Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 72.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 15 Май 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Samandar Dehqonov

Дата регистрации 02 Апрель 2024

180 Продаж

Milliy istiqlolchilik harakatining nemis tarixshunosligida o'rganilishi

Купить
“ MILLIY ISTIQLOLCHILIK HA RA KA TIN IN G N EMIS TA RIX SHUN OSLI GIDA O‘RGA N ILISHI” MUN DA RIJ A : KIRISH ………………………………………………………………………………………….…………….. 2-5 I BOB. ISTIQLOLCHILIK HARAKATINING MOHIYATI , VUJUDGA KELISH SABABLARI VA HARAKATLANTIRUVCHI KUCHLARI .......... 6- 19 1.1. Turkistonda istiqlolchilik harakatlarining vujudga kelish sabablari va mazmun- mohiyati ............………………………………….……………………………............................................... 6-14 1.2. O‘lkadagi istiqlolchilik harakatlarini harakatlantiruvchi kuchlar , oqibat va natijalari .................................................................………………………………….……………………… 15-19 II BOB. NEMIS TARIXSHUNOSLIGIDA TURKISTONDAGI SIYOSIY VOQEALAR HAQIDAGI QARASHLARNING SHAKLLANISHI VA ULARNING MANBAVIY ASOSLARI ………………………….. ……….……………… 20-34 2.1. Ilmiy qarashlarning yuzaga kelishi va rivojlanishi hamda ularning manbaviy asoslari ...........................................................………………………………….…………………………… 20-25 2.2. Nemis tarixshunosligida Turkistondagi siyosiy voqealarning manbalrada yoritilishi va o‘rganilshi .………….….........………….…..........................................................….… 26-34 XULOSA ………………………………….………………………………………………………………. 35-36 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……….….............................… 37-38 1 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi: O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A. Karimov tarixiy xotira to‘g‘risida - «Tarixiy xotira tuyg‘usi to‘laqonli ravishda tiklangan, xalq bosib o‘tgan yo‘l o‘zining barcha muvaffaqiyat va zafarlari, yo‘qotish va qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o‘rganilgan taqdirdagina chinakam tarix bo‘ladi» 1 - deya haqli ravishda qayd etgan. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevʻ ta’kidlaganlaridek: «Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o rgatishimiz, ularni ʻ tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix insititutini bu fanni rivojlantirish bo yicha tayanch muassasa etib belgilash kerak». O zbekistonning ʻ ʻ eng yangi tarixi va biz erishgan olamshumul yutuqlar mard va matonatli xalqimiz, har qanday to siq va sinovlarni o z kuchi va irodasi bilan yengib ʻ ʻ o tishga qodir deb baralla aytishga to la asos beradi ʻ ʻ 2 . Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov so‘zi bilan aytganda xalqimiz o‘sha mustabid sovetlar tuzumi davrida biri «qizil askar», biri «bosmachi», biri «quloq», biri «mushtumzo‘r», yana biri «yo‘qsil» deb guruhlarga ajratilib tashlangandi. «Bo‘lib tashla, hukmronlik qil» shiorini amalga oshirish uchun eng makkor, qabix usullar ishga solinib, bir millat vakillarini bir-biriga qarshi qayrash, adovat va nizo urug‘ini sochish, shu yo‘l bilan istiqlolchilar safini bo‘lib yuborish, ularni alohida alohida qirg‘in qilish siyosati amalga oshirilgan edi. O‘zbekistonning sovetlar davri tarixi ana shunday mashaqqatli, og‘ir sinov va kurash yo‘llaridan iboratdir. Bu deyarli o‘rganilmagan tarixiy davr 1918-1934- yillar xalqimizning Vatan, millat ozodligi yo‘lida olib borgan milliy urushi, istiqlolchilik harakati. Sho‘ro tuzumi bu davr o‘rganishini qat’iy man qilingan edi. Aksincha bu ozodlik kurashini bostirishga qaratilgan sovetlarning bosqinchilik urushlari tarixi madh qilingan, tarix bir tomonlama bitilgan , g‘oliblar tarixi bitilgan 1 Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. - Toshkent: Ma’naviyat, 2008. - B. 97. 2 Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”- T.: 2016,-B.5 ʻ 2 holda mag‘lublar tarixi kafanga o‘rab berkitilib qo‘yilgan edi. Biroq oyni etak bilan yopib bo‘lmaganidek yaqin o‘tmishimizdagi ana shu istiqlol uchun kurashni tarixdan o‘chirib bo‘lmaydi. Har bir voqea-hodisa, jarayon, xoh salbiy bo‘lsin, xoh adolatli, xoh razolatli bo‘lsin, ularning barchasi ustidan vaqt, tarix o‘z hukmini chiqaradi. Kurs ishining o‘rganilish darajasi: Kurs ishini yozishda mavzuga tegishli bir qancha adabiyotlardan foydalanildi. Mazkur ishni mohiyatini yoritib berishda bir qator adabiyotlar muhim o‘rin tutadi. Nemis tilidagi tadqiqotlarni uch guruxga bo‘lish mumkin. Birinchi yo‘nalishga siyosiy targ‘ibot xarakteridagi 30-40 yillar nashrlarini kiritsa bo‘ladi. M.Danko, X.Kon, F.Kramer, M.Bartel, V.Xarpe, K.Tinder kabi nemis mualliflarining asarlari targ‘ibot xarakteriga ega bo‘lib, Germaniyadagi xukmron tuzum va mafkuraning kommunizm mafkurasiga qarshi murosasiz munosabati, ya’ni g‘oyaviy kurash ta’siri aniq ko‘zga tashlanib turadi. Sovet tuzumini keskin qoralash va ayblashga asoslangan bu tadqiqotlarda Turkistondagi 1917-1924 yillardagi axvol va siyosiy shart-sharoit taxlil etilsa-da, aniq tarixiy dalillar keltirilmaydi. Shu tufayli ular ilmiylikka da’vo qila olmaydi. Ikkinchi yo‘nalishga Turkistondagi 1918-1924 yillardagi voqealar ishtirokchilari va guvoxlari bo‘lgan F.Villfort, R.Kyostenberger, Ye.Bader, L.Volf, R.Kolin, M.Bartel kabi mualliflarning asarlari kiradi. Ular asosan Birinchi jahon urushida Rossiya bilan uchlar ittifoqi mamlakatlari o‘rtasidagi harbiy janglarda Rossiya tomonidan asir olingan bo‘lib, muxtojlik va ochlik tufayli qizil armiya safiga xizmatga kirishga majbur bo‘lganlar. Mualliflarning ba’zilari bo‘lib o‘tgan voqealarni taxlil qilib, ularga baxo beradilar (bu haqda so‘nggi boblarda batafsil to‘xtab o‘tiladi). Bundan tashqari, uchinchi yo‘nalishga mansub adabiyotlar guruhi ham mavjud bo‘lib, bu adabiyotlar Germaniyada 30-40 yillarda nemis tarixchilari tomonidan nashr qilingan bo‘lib, ularda mazkur muammolar ilk bor ilmiy asosda o‘rganila boshlangan. Shu o‘rinda R.Olzcha 3 , G.Klyaynov, Y.Benzing, G. fon 3 Olzcha R., Cleinow G. Turkestan. Die politische - historischen und Wirtschaftlichen Probleme Centralasiens. 3 Mende, K.Shtelin, B.Shpuler, K.Okay va boshqalarning ishlarini alohida ta’kidlab o‘tish kerak. Xususan: o‘zbek tarxchilaridan Shodmonqul Oston o‘g‘li. 4 , Bobobekov X., Rahimov J., Sodiqov H. 5 , Validiy A. Z. 6 , A’zamxo‘jaev S. 7 , Ziyoeva D.H. 8 , Rajabov Q., Haydarov M. 9 , R.Shamsutdinov, Sh. Karimov. 10 , N.Jo‘rayev, Sh. Karimov 11 asarlari va kitoblari asosiy o‘rin tutadi. Bundan tashqari mustaqilligimiz davrida ushbu dolzarb masalada qabul qilinyotgan qaror va farmonlar, shuningdek olib borilyotgan chora – tadbirlar kurs ishining o‘rganilish darajasini yoritib berishda tub ma’nodagi asos vazifasini o‘taydi. Kurs ishining vazifasi. Buyuk istiqlolimiz haqqoniy tarixni yoritish uchun keng imkoniyatlar ufqini ochib berdi. Bunday bo‘lishini o‘sha yomon otliqqa chiqarilgan «bosmachilar», sarkarda , lashkarboshilar , qo‘rboshilarning o‘zlari oldindan bashorat qilganlar , qachonlardir yurt qizil imperiya sirtmog‘idan qutulib, mustaqil taraqqiyot yo‘liga o‘tishlariga qat’iyan ishonganlar. Bu kurs ishini nemis tarixshunoslarining qilgan tadqiqotlari natijasida mavzuni yanada mukammalroq bilishga olib kelish vazifa hisoblanadi. Kurs ishimning asosiy maqsadi. Nemis tarixshunosligi orqali Qizil imperiya bosqini davrida Turkiston xalqlarining ularga qarshi vatan ozodligi uchun olib borgan kurashlari haqidagi fikrlarini bilishdir. Nafaqat Turkistonning o‘zida, balki Farg‘ona vodiysida Buxoro va Xorazm hududlarida ham Chor hukumatiga qarshi kurashgan qo‘rboshilarning faoliyatining nemis tarixshunosligida o‘rganish maqsad qilib olingan. Kurs ishining davriy chegarasi: Turkistonda jadidlik harakatidan keyin boshlangan va 1935-yilgacha davom etgan istiqlolchilik harakati ushbu kurs ishining davriy chegarasi etib belgilandi. 4 Шодмонқул Остон ўғли. Миллий қаҳрамонимиз ким? Туркистон. 1992; 5 Бобобеков Х., Раҳимов Ж., Содиқов Ҳ. Ўзбекистон тарихи. -Т.: 1994; 6 Валидий А.З. Бўлинганнни бўри эр. Туркистон халқларининг миллий мустақиллик учун курашлари тарихидан. -Т.: Адолат. 1997; 7 Аъзамхўжаев С. Туркистон мухторияти. -Т.: Маънавият, 2000; 8 Зиёева Д.Ҳ. Туркистон миллий озодлик ҳаракати. -Т.: /./улом нашриёти, 2000; 9 Ражабов Қ., Ҳайдаров М. Туркистон тарихи. –Т.: Университет, 2002; 10 Р.Шамсутдинов, Ш. Каримов Ватан тарихи, Т.: ,,Шарқ” 2010; 11 Н.Жўрайев, Ш. Каримов. Ўзбекистон тарихи Т.: ,,Шарқ” 2011; 4 Kurs ishining nazariy-metodologik asoslari: O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF4947-son «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi va 2020 yil 29 oktyabrdagi PF-6097-son «Ilm-fanni 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida»gi Farmonlari , «O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi huzurida O‘zbekistonning eng yangi tarixi bo‘yicha jamoatchilik kengashi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida»gi 2017-yil 30-iyundagi PQ-3105-son Qarori va boshqa tarix faniga oid meyoriy-xuquqiy hujjatlar tashkil etadi. Bu davr haqida metodologik ma’lumot olish uchun avvalo O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev hamda O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov asarlaridan foydalanish mumkin. Ushbu kurs ishini asosini O‘zbekiston tarixi fani bo‘yicha yozilgan ilmiy adabiyotlar tashkil etadi. Kurs ishining ob ekti: sifatida Turkistonda ʼ Sovet mustamlakachiligiga qarshi istiqlolchilik harakatlari voqea-jarayonlari (XX asr boshlari va birinchi yarmi) belgilab olindi. Kurs ishining predmeti. Turkistonda istiqlolchilik davrida harakatlantiruvchi kuchlarning faoliyati ularning istiqlolchilik harakatlari davrida olib brogan ijtimoiy-siyosiy qarashlari tashkil qiladi. Kurs ishining tuzulishi. Ushbu kurs ishi, kirish, 2 bob va 4 bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5 I bob. Istiqlolchilik harakatining mohiyati, vujudga kelish sabablari va harakatlantiruvchi kuchlari 1.1. Turkistonda istiqlolchilik harakatlarining vujudga kelish sabablari va mazmun-mohiyati. Tarixiy manbalarda Turkiston o‘lkasi xalqlarining Sho‘ro bosqiniga qarshi milliy-ozodlik va istiqlol harakatining boshlanishi va uni davrlashtirish bo‘yicha har xil fikrlar ilgari surildi. Jumladan , Sho‘ro tarixshunosligida o‘lkamiz xalqlarining ozodlik va milliy mustaqillik uchun kurashi davrini ko‘r-ko‘rona fuqarolar urushi davri, deb qaraladi. Tarixiy haqiqatga mutlaqo to‘g‘ri kelmaydigan Rossiyadagi fuqarolar urushi davridan aynan ko‘chirib olindi va 1918-1920 yillar shunday belgilandi. Bu borada tarixiy voqealarga xolisona berilgan to‘g‘ri bahoni xorijda chop etilgan manbalardan topamiz. Jumladan, Boymirza Hayit»Bosmachilik: Turkistonda 1917-1934 yillardagi milliy kurash» kitobida o‘lka xalqlarining milliy ozodlik va mustaqillik kurashi davrini to‘g‘ri va aniq belgilaydi. Uning fikricha, Turkiston xalqlarining milliy ozodlik jangovar kurashi 1934-yilning o‘rtalariga qadar davom etgan. Bu katta davr ikki bosqichga bo‘linadi: 1) 1918 yil fevraldan 1924 yilgacha; 2) 1924 yildan 1934 yilgacha 12 . Turkiston o‘lkasi xalqlarining milliy ozodlik va istiqlol harakatining sabablari to‘g‘risida ham tarixiy manbalarda har xil fikrlar bayon etiladi. Ayniqsa sho‘ro davrida chop etilgan adabiyotlarda o‘lka xalqlarining milliy ozodlik va istiqlol harakatining mohiyati buzib, soxtalashtirib «bosmachilik» deb ataladi va sabablari bir yoqlama yoki juda toraytirilib ko‘rsatiladi. Qonuniy savol tug‘iladi:»Bosmachi» degan mudhish uydirma iborasi qanday yuzaga kelgan? Jamiki arxivlarda saqlanayotgan 1918-1919 yillarga oid hujjatlarda»bosmachilik»«,bosmachilar» degan iboralar uchramaydi.»Talovchilar»«,dushmanlar» degan iboralar bolsheviklar, sho‘ro, harbiy tashkilotlari hujjatlarida ko‘zga tashlanadi. 1918-1920 yillarda bo‘lib o‘tgan Turkiston Kompartiyasi I-V qurultoylari, Turkiston Respublikasi Sho‘rolarining I- V, IX syezdlari, shuningdek, boshqa hujjatlarda ham»bosmachilik» iborasi 12 Н.Жўрайев, Ш. Каримов. Ўзбекистон тарихи Т.: ,,Шарқ” 2011, 100-бет; 6 ishlatilmagan.»Bosmachilik harakati» doirasidagi qo‘rboshilar»,bosmachilar» bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarda ham bu ibora yo‘q. Axir, istiqlol yo‘lida milliy ozodlik uchun kurash olib borgan xalq milliy qahramonlari o‘zlarini»bosmachilar» deb atalmaganlar-ku? Aksincha , ular o‘zlarini»Musulmonobodlik jangchilar», «Vatan mudofachilari», «Turkiston ozodligi askarlari»«,Millatni yurtni ajnabiy bosqinchilardan ozod etuvchilar»«,milliy qo‘shin jangchilari» deb atashgan. Mazkur harakat sardorlari o‘z nomlariga»bek» so‘zini qo‘shib, Madaminbek, Shermuhammadbek, Isroilbek, Ibrohimbek , Parpibek deb ataganliklari ham bejiz emas. Qariyalar hanuz u davrni»beklar zamoni» edi deb ham eslashadi 13 . Turkiston Kompartiyasining 1921 yil 19 avgustda bo‘lgan VI qurultoyida Farg‘ona masalasi ko‘rildi. Unda asosiy maruzachi sifatida so‘zlagan N.To‘raqulov Farg‘ona vodiysida»bosmachilik harakati» ning kelib chiqishi sabablarini tahlil qilishga harakat qildi. U jumladan bunday degan edi:»...hozirgi bosmachilik mahalliy hokimiyatning mustamlakachilik-bosmachilik ishining natijasi sifatida yuzaga keldi. Boshqa tomondan, bosmachilik faqat qator krizislar negizida tug‘ilishi hal etishda , ekin maydonlarining qisqarishi natijasida va hakozolar, barcha bu inqiroz va iqtisodiy shart-sharoitlar asosida bosmachilik rivojlandi. Bu sabablar bilan birgalikda tarixning ba’zi davrlarining rivojlanishi va kuchayishi yordam bergan bitta vaziyatni qayd qilmoq kerak. Bosmachilik, bu bizning tashkilotlarning siyosiy jihatdan uzoqni ko‘ra bilmasligimizga Farg‘ona fronti sharoitida mehnat majburiyatini o‘tkazilishini misol bo‘la oladi, qachonki oldindan hech qanday tashviqotsiz, hech qaydan hojat bo‘lmagan holda mehnat majburiyatini shunday o‘tkazdikki, mehnatga yaroqli shahar aholisining va dehqonlarning yarmi qishloqlardan qochib ketdi va ayni paytda bosmachilikka xayrixohlik bildiruvchi maxsus muhit yaratildi. Shungacha borildiki, mehnat majburiyatiga yetarli miqdorda kishilarni to‘plash uchun masjidlar o‘rab olinib, odamlar tutildi va hokazo. Mana shu barcha umumiy maxsus sharoitlarda bosmachilik rivojlandi, kuchaydi va mustahkamlandi» 14 . 13 Р.Шамсутдинов, Ш. Каримов Ватан тарихи, Т.: ,,Шарқ” 2010, 87-бет; 14 М.Хўжайев Шермуҳаммадбек Қўрбоши Т.: ,,Шарқ” 2008, 34-бет; 7 Turkistonda oktabr to‘ntarishidan keyin sodir bo‘lgan voqealar jarayoni shuni ko‘rsatadiki, bolsheviklar o‘rnatgan sovet rejimi o‘lka xalqlariga nafaqat mustaqillik, hatto milliy muxtoriyatni ham ravo ko‘rmadi. Mustaqillik osonlikcha qo‘lga kiritilmasligini tushunib yetgan milliy vatanparvarlar qo‘lga qurol olib, bolsheviklar va bosqinchi qizil armiyaga qarshi istiqlolchilik harakatini boshlab yubordilar. Sovet rejimi va kommunistik mafkura hukmronligi yillarida ularga «bosmachi» deb noxaq tamg‘a bosildi. Ushbu o‘rinda «bosmachi» so‘zining mohiyati hususida to‘xtalmasdan o‘tib bo‘lmaydi. «Bosmachi» so‘zi aslida «bosmoq» fe’lidan olingan. Aslini olganda Farg‘ona vodiysida, umuman, butun Turkiston hududida podsho va sovetlar Rossiyasi bolsheviklarga qarshi qurolli kurash olib borgan turkistonliklar o‘zlarini «bosmachilar» deb atashmagan. «Bosmachi» deb xalq o‘rtasida harbiy sohaga aloqasi bo‘lmagan jinoyatchi unsurlar, «o‘g‘ri» va «bezorilar to‘dasi» tushunilgan 15 . Shu bilan birga birovlarning yurtini bosib olgan bosqinchilarni ham «bosmachilar» deb atash mantiqan to‘g‘ri keladi. Bu harakat xaqida so‘z yuritilgan 1918-1919 yillarning o‘rtalarigacha bo‘lgan davrga tegishli arxiv hujjatlarida ham «bosmachi» so‘zi uchramaydi. Bu xujjatlarda «qaroqchi» ( разбойник ), «shayka», juda bo‘lmasa «bosqinchi» (bandit) iboralari qo‘llanilgan. 1919 yilning o‘rtalaridan boshlab avval sovet vaqtli matbuotida, keyinchalik esa ayrim rasmiy xujjatlarda «bosmachi» iborasini qo‘llash boshlangan. «Bosmachi» va «bosmachilik» iboralari milliy ozodlik harakatining mohiyatini pasaytirish, ajdodlarimizning Rossiya zulmi va bolsheviklar hukmronligiga qarshi olib borgan qonli kurashlarini xaspo‘shlash uchun buyuk davlatchi - shovinistlar tomonidan o‘ylab topildi va «banditlik», «qaroqchilik» so‘zlari bilan asossiz ravishda bir qatorga qo‘yildi 16 . Kommunizm mafkurachilari va ularning maddohlari hatto 1917 yilgacha bo‘lgan milliy ozodlik harakatlarini ham ko‘p xollarda shu atama bilan nomladilar. Xayriyatki, O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, «bosmachi» yorlig‘i yopishtirilgan ota-bobolarimizning muborak nomlari istiqlolchilar sifatida 15 Н.Жўрайев, Ш. Каримов Ўзбекистон тарихи Т.: ,,Шарқ” 2011, 128-129-бетлар; 16 Р.Шамсутдинов, Ш.Каримов Ватан тарихи Т.: 2010, 92-бет; 8 namoyon bo‘ldi. 33 Istiqlolchilik harakati «Turkiston muxtoriyati tor-mor qilinishi bilan boshlanganligi» deyarli barcha tarixchilarning asarlarida e’tirof qilinadi. Aslini olganda, muxtoriyat xukumati ag‘darib tashlanmaganida ham yoki bu hukumat xatto mutlaqo bilmaganida ham istiqlolchilik harakatining vujudga kelishi tabiiy bir hol edi. Zotan, bu davrda Turkistonda vujudga kelgan ijtimoiy - siyosiy vaziyat istiqlolchilik harakatining boshlanishini muqarrar qilib qiygan edi. Chunki Turkistonda istiqlolchilik harakatining boshlanishi uchun muxtoriyatning tor - mor qilinishi bilan birga boshqa bir qator jiddiy sabablar ham mavjud edi. Birinchidan: 1917 yilda sodir bo‘lgan oktabr to‘ntarishi va buning natijasida hokimiyatni qo‘lga kiritgan bolsheviklar tomonidan ilgari surilgan kommunistik mafkura Turkiston xalqlari uchun mutlaqo yot tushuncha edi. Mahalliy aholi bu g‘oyani avval boshdanoq iziga singdira olmadi va unga qarshi turdi. Ikkinchidan: sovet hukumati o‘rnatilgan dastlabki kundanoq hokimiyatni boshqarishga mahalliy xalq vakillari jalb qilinmadi, ularning milliy g‘ururi, xaqhuquqi inkor qilindi. Turkistonda o‘rnatilgan bolsheviklar tuzumi chor Rossiyasi mustamlakachiligining yangi shakli ekanligi isha dastlabki kunlardanoq oshkor bo‘lgan edi. Uchinchidan: yangi tuzum o‘rnatilgan kundanoq mahalliy xalqning asrlar davomida shakllangan urf - odatlari, milliy qadriyatlari toptaldi. Qozi sudlovi bekor qilindi vaqf erlari tortib olindi, mulkchilikning barcha shakliga chek qiyildi. Turkiston Muxtoriyatining tugatilishi istiqlolchilik harakatining butun Farg‘ona vodiysida ommaviy ravishda boshlanishiga bir turtki vazifasini itadi, xolos. Rossiya imperiyasining mustamlakachilik zulmi ostida ezilib kelgan farg‘onaliklar Turkistonda birinchi bo‘lib bolsheviklar rejimiga qarshi qurolli kurashga otlandilar 17 . Shu tariqa, Turkistonda sovet hokimiyati va bolshevikcha rejimga qarshi istiqlolchilik harakati 1918 yil fevral oyining oxirlarida boshlangan edi. Istiqlolchilik harakatining asosiy harakatlantiruvchi kuchi dehqonlar, chorikorlar, mardikorlar, hunarmandlar va kosiblar zdi. Turkiston respublikasi rahbarlaridan birining e’tirof etishicha, istiqlolchilik harakatida asosan dehqonlar va hunarmandlar qatnashdi. Ularga shahar axolisining aksariyat qismi: o‘ziga to‘q 17 Н.Жўрайев, Ш. Каримов. Ўзбекистон тарихи Т.: ,,Шарқ” 2011, 102-бет; 9 badavlat oilalarniig vakillari, savdogarlar , islom dini arboblari hamda ba’zi boylar qo‘shildi. Istiqlolchilar safida oq-qorani tushungan savodxon kishilar - ziyolilar ham ko‘pchilikni tashkil qilardi va ular jadidlar orasidan ajralib chiqqan Turkiston munavvarlari va muborizlari edi. Bir so‘z bilan aytganda, istiqlolchilar safida xalqning barcha tabaqasiga mansub kishilar bor edi 18 . Dastlabki istiqlolchi guruhlarning tashkil topishi Kichik va Katta Ergashlarning nomlari bilan bog‘liqdir. Turkiston Muxtoriyati hukumati qo‘shiniga boshchilik qilgan Kichik Ergash qo‘rboshi 1918 yil 19 - 21 fevralda Qo‘qon shahrida qizil askarlarga qarshi bo‘lgan «ikki kunlik urush natijasida mag‘lubiyatga uchradi, uning 2.000 kishilik armiyasidan omon qolgan ikki yuzga yaqin kishi Kichik Ergash rahbarligida Qo‘qon uezdidagi Bachqir qishlog‘iga (Qo‘qondan 18 chaqirim shimoli - sharq tomonda) jang bilan chekinishdi». O‘zining kindik qoni tiko‘lgan Bachqir qishlog‘ida Kichik Ergash yigitlari bilan qal`a shaklida istehkom qurib, mustahkam o‘rnashib oldi. 26 34 fevral kuni Bachqirga 5 ta qizil gvardiyachilar otryadi va dashnoqlar drujinasi hujum qilishdi. 27 fevralda bo‘lgan janglarning birida Kichik Ergash shaxid bo‘lgach, uning o‘rniga Katta Ergash qo‘rboshi Farg‘ona vodiysida bolsheviklarning mustamlakachilik tartibiga qarshi kurash boshladi. Sovet hokimiyati va bolsheviklarga qarshi milliy istiqlol harakatini tashkil qilish endi uning zimmasiga tushadi. 1918 yil mart oyiga kelib Farg‘ona vodiysida bir-biridan mustaqil ravishda 40 dan ortiq qo‘rboshi dastalari faoliyat ko‘rsatardi. Madaminbek Skobelev uezdida, Shermuhammadbek va Nurmuhammadbek Marg‘ilon atroflarida, Omon Polvon, Қ obul, Sotiboldi Qozi va Rahmonqul Namangan uezdida, Parpi qo‘rboshi Andijon shahri atrofida, eshmat qo‘rboshi Qo‘qonning Buvayda qishlog‘ida, Umar Choli Urganji qishlog‘ida, Jonibek Qozi Izgan tomonda, Muhiddinbek Novqatda harakat qilmoqda edi. Bu tarqoq holda bo‘lgan istiqlolchilik harakatini yagona qimondonlikka biysundirish va birgalikda harakat qilish maqsadida «Shiroi Islomiya» va «Shiroi Ulamo» tashkilotlari a’zolarining tashabbusi bilan 1918 yil mart oyining oxirida Bachqir qishlog‘ida Farg‘onadagi butun qo‘rboshilarning 18 Р.Шамсутдинов, Ш.Каримов Ватан тарихи Т.: 2010, 92-бет; 10 birinchi qurultoyi chaqirildi. Unda 40 dan ortiq yirik qo‘rboshilar qatnashdi. Farg‘ona vodiysidagi istiqlolchilik harakatining boshlig‘i qilib Katta Ergash saylandi va unga butun musulmon qishinlarining Oliy bosh qimondoni - «Amir al muslimin» unvoni berildi. Katta Ergash qo‘rboshining irinbosarlari qilib Madaminbek va Shermuhammadbek tayinlandi. Umuman olganda, Farg‘ona vodiysida 1918 yilning o‘rtalariga kelib, taxmiian yuzga yaqin qo‘rboshilar o‘z dastalari bilan qizil armiya qismlariga qarshi kurash olib bormoqda edi. Lekin shu bilan birgalikda ayrim kichik guruhlar o‘z manfaatlari yilida to‘ntarishdan keyingi tartibsiztshklar va boshboshdoqlikdan foydalanib xalqni talash, boylik orttirish maqsadida harakat qilib aholi orasida obro‘sizlandilar. Bular kichik - kichik guruxlar bo‘lib, ular umumiy istiqlolchilik harakatiga qo‘shilmas, o‘zlari mustaqil harakat qilar edilar. Sovet hukumati esa bundan ustalik bilan foydalanib, Turkiston xalqlari o‘rtasida xaqiqiy istiqlolchilarni obro‘sizlantirishga, ularga «bosmachilar» deb tamg‘a osishga harakat qilar edi 19 . Turkistondagi istiqlolchilik harakatining o‘ziga xos milliy xarakteri va xususiyatlari mavjud bo‘lib, ular harakatdagi qo‘rboshilar dastalari va guruxlari faoliyatida, ularning maqsad va istaklarida o‘z ifodasini topgan edi. Bularda islom shariati qonun - qoidalari asosidagi milliy davlat barpo qilishdan tortib, milliy demokratik tartibdagi mustaqil davlat tuzish kabi g‘oyalar mujassamlashgan edi. M.Frunze bundan sal oldinroq Turkiston fronti qo‘mondoni vazifasini bajarishga kirishishi munosabati bilan 1919 yil 11 avgustda chiqargan buyrug‘ida Turkiston frontining tashkil qilinishidan maqsadni quyidagi tarzda ochiq bildirgan edi: «Turkiston yurishining asl maqsadi, butun Turkistonni ishg‘ol qilishdan iboratdir». Chunki Farg‘ona vodiysidagi bu harakat Markaz va butun Turkiston o‘lkasida bolsheviklar rejimiga qarshi ko‘tarilgan xalq harakati bo‘lib, sovet hokimiyatini larzaga keltirdi, ayniqsa, Farg‘onada uni halokat yoqasiga olib keldi 20 . 1920 yil 18 avgustda 2-Turkiston iqchi diviziyasi komandiri F.Karpov Turkfront qo‘mondoni M.Frunze bilan telegraf orqali bevosita suhbatida shunday 35 degan edi: «Farg‘onadagi urush qaroqchilarga qarshi kurash bo‘lmasdan, balki 19 Шодмонқул Остон ўғли. Миллий қаҳрамонимиз ким? Туркистон. 1992 й. 21 феврал; 20 Н.Жўрайев, Ш. Каримов Ўзбекистон тарихи Т.: ,,Шарқ” 2011, 118-бет; 11 bu erda kurash tub aholini sovet hokimiyatiga qarshi tashkiliy ravishdagi qizg‘oloni hisoblanadi. Bosmachilar bo‘lib o‘tgan janglarda katta kuch yuqotsalarda, hozirgi vaqtda ularning safi yangidan, hattoki, avvalgidan ortiq darajada to‘lib bormoqda, har bir miltiqqa 5 ta nomzod da’vogarlik qilmoqda» 21 . Turkiston avtonom sovet respublikasi XKS raisi Qayg‘usiz Otaboev 1922-yil iyulida bo‘lgan Turkiston MIQ 4 - plenumida istiqlolchilik harakati natijasida o‘lkada vujudga kelgan vaziyatni to‘g‘ri baholashga harakat qilib, shunday degan edi: «...Dastlabki davrlarda bosqinchilik ruhida bo‘lgan bu harakat endilikda siyosiy mazmun kasb etdi. Shuni ta’kidlash lozimki, 1919-1920-yillarga kelib Farg‘onada qaroqchilik, bosmachilik emas, balki o‘ziga xos xalq qizg‘oloni vujudga keldi. Biz 4 yil davomida bu harakatga hatto to‘g‘ri baxo berishni ham bilmadik , u xalq, qo‘zg‘oloni bo‘lgani xolda bosmachilik deb atadik. Bosmachilik mohiyatan talonchilik degan ma’noni anglatadi, bizning ushbu harakatga bergan noto‘g‘ri ta’rifimiz masalani hal etishda noto‘g‘ri yondoshuvlarga olib keldi. Va alaloqibat 4 yil davomida biz bu harakatning biron-bir jihatini tugata olmadik» 22 . Bu tarixiy hujjat shundan dalolat beradiki, sovet hokimiyatining Turkistondagi rahbarlari izlari istamagan holda istiqlolchilik harakatiga va uning mohiyatiga ilk bor to‘g‘ri baho berishga, ko‘tarilgan xalq harakatini sovet tuzumiga, bolsheviklar rejimiga qarshi qurolli qo‘zg‘olon ekanligini tan olishga majbur bo‘ldilar. Bu isha davr uchun muhim ahamiyatga ega edi. Markaziy sovet hokimiyatining butun Turkiston o‘lkasida yuritgan shovinistik va mustamlakachilik siyosati, mahalliy aholi manfaatlari bilan hisoblashmay, milliy qadriyatlarni oyoqosti qilinishi istiqlolchilik harakatining doimiy ravishda avj olib borishiga hamda uzluksiz davom etishiga, ular safining muntazam ortib borishiga, hatto ularning milliy tarkibini baynalmilallashuviga olib keldi.Turkistondagi istiklolchilik harakatiiipg milliy tarkibi asosan tub joy aholisi o‘zbek, tojik, qirg‘iz, qozoq, turkman, qoraqalpoq, uyg‘urlardan iborat edi. Ayniqsa, Madaminbek o‘z yigitlari safida har xil millat vakillari bilishiga e’tibor berdi. U Farg‘ona vodiysidagi rus aholisiga murojaat qilib, o‘z armiyasiga qo‘shilgan har bir oddiy 21 Н.Жўрайев, Ш. Каримов Ўзбекистон тарихи Т.: ,,Шарқ” 2011, 119-бет; 22 Р Шамсутдинов, Ш.Каримов Ватан тарихи Т.: 2010, 92-бет; 12 askarga oyiga ming simdan, zobitlarga esa ikki ming simdan maosh to‘lanishini va ularning diniy e’tiqodlariga dahl qilinmasligini e’lon qildi. Madaminbek qo‘shinlari bilan Jalolobodda turgan K.Monstrovning krest’yanlar (dexqonlar) armiyasi o‘rtasida 1919 yil 2 sentyabrda sovetlarga qarshi birgalikda kurashish uchun o‘zaro bitim tuzilganligi yuqoridagi fikrimizga dalildir. Shuningdek, istiqlolchilar safida ayrim tatar va boshqird harbiylari, Turkiya va Afg‘onistondan kelgan juda oz miqordagi zobitlar ham bor edi. Masalan, arxiv hujjatlarining dalolat berishicha, Shermuhammadbek lashkarlari safida «12 turk harbiy instruktori bo‘lgan». Istiqlolchilarning jang qilish taktikasi ham o‘ziga xos edi. Ularning safida maxalliy sharoitni puxta bilgan yo‘lboshlovchilar ko‘p bo‘lib, ular bo‘lajak jang shart-sharoitlarini oldindan bilishgan: chunonchi, qizil askarlar miqdori, ular qurol – yarog‘ining turi va soni, hujum usullari yoki chekinishi hamma – hammasi oldindan puxta o‘rganilgan. O‘sha davr tarixiy hujjatlarining guvohlik berishicha, 36 istiqlolchilar «razvedkasi ajoyib ishlar», janglarda bo‘lsa «ko‘p hollarda maxalliy aholi tomonidan qo‘llab – quvvatlangan bosmachilar g‘olib chiqishar edi». Istiqlolchilar mahalliy sharoitni yaxshi bilganliklari uchun hovli va bog‘larda, qishloqlardagi devorlar ortida, mahalla va guzarlarda, tog‘ – toshlarda, chil – biyobonlarda, odam borishi qiyin bo‘lgan daralarda ham erkin harakat qilishgan. Istiqlolchi dastalarning bunday kurash usullari sovet qishinlariniig ularga qarshi itkazayotgan harbiy operatsiyalarini qiyinlashtirar edi 23 . Farg‘onadagi milliy istiqlolchilar bilan kurashning o‘ziga xosligini tavsiflab, Turkiston frontining qimondoni M.Frunze buyruqlarining birida shunday e’tirof etadi: «Axoli zich joylashgan va inqir – chinqirlari ko‘p Farg‘ona rayonlarida shaykalarni ta’qib qilish juda qiyin vazifa bo‘lib, haddan tashqari katta kuch – quvvatni talab qiladi... Barcha tomonlari ariqlar bilan kesishgan va bir – birini to‘sib turgan tog‘lar bilan qurshalgan tumanlardan iborat bo‘lgan, aholisi zich joylashgan Farg‘ona vodiysida kurash haddan tashqari mushkul edi. Holdan toydirilgan dushman bir joyda tarqalib ketsa, dam olib hamda pastqam va ovloq iriplarda kuch to‘plagach, yana boshqa joylarda paydo bilardi. Ularning qo‘qqisdan 23 Мансурхўжа Хўжайев. Шемуҳаммадбек Қўрбоши. Т.: ,,Шарқ” 2008 й, 123-бет; 13 qilgan hujumlari hali jangga tayyorgarlik ko‘rishga imkoniyati bilmagan jangchilardagina emas, balki barcha axoli o‘rtasida ham to‘xtovsiz asabiy ziriqish tug‘dirardi va shu sababli Farg‘onada kurashning usullari boshqa frontlardagi kurash usullaridan farq qiladi. Bu erda front chizig‘i yo‘q, u hamma joydan o‘tadi». Istiqlolchilarning o‘ziga xos bu kurash usullari, ularning xalq ommasi tomonidan doimo qo‘llab – quvvatlanishi qizil askarlariipg tobora g‘azabini qo‘zg‘atardi. Natijada sovet armiyasi jangchilari butun – butun shahar va qishloqlarning kulini ko‘kka sovurishar, qishloqlarni havodan turib samolyotlarda bombardimon qilishar, tinch aholini qirib tashlashar, Farg‘ona xalqini zaharli gaz ishlatib bo‘g‘ib o‘ldirishar, qisqasi M.V.Frunze va keyinchalik S.S.Kamenev tomonidan Maxsus Turkiston uchun ishlab chiqilgan «Bosmachilikka qarshi kurash yo‘riqnomasi»ni so‘zsiz bajarishar edi. Shunday qilib, 1918 yil fevralda dastlab Qiqon atroflarida boshlanib, keyinchalik Farg‘ona vodiysi va butun mintaqani qamrab olgan istiqlolchilik harakati sovet rejimi va bosqinchi qizil armiyaga qarshi qaratilgan bo‘lib, ajdodlarimiz Turkiston mustaqilligi uchun xayot - mamot kurashiga otlangan edilar. 14 1.2. O‘lkadagi istiqlolchilik harakatlarini harakatlantiruvchi kuchlar, oqibat va natijalari. Turkistonda sovet hokimiyati va bolshevikcha rejimga qarshi istiqlolchilik harakati 1918 yil fevral oyining oxirlarida boshlangan edi. Istiqlolchilik harakatining asosiy harakatlantiruvchi kuchi dehqonlar, chorikorlar, mardikorlar, hunarmandlar va kosiblar zdi. Turkiston respublikasi rahbarlaridan birining e’tirof etishicha, istiqlolchilik harakatida asosan dehqonlar va hunarmandlar qatnashdi. Ularga shahar axolisining aksariyat qismi: o‘ziga to‘q badavlat oilalarniig vakillari, savdogarlar, islom dini arboblari hamda ba’zi boylar qo‘shildi. Istiqlolchilar safida oq-qorani tushungan savodxon kishilar – ziyolilar ham ko‘pchilikni tashkil qilardi va ular jadidlar orasidan ajralib chiqqan Turkiston munavvarlari va muborizlari edi. Bir so‘z bilan aytganda, istiqlolchilar safida xalqning barcha tabaqasiga mansub kishilar bor edi. 1919 yil 22-oktyabrda istiqlol uchun kurash harakati kuchlarini tiklash va uni yanada mustahkamlash maqsadida Ergashtomda qo‘rbboshilar qurultoyi chaqirildi. Qurultoyda Farg‘ona Muvaqqat hukumatini tuzishga qaror qilindi. Hukumat boshlig‘i va Bosh qo‘mondonlikka Madaminbek saylandi. Hukumat boshlig‘ining o‘rinbosarligiga Monstrov nomzodi ko‘rsatildi. General Muxanov harbiy vazir , advokat Nansberg Ichki ishlar vaziri, Hakimdon Azizxonov Moliya vaziri bo‘ld 24 . Umumiy tarkibi 24 kishidan iborat boshlagan mazkur hukumatda 16 kishi tub yerli aholi vakillari bo‘lsa, 8 kishi Yevropa millatlariga munsub xalqlarning vakillari edilar 25 . Madaminbek shaxsida davlat va siyosiy arbobga hamda harbiy sarkardaga xos sifatlar mujassamlashgan edi. Madaminbek Farg‘ona vodiysida Sho‘ro hukumati organlariga muqobil bo‘lgan siyosiy boshqarish tizimini joriy etdi.»U bizning rahbarlikdagi kachilim va xatolarimizdan mohirona fondalanildi, unda o‘z»boshqarish apparati», o‘z tribunali, o‘z»genshtabi» bor edi, u qonunlar 24 Валидий А.З. Бўлинганнни бўри эр. Туркистон халқларининг миллий мустақиллик учун курашлари тарихидан. -Т.: Адолат. 1997; 25 Зиёева Д.Ҳ. Туркистон миллий озодлик ҳаракати. -Т.: /./улом нашриёти, 2000; 15 chiqardi»,-deb ta’kidlagan edi uning dushmanlaridan Gromatovich. Faqat Ergash va Shermuhammadbekkina shunga o‘xshash boshqarish tizimini joriy eta oldilar. Madaminbek askarlari tinch aholini talovchilar va bosqinchilarni o‘zlari ushlab, qattiq jazolaydilar.»O‘z oldiga Sho‘ro hukumatini ag‘darib tashlashni va Farg‘ona muhtoriyatini tiklashni vazifa qilib qo‘ygan Madaminbek mohir siyosatchi va tajribali tashkilotchi sifatlariga ega edi»,-deb ta’kidlanadi hujjatlarining birida. Farg‘ona Muvaqqat hukumati harbiy va moddiy yordam so‘rab Buxoro amirligi va Afg‘oniston hukumatiga o‘z vakillarini yubordi. Ammo ulardan hech qanday amaliy yordam ololmadi. Qurultoyda Sho‘rolarga qarshi kurashayotgan vatanparvar kuchlarning harakat birligini tashkil etishga katta e’tibor berildi. O‘sha paytda Farg‘ona vodiysida harakatda bo‘lgan 150 ga yaqin istiqlolchi guruhlarni Madaminbek, Shermuhammadbek , Xolxo‘ja va katta Ergash boshchiligida to‘rtta yirik guruh qilib birlashtirishga qaror qilindi 26 . Bu ishda rus ofitserlari yaqindan amaliy yordamlar berdilar. Qo‘rboshi otryadlarni qaytadan shakllantirish, markaziy rahbarlikni yo‘lga qo‘yish, harbiy komandir kadrlarni tarbiyalash va tayyorlash yuzasidan bir qator tadbirlar amalga oshirildi. Ammo bu tadbirlar kutilgan natijani bermadi, istiqlol uchun kurashuvchi barcha kuchlarni yagona markaz va jabhada birlashtirib kurashni yo‘lga qo‘yish imkoniyati bo‘maydi. Bu ishning muvaffaqiyat qozonmaganligining sabablari ko‘p bo‘ladi, albatta. Eng asosiy sabab mustaqillik va milliy ozodlik uchun kurash olib borayotgan Turkistonlik vatanparvar kuchlar g‘oyaviy-siyosiy va madaniy kurash saviyasining talab darajasida bo‘lmaganligini edi. Bu hol milliy ozodlik kurashiga rahbarlik qilayotgan qo‘rboshilar faoliyatida o‘z aks sadosini topdi. Ular tajribali va nihoyat ayyor sho‘rolar saltanati mustamlakachiligiga qarshi bir yoqadan bosh chiqarib kurashmoq uchun o‘zaro umumiy til topa olmadilar. Yana maqsad yo‘lida birlasha olmadilar. Ko‘p hollarda qo‘rboshilap birgalashib harakat qilish o‘rniga o‘z bilganlaricha va hech qanday dastursiz o‘zlaricha alohida-alohida guruhlarga bo‘linib, dushmanga qarshi kurashar edi. Bundan esa sho‘rolar va Qizil askar kuchlari ustalik bilan foydalandilar. Ayni chog‘da 1919-yilning kuz oylaridan 26 Бобобеков Х., Раҳимов Ж., Содиқов Ҳ. Ўзбекистон тарихи. -Т.: 1994; 16 boshlab Sho‘ro hukumati istiqlolchi kuchlarga qarshi kurashda o‘z taktik yo‘lini o‘zgartirdi, u manfiy va hiyla bilan ish olib bora boshladi. Bu borada sentyabr oyiga kelib Turkiston bilan Rossiya markazi o‘rtasida uzilib qolgan aloqaning tiklanishi, Turkkomissiya ish faoliyatining boshlanishi va nihoyat M.Frunze boshchiligida Turkiston frontining tashkil etilishi hal qiluvchi o‘rin tutdi. Bu davrda Sho‘ro hukumati istiqlolchi kuchlarga qarshi iki jabha bo‘ylab tazyiqni kuchaytirdi. Birinchisi ma’naviy tazyiq edi. Turkkomissiya rahbarligida Sho‘ro o‘z targ‘ibotchisi va tashviqotlarini omma orasiga, jang qizib turgan hududlarga yubordi. Ular orqali xalq ommasining ongiga Sho‘ro hukumati adolatli, xalqparvar hukumat, u mustamlaka osaratidagi ezilgan millatlarning himoyachisi, bo‘lib o‘tgan dahshatli qirg‘inlarda uning aybi yo‘q, degan g‘oya singdirildi 27 . Xalq milliy ozodlik va istiqlol uchun kurashining buyuk sardori Madaminbek o‘ldirilgan bo‘lsa-da, vatan mustaqilligi yo‘lida u jon fido qilgan vatanparvarlikdan iborat qudratli to‘lqin to‘xtamadi, aksincha u yanada katta kuch bilan ko‘tarildi. Bu davrda milliy ozodlik kurashining asosiy sardori va yalovdorlari Shermuhammadbek edi. Madaminbekning o‘ldirilishi, Monstrov yo‘l qo‘ygan kamchiliklar va Muxanovning Sharqiy Turkistonga 20 ta rus ofitserlari bilan qochib ketishi oqibatida Farg‘ona muvaqqat hukumati parchalanib ketdi.Ingliz tarixchisi Glende Frezer ma’lumotlariga qaraganda, bu davrda Farg‘ona bolsheviklar 76 ming muntazam armiyaga ega edilar. Ana shu dahshatli kuch bilan Sho‘ro hukumati Farg‘ona vodiysida ko‘tarilgan istiqlol harakatini zo‘rlik bilan bostirmoqchi bo‘ldi va xalq qahr-g‘azabiga sababchi bo‘lgan bir qator tadbirlarni amalga oshirdi. Masalan, M.Frunzening buyrug‘iga asosan qizil askarlarni oziq- ovqat mahsulotlari yig‘ishga kirishildi. Aholi bu davrda ochlikdan sillasi qurib qirilib ketayotgan edi. Musulmon maktablari yopib qo‘yildi, islom ruhoniylari faoliyati ta’qib ostiga olindi. 19 yoshdan 35 yoshgacha bo‘lgan aholini majburiy harbiy xizmatga olish to‘g‘risida qaror qabul qilindi. Bu tadbirlar mehnatkash ommasining sabr-kosasini yanada to‘ldirdi, ular ommaviy sur`atda Shermuhammadbek lashkarlariga borib qo‘shila boshlaydilar. 27 Р Шамсутдинов, Ш.Каримов Ватан тарихи Т.: 2010, 92-бет; 17 1920 yilning oktyabrida hatto muntazam Qozon polkidagi askarlardan 640 kishi qurol-yarog‘lari bilan Shermuhammadbek va Xolxo‘ja qo‘rboshi tomoniga o‘tib ketdi. Vatanim, millatim va ozodlik degan barcha sof vijdonli , imon-e’tiqodli vatanparvarlar Shermuhammadbek qanotidan joy va panoh topdilar 28 . 1920 yil 3-mayda Shermuhammadbek tashabbusi bilan Oltiariq tumanidagi Qarnota qishlog‘ida qo‘rboshilar qurultoyi chaqirildi. Unda Turkiston muvaqqat hukumati tuzildi. Hukumat boshlig‘i va bosh qo‘mondon-Amir ul-Muslimin lavozimiga Shermuhammadbek saylanadi. Boymirza Hayit ma’lumotlariga qaraganda, Shermuhammadbek boshqargan hukumatda lavozimlar quyidagicha taqsimlangan: siyosat raisi-Mullajon Qori , Shayx ul islom-Akbarjon Esxoni, hukumat bosh kotibi-Abdusalom qori, Moliya vaziri-Nosir Joni, Maxsus ishlar vaziri-Mullaxoji Niyoz. Shermuhammadbek shaxsiga Zaki Validiy To‘g‘on yuksak baho bergan:» Shermuhammadbek,-xalqiga sodiq bir kishi bo‘lgan. Uning dushmanlari ham unga baho berishda bor haqiqatni aytishga majbur bo‘lgan. 1922 yilga oid tarixiy hujjatlardan birida shunday deyilgan:»Ko‘rshermat (Shermuhammadbek)-millati sart (o‘zbek) bo‘lib barcha qo‘rboshilarning eng g‘ayratli va qat`iyatlisidir. Shermuhammadbek milliy ozodlik va istiqlol harakatiga tasodifiy yoki kimlarningdir fatvosi, zo‘rligi bilan kirmadi. Balki qalb amri, ona Vatanga, millatga nisbatan mehr-sadoqat, bosqinchi mustamlakachilarga nisbatan esa cheksiz nafrat uni vijdon amri bilan bu yo‘lda ixtiyoriy suratda boshlab keldi. Shermuhammadbek kuchlar teng bo‘lmasa-da, bosqinchilarga qarshi ayovsiz va shavqatsiz jang qildi. Sho‘ro hukumati Madaminbekni»bir yoqlik» qilgach, asosiy diqqat e’tiborini Xolxo‘ja va Shermuhammadbek kuchlarini tor-mor keltirishga qaratadi. Ayniqsa bu ish 1920-yil may oyining o‘rtalarida Farg‘ona vodiysidagi M.Frunzening kelishi munosabati bilan yanada dahshatli tus oldi. Kurashning siyosiy va murosasizlik yo‘lidan voz kechildi.»Bosmachilarga qarshi hal qiluvchi so‘nggi kurash! Shiori bu davrning asosiy yo‘nalishi edi. Farg‘ona vodiysi ikkinchi marta harbiy holatda deb e’lon qilinadi. Vodiydagi butun fuqarolik boshqaruv ishlari avgust oyida o‘tkazilgan harbiy Kengash ixtiyoriga topshirildi. Aslini 28 Зиёева Д.Ҳ. Туркистон миллий озодлик ҳаракати. -Т.: /./улом нашриёти, 2000; 18 olganda Farg‘ona vodiysida zo‘rlikka tayanuvchi harbiy diktatura o‘rnatildi. Turkfront RHQ a’zosi P.Baranov Farg‘ona vodiysining diktatorligi lavozimiga qo‘yildi. M. Frunze qo‘mondonligidagi Turkiston fronti inqilobiy harbiy Kengash istiqlol harakatini qonundan tashqari deb e’lon qildi, uning rahbarlari bilan olib boriladigan har qanday muzokaralarni taqiqladi, ozodlik va milliy mustaqillik uchun kurashayotgan barcha kuchlarni qirib lashlash lozimligi to‘g‘risida dasturiy ko‘rsatma berdi. Bu dastur «Qizil armiyaning bosmachilarni tugatishdagi roli» deb atalgan dasturiy to‘plamga mos va xos edi. Unda biz quyidagi dahshatli jumlalarni o‘qiymiz: «biz bosmachilardan faqat yerli aholini qirib tashlash orqaligina qutulamiz» 29 . Xullas, 1918-1934 yillar davomida Vatan mustaqilligi va millat erkinligi uchun ozodlik kurashiga otlangan kurashiga otlangan milliy istiqlol fidoyilarining aziz va mo‘tabar joylari jannatda bo‘lsin. Ular ko‘rsatgan jasorat va qahramonliklar hamisha mustaqil O‘zbekiston fuqarolarining qalb to‘rida yashaydi va ularni yangidan-yangi zafarlarga chorlaydi. 29 Мансурхўжа Хўжайев. Шемуҳаммадбек Қўрбоши. Т.: ,,Шарқ” 2008 й, 231 бет; 19 II BOB. NEMIS TARIXSHUNOSLIGIDA TURKISTONDAGI SIYOSIY VOQEALAR HAQIDAGI QARASHLARNING SHAKLLANISHI VA ULARNING MANBAVIY ASOSLARI 2.1. Ilmiy qarashlarning yuzaga kelishi va rivojlanishi hamda ularning manbaviy asoslari. Eng avvalo shuni alohida ko‘rsatib o‘tish kerakki, xorijiy tarixshunoslik namunalariga murojaat etish va ularni xolisona o‘rganish imkoniyati O‘zbekistonda mustaqillik sharoitidagina mumkin bo‘ldi. Mustabid sovet davrida bu masalaga bir yoqlama, salbiy asosda yondashilardi, xorijiy adabiyotlar kutubxonalarning maxsus bo‘limlarida saqlanib, ulardan to‘g‘ridan-to‘g‘ri, bemalol foydalanish mumkin emas edi. O‘zR FA Sharqshunoslik institut qoshida maxsus tashkil etilgan ilmiy axborot markazida «xukmron mafkuraga sodiq» deb topilgan mutaxassislar Vatanimiz tarixiga doir xorijiy adabiyotlarni tarjima qilib, «elakdan» o‘tkazib, ularni tekshirgach, matbuotda tanqidiy maqolalar va monografiyalar chop etilgan edi. Lekin tanqid qilingan adabiyotlar yashirin saqlanar, tarixchilar ularni o‘rganishdan maxrum edilar. Shu sababli bu adabiyotlar va umuman xorijiy tarixshunoslik, uning ilmiy- uslubiy asoslari haqida uzoq yillar davomida nafaqat mavxum, balki noto‘g‘ri tasavvurlar shakllanib keldi. Bu tasavvurlar aslida mutlaqo bexabarlikdan ko‘ra ham xavflirok edi. Chunki sovet tarixchilari o‘zgacha uslubiyat yoki tadqiqotlardan bexabar, o‘zining tor kobigida, oldindan belgilangan andozalar asosida ishlashga majburligi tarixni soxtalashtirish, dunyodan bexabar qolishga olib keldi. Bu juda katta yukotish edi, albatta. O‘zbekistonda mustaqillik sharoitidagi katta o‘zgarishlar tarix fanini ham chetlab utmadi. Tarixga jahon miqyosida, global yondashuv, fikrlar xilma-xilligiga imkon berish, xolislikka amal kilish sharoitida xorijiy tarixshunoslikka qiziqish juda keskin ortdi. Jahonning turli tillarida, masalan, ingliz, fransuz, nemis, turk tillarida yaratilgan o‘nlab tadqiqotlarda O‘zbekiston tarixiga oid muhim ma’lumotlar va qiziqarli qarashlar, xilma-xil xulosalar borligi ma’lum bo‘ldi. Ular 20 turli tillarda ekanligi, O‘zbekiston tarixining turli davrlaridagi masalalarga oidligi tadqiqotlarni muammoviy asosda va ayrim tillar doirasida o‘rganishni taqozo etadi. Xususan, Turkistonda 1917-1918 yillardagi siyosiy jarayonlarning aynan nemis tarixshunosligidagi talkinini o‘rganish ham shu sabablar bilan izoxdanadi. nemis tarixshunosligida bu muammolar talkini 20-30 yillardayoq boshlanganligini va ushbu mavzu alohida qiziqish bilan o‘rganilganligini ta’kidlash joiz. Buning sababi bolsheviklar tazyikidan kochib, Turkistonni tark etgan, o‘z vatani istiqboli haqida qayg‘urgan muxojirlar aynan Turkiya va Germaniyada o‘z ishini davom ettirgani, dunyo jamoatchiligiga bor haqiqatni yetkazishga urinib, davriy matbuot va yashirin tashkilot faoliyatini yo‘lga qo‘yishga uringani bilan izohlanadi. Mustafo Cho‘qay, Zakiy Validiy Tugon, Abdulla Rajab Boysun kabi muxojirlar Turkiston va uning ayanchli taqdiri, tahqirlanayotgan manfaatlarini jahon jamoatchiligining diqqat e’tiborida saqlab turish o‘sha davrda Vatanimizda sodir bo‘lgan va bo‘layotgan voqealar haqidagi haqiqatni dunyoga yetkazishda katta rol o‘ynadilar. Turkistonda sovet mustamlakachiligi o‘rnatilgan 1917-yil voqealari markazida turgan, Turkiston Muxtoriyati hukumati boshlig‘i Mustafo Cho‘qay 30- yillardayoq «Yosh Turkiston» jurnalida o‘z xotiralarini e’lon qildi. Unda 1917-yil fevralidan to Toshkentda hukumat bolsheviklar qo‘liga tushib qolishigacha bo‘lgan davrdagi voqealar bayon etilgan bo‘lib, ushbu voqealar jarayonida xalqning xoxish-istagi, tutgan pozitsiyasi, talablari qanday bo‘lgani-yu, unga nisbatan bolsheviklar qanday siyosat qo‘llagani haqida hikoya qilinadi. Mustafo Cho‘qay bu voqealar silsilasida Turkiston musulmonlarining 1917- yil aprelida bo‘lib o‘tgan 1-qurultoyi, Ta’sis majlisi saylovlari va xalqning undan kutgan umidlariga alohida to‘xtaladi 30 . 1988-yilda esa u Olmaniyada rus imlosida nashr etildi. Ushbu nashr asosida prof. Begali Kosimov 1992-yilda Toshkentda ushbu xotiralarni «Istiqlol jallodlari» nomi bilan chop ettirdi. 30 Cho‘qay M. Istiklol jallodlari. - T., 1992. - B. 78-79. 21 Turkistonda 1920-1923 yillarda bo‘lgan Axmad Zakiy Validiy esa nemis jurnalida 1930-yilda «Turkiston muammolari» nomli maqolasini chop etdi. Unda Turkistonda chor Rossiyasi va sovet xokimiyati olib borgan mustamlakachilik siyosatining yagona maqsadi va mohiyati ochib beriladi. Axmad Zakiy Validiyning dastlab Qohirada 1928-1939 yillarda chop etilgan, 1947-yilda Istanbulda lotin alifbosida bosib chiqarilgan, 1981-yilda uchinchi marta Istanbulda qaytadan nashr etilgan «Bugungi turk eli va uning yakin tarixi» nomli asarida3 esa Turkistonda mustaqillik uchun kurash bilan boglik voqealar muhim dalillar asosida ochib beriladi. «Bosmachilik» atamasining asl moxiyati ko‘rsatib oydinlashtiriladi4. Axmad Zakiy Validiy bu asarda yukoridagi masalalardan tashqari Turkistondagi yashirin milliy tashkilotlar va ularning faoliyati, Turkiston xalqining bolsheviklarga qarshi kurashi haqida, ayniqsa Zarafshon vohasi qo‘rboshilari to‘g‘risida muhim ma’lumotlar beradi. Ahmad Zakiy Validiy Tugon - asli ismi Validov Axmed Zakiy Axmedshaxovich bo‘lib, 1890-yilning dekabrida Ufa guberniyasining Kuzyanova Ilchik qishlog‘ida mulla oilasida tug‘ilgan. 1908-1912 yillarda Qozonga kelib, tahsilini davom ettirgan, bu orada Qosimiya madrasasida dars bergan. 1913-1914 yillarda Turkistonga ilmiy safar qilgan. Siyosiy faoliyatini 1915-yilda Petrograddagi Davlat Dumasining musulmon fraksiyasida boshlagan. 1917-yildan boshlab, Turkiston siyosiy hayotida faol ishtirok eta boshlagan. Boshqird hukumati va qo‘shinlarini tashkil etishga boshchilik qilgan. 1921-yilda Turkiston Milliy Birligi Komitetining raisi etib saylangan. 1923-yilning fevralida bolsheviklarning ta’qib-tazyiqlari tufayli u Turkistonni tark etgan. Yangi Marv orqali Eronga utib, undan keyin Turkiyaga va Yevropaga mudojirlikka ketgan. U xorijda ilmiy va siyosiy faoliyatini kushib olib boradi. 1927-1932 yillarda, 1939-1944 yillarda, 1948-1970 yillarda Istanbul universitetida, 1935-1937 yillarda Bonn universitetida, 1938-1939 yillarda Getting universitetida dare beradi. 1953-yildan Istanbul universiteti koshida tuzilgan Islom tadqiqotlari institutiga rahbarlik kiladi. Sharq mamlakatlarini o‘rganish nemis jamiyatining, Avstraliya ilmiy jamiyatining, 22 Finlyandiya fin-ugor ilmiy jamiyatlarining a’zosi etib saylanadi. 1970-yilning 26 iyulida Istanbulda vafot etadi. 1990-yilda Boshqirdistonda A.Z. Tugon nomidagi mukofot joriy qilinadi. 1992-yilda Boshqirdiston respublikasi milliy kutubxonaei uning nomi bilan atala boshladi. 1994-yilda Kuzyanova qishlog‘ida uning uy- muzeyi ochiladi. Bu haqda Ahmad Zakiy Validiy bu asarni yozishda nafaqat o‘zining, balki Mustafo Shakulning1 xotiralariga, shuningdek, «Yangi Turkiston» jurnali, sovet matbuoti va Yevropa mamlakatlari matbuoti materiallariga tayanadi. Aytish lozimki, nemis tillarida chop etilgan ushbu maqolalarda ba’zi tarixiy faktlar bayonida noaniklik va chalkashliklar mavjud bo‘lib, ba’zi muloxazalar sub’ektiv qarashlar asosiga qurilgan bo‘lsa-da, Turkistondagi asosiy voqealar moxiyati to‘g‘ri baxolangan edi. Eng muhimi, mualliflar bolsheviklarniig «Turkiston xalqi sovet hokimiyatini, uning siyosatini qo‘llab- quvvatlamoqda, bolsheviklar ularga ozodlik, erkinlik va tenglik berdi» degan uydirmalarini fosh etdilar, turkistonliklar yangi mustamlaka kishaniga tushgani, o‘z ozodligi uchun kurashayotganligini jahon jamoatchiligiga yetkazishga xarakat qildilar. Biroq xorijiy tarixshunoslik faqatgina shu nashrlardangina iborat emas. nemis tadqiqotchilari Turkiston tarixiga katta qiziqish bilan karadilar va 30-yillardayoq nemis mualliflariniig tadqiqotlari yuzaga keldi. Ularing maqolalari, xotiralari, tadqiqotlarida, ular tashkil etgan davriy nashrlarda Turkistondagi axvol, ayniqsa 1917-1924 yillardagi siyosiy jarayonlar markaziy urinni egallagani bejiz emas edi. Chunki aynan shu davrda Turkistonda ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy tuzum, davlat tizimi o‘zgardi, bir mustabid tuzum urniga ikkinchisi keldi vabu jarayon Turkiston xalqi uchun cheksiz fojealar bilan kechdi. Mustafo Cho‘qay, Zakiy Validiy Tugon, Abdulla Rajab Boysun, Toxir Chigatoy bu voqealarning guvoxi, ishtirokchisi bo‘ldilar, bu fojealardan aziyat chekib, uii bartaraf etishga intildilar. Biroq natijaga erisha olmay, Vatanni tark etdilar va Turkiston xalqining gam-anduxidan xabardor etishga urindilar, xorijdan najot izladilar. Bu xarakat natijalari qanchalik real bo‘lishidan kati nazar, ularning maqolalari Yevropa tarixshunosligida imkon qadar to‘g‘ri tasavvurlar shakllanishida: 23 Mustafo Shakul 1921-1923 yillarda Sharqiy Buxoroda bolsheviklarga vdrshi kurashgan, Anvar Posho va Xoji Samibeylarning maslaatchisi bo‘lgan, Moskva Oliy tijorat maktabida tahsil olgan va inkdlob davrida Boshsirdiston hukumatining «oliy istisod idorasi» shu’basida ishlagan va 1920 yil urtasida boshvd safdoshlari bilan birga Buxoroga kelgan. Uning xotiralari A.Z.Validiyning xususiy kutubxonasida saqlanmoqda. Nemis tilidagi tadqiqotlarni uch guruxga bo‘lish mumkin. Birinchi yo‘nalishga siyosiy targ‘ibot xarakteridagi 30-40 yillar nashrlarini kiritsa bo‘ladi. M.Danko, X.Kon, F.Kramer, M.Bartel, V.Xarpe, K.Tinder kabi nemis mualliflarining asarlari targ‘ibot xarakteriga ega bo‘lib, Germaniyadagi xukmron tuzum va mafkuraning kommunizm mafkurasiga qarshi murosasiz munosabati, ya’ni g‘oyaviy kurash ta’siri aniq ko‘zga tashlanib turadi. Sovet tuzumini keskin qoralash va ayblashga asoslangan bu tadqiqotlarda Turkistondagi 1917-1924 yillardagi axvol va siyosiy shart-sharoit taxlil etilsa-da, aniq tarixiy dalillar keltirilmaydi. Shu tufayli ular ilmiylikka da’vo qila olmaydi. Ikkinchi yo‘nalishga Turkistondagi 1918-1924 yillardagi voqealar ishtirokchilari va guvoxlari bo‘lgan F.Villfort, R.Kyostenberger, Ye.Bader, L.Volf, R.Kolin, M.Bartel kabi mualliflarning asarlari kiradi. Ular asosan Birinchi jahon urushida Rossiya bilan uchlar ittifoqi mamlakatlari o‘rtasidagi harbiy janglarda Rossiya tomonidan asir olingan bo‘lib, muxtojlik va ochlik tufayli qizil armiya safiga xizmatga kirishga majbur bo‘lganlar. Villfort, Kyostenbergerning qayd etishicha, ular qizil armiya safiga ko‘pincha majburiy ravishda kiritilganlar. Ularning xotiralarida sub’ektivizm, shaxsiy taassurot kuchli bo‘lishiga qaramay, qizil armiya kismlarining Turkistondagi maxalliy axoliga nisbatan shafkatsiz munosabati va faoliyati, sovet kokimiyatining xarakat uslublari kabi boshqa xodisalar haqida muhim ma’lumotlar keltiriladi. Mualliflarning ba’zilari bo‘lib o‘tgan voqealarni taxlil qilib, ularga baxo beradilar (bu haqda so‘nggi boblarda batafsil to‘xtab o‘tiladi). Bundan tashqari, uchinchi yo‘nalishga mansub adabiyotlar guruhi ham mavjud bo‘lib, bu adabiyotlar Germaniyada 30-40 yillarda nemis tarixchilari 24 tomonidan nashr qilingan bo‘lib, ularda mazkur muammolar ilk bor ilmiy asosda o‘rganila boshlangan. Shu o‘rinda R.Olzcha 31 , G.Klyaynov, Y.Benzing, G. fon Mende, K.Shtelin, B.Shpuler, K.Okay va boshqalarning ishlarini alohida ta’kidlab utish kerak. Bu mualliflarning tadqiqotlari voqealarni ancha tulik tahlil kilish bilan ajralib turadi. Nemis tadqiqotchilari o‘z ishlarida turli manbalardan, jumladan, nemis guvoxlarining memuarlaridan, sovet maxsus xizmati xodimlarining ishlaridan, xususan, Davlat Siyosiy Boshqarmasi Sharqiy bo‘liminnng boshligi G. Agabekovning xotiralaridan 32 , shuningdek, 20-30 yillardagi sovet matbuoti materiallaridan ham keng foydalanib, bu manbalarni qiyosiy tahlil etishga uringanlar, ulardan keng foydalanganlar. Bundan tashqari, bu mualliflar sovet tarixchilarining asarlarini ham e’tibordan chetda qoldirmaganlar. Aytish mumkinki, bu tadqiqotlar dastlabki ilmiy qarashlarga asos solgan. Shu narsaga e’tibor karatish lozimki, XX asrning birinchi yarmi mobaynida e’lon qilingan asarlarda Turkiston deganda asosan 1865-1917 yillardagi Turkiston general-gubernatorligi, 1873-1920 yillardagi Buxoro va Xiva xonliklari nazarda tutil- gan. Ushbu region nemis tarixshunosligida iqtisodiy, madaniy etnik, siyosiy jixatdan yagona mintaqa sifatida qaralgan bo‘lib, O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Turkmaniston, Tojikiston Respublikalari XX asrning 20-40 yillarida ham Turkiston atamasi bilan nomlangan. Xullas, XX asrning birinchi yarmida mazkur muammo tarixshunosligi uch yo‘nalishda, ya’ni turkistonlik muxojirlar o‘sha davrda chet elga chiqib ketib, Berlinda o‘zining Turkistondagi faoliyati to‘g‘risida esdaliklarini chop etgan edi. Turkistonda bo‘lgan harbiy asirlar xotiralari hamda nemis tarixchilari tadqiqotlari misolida rivojlanib borgan. Ularni haqli ravishda birinchi, ya’ni dastlabki bosqich sifatida baxolash mumkin. Chunki ularda Turkiston voqealari haqida ilk bor dastlabki ma’lumotlar berilgan. Ularning axamiyati jonli xotiralar, muhim faktlardan iborat ekanligi bilan belgilanadi. Ayni paytda shaxsiy taassurotlar ta’siri- dagi sub’ektiv muloxazalar xushyorlikka undaydi. 31 Olzcha R., Cleinow G. Turkestan. Die politische - historischen und Wirtschaftlichen Probleme Centralasiens. 32 Auflage. Leipzig. 1943. Benzing J. Turkestan. Berlin. 1942; Okay K. Enver Pascha, der Grosse Freund Deutschlands. Berlin. 1935; 25 26 2.2. Nemis tarixshunosligida Turkistondagi siyosiy voqealarning manbalrada yoritilishi va o‘rganilshi . XX asrning ikkinchi yarmida, aniqrog‘i o‘rtalaridan boshlab, nemis tarixshunosligida yangi bosqich boshlanganini kuzatish mumkin. Bu bosqich masalaga keng manbaviy asoslarda va alohida, maxsus tadqiqot ob’ekti sifatida, ilmiy asosda yondashishga urinish bilan xarakterlanadi. Aytish mumkinki, bu bosqichni turkistonlik muxojir Boymirza Hayitning «Qo‘qon va Alash O‘rda milliy hukumatlari» degan mavzudagi dissertatsiyasi boshlab berdi. Mazkur tadqiqot uchun muallif falsafa doktori unvoniga ega bo‘lishi Turkiston masalalari Germaniyada ilmiy tadqiqot ob’ektiga aylanganini namoyon etdi. Muallif sovet tarixshunosligida «bir gurux burjua millatchilari hukumati» deb qoralangan, bolsheviklar tomonidan shafkatsiz agdarib tashlangan Turkiston Muxtoriyati hukumati aslida Turkiston xalqlarining manfaatini ximoya qilgan demokra- tik hukumat bupganligini bu hukumatning moxiyati, maqsadlari va fojeali taqdiri misolida asoslab beradi. Boymirza Xayit - 1917-yilning 17 dekabrida Namanganda devdon oilasida tugilgan. 1923-1933 yillarda maktabda ta’lim olgan. 1934-yilda Toshkent Davlat Universitetining tarix fakultetiga utsishga kirib, uni 1938-yilda tugatdi. 1939- yilning dekabrida sovet armiyasi safida aekarlik xizmatini boshladi. 1941-yilda Slusk shahri yakinida fashistlar tomonidan asirlikka olindi. Uning bundan keyingi faoliyati Germaniyada kechadi. Ikkinchi jahon urushidan so‘ng u professor Gerxard fon Mendennnng tavsiyasi bilan Myunster universitetida taxsil ola boshladi. 1946-1950 yillarda «Qo‘qon va Alash Urda milliy hukumatlari» mavzusida dissertatsiya yoklab, falsafa doktori unvoniga sazovor bo‘ldi. 1953- yildan 1964 yilgacha Dyusseldorfdagi Sharqiy Yevropani o‘rganish t a d k i k o t markazida xizmat qildi. 1964-yildan e’tiboran mustaqil tadqiqotchi sifatida faoliyat yuritdi. Shuningdek, 1957-yilda London universitetida, 1966-yilda Garvard universitetida, 1973-74 yillarda Ankaradagi Xojattepa universitetida, 1986-1987 yillarda Istanbulning Marmara universitetida dare berdi. Uning dunyoning 18 tilida 10 dan ortis monografiyasi, 13 ta risolasi va 250 dan ortik maqolalari e’lon 27 qilingan. B.Xayit 2006 yil 31 oktyabrda vafot etgan (Dr. B.Hayitin eserleri ve faaliyetleri hakkinda bildirilen fikirler. Ankara. Ataturk markesi. 1994. - S. 555, 564-566, 599-601, 620-621). Boymirza Hayitning 1956-yilda nemis tilida chop etilgan «Turkiston XX asrda» 33 nomli yirik tadqiqotida ham Turkiston muammolariga alohida to‘xtalib utiladi. Unda 1917-1924 yillarda Turkistonda bo‘lgan milliy-siyosiy, iqtisodiy jarayonlar va harbiy tuknashuvlarga alohida e’tibor qarashladi. Boymirza Hayitning 1962-yilda Kyolnda nashr xilingan «Sovet Rossiyasining Sharqdagi siyosati Turkiston misolida» 34 asarida esa Turkistonda sovet xokimiyatining olib borgan milliy siyosati, kommunistik partiyaning yakkaxukmronligi va uning Turkiston xalqlariga nisbatan o‘tkazgan zulmi, tazyiki ochib beriladi. 1965-yilda Boymirza Xayitning nemis tilida chiqqan «Turkistondagi Sovet Rusiya mustamlakachiligi va imperializmi (Osiyoda islom xalqlariga qarshi kolonializmning yangi uslubi sifatida)» 35 asari e’lon kilindi. Unda Turkiston xalsining sovet xokimiyatiga qarshi kurashi sabablari, uning moxiyati, axamiyati masalalari yoritiladi. Ushbu asar 1966-yilda ingliz va turk tillarida «Asir turklar» nomi bilan nashrdan chivdi. 1975-yilda «Sovet Rus imperializmi va Turk dunyosi» nomi bilan tuldirilgan nashr bosmadan chiqarildi. 1971-yilda Boymirza Hayitning «Turkiston Rusiya ila Chin orasida» asari nemis tilida bosilib chivdi 36 . Muallif bu asarida Fevral inqilobining Turkistondagi axvolga ta’siri to‘g‘risida yozadi. Demak, XX asr 50-60 yillari davomida nemis tarixshunosli- gida Turkiston masalalarini o‘rganish yangi bosqichga ko‘tarildi. Bu davrda e’lon qilingan tadkixotlar juda keng manbaviy asosda yaratilgan bo‘lib, ularda voqealar tarixiy izchillikda, mamlakatda sovet xokimiyati olib borgan ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy siyosat va real axvol bilan bog’liklikda yoritiladi. 33 Hayit, V. Turkestan im XX Jahrliimdert. Darmstadt. 1956. - S. 48-214. 34 Hayit, B. Sowjetrussische Orientpolitik am Beispiel Turkestans. Koeln, 1962. - S. 289. 35 Hayit, B. Sowjetrussische Kolonialismus und Imperialismus in Turkestan (als Beispiel des Kolomalismus neueren Stils gegenueber einem islamischen Volk in Asien). Niederland. 1965. - S. 124. 36 Hayit, B. Turkestan zwischen Russland und China. Amsterdam. 1971. - S. 414. 28 Tadkikotlarda sovet xokimiyatining u yoki bu soxddagi siyosa- ti, uning okibatlari, Turkiston xalqlarining unga munosabati, ularning xukukiy, iqtisodiy ahvoli taxlil etiladi. Muallif turli xil manbalardan keng foydalanadi. Natijada Turkistonda 1917-1924 yillardagi axvolning yaxlit manzarasini tasavvur etish mumkin bo‘ldi. Garchi bu tadqiqotlar o‘sha davrdagi butun voqealar rivojini benstisno kamrab olmagan va ba’zi masalalarda ayrim noanikliklar uchrab tursa- da, xar xolda mutlaqo bexabarlik yoki noto‘g‘ri tasavvurdan ko‘ra ming marta afzal edi. Shu sababli ushbu tadqiqotlar kiska fursatda shuxrat kozonib, nemis tilidan ingliz va turk tillariga tarjima kilindi va chop etildi. Bu esa o‘z navbatida mazkur muammolarga jahondagi qiziqishni, shunday tadqiqotlarga chankoklikning kuchli ekanli- gini namoyon qildi. Turkiyada ham turkistonlik muxojirlar faoliyati samarali kechdi. Toshkentlik Toxir Chigatoy 37 tadqiqotlari ular orasida alohida o‘rin tutadi. Uning «Yosh Turkiston» nashrlarida bir qancha kitoblari chivdan, bir nechta jildsan iborat «Qizil imperializm» 38 kitobi shular jumlasidandir. Toxir Chigatoyning mazkur asarida Turkistonda milliy ozodlik xarakatining vujudga kelishi shart-sharoitlari, unda Munavvar Kori tashkil etgan jadid mak- tabida taxsil ko‘rgan, keyin esa turkistonliklar uchun ochilgan rus maktabida ukishni davom ettirgan. Taxsilini davom ettirish uchun Ufadagi oliy madrasada bir yil va Bokudagi muallimlar maktabida ukigan. 1921 yilgacha Ozarboyjon milliy ozodlik xarakagida ishtirok egadi, shu yili Turkistonga kelib, Turkiston Milliy Birligining (|)aol a’zosiga aylanadi. 1922-yilda oliy taxsilni davom ettirish uchun Olmoniyaga bir guruh yoshlar bilan ketadi. U yerda 1930 yilgacha Xaydelberg universitetida falsafa, sotsiologiya va iktisod fanlarini o‘rganib, kuchmanchi hayot iktisodining asosiy tamoy- illari mavzusida doktorlik dissertatsiyasi yokladi. Bu asar 1931-yilda Bryusselda olmon tilida bosilib chikdi. 1932-yilda Berlinda Muhammad Ayoz Is^otsiyning kizi bulajak gurkshunos olima Saodat Isdokiyga uylandi. Tohir Chigatoy 1929-1939 yillarda Musta- (|)0 Cho‘qay va A.Uktoy bilan birga Berlinda «Yosh Turkiston» jurnalini tashkil etdi. Ikkinchi jahon urushi 37 Toxir Chig‘atoy - (27.03.1902 - 27.07.1984) 38 Cagatay T. Kizil Emperyalizm. 1„ 1958; II. 1962; III, 1967; IV. 1969; V. 1975; VI. 1979. Ankara. 29 boshlaiishi bilan jurnalning yopilishi uning dardlaridan biri edi. 1939 yili urush boshlangaiida u oilasi bilan Ankaraga kelib joylashdi. Tohir Chigatoy o‘z tadqiqotlarini Esh Tursun, Toxir Shokir, Toshbolta, Temir ugli taxallusi ostida yozgan. Uning «Kizil imperializm» kitobi shular jumlasidandir. Ushbu asarning hamma qismidan foydalanish imkoniyatiga ega bulmaganimizdan, fakdt asarning 1967-yilda chiqqan jildini ishimizga jalb eta oldik. Shuningdek, kitobda bolsheviklar xokimiyatiga qarshi kurash ikki taraflama, ya’ni biri mamlakat ichkarisida turib, ikkinchisi mamlakat tashqarisida olib borilganligi to‘g‘risida fikr yuritiladi. Mamlakat ichkari- sidagi kurash, deganda sovet xokimiyatiga qarshi kurolli harakat nazarda tutiladi, tashki kurash esa turkistonlik muxojirlarning Turkiston Milliy Birligi Kumitasi xorijiy tashkiloti faoliyati bilan boglab ko‘rsatiladi hamda 1917-1924 yillardagi bolshevizm siyosatiga qarshi xarakatning moxiyatini xolisona ravishda ochib beradi. Tadqiqotlar ichida Ali Bodomchining 1975-yilda nashr qilingan «1917-1934 yillar. Turkiston milliy istiqlol xdrakati va Anvar Posho. Qo‘rboshilar» 39 asari ajralib turadi. Ali Bodomchi 1973 yil 10 dekabrda Adana Turkistonliklar yordamlashma jamiyati tashkil etgan Turkiston Muxtoriyati e’lon qilingan kunning 56 yilligiga bagishlangan kechada Nurmuxammadbek, Turkistonda Anvar Poshoning ilk kotibi bo‘lgan Nafis Turker (Mirza Pirnafas) va istiqlolchilik xdrakatida katnashgan boshqa kishilar hamda ularning oilalari bilan tanishish baxtiga musharraf bo‘lgan edi. U dastlab Shermuxammadbekning biri nashr qilingan, ikkitasi nashr kilinmagan uchta xotiralariga, qirgiz mujoxidi Ganibekka oid xotira kuchirmasiga, Ergash qo‘rboshi va Madaminbekning tarjimai xollariga, Turkistonda turkiyalik zobitlarning fao- liyatlariga doir xotiraga ega bo‘ldi va shu asosda4 tadqiqot olib borishga kirishdi. Onaduly gazetasining muxbiri bo‘lgan Ali Bodomchining Anadolu gazetasida 1974 yil 9 maydan boshlab «1917-1934. Turkiston milliy ozodlik xarakati. Qo‘rboshilar» nomli asari bosib chiqarildi va keyin yana kator shu mavzudagi maqolalari nashr kilindi. 39 BademciAli. 1917-1934. Turkistan Milli istiklal hareketi ve Enver Pasa. Korbasilar. Istanbul. 1975. Kutlug yayinlari. - S. 16. 30 1918-1924 yillarda Turkistonda sovet xokimiyatiga qarshi kurashning ishtirokchilaridan biri, turkistonlik muxojir, Turkiyaning Tarsus shaxrida istiqomat qilayotgan Nafis Turker jurnalist Beydan maktub olib, uning xuzuriga boradi. Nafis Turker Beyga Ali Bodomchining maqolalari xususidagi tanqidiy fikrlarini aytib, unga bir maxalliy gazetada 2 yil mobaynida nashr etilgan 450 saxifalik xotiralarini beradi. Ali Bodomchi Nafis Turker xotiralarida unutib koldirilgan kismlarni yozib oladi. Nafis Turker Beyga bergan xujjatlarning ichida katta axdmiyatga ega bo‘lgan manbalardan Anvar Poshoning Sharqiy Buxoro harakatiga oid 238 ta nashr etilmagan maktublari, bir qancha xarita-eskiz va rasmlar bor edi. Bu vasikalar bir xazina bo‘lib, ular Anvar Poshoning Turkistondagi kurashini oydinlashtiradi. Bizningcha, asarning axamiyati unda qo‘rboshilar faoliyatiga alohida to‘xtalib, ularga xolisona xarakteristika berilganligidadir. Muallif yirik qo‘rboshilar haqida gapirganda ularning kul ostida qanday qo‘rboshilar bo‘lgan va kaysi yerlarda jang olib borgan, yigitlarning soni qancha edi, degan savollarga javob beradi. 1984-yilda Turkiyada turkistonlik yana bir muxojir Shaxobiddin Yassaviyning «Turkistonning achchiq haqiqatlari» kitobi nashrdan chikadi. Uning bu asarida 1917-yilda sovet mustabid tuzumining zo‘rlik yo‘li bilan o‘rnatilishi tarixi yoritiladi. Asarning qimmatli tomoni shundaki, unda Turkistondagi 114 qo‘rboshi to‘g‘risida muhim ma’lumotlar beriladi. Bundan tashqari, kitobda Fargona vodiysidagi 66 qo‘rboshi faoliyati batafsil yoritib berilgan. Shuningdek, asarda kurashning mag‘lubiyatga uchrashi sabablari, minglab vatandoshlarimizning muxojirlikda chekkan azob-uqubatlari to‘g‘risida ma’lumotlar mavjud. Shaxobiddin Yassaviyning mazkur tadqiqoti nafaqat shaxsiy xotiralar, balki boshqa manbalar, masalan, «Yosh Turkiston» jurnalida chop etilgan materiallar, Iqbol Loxuriyning «Turkiston tarixi», Muxammmad Muso Turkistoniyning «Yo‘qolgan Vatan fojeasi», Xolmirza Toshkandiyning «Makkai-Al-Mukarrama» kabi tadqiqotlariga ham asoslangan bo‘lib, boshqa 31 muxojirlarning ko‘rsatmalaridan ham keng foydalanilgan. Demak, bu davrga kelib turk tarixshunosligida ham biz o‘rganayotgan muammo tarixshunosligida XX asrning birinchi yarmiga nisbatan ancha rivojlanish kuzatilgan. Bu, eng avvalo, tadqiqotlarning manbaviy asoslari kengayishi, masalaga davriy jixatdan kengrok yondashuv hamda yangi-yangi tadqiqotlarning yuzaga kelishi va ulardan muhim ma’lumotlar o‘rin olishi bilan belgilanadi. Mazkur muammoning 90-yillarda o‘rganshtishida Boymirza Hayitning nemis hamda turk tillarida chop etilgan yangi asari alohida o‘rin egalladi. Uning 1992-yilda chop etilgan «Bosmachi. Turkistonning 1917-1934 yillardagi milliy kurashi» 40 nomli ushbu asarida Turkistondagi 1917-1934 yillardagi xalq kurashlari ilk bor davriy chegarada izchil yoritib berildi. Muallif ushbu asarning kirish qismida «bosmachilik» xarakati atamasi va uning sovet hamda jahon tarixshunosligida qullanishiga alohida to‘xtaladi. Shuni alohida qayd etish lozimki, Boymirza Hayit ushbu asarida nafaqat muallifning, balki bugun xorijiy tarixshunoslikning mazkur muammolarga doir ilmiy qarashlari, xulosalariii, ilgari ma’lum bo‘lgan va noma’lum ma’lumotlarni umumlashtirib, 1917-1934 yillar voqealarining yaxlit manzarasini yaratdi. Bu nafaqat muallifning, balki xorijiy tarixshunoslikning ham katta yutugi bo‘ldi. Garchi tadqiqot bu davrdagi voqealarning barchasini beistisno va aniq kamrab olmay, ba’zi masalalarni umumiy tarzda yoritsa-da, bu kamchiliklar uning ilmiy qimmatini pasaytira olmaydi. Boymirza Hayit mazkur asarida Turkistondagi 1917-1934 yillar voqealarining O‘zbekiston tarixshunosligidagi talkiniga to‘xtaladi va uni ikki davrga bo‘lib baxo beradi. Birinchi davr - sovet tarixshunosligida bu masalaga qanday yondashuv xukmron bo‘lganligiga qisqacha to‘xtalib, mustaqillik davri tarixshunosligiga alohida e’tibor qaratadi. Mualllif O‘zbekistonlik Hamid Ziyoev, Marat Xasanov va boshqalarning maqolalariga to‘xtalib, O‘zbekistonda bu voqealar xolisona yoritila boshlaganini mamnuniyat bilan e’tirof etadi. Xorijiy tarixshunoslik, xususan, nemis tarixshunosligida Turkistonning 1917- 40 Bosmachi. Nationaler Karapf Turkestan in der Jahren 1917 bis 1934. Koeln, 1992. -S. 19. 32 1924 yillardagi tarixi to‘g‘ri, xolisona va xavdoniy yoritildi, deb baxolash haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi. Chunki xorijda ham masalaga biryoklama, sub’ektiv yondashish xollari uchrab turadi. Xususan, 1993-yilda turk tilida chop etilgan «Anvar Posho afsonasi» nomli suratli risola shunday nashrlar jumlasidan bo‘lib, vokelikni biryoklama tarzda, buzib ko‘rsatadi. Chunonchi, unda Turkistonda 1917-1924 yillardagi xalq kurashlari bosmachilik deb qoralanadi va bu xarakatning moxiyati ham buzib ko‘rsatiladi. Unda yozilishicha, guyoki «Bosmachilar Anvar Poshoning kelishidan xursand bulmadilar. Chunki ularning xammasi aslida yakindagina ruslarning kamogidan ozod etilgan karokchilar edi, ugirlik va talon-toroj bilan kun kechirardi. Eng ko‘zga kuringanlari Ibroxim Lakay Moskvaning odami deb, Anvar Poshoni bir oy xibsda ushladi» 41 , deb yozadi. Vaxolanki, tarixiy manbalar Anvar Posho Buxoroga kelishi bilan sovet xokimiyatiga qarshi kurashning yangi tulkini boshlanganligini tasdiklaydi. Biroq bu risola turk tarixshunosligining bu masalalardagi ilmiy xulosalarini baxolash uchun asos bula olmaydi. Turk tarixshunosligida Turkiston tarixini o‘rganish va yoritishda yana bir bor Boymirza Hayitning asarlarini tilga olsak buladi. Chunonchi, 1995-yilda Turkiyada Boymirza Xayitning «Turkiston davlatlarining milliy mujodalalari tarixi» asari nashrdan chivdi 42 . Bu asar 1971-yilda nemis tilida chiqqan «Turkiston Rossiya ila Chin orasida» asarining ikkinchi marta tuldirilib nashr kilinishi edi. (U birinchi marta turk tilida 1975-yilda chiqqan va «Turkiston Rusiya ila Chin orasida. Rus va Chin istilosi davrida Turkiston milliy davlatlari va milliy mujodalalari tarixi» deb nomlangan edi.) «Turkiston davlatlarining milliy mujodalalari tarixi» asariga sovet imperiyasining tugatilishi va Turkiston mavzusi kushimcha kilindi. Unda Qozogiston, Qirgiziston, Tojikiston, Turkmaniston va O‘zbekistonning mustaqillikni kulga kiritishi Turkistonning tarixiy milliy kurashi natijasi, deb baxolanadi. Boymirza Hayit bu kitobda Turkiston deganda O‘rta Osiyodagi beshta sovet respublikasini Garbiy Turkiston va Xitoy Xalq Jumxuriyatidagi Sinjon-Uygur muxtor viloyatini Sharqiy Turkiston, deb nazarda 41 Suat Yalaz. Enver Pasa afsanesi. Istanbul. Yalaz Produksiyon yayinlari. 1993. - S. 192. 42 Suat Yalaz. Enver Pasa afsanesi. Istanbul. Yalaz Produksiyon yayinlari. 1993. - B. 193. 33 tutadi. Bu kitob 13 bobdan iborat bo‘lib, temuriylar davridan bizning davrimizgacha bo‘lgan tarixiy davrni kamrab oladi. Unda podsho Rossiyasining Turkistonni egallab olishi masalasiga keng to‘xtaladi 43 . 1917-yildan keyin Turkistondagi axvol, Turkiston Muxtoriyati, Alash Urda hukumati, Buxoro va Xivada 1917-1924 yillardagi axvol, sovetlarga qarshi kurash keng yoritiladi 44 . Boymirza Hayit kitobning ikkinchi marta nashr etilishini Turkiyada va Turkistonda ushbu kitobni ukishga kizikuvchilar kupayib borayotgani bilan izoxlaydi. Bugungi kunda, ya’ni zamonaviy tarixshunoslikda Turkiston tarixi turkiyalik mashxur tarixchi olim Mexmet Saray tomonidan katta qiziqish bilan o‘rganilmoqda. Uning 1993-yilda Istanbulda chiqqan «O‘zbek turklari tarixi» 45 kitobida o‘rganilayotgan bu masalalarga ham alohida to‘xtalib utilgan. Muallif ushbu asarni muammoga oid ingliz va turk tillaridagi adabiyotlardan keng foydalangan xolda yaratib, unda 1917 yil fevralidan keyin Turkistondagi ijtimoiy- siyosiy axvrlga alohida to‘xtaladi, Rossiya imperiyasi mustamlakasi urnida sovet mustamlakasi o‘rnatilishi jarayonini ochib berishga xarakat kil&di. Mehmet Saray sovet xokimiyatiga qarshi milliy xarakatning moxiyatini to‘g‘ri ochib bersa-da, Anvar Poshoning bu xarakatdagi roliniortikcha ideallashtirib yuboradi. Turkistonda sovet hokimiyatiga qarshi kurash mag‘lubiyatga uchrashining uchta asosiy sababidan ikkitasini Anvar Posho bilan boglab ko‘rsatadi. Garchi muallif kurashni boshqargan raxbarlar orasida birlik bulmagani va bu kurash natijasiga ta’sir etganini to‘g‘ri baxolasa-da, Mexmet Sarayning bu asarida keltirilgan ba’zi ma’lumotlarda ham xatoliklar uchraydi. Masalan, Shermuxammadbekning qo‘rboshilar kumondoni etib saylanishi vakti noto‘g‘ri ko‘rsatilgan 46 . Umuman olganda, ushbu asar ilmiy-ommabop asar tarzida yaratilgan bo‘lib, Turkistondagi voqealar haqida umumiy tasavvur beradi, xolos. Maxalliy shart-sharoit xisobga olinmaydi. 43 Hayit, V. Turkestan devletlerinin milli mucadeleri tarihi. Ankara. Turk tarih ko‘ramu. 1995. - S. 41-206. 44 Hayit, B. Turkestan devletlerinin milli mucadelcri tarihi. Ankara. Turk tarih kurumu. 1995. -S . 213-293. 45 Mehmet Saray. O‘zbek turkleri tarihi. Istanbul. 1993. - B. 133. 46 Mehmet Saray. O‘zbek turkleri tarihi. Istanbul. 1993. - B. 46. 34 Zamonaviy turk tarixshunosligida Turkiston tarixiga oid sunggi yirik tadqiqot Boymirza Hayitning «Bosmachilar. Turkiston milliy kurashi tarixi (1917-1934)» nomli kitobining turkcha nashri bo‘ldi 47 . 1997-yilda chop etilgan bu kitob 1992- yildagi nemischa kitobning tarjimasi bo‘lib, turkiy xalqlarning asar bilan tanishish imkoniyatini ancha oshirdi, ularning Turkiston tarixi haqidagi bilimlarini ancha kengaytirdi. 47 Hayit, B. «Basmachilar». Turkistan Milli mucadele tarihi (1917-1934). Ankara.Turkiye Diyanet vakfi. 1997. - S. 367. 35 XULOSA Xulosa qilib aytganda, nemis tarixshunosligini haqli ravishda ikki bosqichga bo‘lish mumkin. Birinchi bosqich Turkiston tarixiga XX asr 20-30 yillarida boshlangan qiziqish kengayishi va rivojlanib borishi bilan xarakterlanadi. Bu bosqich ilmiy qarashlarning yuzaga kelishi va rivojlanishi jarayoni bo‘lib, unda turkistonlik muxojirlar, ularning nashrlari, ular tashkil etgan davriy matbuot faoliyati katta rol o‘ynadi va XX asrning urtalariga qadar davom etdi. Ikkinchi bosqich XX asrning ikkinchi yarmidan boshlangan bo‘lib, bu bosqichda yirik ilmiy tadqiqotlar yaratildi, ular nafaqat ilmiy xulosalari bilan, balki manbaviy asoslarining rang-barangligi, kengligi bilan ham ajralib turadi. Nemis tarixshunosligida dastlabki bosqichdayoq ko‘zga tashlangan tendensiya, ya’ni ayni bir muallifning xar ikki tilda ijod kilishi ikkinchi bosqichda yanada rivojlandi va eng yirik tadqiqotlar xar ikki tilda nashr qilinib bordi. O‘zbekistonda mustaqillik sharoitidagi katta o‘zgarishlar tarix fanini ham chetlab utmadi. Tarixga jahon miqyosida, global yondashuv, fikrlar xilma-xilligiga imkon berish, xolislikka amal kilish sharoitida xorijiy tarixshunoslikka qiziqish juda keskin ortdi. Jahonning turli tillarida, masalan, ingliz, fransuz, nemis, turk tillarida yaratilgan o‘nlab tadqiqotlarda O‘zbekiston tarixiga oid muhim ma’lumotlar va qiziqarli qarashlar, xilma-xil xulosalar borligi ma’lum bo‘ldi. Ular turli tillarda ekanligi, O‘zbekiston tarixining turli davrlaridagi masalalarga oidligi tadqiqotlarni muammoviy asosda va ayrim tillar doirasida o‘rganishni taqozo etadi. Nemis tilidagi tadqiqotlarni uch guruxga bo‘lish mumkin. Birinchi yo‘nalishga siyosiy targ‘ibot xarakteridagi 30-40 yillar nashrlarini kiritsa bo‘ladi. M.Danko, X.Kon, F.Kramer, M.Bartel, V.Xarpe, K.Tinder kabi nemis mualliflarining asarlari targ‘ibot xarakteriga ega bo‘lib, Germaniyadagi xukmron tuzum va mafkuraning kommunizm mafkurasiga qarshi murosasiz munosabati, ya’ni g‘oyaviy kurash ta’siri aniq ko‘zga tashlanib turadi. Sovet tuzumini keskin qoralash va ayblashga asoslangan bu tadqiqotlarda Turkistondagi 1917-1924 yillardagi axvol va siyosiy shart-sharoit taxlil etilsa-da, aniq tarixiy dalillar keltirilmaydi. Shu tufayli ular ilmiylikka da’vo qila olmaydi. 36 Ikkinchi yo‘nalishga Turkistondagi 1918-1924 yillardagi voqealar ishtirokchilari va guvoxlari bo‘lgan F.Villfort, R.Kyostenberger, Ye.Bader, L.Volf, R.Kolin, M.Bartel kabi mualliflarning asarlari kiradi. Ular asosan Birinchi jahon urushida Rossiya bilan uchlar ittifoqi mamlakatlari o‘rtasidagi harbiy janglarda Rossiya tomonidan asir olingan bo‘lib, muxtojlik va ochlik tufayli qizil armiya safiga xizmatga kirishga majbur bo‘lganlar. Villfort, Kyostenbergerning qayd etishicha, ular qizil armiya safiga ko‘pincha majburiy ravishda kiritilganlar. Ularning xotiralarida sub’ektivizm, shaxsiy taassurot kuchli bo‘lishiga qaramay, qizil armiya kismlarining Turkistondagi maxalliy axoliga nisbatan shafkatsiz munosabati va faoliyati, sovet kokimiyatining xarakat uslublari kabi boshqa xodisalar haqida muhim ma’lumotlar keltiriladi. Mualliflarning ba’zilari bo‘lib o‘tgan voqealarni taxlil qilib, ularga baxo beradilar (bu haqda so‘nggi boblarda batafsil to‘xtab o‘tiladi). Bundan tashqari, uchinchi yo‘nalishga mansub adabiyotlar guruhi ham mavjud bo‘lib, bu adabiyotlar Germaniyada 30-40 yillarda nemis tarixchilari tomonidan nashr qilingan bo‘lib, ularda mazkur muammolar ilk bor ilmiy asosda o‘rganila boshlangan. Shu o‘rinda R.Olzcha, G.Klyaynov, Y.Benzing, G. fon Mende, K.Shtelin, B.Shpuler, K.Okay va boshqalarning ishlarini alohida ta’kidlab utish kerak. Bu mualliflarning tadqiqotlari voqealarni ancha tulik tahlil kilish bilan ajralib turadi. Nemis tadqiqotchilari o‘z ishlarida turli manbalardan, jumladan, nemis guvoxlarining memuarlaridan, sovet maxsus xizmati xodimlarining ishlaridan, xususan, Davlat Siyosiy Boshqarmasi Sharqiy bo‘liminnng boshligi G. Agabekovning xotiralaridan, shuningdek, 20-30 yillardagi sovet matbuoti materiallaridan ham keng foydalanib, bu manbalarni qiyosiy tahlil etishga uringanlar, ulardan keng foydalanganlar. 37 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI Rahbariy adabiyotlar: 1. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. - Toshkent: Ma’naviyat, 2008. - B. 97. 2. Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatiniʻ birgalikda barpo etamiz”- T.: 2016,-B.5 Mahalliy adabiyotlar: 1. Аъзамхўжаев С. Туркистон мухторияти. -Т.: Маънавият, 2000; 2. Бобобеков Х., Раҳимов Ж., Содиқов Ҳ. Ўзбекистон тарихи. -Т.: 1994; 3. Валидий А.З. Бўлинганнни бўри эр. Туркистон халқларининг миллий мустақиллик учун курашлари тарихидан. -Т.: Адолат. 1997; 4. Зиёева Д.Ҳ. Туркистон миллий озодлик ҳаракати. -Т.: /./улом нашриёти, 2000; 5. М.Хўжайев Шермуҳаммадбек Қўрбоши Т.: «Шарқ» 2008, 34-бет; 6. Мансурхўжа Хўжайев. Шемуҳаммадбек Қўрбоши. Т.: «Шарқ» 2008 й, 231 бет; 7. Н.Жўрайев, Ш. Каримов. Ўзбекистон тарихи Т.: «Шарқ» 2011, 102-129- бет; 8. Р.Шамсутдинов, Ш.Каримов Ватан тарихи Т.: 2010, 92-бет; 9. Ражабов Қ., Ҳайдаров М. Туркистон тарихи. –Т.: Университет, 2002; 10. Шодмонқул Остон ўғли. Миллий қаҳрамонимиз ким? Туркистон. 1992 й. 21 феврал; Xorijiy adaviyotlar: 1. Auflage. Leipzig. 1943. Benzing J. Turkestan. Berlin. 1942; Okay K. Enver Pascha, der Grosse Freund Deutschlands. Berlin. 1935; 2. BademciAli. 1917-1934. Turkistan Milli istiklal hareketi ve Enver Pasa. Korbasilar. Istanbul. 1975. Kutlug yayinlari. - S. 16. 3. Bosmachi. Nationaler Karapf Turkestan in der Jahren 1917 bis 1934. Koeln, 1992. -S. 19. 38 4. Cagatay T. Kizil Emperyalizm. 1„ 1958; II. 1962; III, 1967; IV. 1969; V. 1975; VI. 1979. Ankara. 5. Cho‘qay M. Istiklol jallodlari. - T., 1992. - B. 78-79. 6. Hayit, B. «Basmachilar». Turkistan Milli mucadele tarihi (1917-1934). Ankara.Turkiye Diyanet vakfi. 1997. - S. 367. 7. Hayit, B. Sowjetrussische Kolonialismus und Imperialismus in Turkestan (als Beispiel des Kolomalismus neueren Stils gegenueber einem islamischen Volk in Asien). Niederland. 1965. - S. 124. 8. Hayit, B. Sowjetrussische Orientpolitik am Beispiel Turkestans. Koeln, 1962. - S. 289. 9. Hayit, B. Turkestan devletlerinin milli mucadelcri tarihi. Ankara. Turk tarih kurumu. 1995. -S . 213-293. 10. Hayit, B. Turkestan zwischen Russland und China. Amsterdam. 1971. - S. 414. 11. Hayit, V. Turkestan devletlerinin milli mucadeleri tarihi. Ankara. Turk tarih ko‘ramu. 1995. - S. 41-206. 12. Hayit, V. Turkestan im XX Jahrliimdert. Darmstadt. 1956. - S. 48-214. 13. Mehmet Saray. O‘zbek turkleri tarihi. Istanbul. 1993. - B. 133. 14. Olzcha R., Cleinow G. Turkestan. Die politische - historischen und Wirtschaftlichen Probleme Centralasiens. 15. Suat Yalaz. Enver Pasa afsanesi. Istanbul. Yalaz Produksiyon yayinlari. 1993. - B. 193. 16. Toxir Chig‘atoy - (27.03.1902 - 27.07.1984) 39

Milliy istiqlolchilik harakatining nemis tarixshunosligida o'rganilishi

Купить