1920-30yillarda Qoraqalpog'istondagi o'zgarishlar - Идея национальной независимости - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	53.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	08 Октябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Идея национальной независимости

Продавец

Sunnatillo

Дата регистрации 11 Апрель 2025

2 Продаж

1920-30yillarda Qoraqalpog'istondagi o'zgarishlar

Купить

Mundarija
Kirish ………………………………………………………… . …………...………3
I.BOB. Qoraqalpog‘istonning siyosiy maqomi va boshqaruv tizimidagi
o‘zgarishlar ……………………………………………………………………….6
I.1. Sovet hokimiyatining o‘rnatilishi va milliy-hududiy chegaralash
jarayoni………………………………………………...…………………….6
I.2. Mahalliy boshqaruv tizimi va sovetlashtirish siyosati ……………..….11
II.BOB. Ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotdagi o‘zgarishlar …………...…16
II.1. Kollektivlashtirish siyosati, agrar islohotlar va ularning oqibatlari ….16
II.2. Maorif, madaniyat va ayollar huquqlaridagi o‘zgarishlar ………..…..22
Xulosa ………………………………………………………………………..…..27
Adabiyotlar ro’yxati
……………………………………………………………………………………….
.30

Kirish
“Tarix – bu xalqning xotirasi. Agar biz tariximizni chuqur bilmasak,
kelajagimizni to‘g‘ri qura olmaymiz”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyevning bu chuqur mazmunli so‘zlari millatning o‘z tarixiga
bo‘lgan munosabatini belgilab beradi. Chunki har bir xalq o‘z tarixining og‘ir va
murakkab davrlarini unutmasligi, ularni ilmiy jihatdan o‘rganib, xulosa chiqarishi
zarur. Ayniqsa, sovet tuzumi davrida yuz bergan siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy
o‘zgarishlar bugungi kunimizni to‘g‘ri anglashimizda muhim manbadir. Shu
jumladan, 1920–1930-yillar oralig‘ida Qoraqalpog‘istonda yuz bergan tarixiy
o‘zgarishlar ham bizga nafaqat o‘tmishni tushunish, balki hozirgi zamonaviy
Qoraqalpog‘iston Respublikasi shakllanishining ildizlarini anglash imkonini
beradi 1
.
Mazkur davr — Qoraqalpog‘iston tarixida Sovet hokimiyatining qaror
topishi, milliy-hududiy chegaralarning qayta belgilanishi, ijtimoiy-iqtisodiy va
madaniy hayotda tub o‘zgarishlar ro‘y bergan davr hisoblanadi. Bu jarayonlar
muayyan darajada taraqqiyotga xizmat qilgan bo‘lsa-da, ularning bir qismi
zo‘ravonlik, majburiy siyosatlar, tabiiy va insoniy yo‘qotishlar bilan kechgani ham
tarixiy haqiqatdir. Aynan 1924-yilda O‘rta Osiyoda o‘tkazilgan milliy-hududiy
chegaralash natijasida Qoraqalpog‘iston avtonom viloyat sifatida shakllantirildi,
keyinchalik 1932-yilda Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi maqomini oldi.
Bu o‘zgarishlar faqatgina ma’muriy-huquqiy tusga ega bo‘lmasdan, mahalliy xalq
hayot tarzini, ijtimoiy munosabatlarni va madaniy muhitni keskin ravishda
o‘zgartirib yubordi.
Tarixiy adabiyotlarda qayd etilishicha, 1920–30-yillar — Sovet Ittifoqining
umumiy siyosiy yo‘nalishlari Qoraqalpog‘iston hududida ham to‘liq joriy etilgan
davrdir. Bu yillarda Sovet hukumati tomonidan bir qator siyosiy islohotlar
o‘tkazildi: agrar munosabatlarning kollektivlashtirilishi, diniy institutlarning yo‘q
qilinishi, qadimiy urf-odatlarning cheklanishi va yangi sovetcha hayot tarzining
1
Sh. Mirziyoyev. Yangi O‘zbekiston strategiyasi . Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Matbuot xizmati,
2021. 15 b.
2

shakllantirilishi boshlandi. Ushbu siyosatlar, bir tomondan, zamonaviy maorif,
sog‘liqni saqlash va sanoatlashuv asoslarini yaratishga xizmat qilgan bo‘lsa,
boshqa tomondan, xalqning qadimiy an’analarini bostirish, majburiy mehnat va
ocharchilikka olib kelgan ayanchli oqibatlar bilan kechdi.
Siyosiy jihatdan olib qaralganda, Qoraqalpog‘iston Sovet tuzumining yangi
siyosiy tuzilmalari doirasida o‘z avtonom maqomini oldi. Biroq bu avtonomiya
rasmiy nomdagina bo‘lib, amalda markaziy hukumatning to‘liq nazorati ostida edi.
Mahalliy boshqaruv tizimlari, sovetlar, partiya tashkilotlari orqali boshqarildi, har
qanday mustaqil fikr yoki qarashlar qatag‘on ostiga olinardi. Shu sababli, 1930-
yillarning ikkinchi yarmida boshlanib ketgan siyosiy repressiyalar qoraqalpoq
ziyolilarini, jumladan, yozuvchi, olim va madaniyat arboblarini qamrab oldi.
Ularga qarshi turli ayblovlar qo‘yildi, ularning faoliyati taqiqlanib, ko‘pchiligi
qatag‘on qilindi. Bu esa qoraqalpoq xalqining intellektual salohiyatiga katta zarba
bo‘ldi.
Iqtisodiy sohada esa 1920–30-yillar sovet davlatining rejalashtirilgan
iqtisodiyoti asosida olib borilgan kollektivlashtirish siyosati bilan ajralib turadi. Bu
siyosat dehqonlarning yer va mol-mulklarini davlatga topshirib, ularni kolxoz va
sovxozlar tarkibiga majburan qo‘shishga qaratilgan edi. Kollektivlashtirish
oqibatida ko‘plab dehqonlar o‘z hayotidan norozi bo‘lib, ko‘chishga, hatto
isyonlarga chiqishga majbur bo‘ldilar. Ayniqsa, 1931–33-yillardagi ocharchilik
yillari qoraqalpoq xalqining boshiga katta musibat keltirdi. Minglab insonlar
hayotdan ko‘z yumdi, ko‘plab oilalar boshqa hududlarga ko‘chib ketishga majbur
bo‘ldilar. Bularning barchasi iqtisodiy siyosatning salbiy oqibatlaridan biri edi.
Madaniy hayotdagi o‘zgarishlar ham bu davrga xos muhim jihatlardan biridir.
Sovet hukumati savodsizlikka qarshi kurashish kampaniyasini boshlab, qoraqalpoq
tilida maktablar ochishni yo‘lga qo‘ydi. Bu orqali zamonaviy bilimlar aholi orasida
tarqala boshladi. Lotin yozuviga o‘tish, yangicha darsliklarning yaratilishi va
ommaviy madaniyatning rivoji bu davrning e’tiborga molik jihatlaridir. Shu bilan
birga, diniy maktablar, masjid va madrasalar yopilib, diniy arboblar ta’qib ostiga
olindi. Bu esa mahalliy xalqning an’anaviy hayot tarziga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
3

Ishning dolzarbligi: 1920–30-yillar Qoraqalpog‘iston tarixida tub burilish
davri bo‘lib, bu yillarda siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy sohalarda keng
ko‘lamli islohotlar amalga oshirildi. Xususan, Sovet hokimiyatining o‘rnatilishi,
Qoraqalpog‘istonning siyosiy maqomini o‘zgarishi, kollektivlashtirish siyosati,
madaniy-ma’rifiy harakatlarning kuchayishi va milliy elita taqdiriga ta’sir
ko‘rsatgan siyosiy repressiyalar ushbu davrni o‘rganishni ayniqsa dolzarb qiladi.
Mamlakatimizda olib borilayotgan tarixiy adolatni tiklash va tarixiy xotirani
tiklash siyosati sharoitida 1920–30-yillardagi Qoraqalpog‘iston voqealarini ilmiy
asosda o‘rganish zamonaviy tarixshunoslik uchun katta ahamiyatga ega.
Kurs ishining maqsadi – 1920–30-yillarda Qoraqalpog‘istonda yuz bergan
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy o‘zgarishlarni tarixiy manbalar asosida tahlil
qilish, ularning hudud taraqqiyotiga ta’sirini ochib berishdir.
Vazifalari : Qoraqalpog‘istonning Sovet davridagi siyosiy maqomini aniqlash,
kollektivlashtirish siyosatining hududga ta’sirini tahlil qilish, madaniy-ma’rifiy
islohotlarni yoritish, siyosiy repressiyalar va ularning oqibatlarini o‘rganish.
Kurs ishining predmeti – 1920–30-yillardagi Qoraqalpog‘istondagi siyosiy
va ijtimoiy hayot jarayonlari.
Obyekti – Qoraqalpog‘iston hududida yashagan jamiyat va uning
rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatgan siyosiy va iqtisodiy jarayonlar.
Ushbu kurs ishi orqali tarixiy haqiqatni tiklash, Qoraqalpog‘iston xalqi
boshidan kechirgan murakkab jarayonlarni ochib berish ko‘zda tutilgan. Shu
sababli mavzu nafaqat ilmiy, balki amaliy va tarbiyaviy jihatdan ham dolzarb
hisoblanadi.
4

I . BOB . Qoraqalpog ‘ istonning siyosiy maqomi va boshqaruv tizimidagi
o ‘ zgarishlar
I.1. Sovet hokimiyatining o‘rnatilishi va milliy-hududiy chegaralash
jarayoni
1920–1930-yillar Markaziy Osiyo, jumladan, Qoraqalpog‘iston tarixida tub
burilishlar davri bo‘ldi. Bu yillarda Sovet hokimiyati mintaqada o‘z siyosiy va
mafkuraviy ta’sirini kuchaytirishga doir keng qamrovli chora-tadbirlarni amalga
oshirdi. Xususan, Qoraqalpog‘iston siyosiy va ma’muriy jihatdan yangi
maqomlarga ega bo‘lib, u yerda Sovet tuzumining ijtimoiy-iqtisodiy modeli joriy
etildi. Bu jarayon bir tomondan siyosiy barqarorlik va zamonaviy institutlarning
shakllanishiga olib kelgan bo‘lsa, boshqa tomondan, mahalliy xalqning an’analari,
madaniyati va hayot tarziga bosim sifatida kechdi.
1917-yilgi Oktyabr inqilobidan so‘ng, Rossiya imperiyasining sobiq
mustamlakasi bo‘lgan Turkiston o‘lkasida siyosiy beqarorlik kuchaydi. Sovet
hokimiyati dastlab Toshkentda vujudga kelgan bo‘lsa-da, mintaqa bo‘ylab uning
qaror topishi murakkab va qarama-qarshiliklarga boy jarayon bo‘ldi. Xususan,
Qoraqalpog‘iston hududi Turkiston general-gubernatorligiga qarashli bo‘lib, bu
yerda turli etnik guruhlar, jumladan, qoraqalpoqlar, qozoqlar, turkmanlar va
boshqa jamoalar yashar edi. Sovet hokimiyati bu hududlarga kirib kelgach, mavjud
ijtimoiy tuzumni butunlay o‘zgartirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi 2
.
1920-yilning yozida Sovet hokimiyati Qoraqalpog‘iston hududiga kirib bordi
va mahalliy aholiga proletar diktaturasi g‘oyalarini singdirishga kirishdi. Avvaliga
bu harakatlar notekis va murakkab kechdi. Mahalliy aholining bir qismi Sovet
hokimiyatini ijobiy qabul qilgan bo‘lsa, boshqa qismi — ayniqsa mahalliy
zodagonlar, boylar va diniy arboblar bu hokimiyatga qarshilik ko‘rsatdi. Buxoro
amirligining tugatilishi (1920) va Xorazm Xalq Sovet Respublikasi tashkil topishi
(1920) mintaqada sovetlashuv jarayonining kuchayganligini ko‘rsatadi. Aynan
2
Ziyayev, S. Turkiston xalqlari milliy ozodlik harakati tarixi (XIX asr oxiri – XX asr boshlarida) . Toshkent: Fan,
2000. 260 b.
5

Xorazm davlati tarkibida qoraqalpoq aholisi muayyan darajada avtonomlikka ega
bo‘lish umidida edi.
Qoraqalpog‘iston tarixida 1920-yillar – Sovet hokimiyatining
mustahkamlanishi va milliy-hududiy chegaralash siyosatining boshlanishi jihatidan
muhim davr hisoblanadi. Bu davrda Sovet hukumati Markaziy Osiyoni qayta
siyosiy va ma'muriy jihatdan tashkil etish yo‘lini tanladi. Chegaralash jarayonlari
1924-yildan boshlab kuchaygan bo‘lsa-da, bu jarayonga tayyorgarlik ishlari ancha
ilgari boshlangan edi. Sovetlar bu hududlarda yashovchi turli millat vakillarining
til, madaniyat, iqtisodiy faoliyat va etnik o‘ziga xosliklarini hisobga olgan holda
yangi respublika va muxtor hududlar tashkil etishga kirishdi.
Qoraqalpoqlar dastlab O‘rta Osiyodagi turli davlatlar tarkibida yashab kelgan
bo‘lsalar-da, ular uchun alohida siyosiy-hududiy birlik yo‘q edi. Shu sababli
Qoraqalpoq avtonomiyasi masalasi Sovetlar tomonidan ko‘tarilganida, bu xalq
uchun muhim tarixiy burilish bo‘ldi. 1924-yilgi milliy-hududiy chegaralash
natijasida Qoraqalpog‘iston dastlab Qozog‘iston ASSR tarkibida muxtor viloyat
sifatida tashkil etildi. 1930-yilda esa u to‘g‘ridan-to‘g‘ri RSFSR tarkibiga
o‘tkazildi. Bu harakatlar Sovet hokimiyatining mintaqada mustahkamlashuvining
yana bir bosqichi edi.
Shu bilan birga, Sovetlar tomonidan olib borilgan bu siyosiy islohotlar
hamma vaqt ham mahalliy aholining manfaatlariga mos kelavermas edi. Aholining
ko‘p qismi uchun bu o‘zgarishlar majburiy kollektivlashtirish, diniy
qadriyatlarning yo‘q qilinishi, va iqtisodiy hayotning tubdan o‘zgarishi kabi salbiy
oqibatlarni keltirib chiqardi. Ayniqsa, mahalliy diniy elita va boylar sinfi vakillari
Sovet hokimiyati siyosatiga qarshi chiqdi va ularning ko‘pchiligi qatag‘onlarga
uchradi yoki mintaqani tark etdi 3
.
1920-yillar davomida Qoraqalpog‘istonda ijtimoiy-iqtisodiy tuzumni
o‘zgartirishga qaratilgan keskin chora-tadbirlar amalga oshirildi. Bu davrda agrar
islohotlar, kollektiv xo‘jaliklar – kolxoz va sovxozlar tashkil etildi. Mahalliy
aholining an'anaviy hayot tarzi buzildi, ko‘chmanchi va yarim-ko‘chmanchi
3
Saidov, A. Qoraqalpog'iston tarixi . Nukus: Qoraqalpoqstan, 2004. 310 b.
6

turmush tarzidan yerga doimiy joylashuvga o‘tishga majburlandi. Bu esa iqtisodiy
qiyinchiliklar, ocharchilik va noroziliklarga olib keldi.
Milliy-hududiy chegaralashning siyosiy asoslari Sovet mafkurasida 'har bir
xalq uchun alohida muxtoriyat' tamoyili bilan izohlangan bo‘lsa-da, amalda bu
jarayon ko‘pincha etnik chegaralarni aniq belgilashda muammolarga olib keldi.
Qoraqalpog‘istondagi ko‘p millatli aholi tarkibi, aralash yashash hududlari,
iqtisodiy aloqalarning murakkabligi bu jarayonni yanada chigallashtirdi. Shunga
qaramay, Sovet rahbariyati uchun bu siyosat respublikalarda 'milliy masalani hal
etish' vositasi sifatida muhim edi.
1925–1930-yillar oralig‘ida Sovetlar tomonidan Qoraqalpog‘istonda keng
ko‘lamli modernizatsiya ishlari olib borildi. Yangi maktablar, sog‘liqni saqlash
muassasalari, madaniy markazlar ochildi. Rus tili va Sovet mafkurasi asosida
ta’lim tizimi shakllantirildi. Bu esa qoraqalpoq xalqining milliy o‘zligini yo‘qotish
xavfini tug‘dirgan bo‘lsa-da, bir vaqtning o‘zida savodxonlik darajasining
oshishiga, ma’lumotli yangi avlod shakllanishiga zamin yaratdi 4
.
Ayni davrda amalga oshirilgan eng muhim siyosiy qarorlardan biri bu
Qoraqalpoq Muxtor Sovet Sotsialistik Respublikasi (QMSSR) tashkil topganidir.
1932-yilda ushbu maqom berilishi qoraqalpoqlarning Sovet Ittifoqi tarkibida
muayyan darajada siyosiy tan olinishi sifatida baholandi. Biroq bu muxtoriyat
asosan nomigina edi, chunki barcha muhim qarorlar Moskva va Markaziy Osiyo
byurolari tomonidan qabul qilinar edi. Mahalliy rahbarlar esa ko‘pincha markazdan
tayinlangan, Sovet mafkurasiga sadoqatli kadrlardan iborat bo‘ldi.
Qoraqalpog‘istonning sovetlashuvi jarayonida olib borilgan kampaniyalar –
masalan, diniy tashkilotlarning tugatilishi, eski yozuvning lotin, keyin esa kirill
grafikaga o‘tkazilishi, an’anaviy kiyim-kechak, urf-odatlarga qarshi tashviqotlar —
mahalliy madaniyatga kuchli bosim sifatida namoyon bo‘ldi. Shu bilan birga,
ushbu bosqichda qoraqalpoq adabiyoti, san’ati va madaniyatining yangi shakllari
paydo bo‘ldi, mahalliy ijodkorlar Sovet mafkurasi doirasida bo‘lsa-da, milliy
ifodani davom ettirdilar.
4
Vazirlar Xodjaev, N. Sovet hokimiyatining Turkistonda qaror topishi . Toshkent: Fan, 1972. 180 b.
7

Siyosiy jihatdan esa bu davr repressiyalar, jamoaviy jazolashlar, "xalq
dushmani" sifatida ayblab chiqarilgan mahalliy elitaning yo‘q qilinishi bilan
kechdi. Qoraqalpog‘istonda ham 1930-yillarning o‘rtalariga kelib, Stalinning
markazlashtirilgan boshqaruv uslubiga to‘liq moslashuv yuz berdi. Mahalliy
tashabbuslar bostirildi, har qanday mustaqil fikr yoki faoliyat "sovet mafkurasiga
zid" deb baholandi 5
.
1924-yilga kelib, Sovet Ittifoqi rahbariyati O‘rta Osiyoda milliy-hududiy
chegaralash siyosatini amalga oshirishga qaror qildi. Bu qaror, birinchi navbatda,
millatlar siyosatiga oid umumittifoq siyosatga tayanar edi. Sovet hukumati
«millatlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilashi» shiorini ilgari surib, mintaqadagi
siyosiy tuzilmalarni milliy mezonlarga asoslangan holda qayta tashkil etishga
kirishdi. Bu siyosatning amaliy tomoni esa — milliy respublikalar, avtonom
viloyatlar va tumanlar shakllantirish bo‘ldi. Aynan shu milliy-hududiy chegaralash
jarayoni Qoraqalpog‘iston tarixida yangi bosqichni boshlab berdi.
Qoraqalpoqlar o‘z milliy avtonomiyasiga ega bo‘lish masalasini 1920-
yillarning boshidayoq ko‘targan edilar. Shu asosda, 1924-yil 19-fevralda
Qoraqalpog‘iston Avtonom viloyati tashkil etildi. Bu viloyat dastlab Qozog‘iston
Sovet Sotsialistik Respublikasi tarkibida bo‘lib, 1930-yilga kelib bevosita RSFSR
tarkibiga o‘tkazildi. 1932-yil esa Qoraqalpog‘iston Avtonom Sovet Sotsialistik
Respublikasi maqomini oldi. Ushbu siyosiy-huquqiy o‘zgarishlar
Qoraqalpog‘istonning siyosiy xaritadagi o‘rnini mustahkamladi, ammo bu
avtonomiya ko‘proq nominal tusga ega bo‘lib, markazdan boshqaruv saqlanib
qolaverdi.
Milliy-hududiy chegaralash jarayonida xalqning etnik tarkibi, tarixiy yashash
joyi, iqtisodiy aloqalari va til omili inobatga olingan bo‘lsa-da, amalda siyosiy
maqsadlar ustunlik qildi. Ayni paytda Sovet Ittifoqi millatlararo nizo va qarama-
qarshiliklarni bartaraf etish, bo‘linmagan mintaqalarni sun’iy chegaralar bilan
ajratish orqali markaziy nazoratni kuchaytirishga intilgan. Shu bois,
5
Keller, S. Makkaga emas, Moskvaga: Sovet Ittifoqining Markaziy Osiyoda Islomga qarshi kampaniyasi, 1917-
1941 . Princeton: Princeton University Press, 2001. 123 b.
8

Qoraqalpog‘iston hududining tuzilishi jarayonida uning chegaralari ba’zan etnik
omillarga zid tarzda chizilgan.
Milliy-hududiy chegaralash oqibatida ko‘plab ijtimoiy-iqtisodiy muammolar
yuzaga keldi. Ayrim etnik guruhlar o‘z tarixiy yashash joylaridan ajralib qoldi,
resurslar va yer maydonlarining qayta taqsimlanishi esa norozi kayfiyatlarni
kuchaytirdi. Qoraqalpog‘istonda esa avtonomiya e’lon qilingan bo‘lsa-da, real
siyosiy va iqtisodiy qarorlar Moskva va Toshkentda qabul qilinar edi. Sovetlar
hokimiyati barcha muhim ijtimoiy institutlarni nazoratga oldi: ta’lim, din,
madaniyat va iqtisodiyot markazlashtirilgan tizimda boshqarildi.
Sovetlar avtonomiyani rasman tan olib, mahalliy Kengashlar tizimini joriy
etdilar. Qoraqalpog‘istonda Oliy Kengash, xalq komissarliklari, partiya organlari
shakllantirildi. Biroq bu tashkilotlarning vakolatlari chegaralangan bo‘lib, ular
yuqori bosqichdagi idoralarning topshiriqlarini bajarishga majbur edilar. Shu bilan
birga, mahalliy kadrlar siyosiy lavozimlarga tayinlanish jarayonida qiyinchiliklarga
duch kelgan, ko‘p hollarda tashqaridan yuborilgan sovet kadrlari yuqori
lavozimlarni egallagan 6
.
Milliy-hududiy chegaralash jarayonining yana bir muhim jihati bu —
qoraqalpoq tilining maqomi va madaniy muhitning shakllanishiga oid siyosatlar
edi. Sovetlar dastlab qoraqalpoq xalqining tilini, adabiyotini rivojlantirishga urg‘u
berayotgandek ko‘rinsalar-da, keyinchalik bu sohada ham mafkuraviy nazorat
kuchaydi. Yozuv tizimi bir necha bor o‘zgartirildi: arab yozuvidan lotinga, keyin
esa kirill yozuviga o‘tilishi mahalliy aholining savodxonligiga, madaniy merosni
saqlab qolishiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Bu o‘zgarishlar Sovet markazining
umumittifoq siyosatiga bo‘ysunish, milliy farqlarning yo‘qolishiga xizmat qilgan
edi.
Siyosiy jihatdan olib qaraganda, bu davrda Sovet hokimiyati o‘zining
mustahkam poydevorini yaratishga intildi. Qoraqalpog‘istonda sovetlashtirish
jarayonlari orqali kommunistik mafkura, yangi turmush tarzi, kollektiv boshqaruv
6
Alimov, R. Qoraqalpoq ASSR tarixi . – Toshkent: O‘zbekiston, 1985 yil. 79 b.
9

va ateistik dunyoqarash faol targ‘ib qilindi. Diniy maktablar yopildi, diniy arboblar
ta’qib qilindi. Tarixiy-madaniy obidalar e’tiborsiz qoldirildi yoki yo‘q qilindi.
Sovet hokimiyatining o‘rnatilishi va milliy-hududiy chegaralash jarayoni
Qoraqalpog‘iston tarixida muhim burilish yasadi. Bu jarayonlar mintaqaning
siyosiy va ma’muriy tuzilishini butunlay o‘zgartirib yubordi 7
. Formal avtonomiya
taqdim etilgan bo‘lsa-da, haqiqiy siyosiy va iqtisodiy qarorlar markazdan
boshqarildi. Milliy madaniyat, til, diniy qadriyatlar va ijtimoiy institutlar sovet
mafkurasi asosida qayta qurildi. Bularning barchasi Qoraqalpog‘iston xalqining
tarixiy xotirasida murakkab va ziddiyatli davr sifatida muhrlandi.
I.2. Mahalliy boshqaruv tizimi va sovetlashtirish siyosati
Sovetlar Ittifoqi Markaziy Osiyo hududlariga bosqichma-bosqich kirib bordi,
lekin bu jarayon o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ko‘plab siyosiy qarama-
qarshiliklar, qurolli to‘qnashuvlar va ijtimoiy jarayonlar orqali amalga oshdi.
Mahalliy xalqlar, jumladan, qoraqalpoqlar, yangi tuzumni qabul qilishda turli
darajalarda qarshilik ko‘rsatdilar. Aholining katta qismi uchun Sovetlar Ittifoqining
kiritilishi – bu o‘z tarixiy an’analari va iqtisodiy manfaatlarini yo‘qotish xavfi
bilan bog‘liq edi.
Sovet hukumati mahalliy boshqaruvni markazlashgan tizimga o‘tkazish uchun
birinchi navbatda mahalla organlarini tugatdi. 1918-1919-yillarda “Mahalla
kengashlari” o‘rniga “Inqilobiy dehqon kengashlari” va “Shahar kengashlari”
(Sovetlar) tashkil etildi. Ularning tarkibi mahalliy xalq deputatlari, kambag‘al
dehqonlar, ishchilar va ba’zi jadidchi ziyolilardan iborat bo‘lib, mutlaq hokimiyat
markaziy partiya organlari hamda xalq komissarlari kengashi qo‘lida jamlandi. Shu
tariqa, mahalliy muammolarni hal qilish vakolatlari amalda avtonom emas, balki
Moskva hamda Petrograddan tayinlangan vakillar nazorati ostidagi yangi “sovet”
tizimiga o‘tkazildi.
1920-yilga kelib, Turkiston va Qoraqalpog‘istondagi mahalliy boshqaruv
strukturasi bir necha bosqichli bo‘lib tashkil etildi. En kamida to‘rt darajadagi
7
A. Karimov, Jadidchilik va milliy uyg'onish harakati . Toshkent: Sharq, 2002. 220 b.
10

sovet organlari shakllantirildi: qishloq (qishloq sovetlari), tuman (tuman sovetlari),
viloyat (viensovetlar) va Respublika (Markaziy Sovet). Har bir sovet egallagani
g‘oyaviy ma’muriy - iqtisodiy hujjatlar asosida ish olib bordi: yer va mulkdek
muammolar D е hqonlar va Sanoat xalq komissarliklari, maorif masalalari Xalq
maorif komissarligi huzurida hal qilindi.
Sovetlashtirish jarayonida jadidchilik harakati muhim o‘rin tutdi. Jadid
ziyolilari – M. Xodjayev, O. Qodirov, I. Karimov kabilar – mahalliy boshqaruv
organlariga kadr sifatida jalb etildi. Ularning vazifasi: o‘rnida ta’lim va
madaniy - ma’rifiy siyosatni amalga oshirish, mahalliy aholi orasida sovet
ideologiyasini targ‘ib qilish edi. Birinchi maktablar va o‘qituvchilar kurslari aynan
mashhur jadid maktablari binolarida tashkil etildi, lekin ularning mustaqil siyosiy
faoliyati cheklangan bo‘ldi 8
.
Ammo eski zodagonlar, boy sinfi, diniy arboblar yangi sovet tizimini qabul
qilmadi. Ularning asosiy qarshiligi yerlarning musodara qilinishi, mulkchilikka
barham berilishi, diniy sudlar yo‘q qilinishi va an’anaviy ijtimoiy hayotning
bekorlashishiga bog‘liq edi. Masalan, 1919–1920 yillarda Navoiy tumanida boylar
va mullahlar mahalla sovetlarini tan olmaslik bo‘yicha kichik qurolli mojarolarni
tashkil etdi. Ushbu qarshilik Basmachi harakati boshlanishining ildizlari bo‘lib,
Qoraqalpog‘istonda ham kichik otryadlar tashkil etildi.
1918–1920 yillarda mahalliy muammolarni hal qilish mexanizmlari ham
tubdan o‘zgardi. Sovet hukumatining “Yer islohotlari to‘g‘risida”gi dekretlari
asosida barcha yerlar davlat yoki mahalla fondiga o‘tkazildi. Keyinchalik qishloq
sovetlari dehqonlarni — turli sinf vakillarini “qudratli”, “kambag‘al” va “o‘rta”
dehqonlarga ajratib, kolxozlarni tashkillashtirish choralarini ko‘rdi. Mahalla
sovetlari ekspropriatsiya qilingan yerlarni kambag‘al dehqonlarga qayta
taqsimladi.
Sovetlashtirishning navbatdagi bosqichi – iqtisodiy hayotni markaziy reja
asosida qurish edi. Buning uchun mahalliy hokimiyat organlari “Iqtisodiy hayot
xalq komissarligi” tizimiga kiritildi. Tuman va viloyat sovetlari joylardagi ishlab
8
Saidov, M. Sovetlashtirish jarayoni va uning mahalliy boshqaruv tizimiga ta’siri . Toshkent: Fan, 2005. 157 b.
11

chiqarish quvvatlarini hisobga olib, kolxoz va sovxozlar tashkil etish bo‘yicha
buyruqlar berdi. Bu esa mahalliy dehqonlarni bosqinchilik bilan yangi tizimga
kiritilishini anglatardi. Jarayon to‘satdan emas, biroq kuchlanish bilan kechdi:
ko‘plab qishloqlarda dehqonlar o‘z mehnat va mahsulotini ko‘maksiz topshirishga
qarshilik ko‘rsatdi.
Boshqaruv tizimidagi keskin o‘zgarishlar va jadidchi ziyolilarning rolini
pasaytirish juda tez amalga oshdi. 1920-yil oxiriga kelib, mahalliy sovet
organlarida zamonaviy kadrlarni qo‘llash ham cheklangani kuzatildi: ko‘pchilik
rahbarlik lavozimlariga Rossiyadan keltirilgan partiya kadrlari tayinlandi. Bu holat
mahalliy elita orasida norozilikni kuchaytirdi. Ayniqsa, Qoraqalpog‘iston Muxtor
viloyatiga aylanib, alohida siyosiy maqomga ega bo‘lgach, uning boshqaruv tizimi
ham Moskva va Toshkentdan nazorat qilindi.
Sovetlashtirish siyosatining muhim yo‘nalishi – diniy institutlar va an’anaviy
hukumat shakllarini yo‘q qilishdir. 1919–1920 yillarda mahalliy qadiy (shariat)
sudlari yopildi, wakf mulklari milliy boylik sifatida davlat ro‘yxatiga kiritildi. Eng
muhimi, mahalliy boshqaruv organlari vakolatini kengaytirish evaziga diniy
arboblar ijtimoiy ta’sirdan mahrum qilindi. Mulla va xoja lavozimlari bekor
qilinib, mahalliy sovet organlari “xalq dushmanlari” deb e’lon qildilar.
Natijada 1920-yillar boshida mahalliy boshqaruv dizayni quyidagicha bo‘ldi:
mahalla va qishloq sovetlari asosan kambag‘al dehqonlardan tanlab olingan
deputatlar majmuasi, tuman va viloyat sovetlari esa uchun partiya a’zolari
tomonidan nazorat qilinar edi. Bunday qattiq markazlashuv tizimi mahalliy
ijtimoiy adolat tushunchasini qayta aniqlashga majbur etdi: dehqonlar o‘z
huquqlarini faqat sovet huzurida tan olishdi, an’anaviy qabilaviy va diniy
mexanizmlar esa bekor qilindi 9
.
1917–1920-yillarda mahalliy boshqaruv tizimi to‘liq sovet uslubida qayta
qurildi. Sovet hokimiyati markazlashgan boshqaruvni ta’minlash, eski feodal
tizimni yo‘q qilish, yangi ijtimoiy qatlamlarni shakllantirish, yer va iqtisodiy
resurslarni rejalashtirish ga oid barcha vakolatlarni o‘z qo‘lida jamladi. Bu
9
Khodjaev, N. Turkiston va Qoraqalpog‘iston: Sovet davriga oid tahlillar . Toshkent: O‘zbekiston, 2004. 193 b.
12

jarayonda jadidchilik tarafdorlari muayyan darajada hamkor bo‘lishsa-da, tez orada
markaziy partiya kadrlari ularning o‘rnini bosdi. Mahalliy diniy va boy elita esa
qarshilik ko‘rsatib, kichik qurolli qarshilik harakatlarini boshlab, Basmachi
harakatining ildizini tashladi. Shu tariqa, mahalliy boshqaruv tizimi va
sovetlashtirish siyosati o‘zaro qarama - qarshi, lekin bir-birini to‘ldiruvchi jarayon
sifatida kechdi hamda Qoraqalpog‘istonning keyingi rivojlanish yo‘lini belgilab
berdi.
Sovetlar Ittifoqi tomonidan amalga oshirilgan sovetlashtirish siyosati, bir
tomondan, markazlashgan boshqaruvni mustahkamlash, iqtisodiy tizimni yangi
tartibga solish va ijtimoiy qatlamlarni shakllantirishga qaratilgan bo‘lsa, boshqa
tomondan, mahalliy xalqlarning milliy o‘zligiga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. Sovetlar
tomonidan amalga oshirilgan yer islohoti, ta’lim tizimi, sog‘liqni saqlash va
boshqa ijtimoiy xizmatlar xalq uchun bir qator foydalar keltirdi. Lekin, shu bilan
birga, bu o‘zgarishlar mahalliy qadriyatlar va madaniyatlarni, ayniqsa diniy
an’analarning zaiflashishiga olib keldi.
Mahalliy boshqaruv tizimining o‘zgarishi natijasida, xalqning bir qismi yangi
tizimga qarshi chiqsa, boshqalari esa sovet hukumatining ijtimoiy kafolatlari,
o‘qitish va tibbiyot sohasidagi islohotlarni qabul qilib, ularni qo‘llab-quvvatlashdi.
Sovetlarning yangi siyosiy tuzumi va iqtisodiy tizimi ko‘plab ijtimoiy
qatlamlarning hayotiga ta’sir ko‘rsatdi. Yangi jamiyatda aholi uchun tenglik, yer
islohoti va boshqa ijtimoiy kafolatlar berildi. Bu ijtimoiy qatlamlarning
o‘zgarishiga sabab bo‘ldi va qarama-qarshiliklarning kuchayishiga olib keldi 10
.
Sovetlar Ittifoqining mahalliy boshqaruv tizimi va ijtimoiy tuzumga ta’siri
nafaqat siyosiy o‘zgarishlarni, balki iqtisodiy, madaniy va diniy tuzumlarni ham
tubdan o‘zgartirdi. Sovet hukumati tomonidan amalga oshirilgan islohotlar,
ayniqsa yer islohoti, kolxoz va sovxozlar tashkil etilishi, iqtisodiy tizimning
kollektivlashtirilishi mahalliy aholi uchun katta zarba bo‘ldi. Ko‘plab oilalar o‘z
yerlarini yo‘qotdi, boshqalar esa qashshoqlik va ocharchilikka duchor bo‘ldi.
10
Ziyayev, S. Markaziy Osiyo va Turkistonni sovetlashtirish jarayoni . Toshkent: O‘zbekiston, 2006. 248 b.
13

Bundan tashqari, diniy ta’limning taqiqlanishi va masjidlarning yopilishi,
islom dini va uning vakillari uchun katta muammo bo‘ldi. Mahalliy diniy va
madaniy an’analarning yo‘qolishi, ayniqsa, qoraqalpoq xalqining ijtimoiy tizimiga
salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Sovet hukumatining siyosati natijasida mahalliy xalqlarning
o‘zligini saqlab qolish imkoniyatlari cheklandi.
Sovetlashtirish siyosatining ijtimoiy va madaniy ta’siri ko‘plab ijtimoiy
qatlamlarning hayotiga ta’sir ko‘rsatdi. Sovetlar Ittifoqi tomonidan amalga
oshirilgan ta’lim islohotlari va o‘qituvchilarni tayyorlash bo‘yicha ishlari, ayniqsa,
qoraqalpoq xalqining madaniy rivojlanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Shuningdek,
sovet hukumatining til siyosati, yangi madaniy va ma’rifiy dasturlarni amalga
oshirish orqali qoraqalpoq xalqining o‘z madaniyatini saqlab qolishga harakat
qildi.
Biroq, sovetlashtirish jarayoni mahalliy an’analar va qadriyatlarning
o‘zgarishiga olib keldi. Sovet mafkurasining ta’siri ostida milliy madaniyat faqat
sovet ideologiyasiga mos shaklda rivojlana boshladi. Mahalliy qadriyatlar va
an’analar ko‘pincha chetlab o‘tilgan yoki yo‘qotilgan.
Sovetlashtirish jarayoni Markaziy Osiyo va ayniqsa, Qoraqalpog‘iston
hududida mahalliy boshqaruv tizimini tubdan o‘zgartirdi. Sovetlarning
markazlashgan boshqaruvi, iqtisodiy tizimni yangilash va ijtimoiy qatlamlarni
shakllantirishga qaratilgan siyosati mahalliy xalqlarga yangi tuzumni o‘rnatdi. Bu
o‘zgarishlar bir tomondan ijtimoiy kafolatlar va yangi infratuzilma yaratgan bo‘lsa,
boshqa tomondan, mahalliy qadriyatlar va madaniyatning zaiflashishiga olib
keldi 11
. Sovetlashtirish jarayoni mahalliy xalqlar uchun katta sinov bo‘ldi va
ularning tarixiy o‘zligini saqlab qolishidagi kurashni yanada kuchaytirdi.
11
Saidov, N. Boshqaruv tizimi va milliy qarshilik: Basmachi harakati . Toshkent: Sharq, 2001. 312 b.
14

II.BOB. Ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotdagi o‘zgarishlar
II.1. Kollektivlashtirish siyosati, agrar islohotlar va ularning oqibatlari
Qoraqalpog‘iston hududida kollektivlashtirish siyosati, agrar islohotlar va
ularning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari XX asr boshlarida Sovet hokimiyati
tomonidan olib borilgan markazlashgan siyosatning asosiy yo‘nalishlaridan biri
bo‘lib, bu jarayon Qoraqalpoq jamiyatining iqtisodiy, madaniy va demografik
tuzilmasiga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. Kollektivlashtirish siyosati Sovet Ittifoqida
1920-yillarning oxiri va 1930-yillarning boshlarida boshlangan bo‘lib, uning
asosiy maqsadi dehqon xo‘jaliklarini tugatish va ularni kolxozlar yoki sovxozlar
shaklida jamoaviy xo‘jaliklarga birlashtirish edi.
Qoraqalpog‘istonda bu siyosat o‘ziga xos tarzda amalga oshirildi. Avvalo, bu
hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi past bo‘lganligi, aholining
ko‘pchiligi chorvachilik va dehqonchilik bilan shug‘ullanganligi sababli,
kollektivlashtirish siyosati ko‘plab muammolarni keltirib chiqardi. Dastlabki
bosqichlarda Qoraqalpog‘istonda jamoa xo‘jaliklarini tashkil etish uchun
propagandistik kampaniyalar, bosim va targ‘ibot ishlari olib borildi. Sovet
hokimiyati tomonidan boy dehqonlar — "kulaklar" dushman sifatida ko‘rsatilib,
ularning mulklari musodara qilindi va o‘zlari surgun qilindi. Bu esa mahalliy
aholining noroziligiga sabab bo‘ldi va ayrim hollarda qarshilik harakatlariga olib
keldi.
Agrar islohotlar jarayonida Qoraqalpog‘istonda yer egaligini qayta taqsimlash
ishlari olib borildi. Dehqonlar yerga egalik qilish huquqidan mahrum etilib, davlat
mulki deb e’lon qilingan yerlar jamoa xo‘jaliklari ixtiyoriga berildi. Bu esa
an’anaviy dehqonchilik tizimining izdan chiqishiga olib keldi. Qoraqalpoq
dehqonlari uchun yangi jamoa xo‘jaligi tizimi begona va samarasiz bo‘lib, ularning
iqtisodiy manfaatlariga zid edi. Ko‘plab dehqonlar yangi tizimga qarshi norozilik
bildirdi, ayrim hollarda bu norozilik ochiq qarshilik shaklini oldi.
1930-yillarda Sovet Ittifoqi tomonidan amalga oshirilgan kollektivlashtirish
siyosati butun mamlakat bo‘ylab, xususan, Qoraqalpog‘iston hududida chuqur
15

ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlarga olib keldi. Bu siyosat natijasida dehqonlar o‘z
yerlaridan ajralib, chorva mollari musodara qilindi, iqtisodiy imkoniyatlar keskin
kamaydi. Ushbu islohotlar aholining ijtimoiy ahvolining yomonlashuviga, oziq-
ovqat ta’minotining izdan chiqishiga sabab bo‘ldi. 1931–1933-yillarda
Qoraqalpog‘istonda ocharchilik holatlari yuzaga keldi. Aholi orasida o‘lim
holatlari ko‘paydi, migratsiya kuchaydi. Aksariyat hollarda jamoa xo‘jaliklari sust
ishladi, davlat tomonidan berilgan rejalarni bajarishda qiynaldi 12
.
Sovet Ittifoqida 1928-yildan boshlab qishloq xo‘jaligini kollektivlashtirish
siyosati joriy etildi. Bu siyosat dehqonlarni jamoa xo‘jaliklariga (kolxoz va
sovxozlarga) birlashtirish, xususiy mulkni tugatish va davlat nazoratini
kuchaytirishni maqsad qilgan edi. Qoraqalpog‘istonda ham bu siyosat bosqichma-
bosqich amalga oshirildi. 1929-yilda Taxtako‘pirda ko‘plab mahalliy aholi
kolxozlashtirish siyosatiga qarshi chiqdi. Bu voqea Qoraqalpog‘istonni Rossiya
Federatsiyasiga bevosita qo‘shib olish uchun asosiy sabab bo‘ldi.
Kollektivlashtirish siyosati doirasida dehqonlar o‘z yerlaridan ajraldi, chorva
mollari musodara qilindi, iqtisodiy imkoniyatlar keskin kamaydi. Bu holat
aholining ijtimoiy ahvolining yomonlashuviga, oziq-ovqat ta’minotining izdan
chiqishiga sabab bo‘ldi. 1931–1933-yillarda Qoraqalpog‘istonda ocharchilik
holatlari yuzaga keldi. Aholi orasida o‘lim holatlari ko‘paydi, migratsiya kuchaydi.
Aksariyat hollarda jamoa xo‘jaliklari sust ishladi, davlat tomonidan berilgan
rejalarni bajarishda qiynaldi.
Kollektivlashtirish siyosati doirasida agrar islohotlar ham amalga oshirildi. Bu
islohotlar dehqonlarni jamoa xo‘jaliklariga birlashtirish, xususiy mulkni tugatish
va davlat nazoratini kuchaytirishni maqsad qilgan edi. Qoraqalpog‘istonda ham bu
siyosat bosqichma-bosqich amalga oshirildi. 1929-yilda Taxtako‘pirda ko‘plab
mahalliy aholi kolxozlashtirish siyosatiga qarshi chiqdi. Bu voqea
Qoraqalpog‘istonni Rossiya Federatsiyasiga bevosita qo‘shib olish uchun asosiy
sabab bo‘ldi .
12
Исмаилов , У . Ўзбекистонда коллективлаштириш сиёсати ва унинг оқибатлари . Тошкент: Фан, 1998. C
94.
16

Kollektivlashtirish siyosati doirasida dehqonlar o‘z yerlaridan ajraldi, chorva
mollari musodara qilindi, iqtisodiy imkoniyatlar keskin kamaydi. Bu holat
aholining ijtimoiy ahvolining yomonlashuviga, oziq-ovqat ta’minotining izdan
chiqishiga sabab bo‘ldi. 1931–1933-yillarda Qoraqalpog‘istonda ocharchilik
holatlari yuzaga keldi. Aholi orasida o‘lim holatlari ko‘paydi, migratsiya kuchaydi.
Aksariyat hollarda jamoa xo‘jaliklari sust ishladi, davlat tomonidan berilgan
rejalarni bajarishda qiynaldi.
1920-yillarning oxiri va 1930-yillarning boshlarida SSSRda boshlangan
kollektivlashtirish siyosati butun Sovet hududida, jumladan, O‘zbekiston SSR
tarkibiga kiruvchi Qoraqalpog‘iston muxtor viloyatida ham tub iqtisodiy va
ijtimoiy o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi. Kollektivlashtirish mohiyatan qishloq
xo‘jaligini to‘liq davlat nazoratiga olish, yirik jamoa xo‘jaliklarini (kolxoz va
sovxozlar) yaratish orqali xususiy yer egaligiga barham berishga qaratilgan edi.
Ushbu siyosat dehqonlarning yer va mol-mulklaridan ajralishiga olib keldi. Shu
bilan birga, oziq-ovqat ta'minotining izdan chiqishi, ijtimoiy ziddiyatlar,
ocharchilik va keng ko‘lamli migratsiya holatlari bilan kechdi.
Kollektivlashtirish siyosati SSSR rahbariyati tomonidan tezkor va radikal
usullar bilan amalga oshirildi. Bu jarayonda individual dehqon xo‘jaliklari
tugatildi, ularning yer maydonlari va chorva mollari musodara qilinib, jamoa
xo‘jaliklariga birlashtirildi. Qoraqalpog‘iston aholisi asrlar davomida chorvachilik
va dehqonchilik bilan shug‘ullanib kelgan bo‘lsa-da, bu siyosat ularning ko‘p
asrlik an’anaviy turmush tarziga ham, iqtisodiy faoliyatiga ham jiddiy zarba
berdi 13
.
1931–1933-yillar oralig‘ida ayniqsa Qoraqalpog‘istonda yuzaga kelgan
ocharchilik holatlari ushbu siyosatning salbiy oqibatlarini aniq namoyon etdi.
Sovet hukumatining Qoraqalpog‘istonda o‘tkazgan statistik ma’lumotlariga ko‘ra,
bu yillarda oziq-ovqat tanqisligi keskin kuchayib, ko‘plab aholi ochlikdan
jabrlandi. O‘lim holatlari sezilarli darajada ortdi, aholining bir qismi boshqa
viloyatlarga, hattoki qo‘shni respublikalarga ko‘chishga majbur bo‘ldi.
13
Атаханов, С. Ж. Каракалпакстан в годы коллективизации сельского хозяйства (1929–1937 гг.) . Нукус :
Каракалпакстан нашр , 2007.
17

Kollektivlashtirish jarayonida ko‘pchilik dehqonlar "kulak" (ya’ni boy
dehqon) sifatida tamg‘alandi. Ularga nisbatan repressiv choralar ko‘rildi —
mulklari musodara qilindi, o‘zlari esa Sibir va boshqa uzoq hududlarga badarg‘a
qilindi. Bunday siyosat dehqonlar orasida qo‘rquv va norozilikni kuchaytirdi. Shu
sababli ko‘plab aholi kollektiv xo‘jaliklarga a’zo bo‘lishdan bosh tortdi yoki
norozilik kayfiyatida faoliyat yuritdi. Bu esa jamoa xo‘jaliklarining iqtisodiy
samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
Davlat tomonidan belgilangan rejalar va kvotalar esa ko‘pincha real iqtisodiy
imkoniyatlardan yiroq bo‘lgan. Jamoa xo‘jaliklari don, go‘sht va boshqa
mahsulotlarni topshirish bo‘yicha juda yuqori ko‘rsatkichlarni bajarishga majbur
bo‘lgan. Biroq, tajriba, texnika va resurslar yetishmasligi tufayli bu rejalar ko‘plab
xo‘jaliklarda bajarilmay qoldi. Bu esa xo‘jalik rahbarlari va ishchilariga nisbatan
jazolov choralarining qo‘llanilishiga sabab bo‘ldi.
Qoraqalpog‘iston o‘zining tabiiy iqlimi, sho‘r yerlar va suv tanqisligi bilan
ajralib turadigan hudud hisoblangan. Ushbu hududda jamoa xo‘jaliklarini
shakllantirish va ularda barqaror dehqonchilikni yo‘lga qo‘yish juda qiyin bo‘lgan.
Shu sababli, ko‘pgina kolxoz va sovxozlar sust faoliyat yuritdi, ba’zilarining esa
butunlay inqirozga yuz tutgan holatlari ham bo‘lgan. Dehqonlar o‘zlari ilgari
boshqarib kelgan yerlar va chorva mollaridan ajralganidan so‘ng, motivatsiya
yo‘qoldi, ish unumdorligi pasaydi, xo‘jaliklar iqtisodiy jihatdan inqirozga yuz
tutdi.
Bunday og‘ir sharoitlarda aholining kundalik ehtiyojlarini qondirish masalasi
eng dolzarb muammolardan biriga aylandi. Oziq-ovqat mahsulotlarining
yetishmasligi natijasida aholining sog‘lig‘i yomonlashdi, bolalar o‘limi ortdi,
epidemiyalar keng tarqaldi. Qoraqalpog‘iston bo‘ylab ochlikdan vafot etganlar soni
minglab kishilarni tashkil etdi. Bu holat migratsiyani keskin kuchaytirdi —
aholining katta qismi O‘zbekistonning boshqa hududlariga yoki qo‘shni
respublikalarga bosh olib ketdi. Bu esa nafaqat ijtimoiy barqarorlikka, balki etnik
tarkibga ham ta’sir o‘tkazdi.
18

O‘sha yillardagi siyosiy tuzum aholi noroziligini bostirish uchun kuch
ishlatishga tayyor edi. Har qanday norozilik, kollektivlashtirishga qarshilik yoki
o‘z fikrini erkin bildirish "qarshilik ko‘rsatish", "aksilinqilobiy faoliyat" sifatida
baholanar, bunday fuqarolar jazolanishi, qamalishi yoki surgun qilinishi mumkin
edi. Shuning uchun ham ko‘pchilik insonlar ochlik, kasallik va qashshoqlikka
chiday turib, mavjud siyosiy tuzumga bo‘ysunishga majbur edi.
Shuningdek, kollektivlashtirish siyosati qishloq joylarida ijtimoiy tuzumga
ham katta o‘zgarishlar olib keldi. Avvallari o‘z yerida mustaqil ishlagan dehqonlar
endi davlat nazorati ostida bo‘lgan tizimda faoliyat yurita boshladi. Bu esa
aholining ijtimoiy faolligi, tashabbuskorligi va iqtisodiy erkinligini keskin
chekladi. Shaxsiy mol-mulk huquqining yo‘qolishi, hayot darajasining pasayishi,
sovet byurokratiyasining haddan tashqari kuchayishi jamoa xo‘jaliklarining
iqtisodiy qulashiga olib keldi.
Kollektivlashtirishning natijalari faqat iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda emas,
balki madaniy va ruhiy hayotda ham o‘z aksini topdi. O‘z mehnati bilan yashab
kelgan, ota-bobolarining yerida ish yuritgan oddiy dehqonlar birdaniga "klassiy
dushman"ga aylantirildi. Bu esa xalq orasida sovet tuzumiga nisbatan
ishonchsizlikni, begonalik tuyg‘usini kuchaytirdi. Yillar o‘tib, bu siyosatning og‘ir
oqibatlari haqida ochiq gapirish imkoniyati tug‘ilgach, ko‘plab tarixchilar, olimlar
va guvohlar bu davrni qattiq tanqid ostiga oldilar.
1931–1933-yillardagi kollektivlashtirish siyosati Qoraqalpog‘iston xalqiga
og‘ir iqtisodiy, ijtimoiy va demografik zarba berdi. Oziq-ovqat tanqisligi,
ocharchilik, migratsiya, jamoa xo‘jaliklarining sust ishlashi, dehqonlarning
iqtisodiy imkoniyatlardan ajralishi — bularning barchasi mazkur davr siyosatining
keskin salbiy oqibatlari sifatida tarixda qoldi. Kollektivlashtirish siyosati faqat
iqtisodiy emas, balki insoniylik nuqtai nazaridan ham halokatli tajriba bo‘lganini
anglash, bunday yo‘llardan yana qaytmaslik uchun zarur saboqlardan biridir.
Qoraqalpog‘istonda 1930-yillarda amalga oshirilgan kollektivlashtirish
siyosati va agrar islohotlar hududning ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga salbiy ta’sir
ko‘rsatdi. Dehqonlar o‘z yerlaridan ajraldi, chorva mollari musodara qilindi,
19

iqtisodiy imkoniyatlar keskin kamaydi. Bu holat aholining ijtimoiy ahvolining
yomonlashuviga, oziq-ovqat ta’minotining izdan chiqishiga sabab bo‘ldi. 1931–
1933-yillarda Qoraqalpog‘istonda ocharchilik holatlari yuzaga keldi. Aholi orasida
o‘lim holatlari ko‘paydi, migratsiya kuchaydi. Aksariyat hollarda jamoa
xo‘jaliklari sust ishladi, davlat tomonidan berilgan rejalarni bajarishda qiynaldi.
Shu bilan birga, Sovet hokimiyati Qoraqalpog‘istonda infratuzilmani
rivojlantirish, irrigatsiya tizimlarini yaxshilash, paxta yetishtirishni kengaytirish
orqali agrar sektorda o‘z mafkuraviy maqsadlarini amalga oshirishga intildi. Biroq
bu tashabbuslar ko‘pincha mahalliy aholining ehtiyojlari va imkoniyatlaridan yiroq
bo‘lib, kuch bilan amalga oshirilgan islohotlar sababli ijtimoiy-iqtisodiy ziddiyatlar
kuchaydi.
Kollektivlashtirish siyosati natijasida Qoraqalpog‘iston aholisi an’anaviy
hayot tarzidan ajraldi. Qishloq xo‘jaligining markazlashgan boshqaruvga o‘tishi,
jamoa xo‘jaliklarining faoliyati va ularning samaradorligi past bo‘lgani sababli
iqtisodiy rivojlanishda sustkashlik yuzaga keldi. Buning natijasida ishsizlik,
qashshoqlik, oziq-ovqat taqchilligi va migratsiya kabi ijtimoiy muammolar
kuchaydi 14
.
Qoraqalpog ‘ istonda amalga oshirilgan kollektivlashtirish siyosati va agrar
islohotlar , bir tomondan , Sovet hokimiyatining markaziy siyosatini joriy etish
vositasi sifatida xizmat qilgan bo ‘ lsa , boshqa tomondan esa mahalliy aholining
iqtisodiy , madaniy va ijtimoiy muhitiga mos kelmaganligi sababli , ko ‘ plab salbiy
oqibatlarga olib keldi . Tarixiy manbalar va zamonaviy tadqiqotlar bu davrda
yuzaga kelgan og ‘ ir sharoitlar , aholining norozilik holatlari va uzoq muddatli
salbiy ta ’ sirlarni aniq tasvirlab beradi .
Shunday qilib , Qoraqalpog ‘ istonda kollektivlashtirish va agrar islohotlar
jarayoni o ‘ rganilganda , bu siyosatning faqat tashqi ko ‘ rinishda modernizatsiya ,
taraqqiyot va ijtimoiy tenglikni targ ‘ ib qilganini , amalda esa mahalliy aholi uchun
ijtimoiy - iqtisodiy inqiroz , madaniy qadriyatlarning yemirilishi va an ’ anaviy
14
Fitzpatrick, Sheila. Stalin’s Peasants: Resistance and Survival in the Russian Village after Collectivization .
Oxford University Press, 1994. P 85.
20

turmush tarzining barbod bo ‘ lishiga olib kelganini ko ‘ rish mumkin . Bu esa
bugungi tarixiy tahlillar uchun muhim saboqlardan biridir.
II.2. Maorif, madaniyat va ayollar huquqlaridagi o‘zgarishlar
1920–1930-yillar Markaziy Osiyo, xususan, Qoraqalpog‘iston tarixida tub
o‘zgarishlar davri bo‘ldi. Sovet hokimiyatining o‘rnatilishi bilan birga, jamiyatning
barcha sohalarida, jumladan, maorif, madaniyat va ayollar huquqlarida keng
ko‘lamli islohotlar amalga oshirildi. Bu islohotlar mahalliy aholi hayot tarziga
sezilarli ta’sir ko‘rsatdi.
Sovet hokimiyatining Markaziy Osiyodagi siyosiy ustuvor yo‘nalishlaridan
biri savodsizlikni tugatish, ya’ni aholining ommaviy ravishda o‘qish-yozishga
o‘rgatilishini ta’minlash edi. Bu borada keng ko‘lamli harakatlar olib borildi,
ayniqsa 1920-yillarda boshlangan bu jarayon Qoraqalpog‘istonda ham jadallik
bilan kechdi. 1917-yilgi inqilobdan keyingi yillarda sobiq imperiyaning ko‘plab
mintaqalari singari, Qoraqalpog‘istonda ham aholining katta qismi, ayniqsa ayollar
va qishloq aholisi savodsiz edi. Rasmiy manbalarga ko‘ra, 1920-yillarning
boshlarida Qoraqalpog‘istonda aholining 85 foizdan ortig‘i o‘qish-yozishni bilmas
edi 15
.
Shu sababdan 1920–1930-yillar davomida savodsizlikni tugatish bo‘yicha
harakat Sovet davlatining mafkuraviy va ijtimoiy siyosatining asosiy ustunlaridan
biriga aylandi. “Likbez” (savodsizlikni tugatish) kampaniyasi doirasida
Qoraqalpog‘istonda turli savodxonlik maktablari, kechki o‘quv kurslari, ommaviy
o‘qish-yozish markazlari tashkil etildi. Bu kurslarda yoshlar, kattalar va hatto
keksa avlod vakillari ham savod chiqarishga da’vat etildi. Asosiy maqsad –
fuqarolarni o‘qitish orqali ularni sovet mafkurasiga jalb qilish va jamiyatning
modernizatsiyalashuviga yo‘l ochish edi.
Qoraqalpog‘istonda bu kampaniyani amalga oshirishda o‘zbek va rus tillarida
dars beruvchi pedagoglar faol ishtirok etdilar. Davlat tomonidan o‘quv qurollari,
15
Rahmonov, A. Qoraqalpog iston tarixiga kirishʻ . Nukus: Qoraqalpoq nashriyoti, 2004. 89 b.
21

darsliklar va alfavit asosida tuzilgan risolalar ishlab chiqildi. 1924–1928-yillar
davomida savodxonlik bo‘yicha bosqichma-bosqich statistik ko‘rsatkichlar
yaxshilana boshladi. Qishloq joylarida maxsus ko‘chma o‘quv punktlari tashkil
etilib, murabbiylar aholining uylariga borib o‘qitdilar. Bu davrda, ayniqsa,
ayollarning o‘qitilishi masalasiga alohida e’tibor qaratildi, chunki patriarchal
jamiyatda ularning savodsizligi yanada chuqurroq edi.
Savodxonlik kampaniyasi faqat o‘qish-yozishga emas, balki siyosiy ongni
shakllantirishga ham xizmat qildi. Davlat tomonidan berilgan o‘quv materiallari
kommunistik g‘oyalarni ilgari suruvchi kontentga boy edi. O‘quvchilar ijtimoiy
tenglik, jamoa xo‘jaliklari, partiyaviy sadoqat va ateizm kabi g‘oyalar bilan
tanishtirilar edi. Shu tarzda savodsizlikka qarshi kurash, aslida, aholining
mafkuraviy shakllanishining bir vositasi bo‘lib xizmat qildi 16
.
Qoraqalpog‘istonning ma’naviy-ma’rifiy rivojida yana bir muhim bosqich –
1929-yilda tashkil etilgan Qoraqalpog‘iston madaniyati va tarixi davlat muzeyining
faoliyati bilan bog‘liq. Bu muzey Sovet davrida xalqning madaniy merosini tizimli
o‘rganish va namoyish etish maqsadida tuzilgan eng muhim ilmiy-madaniy
markazlardan biri bo‘ldi.
Muzeyning tashkil etilishi — mintaqaning etnografik, tarixiy va arxeologik
boyliklarini saqlash, xalq san’ati va qadimiy an’analarni ilmiy asosda tadqiq etish
ehtiyojidan kelib chiqqan. Muzey fondlarida Qoraqalpog‘iston tarixiga oid noyob
yodgorliklar, xususan qadimgi ashyolar, milliy liboslar, xo‘jalik anjomlari,
qadimiy qurollar, sopol buyumlar, zardo‘zlik mahsulotlari va boshqa ko‘plab
madaniy eksponatlar saqlanadi.
Qoraqalpog‘iston madaniyati va tarixi muzeyi o‘z fondlarini quyidagi
yo‘nalishlar asosida boyitdi: etnografiya, arxeologiya, tabiiy fanlar, xalq amaliy
san’ati, yangi tarix, fotografiya va boshqa bo‘limlar. Bu bo‘limlar orqali nafaqat
Qoraqalpog‘iston xalqlarining qadimiy madaniyati balki, ularning zamonaviy
hayoti ham tahlil etildi. Muzey ekspozitsiyalari aholiga ta’limiy va tarbiyaviy
maqsadlarda keng tanishtirildi.
16
Usmonova, G. "Sovet davrida Qoraqalpog istonda savodxonlik siyosati." ʻ Tarix va jamiyat , vol. 2, 2011, 1212 bet.
22

Muzey ilmiy xodimlari tomonidan olib borilgan etnografik tadqiqotlar,
xususan, qoraqalpoq milliy kiyimlari, nikoh marosimlari, mehnat an’analari va
xalq e’tiqodlari haqida ilmiy maqolalar tayyorlanib, respublika va ittifoq
miqyosida nashr etildi. Bu ilmiy faoliyat Qoraqalpog‘istonning o‘ziga xos
madaniyatini sovet jamiyatida tanitishda muhim rol o‘ynadi.
Shuningdek, muzey faoliyati orqali Qoraqalpog‘istonda xalqni milliy o‘zlikni
anglashga va tarixiy ongni shakllantirishga undovchi jarayonlar kuchaydi. Ilk
yillarda bu faoliyat Sovet mafkurasiga xizmat qilgan bo‘lsa-da, vaqt o‘tishi bilan
muzey eksponatlari orqali Qoraqalpog‘iston xalqlarining qadimiy sivilizatsiyalari –
Xorazm, Qang‘ davlati, Amudaryo bo‘yidagi qadimiy aholi manzillari haqida
ilmiy haqiqatlar tiklana bordi.
Sovet davlati xalq madaniyatini yangilashni teatr san’ati orqali amalga
oshirishga alohida e’tibor qaratdi. Qoraqalpog‘istonda ilk teatr jamoalari 1920-
yillarning o‘rtalarida tashkil etila boshlandi. Ular dastlab havaskorlik darajasida
bo‘lsa-da, keyinchalik rasmiy maqomga ega bo‘lgan teatr truppalariga aylana
bordi. Bu teatr jamoalari asosan sovet mafkurasini targ‘ib qiluvchi spektakllar,
ijtimoiy tenglik, mehnatkashlarning g‘alabasi, savodsizlikka qarshi kurash, ayollar
erkinligi va millatlar do‘stligini targ‘ib qiluvchi sahna asarlarini sahnalashtirgan.
1927-yilda Qoraqalpoq davlat drama teatri tashkil topdi. Ushbu teatr
qoraqalpoq xalqining o‘ziga xos urf-odatlari, og‘zaki ijodi va tarixiy mavzularini
teatr sahnasiga olib chiqdi. Teatr orqali xalqni ommaviy ravishda madaniyatga jalb
qilish, ularning estetik didini oshirish, shuningdek, sovet mafkurasini madaniy
vositalar orqali singdirish maqsad qilingan edi 17
.
Musiqa va milliy san’at rivoji
Teatr bilan bir qatorda musiqa san’ati ham rivojlantirildi. Xalq cholg‘ulari
ansambllari, xor jamoalari va musiqa to‘garaklari tashkil qilindi.
Qoraqalpog‘istonga o‘zbek, rus va boshqa millat vakillari orasidan musiqa
bilimdonlari yuborilib, ularning ko‘magida yangi madaniyat markazlari tashkil
17
Allamuratov, S. Qoraqalpog‘istonda madaniyat va san’at taraqqiyoti (1920–1940 yillar) . Nukus: Qoraqalpoq
nashriyoti, 2015. 93 bet.
23

etildi. Ayniqsa, qoraqalpoq xalq qo‘shiqlari va doira, dutor kabi milliy cholg‘u
asboblarini o‘rgatish orqali milliy musiqaga e’tibor kuchaydi.
1930-yillarning boshida Nukusda musiqa maktabi tashkil etilib, yosh avlodga
klassik va xalq musiqasining asoslari o‘rgatildi. Bu maktablar nafaqat iqtidorli
yoshlarni kashf etdi, balki ularni Moskvadagi va Toshkentdagi konservatoriyalarga
o‘qishga yuborib, professional san’atkorlar etishib chiqishiga imkon yaratdi.
Rassomchilik va tasviriy san’at
Qoraqalpog‘istonda rassomchilik sohasidagi rivojlanish ham ushbu yillarda
boshlangan. Sovet san’atining asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan “sotsrealizm”
(sotsialistik realizm) uslubida ishlangan asarlar ko‘paydi. San’atkorlar
mehnatkashlarni ulug‘lovchi, kollektiv xo‘jaliklar faoliyatini tasvirlovchi kartinalar
yaratdilar. Bu jarayonda mahalliy rassomlar bilan bir qatorda rus va boshqa ittifoq
hududlaridan kelgan mutaxassislar ham faol ishtirok etdilar. Rassomchilik
maktablarining ochilishi, ko‘rgazmalarning tashkil etilishi san’atni
ommalashtirishga xizmat qildi.
Nukus shahrida keyinchalik tashkil etiladigan I. V. Savitskiy nomidagi Davlat
san’at muzeyining negizlari aynan shu davrda yaratilgan bo‘lib, bu madaniy
markaz Qoraqalpog‘iston san’atining rivojiga katta hissa qo‘shdi.
Yozuv islohoti va lotin grafikasi
Sovet davrida madaniyat sohasida amalga oshirilgan eng muhim islohotlardan
biri — yozuv tizimining o‘zgarishi bo‘ldi. 1920-yillarning oxiriga kelib,
Qoraqalpoq tili, ilgari arab yozuvi asosida yuritilar edi. Ammo sovet hokimiyati bu
yozuv tizimini “reaksion” deb baholab, uni lotin grafikasi bilan almashtirish
siyosatini boshladi.
1928–1930-yillar davomida qoraqalpoq tilining lotin alifbosiga o‘tishi amalga
oshirildi. Bu o‘zgarish madaniyat va ta’lim sohasiga bevosita ta’sir qildi. Avvalgi
diniy-ma’rifiy adabiyotlar o‘rnini yangi alifboda chop etilgan dunyoviy kitoblar
egalladi. Bosma adabiyotlar soni ortdi, matbuot rivojlandi, yangi darsliklar
yaratildi. Bu esa aholining keng qatlamlarini zamonaviy ma’rifat bilan tanishtirish
imkonini berdi.
24

Lotin yozuviga o‘tish orqali sovetlar qoraqalpoq xalqini diniy an’analar va
ulamolar ta’siridan uzoqlashtirishni, ularning ongini sekulyar va ijtimoiy ong
asosida shakllantirishni maqsad qilgan edi 18
. Natijada, bu yozuv islohoti madaniy
o‘zgarishlarning asosiy drayveriga aylandi.
Sovet hokimiyati ayollar huquqlarini kengaytirish bo‘yicha “Hujum”
kampaniyasini amalga oshirdi. Bu kampaniya 1927 yilda boshlangan bo‘lib,
ayollarni ijtimoiy hayotga jalb etish, ularning savodxonligini oshirish va mehnatga
jalb qilishni maqsad qilgan edi.
“Hujum” kampaniyasi davomida ko‘plab ayollar paranji tashlab, ijtimoiy-
siyosiy jarayonlarda qatnasha boshladilar. Biroq, bu siyosatni amalga oshirish
salbiy oqibatlar bilan kechdi. Aholining ma’lum bir qismi, jumladan, ulamolar,
boylar va savdogarlar bu kampaniyaga qarshi chiqishdi. Natijada, ayrim ayollar
jazolandi yoki o‘ldirildi.
Shuningdek, ayollar orasida savodsizlikni tugatish bo‘yicha kurslar tashkil
etildi. Bu kurslar orqali ko‘plab ayollar o‘qish-yozishni o‘rgandilar va ijtimoiy
hayotda faol ishtirok eta boshladilar.
1920–1930-yillar Qoraqalpog‘iston tarixida maorif, madaniyat va ayollar
huquqlarida tub o‘zgarishlar davri bo‘ldi. Sovet hokimiyatining islohotlari orqali
savodsizlikka qarshi kurash olib borildi, madaniyat sohasida yangi muassasalar
tashkil etildi va ayollar huquqlari kengaytirildi. Biroq, bu islohotlar mahalliy aholi
hayot tarziga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi va ayrim hollarda salbiy oqibatlarga olib
keldi.
18
Yusupov, R. “Lotin yozuviga o‘tish jarayoni va uning madaniy oqibatlari.” Ma’naviyat va madaniyat , no. 2, 1999,
48 bet.
25

Xulosa
1920–1930-yillarda Qoraqalpog‘istonda yuzaga kelgan o‘zgarishlar murakkab
va ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, ular siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va maorif
sohalarida tub burilishlarga sabab bo‘ldi. Ushbu davr Qoraqalpog‘iston xalqining
tarix sahifasida ikki xil — ijobiy va salbiy — oqibatlarni meros qilib qoldirgan
davr sifatida ajralib turadi. Siyosiy nuqtai nazardan, 1924-yilda milliy-hududiy
chegaralash jarayoni orqali Qoraqalpog‘iston avtonom viloyat maqomini oldi,
1930-yillarda esa O‘zbekiston SSR tarkibida Avtonom Sovet Sotsialistik
Respublika darajasiga ko‘tarildi. Ushbu o‘zgarishlar mahalliy xalqning o‘z-o‘zini
boshqarish huquqini rasmiylashtirsa-da, amalda markaziy Moskva va Toshkent
byurolari tomonidan qat’iy nazoratga olinishi, mahalliy rahbarlik tizimlarining
vakolatlarining cheklanishiga olib keldi. Shu bilan birga, sovet miqyosidagi
kommunistik mafkura demokratiyaga emas, balki partiya apparatining
markazlashuvi va repressiv mexanizmlarining kuchayishiga asoslandi. 1937–1938-
yillardagi Stalinning “yigirma sekizinchi” yillari qatag‘onlari Qoraqalpog‘iston
intellektual va madaniy elitasi uchun og‘ir sinov bo‘lib, ko‘plab ziyolilar,
yozuvchilar, olimlar va madaniyat arboblari hayotdan haydaldi yoki yo‘q qilindi.
Iqtisodiy sohada amalga oshirilgan jadal kollektivlashtirish siyosati esa
dehqonchilik va chorvachilik bilan kun ko‘ruvchi qoraqalpoq xalqining an’anaviy
hayot tarzini tubdan o‘zgartirdi. Xususiy yerlarning tortib olinganligi, mahalliy
“kulak” deb hisoblangan dehqonlarning repressiyalarga uchrashi, chorva mollari va
hosildor yerlarning davlat nazorati ostida jamlanishi umumiy iqtisodiy
samaradorlikni pasaytirdi. 1931–1933-yillardagi ocharchilik yillarida minglab
qoraqalpoq oilalarining hayoti izdan chiqdi, ko‘plar migratsiya yo‘liga tushdi,
ayrim mahallalarda aholining o‘lim ko‘rsatkichi keskin oshdi. Bu voqealar nafaqat
demografik, balki psixologik zarba ham bo‘lib, uzoq vaqt davomida xalq xotirasida
og‘riqli iz qoldirdi.
Ijtimoiy hayotda yuzaga kelgan o‘zgarishlar ham hukumat
bo‘ysunuvchilarning ijtimoiy eksperimentlari shaklida kechdi. Kollektiv
26

xo‘jaliklarda mehnat munosabatlari, oilaviy va qabilaviy tuzumlarga qaytishning
murakkablashuvi, ayollar va yoshlarning yangi mafkuraviy tarbiyaga jalb qilinishi
ijtimoiy rollarning o‘zgarishiga olib keldi. Xususan, “Hujum” kampaniyasi
doirasida ayollar haqiqiy tenglik tamoyili asosida ijtimoiy-siyosiy hayotga jalb
etildi, patriarxal qatlamlar tomonidan chetga surilgan ayollar maktab va ish
joylariga chiqdi. Shu bilan birga, bu kampaniya ba’zi an’anaviy ulamolar va
konservativ sinflar bilan to‘qnashuvlar, ba’zan esa zo‘ravonlikka yo‘l qo‘yilishi
bilan ajralib qoldi.
Maorif sohasidagi islohotlar keng qamrovli bo‘ldi: savodsizlikni yo‘qotish
bo‘yicha “Likbez” kampaniyasi orqali butun aholi toifalari, xususan ayollar va
qishloq aholisi uchun o‘qitish kurslari, kechki maktablar tashkil etildi. Yangi
maorif dasturlari va darsliklari lotin grafikasi asosida qayta nashr etildi. Bu jarayon
Qoraqalpoq tilining adabiy va ilmiy nutqini shakllantirishga, zamonaviy ilmiy-
texnikaviy terminologiyani joriy etishga, xalqning ijtimoiy bilimlarini
kengaytirishga xizmat qildi. Ammo maorif islohotlarini mafkuraviy propaganda
vositasiga aylantirish natijasida, ta’lim mazmuni partiyning siyosiy maqsadlariga,
ateistik va kommunistik g‘oyalarga moslab tarjima qilindi. Natijada, savodsizlik
darajasi tushsa-da, mustaqil fikrlash va madaniy merosni tan olish sohalarida
tanazzul ham kuzatildi.
Madaniy hayotda esa teatr, musiqa, san’at va adabiyot shakllari sovet
maqsadlariga moslashtirildi. Qoraqalpoq milliy dramaturgiyasi, xalq musiqasi,
rassomchilik maktabi mavjud bo‘lsa-da, ularning mavzulari, formasi va hatto
milliy ornamentika elementlari ham sotsrealizm tartibiga bo‘ysundirildi. 1929-
yilda tashkil etilgan Qoraqalpog‘iston madaniyati va tarixi davlat muzeyi qadimiy
etnografiya, arxeologiya va hunarmandchilik namunalarini saqlab qoldi, ammo
ekspozitsiyalarning aksariy ma’ruzalari sovet mafkurasiga moslab yaratilgan
matnlar bilan boyitildi. Shu bilan birga, muzey ilmiy xodimlari mahalliy
tadqiqotlarni olib borib, qoraqalpoq madaniy merosini qayta kashf etishda muhim
rol o‘ynadilar.
27

Umuman olganda, 1920–1930-yillarda Qoraqalpog‘istonda amalga oshirilgan
o‘zgarishlar murakkab va ikki tomoni bor voqea bo‘lib, bir tomondan sovetlashuv,
ijtimoiy taraqqiyot, savodsizlikni bartaraf etish va madaniy muassasalarni
kengaytirishga xizmat qilgan bo‘lsa, boshqa tomondan mahalliy xalq an’analari,
iqtisodiy mustaqilligi va ruhiy erkinligiga tahdid solgan repressiyalar, ocharchilik,
ijtimoiy bosim va mafkuraviy nazorat vositasi sifatida namoyon bo‘ldi. Shu bois,
bu davr o‘zida salbiy va ijobiy omillarni mujassamlashtirib, Qoraqalpog‘istonning
zamonaviy taraqqiyotini belgilovchi muhim saboqlarni qoldirdi. Tarixiy tahlil
shuni ko‘rsatadiki, siyosiy, iqtisodiy, madaniy hamda maorif sohalaridagi
islohotlarni tahlil qilishda barqaror omil — xalqning o‘z tarixiy merosiga huquqiy
va ma’naviy bo‘ysunmasligi, ijodiy o‘ziga xosligini saqlashga intilishi bo‘lib,
aynan shu jihat Qoraqalpoq xalqining bugungi kuniga ijobiy ta’sir ko‘rsatishda
davom etmoqda.
28

Adabiyotlar ro’yxati
1. Sh. Mirziyoyev. Yangi O‘zbekiston strategiyasi . Toshkent: O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Matbuot xizmati, 2021.
2. A.Karimov, Jadidchilik va milliy uyg'onish harakati . Toshkent: Sharq,
2002.
3. Alimov, R. Qoraqalpoq ASSR tarixi . – Toshkent: O‘zbekiston, 1985 yil.
4. Allamuratov, S. Qoraqalpog‘istonda madaniyat va san’at taraqqiyoti
(1920–1940 yillar) . Nukus: Qoraqalpoq nashriyoti, 2015
5. Fitzpatrick, Sheila. Stalin’s Peasants: Resistance and Survival in the
Russian Village after Collectivization . Oxford University Press, 1994.
6. Keller, S. Makkaga emas, Moskvaga: Sovet Ittifoqining Markaziy Osiyoda
Islomga qarshi kampaniyasi, 1917-1941 . Princeton: Princeton University
Press, 2001.
7. Khodjaev, N. Turkiston va Qoraqalpog‘iston: Sovet davriga oid tahlillar .
Toshkent: O‘zbekiston, 2004.
8. Rahmonov, A. Qoraqalpog iston tarixiga kirishʻ . Nukus: Qoraqalpoq
nashriyoti, 2004.
9. Saidov, A. Qoraqalpog'iston tarixi . Nukus: Qoraqalpoqstan, 2004.
10. Saidov, M. Sovetlashtirish jarayoni va uning mahalliy boshqaruv tizimiga
ta’siri . Toshkent: Fan, 2005.
11. Saidov, N. Boshqaruv tizimi va milliy qarshilik: Basmachi harakati .
Toshkent: Sharq, 2001.
12. Usmonova, G. "Sovet davrida Qoraqalpog istonda savodxonlik siyosati."
ʻ
Tarix va jamiyat , vol. 2, 2011,
13. Vazirlar Xodjaev, N. Sovet hokimiyatining Turkistonda qaror topishi .
Toshkent: Fan, 1972.
14. Yusupov, R. “Lotin yozuviga o‘tish jarayoni va uning madaniy oqibatlari.”
Ma’naviyat va madaniyat , no. 2, 1999.
29

15. Ziyayev, S. Markaziy Osiyo va Turkistonni sovetlashtirish jarayoni .
Toshkent : O ‘ zbekiston , 2006..
16. Ziyayev, S. Turkiston xalqlari milliy ozodlik harakati tarixi (XIX asr oxiri –
XX asr boshlarida) . Toshkent: Fan, 2000.
17. Атаханов, С. Ж. Каракалпакстан в годы коллективизации сельского
хозяйства (1929–1937 гг.) . Нукус : Каракалпакстан нашр , 2007.
18. Исмаилов, У. Ўзбекистонда коллективлаштириш сиёсати ва унинг
оқибатлари . Тошкент: Фан, 1998.
Internet ma’lumotlari
1. www.arxiv.uz
2. www.oefen.uz
3. www.docx.uz
4. www.liblery.uz
5. www.wikipediya.ru
30

Купить

Похожие документы
ARGOS, Davlat xizmatchisi, test javoblari bilan 2025-2026
Test Argos
Milliy istiqlolchilik harakatining O‘zbekistonda o‘rganilishi
Farg’ona vodiysida milliy istiqlolchilik harakati
Huquqiy mafkura va huquqiy psixologiya