob. Yakunlovchi qoidalar Ta’lim standartlari tizimida ta’lim tashkilotlari bo‘lgan vazirlik va idoralar, ularning tarkibiy va hududiy bo‘linmalari hamda ta’lim standartlari asosida ta’lim faoliyatini olib boradigan ta’lim tashkilotlari tomonidan ijro etilishi majburiy hisoblanadi. 11 Ta’lim standartlarini ishlab chiqish va joriy etish SXEMASI Bosqichlar Ijrochilar Tadbirlar Muddatlar 1-bosqich Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi, Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi (vakolatli respublika ijro etuvchi hokimiyat organlari) 1. Davlat ta’lim standartlari va davlat ta’lim talablari loyihasini (ta’lim standartlari) belgilangan tartibda ishlab chiqadi. Zaruratga ko‘ra 2. Ta’lim standartlarini jamoatchilik muhokamasidan o‘tkazish uchun “dts.uz” muhokama portaliga joylashtiradi. 15 kun muddatda 2-bosqich Vakolatli respublika ijro etuvchi hokimiyat organlari Ta’lim tashkilotlari, nodavlat sektor vakillari, mutaxassislar va ekspertlar ishtirokida ta’lim standartlari muhokamasini tashkil Zaruratga ko‘ra 12 etadi. 3-bosqich Ta’limni rivojlantirish respublika ilmiy-metodik markazi Ta’lim standartlarini belgilangan talablarga muvofiqligi yuzasidan xulosa beradi. 10 kun muddatda 4-bosqich Vakolatli respublika ijro etuvchi hokimiyat organlari Ta’lim standartlarini belgilangan tartibda tasdiqlaydi. Belgilangan muddatda 5-bosqich Vakolatli respublika ijro etuvchi hokimiyat organlari Ta’lim standartlarini vazirlik va idoralarning tizimidagi tashkilotlarga platforma orqali yuboradi. Tasdiqlangandan so‘ng 3 kun muddatda O‘zbekiston Respublikasining ta’lim bosqichlari va YUNESKOning “Ta’limning xalqaro standart tasniflagichi (International Standard Classification of Education (ISCED-2011)” darajalari o‘rtasidagi muvofiqlik jadvali ISCED-2011 darajalari ISCED-2011 ta’lim dasturlari O‘zbekiston Respublikasining ta’lim bosqichlari 0 Kichik yoshdagi bolalar ta’limi Maktabgacha ta’lim va tarbiya 13 1 Boshlang‘ich ta’lim Boshlang‘ich ta’lim (I — IV sinflar) 2 O‘rta ta’limning birinchi bosqichi Tayanch o‘rta ta’lim (V — IX sinflar) 3 O‘rta ta’limning ikkinchi bosqichi O‘rta ta’lim (X — XI sinflar) O‘rta maxsus ta’lim Boshlang‘ich professional ta’lim 4 Umumiy o‘rta ta’limdan keyingi ta’lim O‘rta professional ta’lim 5 Oliy ta’limning qisqa sikli O‘rta maxsus professional ta’lim 6 Bakalavriat yoki unga tenglashtirilgan Bakalavriat 7 Magistratura yoki unga tenglashtirilgan Magistratura 8 Doktorlik tadqiqotlari yoki unga tenglashtirilgan Oliy ta’limdan keyingi ta’lim: tayanch doktorantura (Doctor of Philosophy) (PhD); doktorantura (Doctor of Science) (DSc). 9 Tasniflanmaydi Kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish hamda maktabdan tashqari ta’lim 14 1.2 Darslik o'quv qo'llanmalar va ularga qo'yiladigan talablar O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi “Ta’lim - tarbiya tizimini yanada takomillashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-4884-sonli qarori ilovasining 4-bandiga ko‘ra “Maktabgacha, umumiy o‘rta, professional va oliy ta’lim o‘quv dasturlari va fanlarning uzluksizligini ta’minlash” vazifasi belgilangan.Qaror ijrosiga binoan adabiyot fani bo‘yicha O‘zbekston Respublikasi “Uzluksiz ta’lim dasturlari” majmuasi tasdiqlanib fanning kelgusidagi maqsad va vazifalari belgilandi. Avvalo shuni ta`kidlash joizki, adabiyot ta’limi o‘quvchilarni barkamol shaxs sifatida tarbiyalash, unda ezgu ma'naviy sifat va ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirishda alohida ahamiyat kasb etadi. Buning uchun maktab o‘quvchilarini milliy va jahon madaniyatining eng sara asarlari bilan tanishtirish orqali ularda badiiy asar qahramonlaridagi turli ma'naviy-axloqiy sifatlarlarga faol hamda asosli mantiqiy va hissiy munosabat uyg‘otish lozim bo‘ladi. Ushbu maqolada zamonaviy darsliklar va ularning oldiga qo‘yilgan talablar, bugungi kun adabiyot fani darsliklari qanday talablar asosida yaratilayotganligi haqida, bugungi kun adabiy ta'limining asoslari maqsad, vazifa hamda mazmuni haqida so‘z yuritiladi. Adabiyot bu – millatning ma'naviy qiyofasi va ruhiy qudratining ifodasi, ma'rifiy takomil, milliy til imkoniyatlarini namoyon qiladigan va uning boyliklarini saqlab qoladigan va boyitadigan vositadir. Badiiy adabiyot estetik va ma'naviy ta'sir orqali o‘quvchilarda odamiylik, halollik, vatanparvarlik fazilatlarini shakllantiradi, ularning shaxsiyatiga tarixiy xotira, o‘z xalqi va butun insoniyatga daxldorlik tuyg‘ularini singdiradi. Adabiyotni o‘qitish o‘quvchilarda bilish, kommunikativ, go‘zallik va ezgulikni his etish, undan zavqlanish va yomonlikdan nafratlanish ko‘nikmalarini tarbiyalaydi. Bu hol umumta’lim o‘quvchilarida to‘la ma'nodagi shaxslik sifatlari shakllanishiga olib keladi. Adabiyot fanida adabiy ta’limning uzviyligi va uzluksizligi muhim sifat hisoblanib uning natijasi o’sib kelayotgan yosh avlod qalbida go’zalikka bo’lgan ijobiy va ijodiy munosabatni shakllantiradi ,ularga: badiiy asarga – kitobga bo‘lgan mehr va muhabbatni o’stiradi, bularning zamiri esa undagi badiiy–estetik didni takomillashtiradi. 15 Shuningdek, adabiyot inson ma'naviy dunyosini shakllantirish va axloqiy qiyofasini tarkib topdirishning eng samarali vositasidir. Turli davrlarda turli ijodkorlar tomonidan yaratilgan sara badiiy asarlar “Adabiyot” o‘quv predmetining o‘rganish ob'ekti hisoblanadi. Umumiy o‘rta ta'lim maktablarida adabiyot o‘qitishdan bosh maqsad sog‘lom e'tiqodli, keng dunyoqarashli, nozik didli, o‘zga inson tuyg‘ularini his qiladigan, o‘z xatti- harakatlarini asoslay oladigan, mustaqil fikrga va keng dunyoqarashga ega shaxsning ma'naviy dunyosini shakllantirishdan iborat. Bugungi zamonaviy ta`limda adabiyot fani o‘quvchilarni milliy hamda jahon adabiyotining nodir namunalarini mustaqil tushunish va tahlil qilishga o‘rgatadi hamda shu orqali o‘quvchilarni badiiy adabiyotga qiziqtirish, kitobxonlik madaniyatini va o‘quvchilarning ma’naviy-axloqiy dunyosi, adabiy-estetik didini shakllantirish, ularda mustaqil fikrlash, obrazli tafakkurga oid bilim, ko‘nikma, malakalarni hosil qilish va rivojlantirish, olam va inson tabiati, milliy hamda umuminsoniy qadriyatlar haqidagi tasavvurlarini, dunyoqarashini kengaytirishga xizmat qiladi. Bugungi zamonaviy ta`limda “Adabiyot” darsliklarining har bir sinf o‘quvchilarida muayyan ma'naviy sifatlarni shakllantirish ko‘zda tutilgan holda yaratilishini yo‘lga qo‘yishni, har bir o‘quvchining o‘rganilayotgan badiiy matn yuzasidan o‘z mustaqil fikri bo‘lishiga erishish uchun “Adabiyot” darsliklarida o‘rganilgan asar haqida maqola berish tajribasidan voz kechish lozimligini ko‘rsatmoqda. “Adabiyot” darsliklarida badiiy matn yuzasidan beriladigan savol- topshiriqlar sonini ko‘paytirish va ularning o‘quvchilar xotirasini kuchaytirishga emas, balki asar jozibasini his etish va matn zamiridagi tagma'nolarni anglashga qaratilishiga erishishni talab qilmoqda va bunga erishilmoqda ham. O‘quvchilarning tavsiya qilinayotgan badiiy asarlar ustida ko‘proq mustaqil ishlashlariga imkon yaratish uchun 5-8-sinflarda dastur va darsliklarda adiblarning umr yo‘lini berish tajribasidan voz kechildi. Adabiyot bo‘yicha barcha sinflar uchun darslik, o‘qituvchi uchun metodik qo‘llanma, darsliklarning multimediali 16 ilovasi kabi o‘quv-metodik yig‘malar ishlab chiqildi va muntazam yangilab borilmoqda. Eng quvonarlisi, bugungi kun texnologiyalariga hamohang ravishda adabiyot o‘quv faniga doir elektron kitoblarni mobil uskunalarga yuklab olish maqsadida QR-kod yordamida sinflar kesimida darslik, o‘quv va metodik qo‘llanmalar, darsliklarning multimediali ilovalari kabi o‘quv-metodik majmualarni joylashtirish tizimini yaratildi va to‘g‘ridan to‘g‘ri bu holat yangi 2022-yilda chop etilgan yangi nashr darsliklarida o‘z ifodasini topdi. Buning natijasida o‘quvchilar mobil qurilmalari vositasida matn va topshiriqlarning audiosini tinglab tushunish va asar asosida yaratilgan kinofilm va telespiktakllarni ham kuzatish, buning asosida xulosa chiqarish ko‘nikmalarini ham o‘zlashtirmoqda. Bugungi kun adabiy ta'limining asoslari maqsad, vazifa hamda mazmun tushunchalarini o‘z ichiga oladi. Adabiyot o‘qitishning maqsadi badiiy asarlar yordamida sog‘lom e'tiqodli, mustaqil fikrli, o‘tkir hissiyotli, yuksak didli, axloqan barkamol, aqlan yetuk, o‘zga insonning tuyg‘ularini anglaydigan, o‘z xatti-harakatlariga xolis baho bera oladigan shaxsning ma'naviy dunyosini shakllantirishdan iborat. Umumiy o‘rta ta'lim maktablarida adabiyot fanini o‘qitishning asosiy vazifasi o‘quvchilarda: Badiiy so‘zdan ta'sirlanish, uning jozibasini his etish, haqiqiy badiiy asarni tanish va tahlil qilish ko‘nikmalarini shakllantirishdan; O‘qilgan badiiy asarni tushunish, undan hayotiy xulosalar chiqarish, badiiy asar o‘qishni hayotiy ehtiyoj hisoblash tuyg‘ularini tarbiyalashdan; Yozma va og‘zaki savodxonlik, nutqida adabiy til me'yorlariga rioya etish, uslubiy rang-baranglikdan foydalana olish ko‘nikmasini shakllantirish hamda adabiyot o‘quv fanining mazmunidan kelib chiqqan holda tayanch kompetensiyalarni shakllantirishdan; Uzliksiz ta'lim bosqichlarida badiiy asar mutolaasiga erkin yondashuv tamoyilini shakllantirishdan; Ularda turli janrlardagi badiiy asarlarni o‘qish, bitiklarning saviyasini ajrata bilish, qahramonlar tutumlariga aksiologik baho berish ko‘nikmasini qaror toptirishdan iborat. Adabiy ta'lim mazmunini esa badiiy matnlar orqali o‘quvchilarda ezgu ma'naviy fazilatlar hosil qilishga yetarli vaqt ko‘zda tutilgan o‘quv rejasi va 17 darslikni ko‘zda tutadi. Zamonaviy darsliklar xalqaro, jumladan, Finlyandiya, Singapur, Janubiy Koreya, Yaponiya ta`lim tizimi va dasturlarini o rganganʻ holatda uzluksiz ta lim tizimida adabiyot fanidan uzviyligi ta minlagan holda ʼ ʼ tayyorlandi va darsliklar ishlab chiqildi. Adabiyot fani bo‘yicha sinflar kesimida maktab darsliklarini ishlab chiqish quyidagi tamoyillar asosida amalga oshirilmoqda: darslik tayyorlashda ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy tamoyillariga tayanildi, o‘quvchilarning aqliy va jismoniy imkoniyatlari, yoshi, ruhiy xususiyatlari, bilim darajasi, qiziqishlari, layoqatlarini hisobga olindi, o‘quv- metodik darsliklarlarda o‘quvchilarda adolat, milliy g‘urur va vatanparvarlik hissini shakllantirishga ustuvorlik ta`minlandi, yaratilgan yangi darsliklar o‘quvchilarda mustaqil, tanqidiy va mantiqiy fikrlash hamda kreativlik qobiliyatini shakllantirishga yo‘naltirildi, yangi zamonaviy darsliklar o‘quvchilarning ma'naviy va aqliy ehtiyojlaridan kelib chiqib tayyorlandi hamda ta’lim sifati samaradorligini oshirishda innovatsion ta’lim texnologiyalariga tizimli yondashuv asoslari ishlab chiqildi va an’anaviy va noan’anaviy ta’lim texnologiyalaridan unumli foydalanish darsliklarni yaratishda inobatga olindi. Zamonaviy ta`limda bugungi kun adabiyot fani darsliklari quyidagi talablar asosida yaratilmoqda: a. didaktik talablar: Zamonaviy darsliklarda berilgan o‘quv materiallarining o‘quvchi tomonidan to‘liq o‘zlashtiriladigan yo‘sinda bo‘lishi, berilgan badiiy matnlar axborot berishga emas, balki hayotning mohiyatini anglashga xizmat qilishi, o‘quvchilarga taqdim qilinayotgan materiallarning qiziqarli, tushunarli va hayotiy bo‘lishi lozim. Berilgan matnlar o‘quvchida ilmiy dunyoqarashni, milliy g‘urur, vatansevarlik va millatlararo totuvlik tuyg‘ularini shakllantiradigan materiallardan tarkib topishi, darsliklar ta’limning kundalik hayot va amaliyot bilan bog‘liq bo‘lishiga, o‘quvchilarda olgan bilimlarini hayotda qo‘llay olish layoqatini shakllantirishga yo‘naltirilishi ko‘zda tutilgan. Biz bolani testga emas hayotga tayyorlashimiz, uni shaxs sifatida erkin fikrlashiga o‘z fikrini erkin bildira olishiga o‘rgatishimiz lozim. Shuningdek, bugungi kun adabiyot darsliklari metodik vositalar turli 18 ko‘rinishdagi illyustratsiya, jadval va fotosuratlar bilan bezatilgan. O’qituvchi dars jarayonida o’quvchilarni faollashtiradigan, o’zi va o‘rganuvchi uchun qulay bo’lgan yo’llarni, usul va uslublarni, o’qitish shakllari, metod va vaziyatlarni izlashi, zamonaviy pedagogik texnologiyalarga suyanib, o‘quv jarayonining samaradorligini oshirishiga katta yordam beradi. Adabiyot darsliklaridagi o‘quv materiallari o’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatib, o’quv jarayonining yuqori sifati va samaradorligiga erishishga qaratilgan. b. ilmiy-metodik talablar: Zamonaviy adabiyot darsliklari fan-texnikaning so‘nggi yutuqlari asosida tayyorlanishi, ularda o‘quv fani mavzularining mazmunan yaxlitligi aks etgan. Shuningdek, mavzular adabiy til qoidalariga to‘liq rioya etilgan holda sodda, tushunarli va ravon bayon qilingan. o‘quv-metodik yig‘malarda mantiqiy ketmaketlik va izchillikka amal qiliningan,ularmilliylikka zid bo‘lmagan illyustratsiyalar bilan bezatilgan. Berilgan savol va topshiriqlar aniq ifodalangan. O‘quvchilarni mustaqil fikrlashga, qarashlarini yozma ifodalashga o‘rgatishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish nazarda tutilgan. Eng muhimi, o‘quv darsliklarida bir tushunchaning ikki xil atalishi hamda sanalarni keltirishda mavhumlikka yo‘l qo‘yilmagan. Ushbu darsliklar og‘zaki va yozma nutqni rivojlantirish, yozma savodxonlikka oid matnlar va rasmlar, izohli lug‘at, badiiy ijodkorlik va mantiqiy tafakkurni o‘stirishga qaratilgan topshiriqlarni qamrab olgan bo‘lib, empirik (sezgi a’zolari orqali bilim berish), kognitiv (atrofdagi olam to’g’risidagi bilimlar doirasini kengaytirgan holda tabaqalash, ya’ni tarkibiy qismlarga ajratib o’rgatish tafakkurini shakllantirish), evristik (yo’naltiruvchi savollar berish yo’li bilan ta’lim berishdir, bu esa topqirlik, faollikni rivojlantirishga xizmat qiluvchi, o’quv-izlanish ta’lim metodi), kreativ (tadqiqot xarakteriga ega bo’lib, o’quvchilarda maqsadga yo’naltirilgan ijodiy tafakkurni jadal rivojlantiradi), inversion (axborotlarni turli tomondan o’rganish, o’rnini almashtirish xususiyatiga ega bo’lib, ntafakkur tizimini rivojlantiradi), integrativ (axborotlarni tashkil qiluvchi cheksiz ko’p kichik qismalrning o’zaro ajralmas bog’liqligi, ularning yaxlitligi, bir butunligi asosida 19 yagona to’g’ri xulosani aniqlash) kabi pedagogik texnologiyalar asosida bilim berishni nazarda tutadi. v) pedagogik-psixologik talablar: Bugungi kunning adabiyot darsliklari ilmiy asoslangan ma'lumotlarga tayanib, o‘quvchilarning bilim darajalari, eslab qolish qobiliyatlari, tafakkuri hisobga olingan holda voqea va hodisalarning mohiyatini anglashga va hayotiy qiziqishlarini rivojlantirishga, bilim olishga va amaliy faoliyat bilan shug‘ullanishga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirishga yo‘naltirilgan bo‘lib, darsliklardagi mavzularning o‘quvchi yoshi va psixofiziologik xususiyatlariga mos holda, fakt, tushuncha va qoidalar fanlararo bog‘liqlik hisobga olingan holda tuzilgan. Shu asnoda, o’quvchining tayyorgarlik darajasi, psixologik, fiziologik, yosh xususiyatlari, gigiyenik talablari inobatga olingan bo‘lib bu o‘quvchiga ham o‘qituvchiga ham qulaylik beradi. g) estetik talablar: Zamonaviy adabiyot darsliklari yorqin, rangli, qiziqarli va chiroyli bezalgan bo‘lib, darslikdagi matnlar o‘quvchiga ijobiy-hissiy ta'sir o‘tkazib, unda o‘quv faniga qiziqish uyg‘otadi. Darslikdagi bo‘lim, bob, paragraf, mavzu va matnlar o‘zaro mutanosib turli shakl va ranglar bilan ajratilgan, rasm va tasvirlar badiiy talablar asosida aniq va tiniq ifodalangan. d) gigienik talablar: Matn va illyustratsiyalar sanitariya qoidalari, normalari va gigiena normativlariga mos ravishda bo‘lib, didaktik vositalarning qulayligi, sifati va shu kabilar tibbiyot, fiziologiya, ekologiya talablariga, insonparvarlik va xalqparvarlik g’oyalariga muvofiq bo‘lgan ilmiy talablarga mos keladi. Darsliklarda harflarning kattaligi va qog‘ozning sifati (og‘irligi, qalinligi, oqligi va shaffofligi) me`yoriy hujjatlarda belgilangan talablar asosida tayyorlangan. 20 II. BOB MILLIY G'OYA MA'NAVIYAT ASOSLARI HUQUQ TA'LIMI DARSLARIDA QO'SHMA ADABIYOTLARDAN FOYDALANISHNING AMALDAGI HOLATI 2.1 Milliy g ' oya ma ' naviyat asoslari huquq fanlari darslarida asosiy va qo ' shimcha adabiyotlardan foydalanish O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019 yil 9 yanvarda “ Jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirishning chora tadbirlari ” to ‘ g ‘ risidagi qaroriga ko ‘ ra , bugungi kunda ta lim tizimida huquq fanini tegishli darajada tashkil qilinishi , ilmiy adabiyotlardan foydalangan holda , mashgulotlar zamonaviy ta ' lim texnologiyalariga tayangan holda , o ‘ t kazilishi lozimligi , zamonaviy axborot - kommunikatsiya texnologiyalari bilan ta ' minlanishi zarurligidan kelib chiqib , huquq fanlarini maqsadli , samarali va kafolatlangan natijali oqitish davr talabidir . Sharqda taraqqiy etgan qarashlar to ‘ g ‘ risidagi huquqiy ilmiy ta ’ limotlarni o ‘ rganishda falsafa , huquqshunoslik , sharqshunoslik , tarix , filologiya , pedagogika sohasida ish olib borgan H . Boboev , A . Jo ‘ zjoniy , V . Zohidov , A . Zunnunov , M . Inomova , Z . Muqimov , S . Nishonova , A . Saidov , H . Samatova , M . Xayrullaev , O . Eshonov , SH . O ‘ razaev , K . Hoshimov kabi olimlar alohida o ‘ rin egallaydilar .. Birinchi davr – huquqiy ta’limning qadimgi davri – davlat va huquq paydo bo‘lishidan to islom huquqi o‘rnatilguniga qadar (mil.av. VI-V asrdan milodning VII asrigacha) bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Ushbu davrda zardushtiylikning muqaddas kitobi – “Avesto”, shuningdek, odat huquqi, So‘g‘d huquqi kabi manbalarda bayon etilgan ta’lim-tarbiyada qo‘llanilgan usul va vositalar natijasida bolalar ona zamin va uning tabiati, tabiat hodisalari, odamlarning kundalik hayot tarzi, hayvonot va jonsiz olam haqida tasavvurga ega bo‘lgan. Ularning nazarida tashqi dunyo kengayib borayotgandek bo‘lib, fikrlash qobiliyati va tafakkurlari rivojlanib bordi. Masalan, zardushtiylik ta’limotining “Avesto” kitobida inson 21 hayoti va odamlarning ijtimoiyhuquqiy munosabatlari ma’lum qonun-qoidalarga asoslangani haqida ma’lumotlar mavjud. Unda yer, suv, havo muqaddas deb e’lon qilinib, ularni asrash barcha narsadan ustun bo‘lgan. Atrof muhitni iflos qilgan va uni asrash qoidalarini buzganlar jazolanib, huquqiy ta’lim-tarbiyaga asos solingan. Oila va jamoada berilgan so‘zdan yoki qasamdan voz kechish, odamlar o‘rtasida tuzilgan ahdnomani buzish katta gunoh hisoblangan. “Avesto”da ko‘p bolali oilalarga davlat hisobidan nafaqa tayinlash lozimligi qayd etilgan. Shuningdek, “Avesto”da “yaxshilik ta’limini va sadoqatni amalga oshirib..., yaxshi hokimlar hukm yuritaversinlar. Odamlarga va ularning avlodlariga baxt-saodat keltiradigan ta’limni amalga oshirsinlar”, deb ta’kidlangan. Zardushtlik ta’limotida 15 yosh balog‘at yoshi sanalgan. 15 yoshga yetganlarga Zardusht qonunlari, axloqiy va ezgu fikr, ezgu so‘z, ezgu amal yo‘riqlari o‘rgatilib, ular adolatlilik, halollik ruhida tarbiyalanganlar. Ikkinchi davr – islom huquqi o‘rnatilganidan to Markaziy Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinguniga qadar (milodning VII asridan XIX oxirlarigacha ) bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Markaziy Osiyoga islom kirib kelishi bilan bu an’anaviy sifatlar mustahkamlanib, boyitilgan. Islomning asosiy manbai bo‘lmish “Qur’oni Karim” da axloq-odob, kishilarning tengligi, birodarligi, jamiyatga xizmat qilish, ota-onaga hurmat kabi masalalar ravshan aks ettirilgan. Islomning ikkinchi muqaddas manbai-“Sunna” (payg‘ambarning so‘zlari, amallari va tasdiqlari)da insonning ma’naviy kamolot mezoni, dunyoqarashining kengligi, bilimlarni qay darajada egallanganligi ko‘rsatilgan. Shaxs bo‘lib yetishishda muhim omil – bilim egallash, deb qayd etilgan. Islom ta’limotida birovning haqiga hiyonat qilish, halol mehnat bilan topgan molini, mablag‘ini zo‘rlik va aldov yo‘li bilan olish, o‘g‘rilik qilish – og‘ir gunoh, qabih odat, deb ta’kidlangan. SHuning uchun ham huquqiy ta’lim berishda Qur’oni Karim, hadis va boshqa manbalardagi ko‘rsatmalardan foydalanish, ularni hozirgi zamon talablariga bog‘lash zarur. Masalan, “Moida” surasidagi 3-oyatda: “Ey mo‘minlar, Ollohning o‘zi uchun haq yo‘lni tutuvchi, adolat bilan shahodat - guvohlik berguvchi bo‘lingiz. 22 Biron qavmni yomon ko‘rishingiz sizlarni adolat qilmaslikka tortmasin!...” – deb, buyuriladi. Demak, shaxsiy adovat orqali adolatsizlikka yo‘l qo‘ymaslik ta’kidlangan. Shuningdek, “Niso” surasida mulk huquqi, meros huquqi, omonat, to‘g‘ri guvohlik berish xususida, “Baqara” surasida esa ayollik huquqlari, qarz berish to‘g‘risida huquqiy ta’limotlar berilgan. Hadislarda ham ilm haqida, bilim olish haqida hikmatlar mavjud. Uzoq yillar davomida ota-bobolarimiz orzu qilgan mustaqillikning dastlabki davridan boshlab milliy istiqlol g‘oyasini va mafkurasini shakllantirish xalqimiz uchun juda muhim ehtiyojga aylandi. Chunki buyuk kelajakni barpo etish uchun millatni bir jonu bir tan qilib birlashtirish kerak. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘z asarlarida milliy istiqlol g‘oyasini va mafkurasini asoslab, uni hayotga tadbiq etish yo‘l-yo‘riqlarini belgilab berdilar. Bu masala o‘ta dolzarb, muhim ijtimoiy-siyosiy ahamiyatga ega. Chunki hech bir xalq mafkurasiz o‘z maqsadlariga erisha olmaydi. Mafkura mohiyati, maqsadi va harakat yo‘nalishlari bilan jamiyatning milliy g‘oyalarini ro‘yobga chiqarishga xizmat qiladi, uning hayotbaxsh qudratini ishga tushiradi. Milliy istiqlol g‘oyasi va mafkurasi jamiyat rivojlanishidagi yetakchi g‘oyalarni o‘zida mujassam etib, xalqimizning azaliy an’analariga, udumlariga, ruhiyatiga, qadriyatlariga asoslanib, kelajakka bo‘lgan ishonch tuyg‘ularini tarbiyalaydi. Bu g‘oyalar bilan qurollangan insonlar o‘z orzu-intilishlari yo‘lida birlashadilar. Shuning uchun ham Prezidentimiz milliy istiqlol g‘oyasi va mafkurasi – xalqni yagona maqsad sari birlashtiruvchi bayroq deya ta’kidladilar. Darhaqiqat, milliy istiqlol g‘oyasi va mafkurasi millatni jipslashtiruvchi g‘oyalar tizimi bo‘lib, jamiyatning har tomonlama, bekamu-ko‘st barqaror rivojlanishini nazariy va amaliy jihatidan ta’minlaydi. Shu sababli taraqqiyot sari yetaklovchi ulug‘vor milliy istiqlol g‘oyasi va mafkurasining asosiy tushuncha va tamoyillarini o‘qitish, o‘rganish, ularning kundalik xatti-harakatlarida namoyon bo‘lishiga erishish – davr talabidir. Yoshlar qalbida va tafakkurida “Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot” ruhini kamolga yetkazish muhim masala va dolzarb vazifa. Ana shu ruh 23 qalbida barq urgan yoshlar elim deb, yurtim deb yonib yashaydi, mehnat qiladi, millat manfaatini o‘z manfaati deb bilish darajasiga ko‘tarila oladi. Mana shunday barkamol avlodni voyaga yetkazish, mamlakatimiz kelajagini ta’minlash uchun O‘zbekistonda ta’lim tarbiya sohasini isloh qilishning asosiy omillaridan biri shaxs manfaati va ta’lim ustuvorligi deb belgilandi. Bu omil davlatimizning ijtimoiy siyosatini belgilab berganligi tufayli ta’limning yangi modeli yaratildi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan bu modelni amalga oshirish tufayli hayotimiz jabhalarida ro‘y beradigan “portlash effekti” natijalari ro‘y rost ko‘rsatib berildi. Ya’ni, bu narsa ijtimoiy-siyosiy iqlimga ijobiy ta’sir qiladi va natijada mamlakatimizdagi mavjud muhitni butunlay o‘zgartiradi . insonning hayotidan o‘z o‘rnini topish jarayoni tezlashadi. Jamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin shaxsning shakllanishiga olib keladi. Jamiyatimizning potensial kuchlarini ro‘yobga chiqarishda juda katta ahamiyat kasb etadi. Fuqarolik jamiyati qurishni ta’minlaydi, model vositasida dunyodan munosib o‘rin olishga, o‘zbek nomini yanada keng yoyib tarannum etishga erishiladi. Jamiyatimizning har bir fuqarosini tarbiya asoslari bilan inson va shaxs qilib voyaga yetkazish jarayonini yangi pedagogik “qurol” va vositalar bilan ta’minlash davr taqozosidir. Pedagogik texnologiya, ta’lim standartlari yordamida uchinchi ming yillikda davlatimiz ta’lim sohasida tub burilishlar yuz beradi, o‘qituvchi faoliyati yangilanadi, talaba yoshlarda xurfikrlilik, bilimga chanqoqlik, Vatanga mehr-muhabbat, insonparvarlik tuyg‘ulari tizimli ravishda shakllantiriladi. 2005 yil 13 avgustida O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, Xalq ta’limi vazirligi va Respublika ma’naviyat va ma’rifat markazining «O‘quvchi-talabalar ongi va qalbiga milliy istiqlol g‘oyasini singdirishda ta’lim-tarbiyaviy ishlarni o‘zaro uyg‘un holda tashkil etish bo‘yicha uslubiy tavsiyalar» e’lon qilindi. Ushbu uslubiy tavsiyalar takomillashgan Davlat ta’lim standartlarini yaratishda asos bo‘lib xizmat qildi. Davlat ta’lim 24 standartlarida asosan o‘quvchi-talabalarga beriladigan bilimlarning darajasi aniqlanadi va fan mazmuniga qator talablar qo‘yiladi. Chunki berilayotgan bilim ma’lum bir hajmda chegaralanadi. Milliy istiqlol g‘oyasini singdirishning metodologik asosi uchun yo‘lanma: 1.Birinchi Prezident Islom Karimovning milliy mafkurani shakllantirishga doir nutqlari va asarlarini o‘rganish va ulardan ta’lim-tarbiya jarayonida keng foydalanish. 2. Milliy istiqlol g‘oyasini singdirish jarayonida tarixiy boy ma’naviy merosimizga doir bilimlar berishga e’tibor qaratish. 3. Xalq pedagogikasi va buyuk allomalarimizning falsafiy qarashlari va mulohazalarini o‘rganish. 4. Mustaqillikka erishgandan keyingi o‘tgan davr mobaynida barcha sohalarda (ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy-madaniy) amalga oshirilgan ulkan o‘zgarishlar haqida tushunchalar berish. Uzluksiz ta’lim tizimida milliy istiqlol g‘oyasini yoshlar ongiga singdirishda quyidagi masalalarga e’tibor qaratish lozim: Vatanparvarlik tuyg‘usini tarkib toptirish. Milliy urf-odatlar, an’analarga hurmat hissini shakllantirish. 3. Har bir yoshning ma’rifatli va madaniyatli shaxs etib tarbiyalashga individual yondoshish. 4. Millat ruhi, g‘ururi hamda Vatanga sadoqat, umuminsoniy qadriyatlarga hurmatni shakllantirish. 5. Ta’lim tizimida Sharq va G‘arb davlatlarining ta’lim-tarbiyada erishgan yutuqlari bilan tanishish va ularni amaliyotga joriy qilish. 6. Islom dini ta’limoti va undagi ma’naviy-ma’rifiy tushunchalarni o‘quvchi- talabalarning yosh xususiyatiga qarab, dastur va darsliklarga kiritish. 7. Har bir o‘quvchi-talabaning mustaqil fikrlashiga va ijodiy izlanishiga yo‘l ochib berish. 8. O‘quvchi-talabalarda intizomlilik hamda qat’iyatlilik ruhini barqarorlashtirish. 25 Uzluksiz ta’lim tizimida milliy istiqlol g‘oyasini singdirish quyidagi bosqichlarda amalga oshirilishini hisobga olish zarur: 1-bosqich. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga milliy istiqlol g‘oyasini singdirish; 2-bosqich. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilariga milliy istiqlol g‘oyasini singdirish; 3-bosqich: O‘rta maxsus va kasb-hunar ta’limi tizimida yoshlarga milliy istiqlol g‘oyasini singdirish; 4-bosqich. Oliy ta’lim tizimida talaba-yoshlarda milliy istiqlol g‘oyasini shakllantirish; 5-bosqich. Milliy istiqlol hoyasi bo‘yicha pedagog xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirishni tizimli asosda yo‘lga qo‘yish. Milliy istiqlol g‘oyasini o‘quvchilar ongiga singdirishda o‘quv jarayonini uzviylik-uzluksizlik asosida samarali tashkil etish yo‘llari - fan bo‘yicha bilimlarni berish va tegishli ko‘nikmalarni hosil qilishda zamonaviy pedagogika fani yutuqlarini samarali qo‘llash; - dasturda ko‘rsatilgan mavzular bo‘yicha dars ishlanmalarini yaratish; -darslarni o‘qitishda, tarbiyaviy ishlarda yangi pedagogik texnologiyalar, innovatsion usullardan unumli foydalanish ; - o‘quvchi-talabalarni aniq, ular bajara oladigan vazifalar berish, ijrosini nazorat qilish, ta’minlash hamda rag‘batlantirish; - fanga nisbatan o‘quvchi-talabalarda qiziqish uyg‘otish; - joriy, oraliq va yakuniy nazoratni amalga oshirish uchun mavzular, bo‘limlar, boblar bo‘yicha nazorat turlarini aniqlash va ular uchun materiallarni tayyorlash; - bilimlarni baholashda o‘quvchi-talabaning mustaqil fikrlashi, hayotiy misollar keltira olishi yoki o‘z hatti-harakatlari misolida tushuntira olishiga ko‘proq e’tibor berish; - o‘quvchi-talabaning fan asosida Vatan, millat va uning kelajagiga bo‘lgan munosabatini uning hatti-harakatlarida namoyon bo‘lishiga erishish; 26 - fanga oid alohida auditoriya xonalarining milliy istiqlol g‘oyasini o‘qitish talablariga muvofiq jihozlanishini ta’minlash; - har bir mavzuni yoritishda kamida bitta interfaol uslubni qo‘llash va ko‘rgazmali qurollarga ega bo‘lish; - professor-o‘qituvchilarning malaka darajalarini muttasil oshira borish; - ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy jarayonlarning barcha jabhalarini qamrab olishi; - o‘quvchi-talabalarning hayotni to‘la anglashga, bugungi kunni qadrlashga, jamiyatning yetuk a’zosi bo‘lib yetishishga intilishlariga ko‘maklashish; - o‘quvchi-talabalar bilimlarini baholashning haqqoniyligini ta’minlash va rag‘batlantirish. 2.Milliy istiqlol g‘oyasini o‘qitishning tamoyillari Mazkur fanning zamon talablari darajasida o‘qitilishini ta’minlash vazifasi professor-o‘qituvchilar zimmasiga katta mas’uliyat yuklaydi. Eng avvalo, “Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar” fanidan dars beruvchi professor- o‘qituvchilarning o‘zlari bu fanning ahamiyatini chuqur idrok etishlari, uning maqsad va mohiyatini mufassal bilib olishlari zarur. Ikkinchidan, fanni o‘qitishda o‘quvchi va talabalarning yoshi, psixologik xususiyatlari, idrok etish imkoniyatlari, bilim va hayotiy tajribasini hisobga olish lozim. Uchinchidan, mazkur fan bo‘yicha dars berayotgan o‘qituvchilarning pedagogik mahorati, vatanparvarligi, millatparvarligi, ularning talaba-yoshlar bilan hamkor va hamfikrligi nihoyatda muhim. “Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar” fanini o‘qitishda quyidagi pedagogik masalalar muhim ahamiyat kasb etadi: 1. “Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar” fanini o‘qitishga ijodiy yondashish zarur. Xususan, mamlakatimiz taraqqiyotiga xos dalillar, xalqimizning tarixi, milliy-ma’naviy va umuminsoniy qadriyatlarga asoslanish, oddiy hayotdan olingan misollarni qo‘llash ijobiy natija beradi. 2. Fanni o‘qitishda asosiy manba sifatida Prezident Islom Karimov asarlariga tayanish va xalqimizning og‘zaki ijodiyoti namunalari, Vatanimizning 27 boy tarixiy merosiga murojaat qilish orqali milliy g‘oyaning negizlarini tushuntirish zarur. Talaba va o‘quvchilarda milliy qadriyatlarni o‘rganish, ularni asrab-avaylash, milliy qahramonlarimiz, ulug‘ ajdodlarimiz hayotiga qiziqish uyg‘otish, ulardan o‘rnak olishga ehtiyoj uyg‘otish lozim. O‘quvchi-yoshlarda uzoq va yaqin o‘tmish to‘g‘risida bir tomonlama, o‘ta sodda, noto‘g‘ri tasavvur hosil bo‘lishidan saqlanish juda muhimdir. 3. Fanni o‘qitishga o‘ta ilmiy yondashish yoki uni meyordan ortiq soddalashtirishga, “nasihatgo‘ylikka”, mavsumiylikka berilib ketishdan saqlanish kerak. Yutuq va muammolarni chuqur tahlil etish, yoshlarning o‘zini ularga javob topishga qiziqtirish, muhokamalarda erkin ishtirok etishi ta’minlash kerak. Professor-o‘qituvchining shaxsiy ibrati, ta’lim va tarbiya birligiga amal qilishi o‘ta muhimdir. 4. Milliy istiqlol g‘oyasiga rasmiyatchilik bilan yondashmaslik, uni bir andozaga solib qo‘ymaslik kerak. 5. Milliy istiqlol g‘oyasi mohiyatini o‘rgatishda fikrlar xilma-xilligi demokratik hayot tarzining tarkibiy qismi ekanini o‘quvchilarga yetkazishga alohida e’tibor berish zarur. 6. Mafkuralar o‘rtasidagi kurash keskinlashgan tarixning hozirgi pallasida vayronkor g‘oyalar, informatsion xurujlar ta’sirining kuchayishi barcha davlatlarda ham halokatli oqibatlarga, bunyodkor g‘oyalarning tantanasi esa jamiyatni taraqqiyotga olib borishini tarixiy misollar bilan isbotlash zarur. 7. Talaba-qo‘uvchilar bugungi o‘tish davriga xos qiyinchiliklarning ildizlarini, eski tuzumga xos boqimandalik kayfiyatidan qutulishning oson kechmayotganini anglashi, bundan xalos bo‘lish uchun esa odamlardagi ong va tafakkur o‘zgarishiga, ularda o‘z imkoniyatlariga tayanish, tashabbuskorlik, fidoiylik tuyg‘usi shakllanishi zarurligini chuqur idrok etishlari lozim. 8. Talaba va o‘quvchilarning diqqatini milliy istiqlol g‘oyasining hayotbaxsh jihatlariga qaratish, uning kelajakka yo‘naltirilgan, xalqimizni pirovard maqsadlar yo‘lida birlashtiradigan maqsadlar bilan sug‘orilgan nazariya ekanini ularning ongiga singdirish lozim. Maqsad yosh avlodning bugungi tahlikali dunyoda oq 28 bilan qorani farqlaydigan kishilar bo‘lib yetishishiga qaratilgan bo‘lishi zarur. Bu boradagi ishlarda uzilish bo‘lmasligi, tasodifiylikka, mavsumiylikka yo‘l qo‘yilmasligi, xo‘jako‘rsinga ish qilinmasligi, bunday salbiy holatlar ro‘y berganda zudlik bilan ularning oldini olish lozim. 9. Dars berish jarayonida, ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarda hayotdan, zamondoshlari mizning kundalik faoliyatidan, turli sohalarda qo‘lga kiritilayotgan yutuqlardan misollar keltirish bilan yoshlarning fanga qiziqishini hosil etishga erishish mumkin. Bunda ommaviy axborot vositalari xabarlari, joylardagi urush va mehnat faxriylari, zamonamiz qahramonlari, ijodkor yoshlar bilan uchrashuvlar, o‘qitishning yangi texnologiyalaridan foydalanish maqsadga muvofiq. Ulug‘ pedagoglar ta’lim natijasida faqat bilimlar hajmi hamda ko‘nikma va malakalar kengayib qolmasdan, balki shaxsiy sifatlar ham shakllanishini aytganlar. Jumladan, ta’limning vazifasi o‘quvchilarga ma’lumot berishdagina emas, balki ularda adolatparvarlik, ishonch, e’tiqodlilik, mardlik, tirishqoqlik, foydali ishga, o‘rnatilgan xulq-atvor qoidalarini bajarishga o‘rgatishda ham, deb bilingan. Zero, ta’limning tarbiyalovchi funksiyasini bilmaslik – og‘ir yukni yengil ko‘taruvchi richagni qo‘ldan chiqarishga o‘xshaydi. “Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar” fani yoshlarni bunyodkor ishlarga g‘oyaviy tayyorlaydi, ularning milliy dunyoqarashini, sog‘lom e’tiqodini, mustaqil fikrlarini shakllantiradi. Fanning har bir mavzusi milliy mafkuraning u yoki bu tarkibiy qismini o‘rgatadi. O‘rganilgan, o‘zlashtirilgan asosiy tushuncha va tamoyillarning ertaga hayotda qo‘llanilishi (ishga tushishi) ozod va obod O‘zbekistonni rivojlantirishda har bir yosh o‘zbekistonlikka ruh, ishonch beradi. Shuning uchun ham o‘quvchi- talabaning “Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar” fani darsliklarida yozilgan matnni qayta hikoya qilib bera olishi bizning pirovard maqsadimiz emas. Milliy istiqlol g‘oyasining asosiy tushuncha va tamoyillari o‘quvchi ongida qayta ishlanishi, o‘quvchi-talaba bu g‘oyalar haqida o‘ylashi kerak. Ana shundagina milliy g‘oyalar har bir o‘zbekistonlik yigit-qiz dunyoqarashining markaziga, hatti-harakatlarining rag‘batiga aylanadi. Buyuk kelajakka mustahkam ishonchni paydo qiladi. Chunki, e’tiqod faol ijodiy 29 yondashuvda sinalib, toblanadi. Shuning uchun ham nafaqat bilim, balki g‘oyaviy ko‘nikma va malakani shakllantirishga alohida e’tibor berish kerak. Ana shunda milliy g‘oya o‘quvchi-yoshlar orzusini O‘zbekiston xalqi orzulari bilan birlashtiradi, bunyodkor ishlarga chorlaydi. Talaba-yoshlarni milliy g‘oyasi yo‘nalishida mustaqil tadqiqot metodlari – kuzatish, eksperiment o‘tkazish, adabiy manbalar bilan ishlash, muammolarni mustaqil aniqlab, ko‘tarib chiqish, muammoli vaziyatlarni yechishga o‘rgatib borish zarur. Zero ilm – inson tafakkuriga tartib, tizimlilik baxsh etadi. Bu esa pirovard natijada yoshlarda ilmiy dunyoqarashning shakllanishiga zamin yaratib, ularning qalbiga diniy aqidaparastlik, “dunyo fuqarolari”, “rangli inqilob” mafkuralari qarashlarining kirib borishiga to‘siq qo‘yadi. Milliy istiqlol g‘oyasi fanini o‘itishda unga ijodiy yondashish zarur. Xususan, mamlakatimiz taraqqiyotiga xos dalillar keltirish, xalqimiz tarixi, milliy- ma’naviy va umuminsoniy qadriyatlarga asoslanish, o‘quvchi-talabaning ko‘z o‘ngida yuz bergan va yuz berayotgan oddiy voqea-hodisalarni misol sifatida qo‘llash ijobiy natija beradi. Uzviylik va uzluksizlik darsliklar va darsning tuzilishida ham namoyon bo‘lishi kerak. Ya’ni mavzuni tushuntirish, takrorlash, mustahkamlash, o‘rganilgan materialni identiv maqsadlar qo‘yib tekshirish talab qilinadi. Toki o‘quvchilar tizimli asosda ishlash malakasiga ega bo‘lsinlar. Fanlararo aloqalar masalasiga alohida e’tibor m qaratish lozim. Chunki, har bir predmetning ichki tuzilishida boshqa bir qator predmetlarga doir materiallar mavjud bo‘ladi. Masalan, “Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar” fanida falsafa, tarix, pedagogika, psixologiya, huquqshunoslik, iqtisodiyot va boshqa fanlarga doir bilimlar talab qilinadi. “Milliy istiqlol hoyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar” fanida, umuman ijtimoiy-gumanitar fanlarda fanlararo aloqalar ta’minlansa, bu bir-birini takrorlashning oldini oladi. 30 Uzluksizlik – “Milliy istiqlol g‘oyasi” fani mavzulari, bo‘limlari, bosqichlarining oddiydan murakkabga qarab o‘zaro bog‘langanligi, bardavomligi demakdir. “Milliy istiqlol g‘oyasi” fanidan o‘quv dasturlari ta’lim turlari bo‘yicha tuzilgan bo‘lib 1-4 sinflarda bu fanning alifbosi, ya’ni, eng sodda shakldagi ma’no va mazmuni «Odobnoma» darslariga singdirilgan. Har bir sinfda 6-8 soat dars berilgan bo‘lib o‘quvchilarning bilim darajalari va yosh xususiyatlariga moslashtirilgan. 2.2 Dars jarayonida asosiy va qo'shimcha adabiyotlardan foydalanishning amaldagi holati Dars kuzatish va tahlil qilish orqali o’quvchilarning umumiy tayyorgarligi, bilim olishdagi faoliyati, o’quv faniga bo’lgan qiziqishi, diqqat bilan ishlashi, matn, xarita, jadval, asboblar bilan mustaqil ishlay bilishi, o’qituvchiga bo’lgan munosabati aniqlanadi. Shu bilan birga o’qituvchining faoliyati ham tahlil qilinadi. Chunonchi, o’qituvchining o’quv dasturi materiallarini bilish darajasi, yangi mavzuni tushuntirish jarayonida asosiy fikrni ajratib olishi, ilmiylik va soddalik, ko’rgazmalilik tamoyillariga rioya qilishi, dars maqsadini to’g`ri qo’yishi, dars jarayonini to’g`ri rejalashtirishi, darsda hamkorlikka erisha olishi, bilim va ko’nikmalarni o’zlashtirishni nazorat etishi, o’quvchilar bilan yakka va jamoada ishlashni tashkil eta bilishi, dars mobaynida vaqtdan unumli foydalanishi va pedagogik muomala madaniyatini egallaganlik darajasi kabi jihatlar inobatga olinadi. O’qituvchining darsini bir necha marta kuzatish va tahlil qilish, uning pedagogik mahorati, ish tizimi, o’quvchilarining o’zlashtirishi, bilim darajasi kabi sohaviy va kasbiy layoqati yuzasidan xulosa chiqarish imkonini beradi. Ta’kidlash joizki, umumiy o’rta ta’lim maktab o’qituvchilarining darslarini tahlil qilishda ko’pincha kuzatuvchilar darsga yaxlit tizim sifatida qaramay ko’proq tashqi jihatlariga baho beradilar, darsning mazmun-mohiyati xususida 31 yuzaki mulohaza yuritadilar. Shuningdek, dars tahlilida o’qituvchining ko’rsatmali qo’llanmadan foydalanishi, didaktik kartochkalar bilan ishlashi va hokazolar aytiladi-yu, ammo ulardan nima maqsadda, qaysi vaziyatda foydalanilgani, qanchalik samara berganligi, vaqt taqsimotiga to’g`ri amal qilinganligi, o’quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan-olmaganligi kabi masalalar to’g`risida fikr yuritilmaydi. Bundan tashqari yana bir jiddiy kamchilik o’qituvchining o’zini o’zi tahlil qilishiga e’tibor qaratmaslikdir. O’zini-o’zi tahlil qilish tamoyili o’qituvchining o’z faoliyatidagi yutuq va kamchiliklarini aniqlash va bartaraf etishga oid maqsadli yo’lni belgilab olishiga asos bo’ladi. O’qituvchilar aksariyat hollarda dars jarayonida quyidagi xato va kamchiliklarga yo’l qo’yadilar. Jumladan: -dars maqsadi bilan o’quvchilarni tanishtirmaslik; -interfaol metodlardan samarasiz foydalanish; -dars jarayonida barcha o’quvchilarning ishtirokini ta’minlay olmaslik; -o’quvchilar bilan yakka va jamoa tartibda ishlashga erisha olmaslik; -o’quvchilarning mustaqil ishlashini ta’minlamaslik. -o’quvchilar bajargan ishlarini vaqtida baholamaslik; -o’qituvchi nutqining ravon ta’sirchan emasligi; -mavzuni amaliyot bilan bog`lab tushuntirmaslik; -mavzuni ilmiy va amaliy nuqtai nazardan tushuntirishga e’tibor bermaslik; -sinf doskasi, darslik, o’quvchi daftari, qo’shimcha adabiyotlardan foydalanishning tizimli yo’lga qo’yilmaganligi; O’quvchilarga beriladigan savollarning muammoli tarzda tuzilmaganligi kabilar. Darslar aniq maqsad asosida kuzatilishi va tahlil qilinishi lozim. Shundagina natijasi samarali bo’ladi va o’quv jarayoni yuzasidan aniq xulosa chiqarish imkonini beradi. Dars tahlilida tizimsizlik, aniq bir maqsadning yo’qligi, darsga tasodifan qatnashish, darsni chuqur tahlil qila olmaslik, o’qituvchiga amaliy yordam ko’rsata olmaslik esa darslar sifatining va saviyasining pasayib ketishiga olib keladi. 32 Darslarni tahlil qilish faqatgina metodik ahamiyatga ega bo’lmay, balki maktabda o’quv-tarbiya jarayoniga rahbarlik va nazoratning muhim shakllaridan biridir. O’qituvchi darsini kuzatish va tahlil qilish amaliyotining tizimli amalga oshirilishi darslarni qiyoslash va yo’l qo’yilgan xatolarning bartaraf etilganligini aniqlash imkoniyatini beradi. O’qituvchilarning o’zaro dars kuzatishi tajriba almashinuv jarayoni bo’lib, dars o’tayotgan o’qituvchi bor mahoratini ishga solib, yuqori ishchanlik bilan faoliyat ko’rsatsa, tahlil qiluvchi o’qituvchi esa taklif va mulohazalar berish orqali tajribasini boyitadi, metodik malakasini oshiradi. Dars tahlili o’quv mashg`ulotini kuzatish, o’rganish shaklida olib boriladi. Shu o’rinda savol tug`iladi. O’qituvchining darsi kim tomonidan kuzatilishi lozim? Qanday maqsad bilan kuzatiladi va tahlil qilinadi? O’qituvchining darsi viloyat XTB, tuman, xalq ta’limi bo’limi, ta’lim muassasalari rahbarlari, xodimlari, metodistlar va o’qituvchilar tomonida kuzatiladi va tahlil qilinadi. Buning uchun, eng avvalo, darsga kirishdan maqsad nimadan iborat ekanligini aniqlab olish zarur. Dars quyidagi maqsadda kuzatiladi va tahlil qilinadi: -ta’lim va tarbiya jarayoni sifatini aniqlash; -o’qituvchining pedagogik mahoratini oshirishga yordam berish; -ilg`or ish usullari va metodlarini o’rganish va ommalashtirish; -o’qituvchilarning o’zaro tajriba almashishi; -o’quvchilarning bilimi va tarbiyalanganlik darajasini aniqlash; -ilmiy-tadqiqot ishlarini amalga oshirish; -o’quvchilarning bilish faoliyatini o’rganish; -dars jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan xato va kamchiliklarning oldini olish, o’qituvchiga amaliy va metodik yordam ko’rsatish; -ta’lim-tarbiya jarayonida o’quvchilar psixologik xususiyatlarini o’ziga xosligini e’tiborga olish; -darsda o’quvchilarni faollashtirish va mavzuni o’zlashtirishlarini e’tiborga olinganligi. 33 Dars - o’quv jarayonining juda ko’p ta’lim-tarbiya qirralarini hal qiluvchi asos hisoblanadi. Shunga ko’ra darsni kuzatuvchi va tahlil qiluvchilardan maxsus tayyorgarlik ko’rish talab etiladi. Darsni tahlil qilish quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi. 1.Darsni kuzatishga tayyorgarlik. 2.Darsning borishini kuzatish. 3.O’z-o’zini tahlil qilishni ta’minlash. 4.Dars tahlili va takliflar berish. Darsni tahlil qilishda quyidagilarga e’tibor qaratish tavsiya etiladi. 1. Darsni kuzatishdan oldingi tayyorgarlik: dars kuzatishdan ko’zlanayotgan maqsad va vazifalarni shakllantirish; kuzatiladigan darsni aniq belgilab olish; dars kuzatish tuzilmasini tayyorlash; kerakli materiallarni tayyorlash; o’qituvchi bilan suhbatlashish. 2. Darsning maqsadlarini tahlil qilishda: o’quv fani va mavzuning o’ziga xos tomonlari, o’quvchilar yoshi va bilim darajasi e’tiborga olingan holda ta’lim-tarbiya maqsadining to’g`ri va asosli qo’yilganligi; o’quvchilarning tayyorgarligi, o’rganilayotgan mavzu bo’yicha darslar tizimidagi aynan shu darsning o’rnini hisobga olgan holda maqsad qo’yilishining to’g`riligi va asoslanganligi; dars asosiy g`oyasining to’g`ri qo’yilishi va o’quvchilarga maqsadning yetkazilishi, maqsadga erishish darajasi. 3. Dars tuzilmasi va darsning tashkil qilinishini tahlil qilishda: dars tuzilmasining dars maqsadlariga mosligi;. darsning turi, strukturasining puxta o’ylanganligi; dars bosqichlarining mantiqiy ketma- ketliligi va bir- biri bilan bog`liqligi; dars bosqichlari uchun vaqtning to’g`ri taqsimlanganligi; o’qitish shakllarining to’g`ri tanlanganligi; 34 dars rejasining mavjudligi va uning o’qituvchi tomonidan bajarilishini tashkil qilish; dars jihozlari. O’qituvchi va o’quvchilarning mehnatini unumli tashkil qilish. 4. Dars mazmunini tahlil qilishda. dars mazmunining Davlat ta’lim standarti talablariga mosligi; materiallarning ishonchliligi, to’liqligi, tushunarliligi; bayon qilinayotgan materialning ilmiy darajasi; darsning tarbiyaviy yo’nalishi, ta’limiy ta’sir darajasi; darsni hayot, mehnat tarbiyasi va kasbga yo’naltirish bilan bog`lash; o’quvchilar tomonidan yangi bilimlarni qabul qilishdagi qiyinchiliklarni bartaraf etish; yangi materialning asosiy g`oyasini ajratish. Yangi tushunchalarni shakllantirish. Tayanch bilimlarning muhimligini ko’rsatish. 5. O’quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil qilish Mashq va topshiriqlarning xususiyatlari, mustaqil ishlarning turlari, murakkablik darajasi, o’quvchilar tayyorgarlik darajasining hisobga olinganligi; o’qituvchi tomonidan tushuntirish ishlarining olib borilishi; o’qituvchining yordami. Yangi materialning o’zlashtirilganlik darajasi; yangi mavzuning oldingi mavzular bilan bog`langanligi. Takrorlash (tashkil qilish, shakllari, usullari, hajmi). 6. Dars o’tish metodikasini tahlil qilish O’qitishning metod, vosita va usullarini tanlashda o’quv materialining mazmuniga, dars maqsadlariga, sinfning imkoniyatlariga mos tanlanganligi va asoslanganligi. O’qituvchi tomonidan darsning har bir bosqichida metod, usullarni to’g`ri qo’llaganligi, ishlatilayotgan metod va usullarning xilma- xilligi. Ko’rgazmali qurollar, tarqatma materiallar, texnika vositalaridan samarali foydalanilganligi. O’qituvchining metodik qurollanganligini va pedagogik texnikasini baholash. 7. O’quvchilarning darsdagi intizomi va ish faoliyatini tahlil qilish 35 Sinfga umumiy baho berish. Sinfning diqqati va faolligi. Fanga bo’lgan qiziqishi. O’quvchilarning dars bosqichlaridagi layoqati. O’quvchilarning mustaqil o’quv faoliyatini tashkil qilish. O’quv faoliyati shakllaridan foydalanishning samaradorligi va maqsadga muvofiqligini baholash. Umumta’lim va maxsus ko’nikma hamda malakalarni shakllantirish. Yagona talablarning bajarilishi. Iqtidorli va qoloq o’quvchilar bilan yakka tartibda ishlash. Umumiy va yakka ishlash faoliyatni birgalikda olib borish. Sinfning intizomi va intizomni saqlash usullari. 8. O’qituvchining o’quvchilar bilan muloqati. Pedagogik etikasi, nutqi, ahloqiy va psixolagik iqlimning tashkil etilishi. 9. O’quvchilar bilimini baholash O’kuvchilarga berilgan bilim, ko’nikma va malakaning sifati. Mustahkam va chuqur bilim berilishi. Ғ oya va materiallarning asosiy tomonlarini ko’rsata olishi, amaliy ko’nikmalarning egallaganlik darajasi. Tekshirish turlari. Baholarning jamlanganligi. 10. Uy vazifasini tahlil qilish Uy vazifasini berishdan maqsad va hajmi. Sinfda bajarilgan ish bilan uyga berilgan vazifaning hajmi. Uyga berilgan vazifaning xususiyati (ijodiy, takrorlash, mustahkamlash, rivojlantirish), uy vazifasini berishda o’qituvchining izohi. Darsni tahlil qilishni quyidagi turlarga bo’lish mumkin: 1. Ilmiy tahlil. 2. Psixologik tahlil. 3. Metodik tahlil. 4. Didaktik tahlil. 5. Umumpedagogik tahlil. Ilmiy tahlil-berilayotgan bilimlarning ilmiy –nazariy jihatini, o’quvchi bajarayotgan mustaqil ishning maqsadga muvofiqligini aniqlash demakdir . Dars kuzatuvchi har bir rahbardarsning ilmiy tahlilida asosan quyidagilarga e’tibor berishi maqsadga muvofiq bo’ladi : 36 1. O’qituvchining ilmiy jihatdan (o’zi mutaxassis bo’lgan fanni ilmiy asosda chuqur bilishi ) qurollanganligi. 2. Shu kungi darsga ilmiy jihatdan tayyorgarlik holati. 3. O’z mutaxassisligiga oid eng yangi ilmiy –nazariy axborotlar bilan qurollanib borishi. 4. Dars jarayonida ilmiy qoida va ta’riflarning to’g`ri bayon etilishi hamda ilmiy atamalarning o’quvchilarga singdirib borilishi. 5. Darsda ta’limning o’ziga xos xususiyatlarining hisobga olinishi. 6. Darslik materiallarining qo’shimcha adabiyot materiallari bilan boyitilishi. 7. O’quvchi bajarayotgan laboratoriya, amaliy hamda mustaqil ishlarning ilmiy yo’nalish bo’yicha maqsadga muvofiqligi. 8. O’quvchilar xulosasining ilmiy jihatdan to’g`ri , qisqa va mukammal bayon etilishi hamda uni o’qituvchi tomonidan nazorat qilinishi. 9. Dars davomida , yangi mavzuni bayon etish jarayonida ta’lim- tarbiya bilan bog`lanishi. 10. O’qituvchi va o’quvchilarning ilmiy nutq madaniyati. Metodik tahlil o’qituvchining dars jarayonida qo’llagan usullarining maqsadga muvofiq ekanligi ta’limning turiga va o’ziga xos xususiyatlariga qarab belgilanadi. O’quv materiallarini o’quvchilarga bayon qilish va tushuntirish jarayonida qo’llanilgan usullarning shu materialga mosligi yoki mos emasligi metodik tahlil davomida aniqlanadi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, o’qituvchi darsda qo’llagan usullarning samaradorligi, rang-barangligi, namunaviyligi uning o’tgan, yangi mavzu materialini o’quvchilarning qay darajada o’zlashtirib olganliklari bilan belgilanadi. Shu boisdan har bir dars kuzatuvchi (o’qituvchi, direktor , ilmiy 37 bo’lim mudiri, inspektor yoki metodist ) dars tahlilining bu turiga alohida e’tibor bilan qarashi kerak. Dars metodlarini tahlil qilishda quyidagilarni hisobga olish maqsadga muvofiqdir: 1. Dars jarayonidagi o’qituvchi va o’quvchilar faoliyatining tashkiliy shakllariga ko’ra: a) hikoya usuli; b) og`zaki bayon usuli; v) suhbat usuli. 2. O’quvchilarning o’zlashtirishiga ko’ra: a) o’qituvchilarning so’zlash usuli; b) ko’rsatmali qurollardan foydalanish usuli; v) darslik, konturli karta, diagramma yoki jadvallar bilan ishlash usuli; g) laboratoriya asboblari bilan ishlash usuli; d) texnika vositalaridan (informatika elektron hisoblash texnikasi, kinofilm, diafilm, radio, televizor kabilar) foydalanish usuli; y) sinf doskasidan, geografiya, tarix yoki zoologiyaga tegishli bo’lgan turli kartalardan foydalanish usuli kabilar. Didaktik tahlil – ta’lim turlari samaradorligi va uni belgilovchi qonunlar va qoidalarning darsda qanchalik to’g`ri hamda mukammal bajarilganligini tahlil qilish demakdir. Darsni didaktik jihatdan tahlil qilishda quyidagilarga e’tibor berish o’rinli bo’ladi: 1 O’qituvchi bayonining sinf o’quvchilari jamoasiga to’la tushunarli bo’lishi va bu bayonning izchil ravishda o’quvchi ongiga yetib borishi. 2. O’qituvchi fikrining ma’naviy-ma’rifiy tarbiya talabiga mos bo’lganligi. 3. Barcha o’quvchilarning o’qituvchi berayotgan materialini ongli ravishda o’zlashtirishlari. 4. O’qituvchi bayonida rivojlantiruvchi va muammoli ta’limning mavjudligi. 38 5. O’qituvchi fikrining izchiligi. 6. Dars jarayonida yoki yangi mavzuni bayon qilishda ko’rsatmali qurollardan, tarqatma materiallar va texnika vositalaridan foydalanishning maqsadga muvofiqligi yoki nomuvofiqligi. 7. Ekskursiya, tajriba, laboratoriya va amaliy ishlarning maqsadga yo’naltirilgan holda o’tishga erishilganligi. 8. Darslik bilan ishlashning to’g`ri bo’lishi. 9. Misollarning ta’lim-tarbiya birligi mazmunida yo’nalishi. 10. Darsni ma’lum bir tizimda olib borilishi kabilar. Umumiy pedagogik tahlil – darsdagi hamma jihatlarning qisqa va yengil ko’rinishidagi tahlilidir. Darsni umumiy pedagogik jihatdan tahlil qilganda quyidagilarni hisobga olish maqsadga muvofiqdir: 1. O’quv xonasi yoki sinf xonasining dars o’tishga tayyorgarlik holati (dars jihozlari). 2. O’quv xonasi yoki sinf xonasining sanitariya- gigiyena holati. 3. Dars mavzusi va uning ta’limiy, tarbiyaviy maqsadi. 4. O’qituvchining mazkur darsga ilmiy-metodik va pedagogik jihatdan tayyorlanganligi darajasi. 5. O’qituvchining darsni tashkil etish va dars bosqichlaridan to’g`ri foydalanishi. 6. O’qituvchining o’quvchilarga ta’lim –tarbiya berishida pedagogik jihatdan namunali shaxs darajasiga ko’tarila olganligi. 7. O’quvchilar bilimiga qo’yiladigan bahoning adolatli va izohli bo’lishi. 8. O’quvchilarning darsdagi faolligi, intizomi, mustaqil fikr yuritishi hamda mazkur fan asoslarini o’zlashtirib olganlik darajasi. 9. O’quvchilarning darsga munosabati va hurmat bilan qarashi. 10. O’qituvchining darsdagi boshqaruvchilik roli va ish uslubi. 11. O’qituvchining dars mavzusini ta’lim- tarbiyaga bog`lashi. 12. Dars jarayonida yoki yangi 39 mavzuni bayon qilishda o’lkashunoslik materiallaridan foydalanishi. 13. Darsda o’quvchilarning sifat o’zlashtirishi. 14. O’qituvchining darsdagi ta’limiy va tarbiyaviy maqsadiga to’liq erisha olganligi. 15. O’qituvchining ilmiy, metodik va umumpedagogik jihatdan yordamga ehtiyoji kabilar. Darsni psixologik-pedagogik jihatdan tahlil qilish tizimi: I. Darsning aniq maqsad va vazifalarga bog`liq ravishda tuzilishiga psixologik baho berish. a) darsning mavzusi, maqsad va vazifalari: b) darsning tuzilishi va uning psixologik jihatdan maqsadga muvofiqligi. II. Darsning mazmuniga psixologik jihatdan baho berish: a) o’quv materiallarining sifati (tasvirlovchi, tushuntiruvchi, ko’rgazmalilik, aniqlik, mavhumlik va umumlashganlik darajasi); b) o’quvchining bilish faoliyatini rivojlantirish, o’quv axborotini idrok etishi (obrazli, og`zaki mantiqiy xotirani, xayoliy tafakkurni, hayotini). U qanday his- tuyg`ularni uyg`otadi? v) mazkur material o’quvchilar bilish faoliyatining yosh xususiyatlariga, ularning hayotiy tajribasi va bilimlari darajasiga mos kelishi; g) o’qituvchining murakkab o’quv materialini mazkur yoshdagi o’quvchilarning idrok etishi uchun qulay, tushunarli va qiziqarli uyushtirish (bayon qilishning ravshanligi va oddiyligi, yorqin misollar, o’xshatishlar, qiyoslashlarning mavjudligi, ko’rgazmali materiallardan foydalanishi, hayot bilan bog`lashi). d) o’rganilayotgan materialning tarbiyaviy ta’siri (axloqiy, estetik va h.k.). XULOSA “Biz rivojlangan bozor iqtisodiyotiga asoslangan zamonaviy davlat qurish yo`liga qadam qo`yib, kuchli davlatdan kuchli fuqorolik jamiyati sari izchillik bilan o`tishini ta`minlar ekanmiz, faqat milliy va umumbashariy qadiryatlar 40 uyg`unligi zaruratini teran anglaydigan, zamonaviy bilimlarni, intelektual salohiyat va ilg`or texnologiylarni egallagan insonlargina o`z oldimizga qo`ygan strategik taraqqiyot maqsadlariga erishishi mumkin ekanini hamisha o`zimizga yaxshi tassavur etib kelmoqdamiz” Islom Karimov “ Xalqimiz dunyoqarashida innovatsion muhitni yaratish eng muhim vazifamizdir. Innovatsiya bo`lmas ekan, hech bir sohada raqobat rivojlanish bo`lmaydi. Bu sohadagi o`zgarishlarni keng targ`ib qilmasak, bugungi davr shiddati, fan – texnikaning mislsiz yutuqlari bilan hamqadam bo`lolmaymiz. Shuning uchun ushbu faoliyatni zamon talablari darajasida rivojlantirish yangi vazirlik qolaversa, ushbu markazning asosiy vazifasi bo`lishi kerak” Shavkat Mirziyoyev Yosh avlodda ularning huquqiy tarbiyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi omillarga nisbatan huquqiy immunitetni shakllantirish, har bir shaxsda qonunlarga va odob-axloq qoidalariga hurmat, milliy qadriyatlarga sadoqat, huquqbuzarliklarga nisbatan murosasizlik hissini uyg‘otish bugungi kunda ayniqsa dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Barchamiz, ta’lim muassasalarida, huquqiy ta’lim-tarbiya hamda targ`ibot ishlarida mas’ul xodim va mutaxasislar o`z vazifalarini to`liq va kreativ yondoshgan holda bajarishlarini zamirida islohotlarimiz samarasi turganini his qilmog`imiz lozim. Mamlakatimizning taraqqiy etgan mamlakatlar qatoridan o`rin olishi uchun aholi ta`limini jadallashtirish va uning samaradorligini oshirish maqsadi ham ilg`or pedagogik tadbirlardan, texnologiyalardan keng foydalanishimizni taqozo etmoqda. Innovatsoin faoliyat - pedagogning o`z kasbini takomillashtirishdagi mavjud shakl va vositalarni egallashga ijodiy yondoshuvini nazarda tutadi. Ta`limdagi innovatsiyalar va innovatsion pedogogik faoliyat haqida barqaror va hammaga ma`qul bo`lgan ilmiy tasavvurlar va tasniflar shu paytgacha mukammal tarkib 41 topgan emasligini ham e’tirof etish lozim. Bunday holatning asosiy sabalaridan biri ta`limga yo`naltirilgan ilmiy bilimlar tizimi o`rtasidagi qiyinchilik bilan yengib o`tiladigan uzulishlardir. Innovatsiyalar dolzarb, muhim ahamiyatga ega bo`lib, bir tizimda shakllangan yangicha yondashuvlardir. Ular tashabbuslar va yangiliklar asosida tug`ilib, ta`lim mazmunini rivojlantirish uchun istiqbolli bo`ladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O‘zbekiton Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent-2023yil 42 2. Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan marosimdagi ma’ruzasi. 7 dekabr 2016 yil O‘zbekiston Respublikasining “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi Qonuni (yangi tahriri). «Xalq so‘zi» gazetasining 2016-yil 15-sentyabrdagi 182 (6617)- soni. 3. Mirziyoyev Sh.M. ―Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz mavzusidagi O‘zbekiston “Talqin va tadqiqotlar” Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №8 27 Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutqi. – T.: ― O‘zbekiston, 2016. – 56 b. 4. Mirziyoyev Sh.M. ―Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi mavzusidagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. – T.: ―O‘zbekiston, 2017 5.Konstitutsiya va qonun ustuvorligi – huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyatining eng muhim mezonidir. Prezident Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 27 Yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. http://uza.uz/oz/politics/konstitutsiya-va-onunustuvorligi-u-u-iy-demokratik- davlat-v-07-12-2019 48 QO‘SHIMCHA ADABIYOTLAR 6.Abdulla Avloniy. Turkiy guliston yoxud axloq. T.: “O‘qituvchi”, 1992 7.“O‘zbek tilining izohli lug‘ati”. A. Madvaliyev tahriri ostida. T.: “Fan”, 2006- 2008 8.Aliqulova M.M. Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish va voyaga yetmagan yoshlar tarbiyasining ijtimoiylashish tendensiyalari. Raqamli iqtisodiyet: Muammolar, yechim, istiqbollar. Respublika ilmiy-amaliy konferensiya. Samarqand–2020. 32- 34 betlar. 9. Adabiyot : 7-sinf uchun darslik / Z. I. Mirzayeva, K. Q. Djalilov. – Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2022. – 224 b. 43 10. Adabiyot : 6-sinf uchun darslik / Z. I. Mirzayeva, K. Q. Djalilov. – Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2022. – 224 b. 11.Imom Termiziy rivoyati 20.Quroni Karim, Isro surasi 23- oyati 21.Mirziyoyev Sh. 2017 yil 30 iyundagi mamlakatimizning faol yoshlari bilan uchrashuvidagi so‘zlagan nutqi. Xalq so‘z 12. Ishmuxammedov R., Yuldoshev M. Ta’lim va tarbiyada innovatsion pedagogik texnologiyalar. – T.: «Nixol» nashriyoti,2013. 13.Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch- T“Ma’naviyat”. 2008.B-86 14.Raximov S., Tashmetov T.X. Milliy g‘oya: Savollar va javoblar “O‘quv qo‘llanma” T.: “O‘zR Fanlar Akademiyasi Asosiy kutubxonasi” 2021. B-180 15. Yerm е kbay K е ulimjayevich. Nukus-2022. 3-b 44

Milliy g'oya ma'naviyat asoslari va huquq fani yuzasidan davlat taʼlim standarti oʻquv dasturlari,darslik qoʻllanmalar asosiy va qoʻshimcha adabiyotlar tahlili

MUNDARIJA

 

KIRISH……………………………………………………………………….…3-5

I BOB. DAVLAT TA'LIM STANDARTI DARSLIK O'QUV QO'LLANMALAR VA ULARGA QO'YILADIGAN TALABLAR 

1.1 Davlat ta'lim standarti va uning mohiyati ………………………………….6-13

1.2 Darslik o'quv qo'llanmalar va ularga qo'yiladigan talablar ……………….13-19

II. BOB MILLIY G'OYA MA'NAVIYAT ASOSLARI HUQUQ TA'LIMI DARSLARIDA QO'SHMA ADABIYOTLARDAN FOYDALANISHNING AMALDAGI HOLATI

2.1 Milliy g'oya ma'naviyat asoslari huquq fanlari darslarida asosiy va qo'shimcha adabiyotlardan foydalanish…………………………………………………..20-29

2.2 Dars jarayonida asosiy va qo'shimcha adabiyotlardan foydalanishning amaldagi holati………………………………………………………………………….30-39

XULOSA………………..………………...……………………………….….40-41

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR..........................……………..…..42-43

Купить