• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 429.5KB
Покупки 5
Дата загрузки 13 Октябрь 2023
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Milliy iqtisodiyot tushunchasi va uning ko’rsatkichlari

Jahon xo jaligi xar bir mamlakat milliy iqtisodiyoti va jahon iktisodiyotiningʻ rivojlanish omili hisoblanadi. Jahon xo jaligi doirasida o zaro manfaatli hamkorlik ʻ ʻ aloqalari fan-texnika taraqqiyotini jadallashtiradi, ish ko chi sifatini oshiradi, eng ʻ yangi maqsulotlarni o zlashtirish, reso rslarni tejash, mehnat o numdorligini ʻ ʻ ʻ oshirishga yo l ochadi. ʻ \Makroiqtisodiyot — mamlakat (yoki uning bir qismi, tarmoqlar) iqtisodiyotini, inflatsiya, ishsizlik, budjet taqchilligi (defisiti), iqtisodiy o'sish, iqtisodiyotning davlat tomonidan boshqarilishi va shu kabfhjncddi umumiy jarayonlarni o rganuvchi fan. Makroiqtisodiyot YaIM, YQMM, yalpi talab, yalpi taklif, to'lov ʻ balansi, pul bozori, tovar bozori va mehnat bozori kabi tushunchalar bilan ishlaydi. Makroiqtisodiyot (makro... va iqtisodiyot) — bozor xo jaligi umumiy ʻ nazariyasining bo limi, mamlakat iqtisodiyoti, umuman milliy xo jalikka oid katta ʻ ʻ miqyosdagi iqtisodiy hodisalar va jarayonlarni o rganadi. ʻ Mamlakatning iqtisodiyoti holati va rivojlanishini ifolalovchi umumlashgan ko rsatkichlar tizimi — milliy boylik, yalpi ichki mahsulot, yalpi milliy mahsulot, ʻ sof milliy mahsulot, milliy daromad, aholi daromadlari, davlat va xususiy investiniyalar yigindisi, muomaladagi jami pul miqdori va sh k. jami xo jalik ʻ bo yicha jamlanma, umumlashtiruvchi ko rsatkichlarMakroiqtisodiyot ʻ ʻ o rganadigan ob yektlar hisoblanadi. Ayni paytda Makroiqtisodiyot mamlakat ʻ ʼ miqyosida o rtacha daromadlar, o rtacha ish haqi, inflyasiya darajasi, ishsizlik, ʻ ʻ bandlik, mehnat unumdorligi singari o rtacha iqtisodiy ko rsatkichlarni hamda ʻ ʻ ularga davlatning iqtisodiy siyosati ko rsatadigan ta sirini o rganadi va tadqiq ʻ ʼ ʻ etadi. Makroiqtisodiy ko rsatkichlar, bir tomondan, ma lum vaqt oralig ida ishlab ʻ ʼ ʻ chiqarish hajmini hisoblash va milliy iqtisodiyotning faoliyat yuritishiga bevosita ta sir qiluvchi omillarni aniqlash imkonini bersa, ikkinchi tomondan, ular yalpi ʼ milliy mahsulot harakatining barcha bosqichlarida, ya ni ishlab chiqarish, ʼ taqsimlash, qayta taqsimlash va foydalanish bosqichlarida uni ko rgazmali shaklda ʻ aks ettirishga imkon beradi. Shuningdek, o sishning umumlashtiruvchi ʻ ko rsatkichlari, mamlakat iqtisodiyotini tavsiflaydigan ko rsatkichlarning pasayishi ʻ ʻ hamda ortishi sur atlari va unda yuz berayotgan iktisodiy jarayonlar, tuzilmaviy ʼ asosida izoxlab, N.ga harajatlar, tovarning nafliligi va raqobat ta sir etishini e tirofʼ ʼ etadi. N.ni qiymat belgilaydi, ammo u aniq bir qiymatdan yuqori yoki past bo lishi ʻ mumkin, bu esa bozordagi muayyan tovarga bo lgan talab va taklift bog liq. N. ʻ ʻ faqat qiymatni emas, balki talab va taklif, shuningdek, tovarning ijtimoiy foydaliligi, sifati va boshqa tovarlar o rnini bosa olishi, muomaladagi pulning harid ʻ qobiliyatiga ham bog liq. Binobarin, N. qiymatdan miqdoran farqlanadi. Mahsulot ʻ tannarxi har qanday N. ning asosi bo lib, mahsulotning hayotiy sikli davomida ʻ uning N.idagi o zgarishlarga katta ta sir ko rsatadi. N. miqdori harajatlarga va ʻ ʼ ʻ tovar sifatiga to g ri mutanosiblikda, rakrbatning shiddatiga esa teskari ʻ ʻ mutanosiblikda turadi. Bozor iqtisodiyotida N. bir nechta vazifalarni bajaradi: 1) hisob-kitob va o lchov vazifasi —N. vositasida qilingan harajatlar, olingan ʻ natijaning puldagi miqdori aniklanadi. Harajatlar ishlatilgan resurslar miq-orini uning N.iga ko paytirish opkali hisoblanadi; 2) rag batlantirish vazifasi — N. ning ʻ ʻ o zgarishi ishlab chiqarish hajmini o zgartiradi. Talab N.ga nisbatan teskari ʻ ʻ mutanosiblikka ega. N. pasaysa talab rag batlantiriladi, aksincha, N. oshsa (boshqa ʻ shart-sharoit o zgarmagan takdirda) taklif rag bat oladi. N. dagi o zgarish ishlab ʻ ʻ ʻ chiqaruvchilar va iste molchilarga ishtiyoq bag ishlaydi; 3) raqobat vositasi ʼ ʻ vazifasi — N. raqibni bozordan si-qib chiqarish va bozorda o z mavqeini ʻ mustahkamlash uchun ishlatiladi. Raqo-batchilar N.ni o zgartirib turish, uni ʻ sharoitga qarab turlicha belgilash or-qali o zaro bellashadilar. N. ʻ raqobatlashuvning iqtisodiy vositasi hisoblanadi; 4) iqtisodiyotni tar-tiblash vazifasi — N. bozor mexanizmidagi asosiy iqtisodiy dastak yoki vosita. N. o zgarishiga qarab nimani va qancha ishlab chiqarish kerakligi aniklanadi. ʻ Muayyan tovarlar N. ining oshishi ularni ko plab ishlab chiqarish kerakligini ʻ bildiradi, aksincha, N. ning pasayishi tovar ishlab chiqarishni kamayishi yoki umuman to xtatilishi lozimligini anglatadi. N.ga qarab bozori kasod tovarlardan ʻ voz kechilib, bozori chaqqon tovarlarni ishlab chiqarishga o tiladi. Bu esa ʻ resurslarning bir sohadan ikkinchisiga oqib o tishi-ga, eski soha qisqarib, yangi ʻ soxaning tez rivojlanishiga olib keladi. N. resurslarni qayta taqsimlash orqali iqtisodiyotni tartiblaydi. bo lsa, mashina va uskunalar hissasi 1,6% dan 50% ga o sdi. Tailandda xom ashyoʻ ʻ va oziq-ovqat eksport hissasi 95,3% dan 26,3% pasayib, mashina va uskunalar hissasi 0,1% dan 31,5% ga ko tarildi. Shunday qilib, bu mamlakatlarning ʻ ko pchiligi mashina va uskunalar eksporti bo yicha jahondagi sanoati rivojlangan ʻ ʻ mamlakatlar darajasiga ko tarildi. 20-asr oxirlariga kelib jami rivojlanayotgan ʻ mamlakatlar sanoat eksportining deyarli 70%, mashina va uskunalar eksportining 70% dan ko prog i Janubiy Sharqiy Osiyodagi 1 va 2 avlod Yangi industrial ʻ ʻ mamlakatlarm. (Syangan, Singapur, Koreya Respublikasi, Tayvan, Indoneziya, Malayziya va Tailand), shuningdek, Xitoy hissasiga to g ri keldi. ʻ ʻ 2002 yilga kelib aholi jon boshiga yalpi milliy mahsulot ishlab chiqarish Koreya Respublikasida 16480, Singapurda 23090, Malayziyada 8280 AQSH dollarini tashkil etdi. Yangi industrial mamlakatlarm. da aholi jon boshiga tibbiy, ta lim, ʼ kommunal xizmatlari iste mol bo yicha ham jiddiy yutuqlarga erishilgan. ʼ ʻ YA.i. m. ning paydo bo lishi hozirgi jahon xo jaligida va xalqaro mehnat ʻ ʻ taqsimotida katta o zgarishlar yuz berganligini, rivojlanayotnan mamlakatlar ʻ o rtasida tabaqalanish kuchayib borayotganligini ko rsatadi, chunki Yangi ʻ ʻ industrial mamlakatlarm. dagi taraqqiyot kam rivojlangan mamlakatlarning katta guruhidagi qoloqlikni bartaraf eta olmadi. Iqtisodiy va sanoat rivojining hozirgi darajasiga ko ra, Yangi industrial mamlakatlarm.dan eng rivojlanganlari — Koreya ʻ Respublikasi, Argentina, Meksika, Singapur sanoati rivojlangan mamlakatlarga deyarli yaqinlashdi va Ispaniya, Portugaliya, Gretsiya kabi Yevropa davlatlari bilan bir darajada turadi. Meksika va Koreya Respublikasining rivojlangan mamlakatlarning Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OYESD) a zoligiga ʼ qabul qilinganligi ham buning isboti bo la oladi. ʻ – iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada energiya sarfini kamaytirish, energiyani tejovchi texnologiyalarni joriy etish bo yicha choratadbirlarʼ dasturlaridagi investitsion loyihalarni moliyalashtirishda faol ishtirok etishga qaratiladi . 2017 yilda boshlangan iqtisodiyotni liberallashtirish va bozor mexanizmlari rolini oshirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichi o rta muddatli ʼ istiqbolda bank tizimi va pul-kredit siyosatini rivojlantirishning ustuvor yo nalishlarini belgilab berdi. Ushbu yo nalishdagi muhim qarorlardan biri milliy ʼ ʼ valyuta almashuv kursining bozor mexanizmlari asosida shakllanish tamoyillarini joriy etish orqali ichki valyuta bozorini bosqichma-bosqich liberallashtirilishi bilan bog liq amaliy qadamlar bo ldi. ʼ ʼ Mamlakatda ichki narxlar barqarorligi ta minlanishi makroiqtisodiy va ijtimoiy ʼ barqarorlikning kafolati bo lib, iqtisodiy islohotlarni jadallashtirish va ʼ rivojlantirish dasturlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishda zaruriy sharoit hisoblanadi. Bunda inflyatsiyaning past va barqaror ko rsatkichlari muvozanatli ʼ iqtisodiy o sishni ta minlash, ishlab chiqarish raqobatbardoshligi va aholini ʼ ʼ yashash darajasini oshirishning muhim omili sanaladi. Shu nuqtai nazardan, narxlar o sish sur atlarining pasayishi va barqarorlashishi davlat iqtisodiy ʼ ʼ siyosatining asosiy maqsadlaridan biri bo lishi kerak. Inflyatsiyaning past va ʼ barqaror darajasi aholi hamda yuridik shaxslar omonatlarini uzoq muddatli va eksportimport operatsiyalari sof soliqlariga to g ri keldi. Milliy statistikadaʻ ʻ asosiy makroiqtisodiy ko rsatkich sifatida YIM yoki yalpi milliy mahsulot ʻ (YMM), hatto yalpi milliy daromad (YMD) ham qabul qilinishi mumkin. Mas, AQSH va Yaponiyada YIM emas, balki YMM asosiy makroiqtisodiy ko rsatkich ʻ hisoblanadi. Ammo BMT ning milliy hisoblar tizimida YIM birlamchi iqtisodiy ko rsatkich bo lib xizmat qiladi. Miqdor jihatdan bu ko rsatkichlar o rtasidagi ʻ ʻ ʻ ʻ tafovut unchalik katta emas: rivojlangan mamlakatlarda bu tafovut bir foizdan oshmaydi. Chet ellarda ishlovchi fuqarolardan tushadigan daromadlar salmoqli bo lgan mamlakatlarda bu tafovut kattaroq bo lishi mumkin. ʻ ʻ Nurislom To xliyev. ʻ Yangi industrial mamlakatlar Yangi industrial mamlakatlar — 20-asrning so nggi o n yilliklarida iqtisodiy ʻ ʻ taraqqiyotda keskin o zgarishlarga erishgan rivojlanayotgan mamlakatlar guruhi. ʻ Bu mamlakatlar ko pgina ko rsatkichlar bo yicha jahondagi o rta va hatto yuqori ʻ ʻ ʻ ʻ rivojlangan mamlakatlarga yaqinlashdi. YA.i.m. da sanoat ishlab chiqarish hajmi va uning milliy daromaddagi hissasi o sdi, aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot hajmi ko paydi. Yangi qatlam — ʻ ʻ tadbirkorlar sinfi mavqei mustahkamlandi. Yangi industrial mamlakatlarm.ga Lotin Amerikasining rivojlangan mamlakatlari — Argentina, Braziliya, Meksika va Janubiy Sharqiy Osiyoda "Osiyo yo lbarslari" nomini olgan bir qator ʻ mamlakatlar va hududlar — Singapur, Tayvan, Koreya Respublikasi, Xitoy tarkibidagi Syangan kiradi. Bulardan bir qadar keyinroq 2avlod Yangi industrial mamlakatlarm. deb nom olgan mamlakatlar ham paydo bo ldi. Bu mamalakatlarda ʻ aholining katta qismi hamon q.x. da band bo lishiga qaramay, sanoat ishlab ʻ chiqarish hajmi va sanoat mahsulotlari eksporti tez o smoqda, milliy kapital ʻ vakillarining mavqei mustahkamlanmoqda. Bularga Lotin Amerikasida Venesuela, Kolumbiya, Peru, Urugvay, Chili, Janubiy Sharqiy Osiyoda Malayziya, Filippin, Tailand, Indoneziya kiradi. YA.i.m. sanoatida eng zamonaviy texnologiyalar qo llaniladi va jahon bozorida ʻ raqobatbardosh yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqariladi. Ularning tajribasi yuqori iqtisodiy o sish sur atlarini saqlab qolish, milliy iqtisodiyotningʼ ʼ raqobatbardoshligini oshirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojini rag batlantirish, hududlar, tuman va shaharlarni kompleks va mutanosib holda ʼ ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy ettirish, investitsiyaviy muhitni yaxshilash orqali mamlakatimiz iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga xorijiy sarmoyalarni faol jalb etish ko zda tutilgan" ʼ 1 . 1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида» ги №ПФ-4947 сонли Фармони. //Халқ сўзи. 2017 йил 8 феврал milliy hisoblar tizimi asosida hisoblab chiqiladi. Nazariy jihatdan olganda Sof milliy mahsulotm xo jalik faoliyati natijalarini yalpi ichki mahsulot va YQMMgaʻ qaraganda aniqroq hisoblash imkonini beradi, chunki u tegishli davrda yaratilgan qiymatni hisobga oladi. Lekin amaliyotda Sof milliy mahsulotm. hisobkitoblaridan YQMMga qaraganda kamroqfoydalaniladi, bu esa iste mol etilgan kapital ʼ qiymatini aniq hisoblashning murakkabligi bilan bog liq. ʻ Taqchillik (iqtisodiyotda) — ilgari belgilangan, rejalashtirilgan yoki zarur darajadagi mablag , resurs, tovarlarning yetishmasligi, tanqisligi. T. ning yalpi ʻ milliy mahsulot taqchilligi, tovarlar takchilligi, byudjet taqchshiigi, taqchil moliyalashtirish, taqchil iqtisodiyot kabi ko rinishlari mavjudaromad T. har qanday ʻ darajada iqtisodiy muvozanatni buzadi, qarzlarning to planib borishiga sabab ʻ bo ladi. Tovarlar va xizmatlar T. ligi xalq iste mol mollari va xizmatlarining aholi ʻ ʼ talabehtiyojlarini qondirish uchun yetishmasligi, ularni yetarli darajada ishlab chiqarmaslik oqibatida yuzaga keladi. Tovar taqchilligi iqtisodiyotning beqarorligi, undagi mutanosiblikning buzilishi, takror ishlab chiqarish. ning izdan chiqishi oqibatidir. Uni bartaraf etish uchun tovar ishlab chiqarish., tovar importi bozor talabiga qarab ko paytiriladi. Byudjet xarajatlari daromaddan ortib ketsa byudjet ʻ takchilligi yuzaga keladi. Bunday T. makroiqtisodiyot darajasida inflyatsiya jarayonining rivojlanib borayotganini, davlat moliyasining inqiroz holatida ekanligini ko rsatadi. Davlat byudjetida T. byudjetning daromad qismida ʻ 20%gacha yoki yalpi milliy mahsulotning 7—8% gacha bo lishiga yo l qo yiladi. ʻ ʻ ʻ Yalpi ichki mahsulot Yalpi ichki mahsulot — umumiy qabul qilinish qisqartirilishi hamda makroekonomik ko rsatkich, bu bevosita har bir yilning oxirgi mollar va xizmatlar ʻ aks ettiruvchi bozor qiymatidir (ya ni bevosita iste mol uchun mo ljallangan) ʼ ʼ ʻ davlatlar iqtisodiyot hududining hamma sohalarida iste mol qilish uchun yil ʼ davomida ishlab chiqarilgan hisoboti, milliy jihozlar ishlab chiqarish omillari ishlatilgan qat iy eksportning jamg armalari hisoblanadi. Birinchi marta 1934-yilda ʼ ʻ Saymon Kuznets tomonidan bu tushuncha ilk bor taklif etilgan edi. YIM mavjud va belgilangan davlatlar ishlab chiqarishning izchilligini yillik hisobot sifatida investitsiyalarga aylanishi uchun kerakli sharoit yaratadi hamda ichki bozordagi narxlar nomutanosibligini kamaytirib mavjud iqtisodiy resurslarning samarali taqsimlanishiga xizmat qiladi. Shu bilan birga, amalga oshirilgan tahlillar natijasida inflyatsiya darajasi, YaIM deflyatori va pul massasi o zgarishi o rtasida aniq va barqarorʼ ʼ o zaro bog liqliklar aniqlanmadi. Pul aylanish tezligi va pul mul ʼ ʼ ь tiplikatori ko rsatkichlari o zgarishi ham ushbu ko rsatkichlar dinamikasining o zgaruvchan ʼ ʼ ʼ ʼ xarakterga ega ekanligini, pul-kredit ko rsatkichlarining maqsadli parametrlarini ʼ ishlab chiqishda xatoliklarga olib kelishi mumkinligini ko rsatadi. ʼ proporsiyalar hamMakroiqtisodiyot predmeti hisoblanadi. Makroiktisodiy ko rsatkichlar moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy xizmat ko rsatish sohalaridagiʻ ʻ barcha xo jalik yurituvchi sub yektlar iqtisodiy faoliyatining umumiy va pirovard ʻ ʼ natijalarini qamrab oladi. M.ning asoslari ingliz olimi J. M. Keynsiint 1936 yilda nashr etilgan "Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi" asarida bayon etilgan. Hozirgi zamonMakroiqtisodiyot nazariyasida 3 oqim (neokeynschilik, monetarizm va yangi klassik yo nalish) mavjud, ular o rtasidagi asosiy farq makroiktisodiy ʻ ʻ siyosatga nisbatan berilgan tavsiyalarning har xilligida. Mayda tovar ishlab chiqarish — yakka mayda dehqon va hunarmandlarning ijtimoiy mehnat taqsimoti, ishlab chiqarish vositalarining xususiy mulkchiligi va xo jalikning aloqidaligi asosida uz shaxsiy mehnati bilan bozor uchun tovar ʻ chikaradigan ishlab chiqarish U kichik xo jaliklardan tarkib topadi. Mahsulotni ay- ʻ irboshlash vositasida iste mol etip] zaruriyati yotadi. Turkistonda 1913 ʼ yildaqishloqdagi xo jalikning 72% mayda dehqon xo jaligi tashkil qilgan. Mayda ʻ ʻ tovar ishlab chiqarish ishlab chiqarish sobiq SSSR davrida mavjud beshta xo jalik ʻ ukladining biri bo lib, 1923—24 yillarda yalpi milliy maqsulotning 51% ni ishlab ʻ chiqargan. 3. Yalpi milliy maxsulot va uning tarkibiy kismlari Xususiy mulkchilikning kengayib borishi tovar ishlab chiqarish rivoji uchun zarur sharoit yaratdi. Mayda tovar ishlab chiqarish ishlab chiqarishga kosib, hunarmand, fermer, shirkat xo jaliklari kiradi. Bunga shaxsiy iste moldan ortiqcha ʻ ʼ mahsulotlprni bozorga olib miqadigan tomorqa, dala xrvlilarini ham qo shish ʻ mumkin. Chunki ular, asosan. mayda biznesni amalga oshiradilar. Mayda tovar ishlab chiqarish ishlab chiqarish ikki yoqlama ahamiyatlidir: I) bozor-iii iste mol ʼ buyumlari va xizmatlar bilan ta minlaydi; 2) bu bilan band bulganlar uchun ʼ shaxsiy da rom ad manbai. U aholining turmush larajasini oshirishda muhim ahamiyat kasb etali. Mayda tovar ishlab chiqarish ishlab chiqarish o rta va yirik ʻ tonar ishlab chiqarishning kengayishiga asos bo lib xizmat qilali. Rivojlangan ʻ mamlakatlarning yalpi milliy mahsulot va daromadida uning salmogi juda kattalir Reja: Kirish 1.Milliy iqtisodiyot tushunchasi va uning ko’rsatkichlarini. 2.Takror ishlab chiqarishning mohiyati, turlarini. 3.Yalpi milliy maxsulot va uning tarkibiy qismlarini. 4.Milliy daromad va uning tarkibiy qismlari, o’sish omillari va qayta taqsimlanishini. 5.O’zbekistonda investistiya va tarkibiy o’zgarishlar siyosatining ustuvor yo’nalishlarini. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro yxatiʼ Foydalanilgan adabiyotlar ro yxatiʼ 1. O zbekiston Respublikasi Prezidentining "2017-2021 yillarda O zbekiston ʼ ʼ Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo nalishi bo yicha Harakatlar ʼ ʼ strategiyasini «Faol tadbirkorlik, innovatsion g oyalar va texnologiyalarni ʼ qo llab-quvvatlash yili»da amalga oshirishga oid davlat Dasturi to g risida" 2018 ʼ ʼ ʼ yil 22 yanvardagi PF-5308-sonli Farmoni. // http://lex.uz/docs/3516847. 2. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat iy tartib-intizom va shaxsiy ʼ javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lishi kerak. –T.: ʼ O zbekiston, 2017. – 104 b. ʼ 3. YeliseevainfratuzilmaI., Kurisheva S.V. i dr. Ekonometrika: Uchebnik. –M.: Izdatel ь stvo Yurayt, 2018. – 288 s. 4. Kremer N.Sh. Ekonometrika: Uchebnik. –M.: Izdatel ь stvo Yurayt, 2018. – 354 s. 5. Demidova O. А . Ekonometrika: uchebnik i praktikum dlya prikladnogo bakalavriata. –M.: Yurayt, 2018. – 334 s. (40—42% gacha bo-ryali). O zbekistonda uning ulushi qisqa vaqt ichida ko payib,ʻ ʻ 2002 yilda 25–26 %ga yetdi. Milliy daromad - 1) mamlakatdagi milliy iktisodiyotning xo jalik yurituvchi ʻ sub yektlari tomonidan muayyan bir davrda (odatda bir yilda) moddiy ishlab ʼ chiqarish tarmoqlarida yaratilgan sof mahsulot; yalpi mahsulot hajmidan uni ishlab chiqarish uchun sarflanadigan mehnat vositalari va buyumlarini qoplaydigan mahsulot miqsorini — qoplash fondini chegirib tashlangandan keyin qoladigan mahsulot; 2) G arb mamlakatlari iqtisodchilari talqinida mamlakatdagi mehnat, ʻ kapital va yer egalarining bir yilda olgan ish haqi, foyda, foiz va renta kabi daromadlari yig indisi. ʻ Yil davomida yaratilgan yalpi mahsulot qiymati 2 qismdan iborat: ilgari yaratilgan va sarflangan ishlab chiqarish vositalarining mahsulotga ko chirilgan qiymati; ʻ yangidan yaratilgan qiymat. Yangidan yaratilgan qiymat sof mahsulotning (Milliy daromadning) qiymatidir. Milliy daromad moddiy ishlab chiqarish tarmoqlaridagi korxonalar sof mahsulotlarining yig indisi sifatida hisoblanadi. Ayrim tarmoq yoki ʻ korxonalarning sof mahsuloti uning yalpi mahsuloti va moddiy ishlab chiqarish sarflari o rtasidagi farq (qoldiq) sifatida aniqlanadi. Xizmat ko rsatuvchi firmaning ʻ ʻ yalpi pul tushumidan xizmat ko rsatish bo yicha moddiy sarflar chegirilib, xizmat ʻ ʻ ko rsatuvchi firmaning (korxonaning) pul shaklidagi yalpi daromadi aniqlanadi. ʻ O zbekiston Respublikasida Milliy daromadni moddiy ishlab chiqarish sohasida ʻ yaratilgan sof mahsulot sifatida hisoblash bo yicha katta tajribalar to plangan. ʻ ʻ Chunki yaqin o tmishda O zbekistonda ishlab chiqarilgan va foydalanilgan Milliy ʻ ʻ daromad sof mahsulot sifatida hisoblangan. Bunday qoidaning hozirgi paytda ham amal qilishi juda katta ijtimoiy-iktasodiy ahamiyatga egadir, chunki bu usul ishlab chiqariladigan mahsulotni, qoplash fondini va sof mahsulotni hisoblash, iste molni ʼ va jamg arishni optimallashtirish siyosatini o tkazishga imkon beradi. Sof ʻ ʻ mahsulotning muttasil ko payishi, o sishi esa ishlab chiqarish sohasida va boshqa ʻ ʻ sohalarda band kishilar, korxonalar va tashkilotlar moddiy ta minlanishini yanada ʼ oshiradi. Kirish Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan boshlab jamiyatni demokratik yangilash va milliy iqtisodyotni erkinlashtirish yo lida ulkan ishlarni amalga oshirdi. Buʼ avvalombor milliy iqtisodiyotda erishilgan yutuqlar va natijalar negizida iqtisodiyotdagi tarkibiy islohotlarni chuqurlashtirish va uni modernizatsiya qilishning puxta ishlab chiqilgan modeli va uzoq muddatga mo ljallangan ijtimoiy- ʼ iqtisodiy dasturlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish bo yicha olib ʼ borilayotgan tizimli, izchil, qat iy harakatlar majmuasi ekanligini ko rish mumkin. ʼ ʼ Bugungi kunda O zbekiston Respublikasi uchun jahon hamjamiyatida munosib ʼ o rinni egallash, raqobatbardosh milliy iqtisodiyotni shakllantirish va uning ʼ barqaror rivojlanishini ta minlash ustuvor vazifalardan hisoblanadi. Mamlakatimiz ʼ iqtisodiy salohiyatining tobora yuksalib borayotgani, so ngi yillarda milliy ʼ iqtisodiyotning mutanosibligi va barqarorligini ta minlash, uning tarkibida sanoat, ʼ xizmat ko rsatish sohasi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ulushini ʼ ko paytirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik ʼ jihatdan yangilash, ishlab chiqarish, transportkommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilma loyihalarini amalga oshirishga qaratilgan faol investitsiya siyosati olib borilmoqda. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoev Vazirlar ʼ Mahkamasining 2017 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish asosiy yakunlari va 2018 yilga mo ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor ʼ yo nalishlariga bag ishlangan kengaytirilgan majlisidagi ma ruzasida ʼ ʼ ʼ respublikamiz iqtisodiyotini rivojlantirish masalalariga to xtalib, “ ʼ А yni shu asosda amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida 2017 yilda barqaror iqtisodiy o sish ʼ sur atlari 5,5 foizni tashkil etdi, eksport hajmi qariyb 15 foizga ko paydi. Tashqi ʼ ʼ savdo aylanmasining ijobiy sal ь dosi 854 million dollarga yetdi. Milliy valyutamizni erkin konvertatsiya qilishga kirishdik” - deb ta kidlab o tdi. ʼ ʼ “O zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha Harakatlar strategiyasi ʼ ʼ to g risida” gi O zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoniga ko ra ʼ ʼ ʼ ʼ mamlakatimizda 2017-2021 yillarda "...iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirishga yo naltirilgan makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va ʼ chiqarishda qo llanadigan maxsus pasaytirilgan N., xalq-aro bozorlarda ko proqʻ ʻ qo llanadi. ʻ Bozor ko lamiga ko ra, N.lar xududiy (mintaqaviy), milliy va xalqaro bozor N.lar i ʻ ʻ ga bo linadi. Hududiy N. — faqat ma lum hududiy bozorga xos bo lib, u shu ʻ ʼ ʻ hudud doirasidagi omillar ta sirida hosil bo ladi. Milliy bozor N. i — bir mamlakat ʼ ʻ doirasida amal qiluvchi va ularning xususiya-tini aks ettiruvchi N. lardir. Xalq-aro N. — muayyan tovarga ketgan baynalminal harajatlarni, tovarning nafliligi jihatidan jahon standarti talabiga mos kelish darajasini va xa-lkaro bozordagi talab va taklif nis-batini hisobga oladi. N.lar farqining miqdoriy ifodasi N. diapazoni deyiladi. N. diapazoni N.lar oralig ining puldagi ifodasidir. N. diapazoni quyi, o rta va yuqori N. larni o z ʻ ʻ ʻ ichiga oladi. Bu diapazon qanchalik katta bo lsa, tovar muomalasi shunchalik tez ʻ yuz beradi, talab bilan N. o zaro bog lanadi. Iqtiso-diyot birbiriga bog liq va ʻ ʻ ʻ yagona bo lga-nidan turli tovarlar va xizmatlar N.l ari birbirini yuzaga chikaradi, ʻ to ldiradi va o zaro ta sir ko rsatadi. Ularning har biri o zi bilan bog liq keyingi ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ mahsulot harajatlarini shakllantiradi. Ko pgina sohalarda ishlatiladigan eng muhim ʻ iqtisodiy resurlar (metall, neft, kumir, gaz, yog och, bug doy, paxta kabi tovarlar) ʻ ʻ N.ining o zgarishi bozordagi jami N.lar nisbatiga ta sir ko rsatadi.Narxga ta'sir ʻ ʼ ʻ etuvchi eng qulay omil bu monopoliyadir.Monopolist korxona narxni xohlagancha o'ynatishi mumkin.Shunday ekan demping narx psixologik narx bularning hammasini monopolist hal qiladi xohlasa qiladi xohlamasa yo'q.Ushbu nazariya Buxoro Davlat Universiteti Iqtisodiyot kafedrasi kafedra mudiri Abdullayev.A ga tegishli nazariyadir Ouken qonuni — qisqa mudsatli ishsizlik darajasining o sishi bilan ishlab ʻ chiqarish hajmidagi yo qotishlar o rtasidagi bog liqni ifodalaydigan qonun. ʻ ʻ ʻ Amerikalik iqtisodchi Artur Ouken (1929— 1979) aniklangan. Bu qonunga ko ra, ʻ yalpi milliy mahsulotning yillik o sishi 2,5%ni tashkil etganda ishsizlik darajasi ʻ amalda doimiy bo lib qoladi. Ishsizlik darajasidagi o zgarishlarga qarab yalpi ʻ ʻ milliy mahsulot real hajmining potensial hajmiga nisbati o zgarishlari (elastikligi) ʻ 1. Milliy iqtisodiyot tushunchasi va uning kursatkichlari. Yalpi milliy maxsulot (YQMM)-millliy xo jaliklarda bir yil davomida vujudgaʻ keltirilgan va bevosita iste molchilarga borib tushishi mumkin bo lgan tayyor ʼ ʻ prirovard maxsulot va xizmatlarning bozor bahosidagi qiymatidan iborat bo ladi. ʻ YQMM milliy Iqtisodiyotda yil davomida ishlab chiqarilgan barcha pirovard mahsulot (xizmatlar) ning bozor baxolaridagi summasi. Joriy yilda ishlab chiqilgan barcha mahsulotlar sotilmasligi mumkin, ularning bir qismi zaxiralarni to ldiradi. ʻ Ya ni YQMM xajmini xisoblab topishda zaxiralarning xar qanday o sishi hisobga ʼ ʻ olinishi zarur, chunki YQMM yordamida joriy yildagi barcha maxsulotlar (sotilgan yoki sotilmagan) hisobga olinadi. Milliy ishlab chiqarishning yalpi xajmini to gri hisoblab chiqarish uchun, mazkur ʻ yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot va xizmatlar bir marta xisobga olinishi zarur. YQMM xajmini topishda sotilgan va qayta sotilgan maxsulotlarni ko p ʻ marta xisobga olishlarni bartaraf qilish uchun, xalq xo jaligining barcha barcha ʻ tarmoqlarida yaratilgan qo shilgan qiymatlar yig indisini olinadi. ʻ ʻ Yalpi milliy mahsulot (DAROMAD) — (YQMM yoki YAMD) mamlakatning ma lum muddat (odatda, oy, kvartal, yil) ichida umumiy iqtisodiy faoliyatini ʼ tavsiflovchi yakuniy makroiqtisodiy ko rsatkichlaridan biri. YQMM davlatning ʻ bozor narxlarida ifodalangan barcha birlamchi daromadlari (ularning mamlakat hududida yoki uning tashqarisida ishlab chiqarish omillari tufayli yuzaga kelishidan qat i nazar) jami yig indisini ko rsatadi. YQMM milliy hisoblar tizimi ʼ ʻ ʻ asosida hisoblanadi. Hoz zamon jahon iqtisodiyotida mamlakatlar o rtasida kapital harakatchanligi ʻ darajasi g oyat yuqori. Natijada bir mamlakat kapitalining qandaydir bir qismidan ʻ chet elda foydalaniladi. Ayni paytda esa mamlakatning ba zi aktivlari (korxonalar, ʼ ko chmas mulklar, qimmatli qog ozlar) xorijiy fuqarolar va firmalar ʻ ʻ (norezidentlar)ning egaligida bo ladi. Norezidentlar o z mulklaridan olgan ʻ ʻ daromadlarining bir qismini vatanlariga o tkazib turishlari natijasida yalpi ichki ʻ mahsulot miqdori bilan tegishli mamlakat ixtiyoridagi amaldagi yalpi daromad (YQMM) miqdori bir-biriga teng kelmay qoladi. Shu bois YQMM hajmini to g ri ʻ ʻ 5, O’zbekistonda investistiya va tarkibiy uzgarishlar siyosatining ustuvor yunalishlari. O zbekiston Respublikasi milliy iqtisodiyotining yuqori o sish sur atlariniʼ ʼ ʼ ta minlayotgan omillar quyidagi 6-rasmda keltirilgan. ʼ 2018 yilda respublikamizda yalpi ichki mahsulotning 5,1 foizga o sishi prognoz ʼ qilinmoqda. Ushbu o sish asosan sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmining ʼ – 8,2 foizga, qishloq xo jaligining – 6,1 foizga va kapital qo yilmalari hajmining – ʼ ʼ 9,6 foizga o sishi hisobiga ta minlanadi. ʼ ʼ Shuningdek, mamlakat iqtisodiyotiga yo naltiriladigan jami investitsiyalar miqdori ʼ 27,3 mlrd. А QSh dollarini tashkil etdi yoki 2017 yilga nisbatan 9,3 foizga o sdi. ʼ Bunda avvalgi yillardagidek, investitsiyalar asosiy qismining (65 foizdan ortig ini) ishlab chiqarishni rivojlantirishga, ya ni yangi ishlab chiqarish ʼ ʼ korxonalarini qurish va yangi zamonaviy ishlab chiqarish texnologiyalarini xarid qilishga yo naltirilishi mo ljallanmoqda. Xususan, 2018 yilda yangi ishlab ʼ ʼ chiqarish korxonalarini barpo qilish, mavjud korxonalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlash hamda qishloq joylarda zamonaviy loyihalar bo yicha yakka tartibdagi yangi turar joylarni barpo etish maqsadlariga ʼ tijorat banklari tomonidan barcha manbalar hisobidan 22 trln. so m miqdorida yoki ʼ 2017 yilga nisbatan 4,8 trln. so mdan ziyod miqdorda investitsion kreditlar ʼ ajratildi. Respublikada ishlab chiqarishni modernizatsiyalashning asosiy yo nalishlari ʼ quyidagi 7-rasmda keltirilgan. 2018 yilda tijorat banklarining investitsion faoliyatida asosiy e tibor 2017-2021 yillarga mo ljallangan Harakatlar strategiyasi asosida ʼ ʼ iqtisodiyotni yanada isloh qilish, tarkibiy qayta o zgartirish va modernizatsiyalash ʼ umumiy dasturini tashkil etuvchi, shu jumladan: – iqtisodiyotni tarkibiy jihatdan o zgartirish, ishlab chiqarishni ʼ modernizatsiya va diversifikatsiya qilishni ta minlash; ʼ – muhandislik-kommunikatsiya hamda yo l-transport infratuzilmasini ʼ rivojlantirish va modernizatsiya qilish; majmui. Jahon xo jaligi bozor iqtisodiyoti rivojining mahsuli sifatida 19-asrningʻ oxiri — 20-asr boshlarida shakllandi. Xalqaro mehnat taqsimoti turli mamlakatlar milliy xujaliklarini ixtisoslashishiga olib keladi, ya ni muayyan mamlakatda u yoki ʼ bu soha ustuvor rivojlanadi. Ixtisoslashuv mamlakatda kanday tabiiy resurslarning borligiga va shu yerdagiinfratuzilma ch. tajribasiga bog liq. Ixtisoslashuv ʻ harajatlarni kamaytirib, tovarlarni sifatlii. ch. imkonini berganidan xalqaro aloqalarni zaruratga aylantiradi. Jahon xo jaligidagi iqtisodiy aloqalar har bir mamlakat milliy iqtisodiyotining ʻ mustaqilligi; mamlakatlar iqtisodiy munosabatlarining bozor qoidalari asosida olib borilishi; iqtisodiy aloqalar uning ishtirokchilar uchun zaruriy manfaatli bo lishi; ʻ milliy xo jaliklar manfaatlarining uyg unligiga tayanib, ixtiyoriy ravishda va ʻ ʻ sharoit yetilganda o zaro integratsiyalashuvi tamoyillariga asoslanadi. ʻ Jahon xo jaligi aloqalari ko p qirrali bo lib, savdo-sotiq, xalqaro valyuta-kredit ʻ ʻ ʻ munosabatlari, kapital chiqarish va uni kiritish, ochiq iqtisodiy zonalar tashkil etish, ish kuchi migratsiyasini uyushtirish, birgalikda ilmiy-texnikaviy loyihalarni moliyalashtirish, axborot almashish, sayyohlik sohasida hamkorlik qilish kabi shakllarga ega. Jahon xo jaligida xalqaro tashkilotlar tenglikka asoslangan va o zaro manfaatli ʻ ʻ iqtisodiy aloqalar va hamkorlik urnatishga xizmat qiladi. Jahon xo jaligialoqalari bevosita turli mamlakatlardagi firmalar, banklar va davlat ʻ idoralari o rtasida, shuningdek, bevosita — xalqaro tashkilotlar ishtirokida amalga ʻ oshiriladi. Bular jumlasiga Jahon banki, Xalqaro valyuta fondi, Osiyo rivojlanish banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Xalqaro mehnat tashkiloti, Jahon savdo tashkiloti va b. kiradi. Jahon xo jaligini tashkil etuvchi milliy xo jaliklar ikki yo sinda guruxlashtiriladi: ʻ ʻ ʻ 1) rivojlanish yo nalishlari buyicha mamlakatlar bozor iqtisodiyoo ti rivojlangan ʻ ʻ mamlakatlar, rivojlanayotgan mamlakatlar va bozor iqtisodiyoti tizimiga o tish ʻ davrida yoki iqtisodiy transformatsiya bosqichidagi mamlakatlarga ajratiladi; 2) iqtisodiy rivojlanganlik darajasiga kura mamlakatlar yalpi milliy mahsulot (YQMM) ko rsatkichlari buyicha 3 ta asosiy guruhga bo linadi: daromadi past ʻ ʻ Jamiyatda olinadigan ish haqi, foyda, renta, foiz kabi daromadlar yig indisi —ʻ birlamchi pul daromadlari va ularni qayta taqsimlashlar (shu jumladan, xizmatlar, ijara, prokat, qarz, soliq kabilar orqali qayta taqsimlashlar) natijasida hosil bo ladigan ikkilamchi va h. k. pul daromadlar yig indisidir. Shuning uchun ham ʻ ʻ muomaladagi pul massasi ham, ish haqi, foyda, renta va foiz shaklida olingan pul daromadlari yig indisi ham jamiyatning haqiqiy Milliy daromad bo la olmaydi, ʻ ʻ chunki qog oz pullar va pul daromadlari haqiqiy, real daromad emas, ularning ʻ miqdoriga va harid kuchiga ko p omillar ta sir etadi. ʻ ʼ Har qanday mamlakatda, jamiyatda moddiy ishlab chiqarish sohasi tarmoqlarida yaratilgan sof mahsulotlardan iborat Milliy daromadgina boshka shart-sharoitlar teng va o zgarmas bo lganda, butun xalq iste molini va mamlakat iktisodiy ʻ ʻ ʼ taraqqiyotini ta minlashning, har bir shaxs va barcha aholi real daromadlarini ʼ oshirishning juda muhim moddiy asosidir. Milliy daromad moddiy ishlab chiqarish sohasida yaratilgan sof mahsulotnigina qamrab oladi. Shuning uchun ham milliy hisoblar tizimita o tish munosabati bilan xalqaro hisobkitoblar uchun BMTning ʻ tavsiyasiga binoan, Milliy daromad o rniga yalpi milliy mahsulot, 1993 yildan esa ʻ yalpi milliy daromad ko rsatkichi qo llanila boshladi. ʻ ʻ Narx Narx — bozor mexanizmining muhim tarkibiy unsurlaridan biri. U o zining ʻ vazifalari orqali barqaror iqtisodiyotning shakllanishi hamda samarali amal qilishiga, bozor muvozanatining ta minlanishiga, milliy daromadning iqtisodiyot ʼ turli tarmoq va sohalari, xo jalik yurituvchi sub ektlari bo yicha taqsimlanishiga, ʻ ʼ ʻ aholining ijtimoiy jihatdan himoya qilinishiga sharoit yaratadi. Shuningdek, u ishlab chiqaruvchilarni rag batlantirib, sog lom raqobat muhitining yaratilishiga ʻ ʻ katta ta sir ko rsatadi. ʼ ʻ Narx, baho — tovar qiymatining puldagi shakli; bozor iqtisodiyotida amal qiluvchi iqtisodiy dastak. Iqtisodiy tafakkur tarixidagi ayrim qarashlarda N.ni qiymatning mehnat nazariyasiga asoslanib talqin qilishgan, unga qiymatning puldagi ifodasi deb qaralgan. 21-asr boshlaridagi nazariyalar N.ni pulning miqdoriy nazariyasi dunyo iqtisodchilari qismlarga bo lishadi (angl. nominal and real GDP). YIMʻ ushbu yildagi narhlarning o sishini joriy narxlarga (nisbat berilmasdan) asoslanib ʻ dunyo bozorlarida belgilaydi. YIM (inqirozni to g ri baholashligi bilan) ʻ ʻ narxlardagi o sish hususiyatini oldingisi yoki har qanday boshqasini yillik zahira ʻ taqsimotiga muhrlaydi. Har doim YIMga amaldagi mavjud mahsulotlar hisobga olinadi va qanday darajada mamlakatlarda ishlab chiqarishning o sishi mavjudligi ʻ bilan narxlarni YIM darajasi yordamida aniqlanadi. YIM yonida iqtisodiyot o z ʻ imkoniyatlarini to laqonli sotilgan ishchi kuchini band etish barobarida qaytaradi. ʻ YIM imkoniyati — bu YIM bilan to laqonli bandlik va iqtisodiyot imkoniyatini ʻ boshqa sohalardagi tadqiqotlar bilan o zaro va bevosita bog liqlik ahamiyatini ʻ ʻ oshiradi. YIM mamlakatlar orasida zarurat chog ida birja nuqtalarida har qanday ʻ milliy valyutada kursga hisoblanishi yoki horijiy valyutalar yordamida qiymatlashtiriladi. Bularni shunday qiymatlarga baholash uchun jahon bozorida Paritet Haridorlik qobiliyati (PHQ) (xalqaro qiyoslashni aniqligi yoki ortiqligini bilish uchun) taqdim etilgan. Bugun " Bozor qiymati " deb nomlanuvchi ma lum ʼ miqdorda hisoblash yoki barqaror kattalikdagi mahsulotlar erkin jahon bozorida amal qila oladi. Yalpi ichki mahsulot (YIM) — mamlakat iqtisodiy faoliyatining muayyan davr (oy, chorak, yil) davomidagi umumiy natijalarini tavsiflaydigan ko rsatkich. ʻ Mamlakat hududida joylashgan barcha korxonalar (chet el va qo shma korxonalari ʻ ham shu hisobga kiradi) tomonidan jami ishlab chiqarish omillari bilan ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarning bozor qiymatlaridagi ifodasi bo lib, uning ʻ miqdori milliy hisoblar tizimi asosida hisoblab chiqiladi. Mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishini makrodarajada tavsiflash va tahlil etishda foydalaniladi. O zbekistonda 2003 yilda amaldagi narxlarda 9964,1 mlrdaromad ʻ so mlik YIM ishlab chiqarildi. Bu 2002 yilga nisbatan 4,4 % ga ko p demakdir. ʻ ʻ Yaratilgan YIMning tarmoq tuzilmasi quyidagicha: uning 48,5% tovarlar ishlab chiqarish (uning 15% sanoatda, 28,8% qishloq xo jaligida, 4,5% qurilishda) va ʻ 38,1% xizmatlar ko rsatish (uning 8,5% traneport va aloqada, 9,4% savdo va ʻ umumiy ovqatlanishda, 20,2% bozor va nobozor xizmatlarda) ga, 13,4% mahsulot O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTET “________________________________________________________” KAFEDRASI “ _______________________________________________________________ ” fanidan KURS ISHI МАVZU: Milliy iqtisodiyot tushunchasi va uning ko’rsatkichlari RO’YXATGA OLINDI “ ____ ” _______2023 y. №_________ Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya qilingan sana “____” _______2023 y. Ilmiy rahbar __ ________ Imzo _______________ Kurs ishi himoya qilingan sana «____» _______2023 y . Baho « _____ » _________ ___________ ( imzo ) _ _ _________ ( imzo ) ___________ ( imzo ) Komissiya a’zolari : __________________ _________________ _ _________________ aniqlash uchun yalpi ichki mahsulotga mamlakatga uning chet ellardagi o zʻ fuqarolari mulkidan tushgan daromadlar bilan mamlakatdan chiqib ketgan chet elliklar daromadlari o rtasidagi farqni qo shish kerak. Chet eddagi mulklardan ʻ ʻ tushgan daromadlar saldosi ijobiy bo lsa YQMM hajmi yalpi ichki mahsulotdan ʻ ko p, aksincha holatda kam bo ladi. ʻ ʻ 2. Takror ishlab chikarishning moxiyati, turlari Daromad — keng ma noda kirim bo lgan har qanday pul mablag lari yoki pul ʼ ʻ ʻ qiymatiga ega bo lgan moddiy boyliklarni olish, iqtisodiy sub yekt o’z faoliyati ʻ ʼ natijasiga kura oladigan pul va tovar — moddiy tushum. Daromad pul va moddiy shaklga ega bo lib, ularning yig indisi jami daromadni hosil qiladi. Daromad ʻ ʻ egalik nuqtai nazaridan aholi daromadi, korxona (korporativ) daromadi va davlat daromadiga bo linadi. Aholiga tegadigan daromad ish haqi, foyda, foiz, renta, ʻ dividend shakllariga. Ijtimoiy ishlab chiqarish — jamiyat yoki milliy iqtisodiyot miqyosida ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida kishilarning ehtiyojlarni qondirish uchun kerak bo ladigan ne matlarni yaratishga yo naltirilgan iqtisodiy faoliyatlar majmui. Bu ʻ ʼ ʻ faoliyat natijasida yalpi milliy mahsulot, shu jumladan, yalpi ichki mahsulot va milliy daromad ishlab chiqariladi. chiqarishning ijtimoiy tavsifi turli ne matlarishlab chiqarishda jamiyat a zolarining mehnat kooperatsiyasi asosida ʼ ʼ o zaro aloqada, birgalikda iqtisodiy faoliyat ko rsatishlarini anglatadi. ʻ ʻ Ijtimoiy ishlab chiqarish yaratilgan ne matlarning kishilar ehtiyojlarini qondirish ʼ xususiyatlariga ko ra, moddiy va nomoddiyishlab chiqarish sohalariga bo linadi. ʻ ʻ Moddiyishlab chiqarish, o z navbatida, moddiy ne matlarishlab chiqarish va ʻ ʼ moddiy xizmatlar ko rsatish sohalarini o z ichiga oladi. Xuddi shuningdek, ʻ ʻ nomoddiyishlab chiqarish ham nomoddiy ne matlarishlab chiqarish va nomoddiy ʼ xizmatlar ko rsatish sohalariga bo linadi (qarang Ishlab chiqarish). ʻ ʻ Infratuzilma (lot. infra - ostida) — ishlab chiqarish va tovar muomalasi, shuningdek, inson hayot faoliyati uchun zarur bo lgan me yoriy sharoitni ʻ ʼ ta minlashga xizmat kiluvchi turli-tuman yordamchi xizmat ko rsatuvchi sohalar ʼ ʻ (tashkilot, korxona va muassasa) majmui; nomoddiyishlab chiqarish sektori doimiy va taxminan 3% ga teng. Mac., ishsizlikning 1% ga o sishi real ishlabʻ chiqarish hajmida 3% ga teng qisqarishga olib keladi yoki aksincha. Shu sababli mamlakatda ishsizlikni tabiiy darajasida saklash va tartibga solib turish muhim ahamiyatga ega. Muayyan milliy iqtisodiyot barcha ishlashni xohlovchilarga va mehnatga layo-qatli fuqarolarga yangi ish joylarini yaratib bera olmas ekan, bu iqtisodiyot tovar va xizmatlar ishlab chiqarish potensialini to liq ʻ ishga sola olmaydi. Ouken qonuni dunyodagi deyarli barcha mamlakatlar iqtisodiyotidagi ishsizlik muammolarini tartibga solishda katta ahamiyatga ega. 4. Milliy daromad va uning tarkibiy kismlari, usish omillari va kayta taksimlanishi KUZNETS (Kuznets) Saymon Smit (1901.30.4, Harkov - 1985.9.7, AQSH) — amerikalik iqtisodchi. Ukrainada statistika bo limining boshlig i lavozimida qisqa ʻ ʻ muddat ishlagach, AQShga muhojir bo lib ketgan. Kolumbiya universiteti doktori ʻ (1926X, Iqtisodiy tadqiqotlar Milliy byurosi a zosi (1927—61). Pensilvaniya ʼ (1930—54), J. Gopkins (1954—60), Garvard (1960—71) universitetlari professor AQSH statistika assotsiatsiyasi (1949) va AQSH iqtisodiy asso-siatsiyasi (1954) prezidenti etib saylangan. K. iqtisodiy o sish nazariyasiga katta hissa qo shdi. ʻ ʻ O sishning uzoq sikllari aholi o sishi sur atlari o zgarishlariga bog liqligini tadqiq ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ qildi, ko pgiva sanoati rivojlangan mamlakatlarda iste molning daromadga nisbati ʻ ʼ bir necha o n yilliklar davomida barqarorligini va belgilangan mahsulot hajmini ʻ ishlab chiqarish uchun zarur bo lgan real kapital pasayish tendensiyasiga ega ʻ ekanligini aniqladi. K. pirovard mahsulot ishlab chiqarish, kapital va jamg arishning shakllanishi, aholining turli tabaqalari o rtasida daromadning ʻ ʻ taqsimlanishini aniq baholadi. Uning ishlari jahonning barcha mamlakatlari uchun yalpi milliy mahsulot, milliy daromadni hisoblashning yagona uslubini ishlab chiqishga imkon berdi. Nobel mukofoti laureati (1971). Sof milliy mahsulot - muayyan davr davomi (odatda oy, chorak, yil) da mamlakat iqtisodiy faoliyatining umumiy yakunlarini tavsiflaydigan ko rsatkichlardan biri; ʻ yalpi milliy mahsulot (YQMM)dan tarkibiga tegishli davrda iste mol etilgan asosiy ʼ kapital qiymati kiritilmagani bilan farq qiladi. Sof milliy mahsulotm. qiymati rivojlanayotgan mamlakatlar o z taraqqiyotida faqat o zlarida serob, hatto ortiqchaʻ ʻ bo lgan tabiiy va mehnat resurslari bilan birga texnik jihatdan murakkab ishlab ʻ chiqarishga tayanishlari va bu tarmoqlarda qiyosiy afzalliklarga ega bo lishi ʻ mumkinligini ko rsatadi. Yangi industrial mamlakatlarm sanoat rivojida chet el ʻ kapitali faol rol o ynaydi. Mas, Singapurda 1980-y.lar oxirida ishlov beruvchi ʻ sanoat mahsuloti eksportining 90% ga yaqini, Koreya Respublikasida 27% chet el transmilliy kompaniyalari (TMK) filiallari hissasiga to g ri kelgan. TMK bu ʻ ʻ mamlakatlarda mahalliy arzon ishchi kuchidan foydalangan holda yangi, ba zan ʼ eng yangi sanoat korxonalarini qurishda ishtirok etadi. Ayrim detallar va butlovchi qismlar ishlab chiqaradigan tor ixtisoslashgan korxonalar quradi, mahsulotni pirovard yig ish rivojlangan mamlakatlarning o zida amalga oshiriladi. ʻ ʻ Mas, elektronika sanoati sohasidagi AQSH va Yaponiya TMK Meksika, Singapur, Tayvan va Malayziyada yarimo tkazgichli priborlar va integral sxemalar ʻ chiqaradigan bir qator korxonalarni tashkil etdi. Ayrim TMK murakkab texnologiyani soddalashtirib, ishlab chiqarish jarayonini alohida qismlarga ajratib, rivojlanayotgan mamlakatlarda tegishli korxonalarni qurdi. Natijada bu mamlakatlardan ishlov beruvchi sanoat mahsulotlari eksportining katta qismi TMK ichki firma savdosidan iborat bo lib qoldi. ʻ Janubiy Sharqiy Osiyodagi Yangi industrial mamlakatlarm. ning eksport yo nalishidagi rivojlanishi, eksport tuzilmasi tamomila o zgardi. Unda xom ashyo ʻ ʻ va oziq-ovqat hissasi keskin kamayib, sanoat eksportida to qimachilik mahsulotlari ʻ salmog i pasaydi, mashina va uskunalar hissasi juda o sib bordi. Mas, 1970 yildan ʻ ʻ 1995 yilga qadar Singapur eksportida xom ashyo va oziq-ovqat hissasi (%larda) 72,5 dan 16,1 ga ga, Koreya Respublikasida 23,5 dan 6,7 gacha, Tayvanda 24,3 dan 7,3 gacha, to qimachilik tovarlari hissasi esa tegishlicha 5,6 dan 2,6 gacha, ʻ 41,1 dan 15 gacha, 29,0 dan 14,4 gacha qisqardi, mashina va uskunalar hissasi esa Singapurda shu davrda (% larda) 11,0 dan 62,3 ga, Koreya Respublikasida 7,2 dan 51,6 gacha, Tayvan 16,7 dan 47,7 gacha o sdi. 2avlod Yangi industrial ʻ mamlakatlarm. da ham xuddi shunday o zgarishlar bormoqda. Malayziyada xom ʻ ashyo va oziqovqat eksporti hissasi shu davrda 93,5% dan 26,9% ga qisqargan (axoli jon boshiga yillik YQMM ko rsatkichi 987 AQSH dollari), daromadiʻ o rtacha (5323,2 dollar) va daromadi yuqori (22921,3 dollar) bo lgan mamlakatlar ʻ ʻ (1999). MDH mamlakatlari orasida Rossiya, Ukraina, Belorussiya, Qozog iston, ʻ O zbekiston daromadi o rtachadan pastroq bo lgan mamlakatlar guruhini tashkil ʻ ʻ ʻ etadi. MDHning boshqa mamlakatlari daromadi past (eng kam taraqqiy etgan) mamlakatlar hisoblanadi. J. x. da sanoati rivojlangan 6 mamlakat: AQSH, Yaponiya, GFR, Fransiya, Buyuk Britaniya, Italiya yetakchi o rinni egallaydi, 90- ʻ y.lar o rtalarida jahon sanoatinfratuzilma ch. ning 60%, tovarlar eksportining 63% ʻ va xizmatlar eksportining 47% shu mamlakatlar hissasiga to g ri kelgan. ʻ ʻ Jahon xo jaligida kishilarning turmush darajasi iqtisodiyotga bog liq holda jiddiy ʻ ʻ farqlanadi. Boy mamlakatlarda yuksak turmo sh darajasi mavjo d bo lgani xolda ʻ ʻ ʻ qoloq mamlakatlarda kambag allar aholining katta qismini tashkil etadi. 21-asrga ʻ kelib bo ikki guruh mamlakatlaridagi turmush darajasining farqi 12 martadan ʻ ziyodroq bo ldi. Qoloq mamlakatlarda daromadning nisbatan ko p qismi ʻ ʻ iste molga sarflansa-da, daromadning kam bo lishi xisobidan bu mamlakatlarda ʼ ʻ turmush darajasi pastligicha qoladi. Hoz. davrda Jahon xo jaligining rivojlanishi 3 yo nalishda bormoqda: 1) Jahon ʻ ʻ xo jaligiga kiruvchi mamlakatlar safi kengayib, uning tarkibiga 90-y. larda sobiq ʻ sotsializm tizimidan ajralib chiqqan 25 ta yosh mamlakat xo jaligi qo shildi. ʻ ʻ Mustaqillik tufayli O zbekiston ham Jahon xo jaligiga kirib keldi, jahon ʻ ʻ iqtisodiyotining teng huquqli ishtirokchisiga aylandi, xalqaro tashkilotlarga a zo ʼ bo ldi, jahon savdosida ishtirok etib, 1996—2001 y. larda, uning tashqi savdo ʻ oboroti 63,3 mlrdaromad dollarni tashkil etdi; 2) Jahon xo jaligidainfratuzilma ʻ ch.ning o sishi yuz bermoqda. 1998 y. dunyoda yaratilgan jami tovar va xizmatlar ʻ qiymati 36,5 trln. dollar bo lsa, 2001 y. kelib 40 trln. dollardan ziyod bo ldi; 3) ʻ ʻ Jahon xo jaligida iqtisodiy integratsiya (iqtisodiy ishtirokchilar faoliyatining ʻ birlashib ketishi) va globalizatsiya (jaxron iqtisodiyotining o mo mbashariy to s ʻ ʻ ʻ olishi, milliy iqtisodiyotlarning har biri o ning tarkibiy qismi bo lib qolishi) yuz ʻ ʻ berib, sifat o zgarishlari yuzaga kelmoqda. ʻ infratuzilma xizmatlari moddiy shaklga ega bo lmagan tovarlar bo lib, ular hayotiyʻ ʻ ehtiyojlarni qondiradi infratuzilma zaruriy shart bo lganidan uning ishlab turishini ʻ ta minlashga iqtisodiy resurslarning bir qismi jalb etiladi infratuzilma xizmat ʼ ko rsatish sohasiga ko ra ishlab chiqarish infratuzilmasi (i.ch. ga xizmat ʻ ʻ ko rsatuvchi sohalar — yuk tashish transporti, elektr va issiqlik ta minoti, yo l ʻ ʼ ʻ xo jaligi, suv xo jaligi, ombor xujaligi, ilmiy konstruktorlik xizmati, axborot ʻ ʻ xizmati va b.) va ijtimoiy-maishiy infratu-zilma (aholiga xizmat ko rsatib, uning ʻ ehtiyojini qondiruvchi sohalar — maorif, sog liqni saqlash, jismoniy tarbiya va ʻ sport, maishiy xizmat va b.) ga ajraladi infratuzilma xizmati tovar bo lganidan ʻ oldi-sotdi etiladi. Uning asosiy vazifasi insonga xizmat ko rsatish, ammo bu ish ʻ pulli, bepul va imtiyozli tarzda bajarilishi mumkin infratuzilma xizmatlarini harakteriga ko ra guruxlaganda bozor infratuzilmasi ajralib turadi. Chunki unda ʻ bozor munosabatlarini amalga oshiruvchi xizmatlar ko rsatiladi. Qaysi darajada ʻ xizmat ko rsatilishiga ko ra, korxona, tarmoqinfratuzilma ch. majmualari va ʻ ʻ hududiyinfratuzilma ham mavjudaromadinfratuzilma sohasida yaratilgan xizmatlarinfratuzilma ch. va inson uchun naf keltiradi infratuzilma xizmat ko rsatishini tashkil etish uchun mablag lar sarflanadi. Shuning uchun ularni ʻ ʻ hisoblash mumkin va ular yalpi milliy mahsulot tarkibiga kiritiladi infratuzilma ni yaratuvchi mehnat ham unumli hisoblanadi infratuzilma ning samaradorligi ko rsatilgan xizmatlarning sarf-harajatlarga nisbati orqali aniqlanadi. ʻ Jahon Banki — Xalqaro Moliya Instituti hisoblanib, rivojlanayotgan mamlakatlarga sarmoyalar kirgazish, kreditlar taqdim etish bilan shug ullanadi. ʻ Jahon banki — xalqaro moliya muassasasi. Tarkibiga BMTning ixtisoslashgan muassasasi maqomiga ega bulgan 3 mustaqil xalqaro moliya instituti (Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki, Xalqaro moliya korporatsiyasi hamda Xalqaro taraqqiyot uyushmasi) kiradi. Ba zi adabiyotlarda Xalqaro tiklanish va taraqqiyot ʼ banki norasmiy holda Jahon banki deb ham ataladi. Jahon xo jaligi - turli mamlakatlar milliy iqtisodiyotining bozor munosabatlari ʻ zamirida bir-birini taqozo etgani holda umumjahon yaxlitligini tashkil etishi; jahondagi o zaro aloqador milliy xujaliklar va xalqaro iqtisodiy munosabatlar ʻ Iqtisodiyotning turli tarmoqlarida tovarlar va xizmatlar oldi-sotdisida qullanilishi N. tizimini yaratadi. Milliy iqtisodiyot holatini hisoblashda joriy va qiyosiy N.lar qo llaniladi. Joriy N.lar amaldagi N.lar bo lib, ular yordamida yil davomidagiʻ ʻ ishlab chiqarish natijalari hisoblanadi. Qiyosiy N. lardama lum yil asos qilib ʼ olinib, ishlab chiqarishning natijalari shu N. da hisoblanadi va boshqa yillar bilan taqqoslanadi. Joriy N.lar inflyasiya tufayli o zgarishi va real iqtisodiy natijani ʻ ko rsatmasligi sababli yalpi milliy mahsulot, milliy daromad, real ish haqi va ʻ shahri k. ko rsatkichlar dinamikasi qiyosiy N. lardahisoblanadi. ʻ N. qaysi bozorda amal qilishi, kimga mo ljallanganligi va qaysi maqsadni ʻ ko zlashiga qarab bir necha turlarga bo linadi. ʻ ʻ Erkin bozor N.i (muvozanatli N.) — erkin bozorda sotuvchilar va haridorlar ko pchilik bo lganidan ulardan hech biri o zi xohlagan narxni o rnatolmaydi. Bu ʻ ʻ ʻ ʻ yerda talab-taklif nis-batiga qarab erkin savdolashuv N.i, ya ni muvozanatli N. ʼ yuzaga keladi; monopol N. — monopol bozorda so-tuvchi yoki haridor ozchilik yoxud tanho bo lganida ular xohlagan N. o rnatiladi. Bu bozorga zo rlab ʻ ʻ ʻ kiritiladigan N. bo lib, odatdagi N. lardan yuqori bo la-di va monopol foyda ʻ ʻ olishga xizmat qiladi; Ulgurji N. — tovar ishlab chikaruvchilar savdo firmalariga to-varlarni bir yo la ko tarasiga sotishida qo llanadi. Tovar birjalari va savdo ʻ ʻ ʻ uylarida ham ulgurji N.lar qo llanadi; shartnoma N. lari — sotuvchi va ʻ haridorlarning roziligi bilan belgilanadigan va o zaro tuziladigan shartnomada ʻ ko rsatiladigan N. Bunday N., odatda, shartnoma muddati amal qila-digan davrda ʻ o zgarmaydi. Ko proq mil-liy va xalqaro bozorlarda qo llanadi. Chakana N. — ʻ ʻ ʻ tovarlar bevosita is-te molchilarga yakkalab sotilgan chogda qo llanadi va miqdori ʼ ʻ ulgurji N.dan yuqori bo ladi; Preyskurant N. — haridor uchun bildirgich yoki ʻ ma lumot-noma N. bo lib xizmat qiladi va haqiqiy N. preyskurantlar ʼ ʻ (ko rsatkichlar)da e lon qilingan N. atrofida bo lishini anglatadi; D otatsiyalangan ʻ ʼ ʻ N. — davlat byudjeti hiso-bidan maxsus arzonlashtirilgan, bozor N. idan pastroq qilib belgilangan N., N. dagi farq byudjet beradigan dotatsiya bilan qoplanadi. Bu N.ni o tish davrida turgan mamlakatlarda davlat aholini ijtimoiy himoyalash uchun ʻ qo llaydi; Demping N. — bozorda o z mavqeini mustahamlash va ra-qiblarni siqib ʻ ʻ Xulosa Umuman olganda, pul massasining YaIM nominal hajmiga nisbatan mo tadilʼʼ darajada o sishi inflyatsiya bosimining sezilarli kuchayishini oldini olishga xizmat ʼ qildi. Shu bilan birga, ushbu ko rsatkichlar o rtasida aniq bog liqlikning mavjud ʼ ʼ ʼ emasligi rezerv pullar va pul massasi aniq darajasini hisoblash imkoniyatini bermaydi. Iqtisodiyotda inflyatsion xatarlar kuchayganda, Markaziy bank an anaviy tarzda ʼ foiz stavkalarini oshirish orqali pul-kredit qat iylashtiradi. Ushbu choralarning ʼ iqtisodiyotning real sektoriga ta sir qilish darajasi va muddatlari pul-kredit siyosati ʼ transmission mexanizmlarining samaradorligi bilan belgilanadi. Pul-kredit siyosatining transmission mexanizmi o zida Markaziy bank foiz stavkalari ʼ o zgarishining iqtisodiy faollikka va pirovardida inflyatsiya darajasiga ta sir ʼ ʼ o tkazish jarayonini aks ettiradi. Ishbilarmonlik muhitini shakllantirish, kichik ʼ biznes va xususiy tadbirkorlikni har tomonlama qo llab-quvvatlash va kelgusida ʼ rag batlantirish borasida ko rilayotgan chora-tadbirlar natijasida, 2017 yilda 38,2 ʼ ʼ mingdan ortiq kichik biznes (dehqon va fermer xo jaliklarisiz) sub ektlari tashkil ʼ ʼ etildi yoki 2016 yilning shu davriga nisbatan 122,0 foizga ko paydi. ʼ Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiyot tarmoqlaridagi ulushi eksportda – 27,0 foizni (2016 yilda 26,0 foiz) sanoatda – 39,6 foizni (45,3 foiz), xizmatlarda – 58,4 foizni (61,4 foiz), qurilishda – 65,1 foizni (66,9 foiz) va bandlikda – 78,3 foizni (78,2 foiz) tashkil etdi

Milliy iqtisodiyot tushunchasi va uning ko’rsatkichlari

Купить