Milliy til

Dokument ma'lumotlari

Narxi	33000UZS
Hajmi	211.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	18 Aprel 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Moxira Xasanova

Ro'yxatga olish sanasi 06 Yanvar 2025

6 Sotish

Milliy til

Sotib olish

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Til inson tafakkuri va jamiyat taraqqiyotining
asosiy vositasi sifatida hayotda beqiyos ahamiyatga ega. O‘zbek tili davlat tili
sifatida nafaqat milliy merosimiz, balki kelgusi avlodlar uchun ham bilim va
savodxonlikni shakllantirish vositasi hisoblanadi. Ayniqsa, boshlang‘ich ta limdaʼ
o‘zbek tilining tovush tizimini, jumladan undosh tovushlarni o‘rgatish, tilni
egallashning asosiy bosqichlaridan biri bo‘lib, o‘quvchilarni kelajakda murakkab
grammatik qoidalarni o‘zlashtirishga tayyorlaydi.
Bugungi kunda O‘zbekistonning ta lim tizimida yangilanayotgan davlat
ʼ
ta lim standartlari va dasturlarida boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga savod
ʼ
o‘rgatishga alohida e tibor qaratilmoqda. Boshlang‘ich sinfda savod o‘rgatishning
ʼ
muhim bosqichlaridan biri undosh tovushlar va harflar bilan tanishtirishdan
iboratdir. Til o‘rganishning ushbu qismi bolaning fikrlash qobiliyati, nutq
madaniyati va yozma muloqot ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun muhim
poydevor yaratadi.
Shu bilan birga, XXI asrda ta lim jarayoni yangi usul va texnologiyalarni
ʼ
qo‘llashni talab qilmoqda. Masofaviy ta lim, interaktiv dars usullari va multimedia
ʼ
vositalarining keng qo‘llanilishi boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun qiziqarli va
samarali muhit yaratib, undosh tovush va harflarni yanada oson o‘zlashtirishga
imkon beradi. Ammo shuni ta kidlash lozimki, o‘quvchilarning yoshiga mos
ʼ
yondashuvlarni ishlab chiqish va o‘quv materiallarini to‘g‘ri tanlash hali ham
pedagogika sohasidagi dolzarb muammolardan biri bo‘lib qolmoqda.
Tilshunoslikning bir yo‘nalishi sifatida fonetika undosh tovushlarning hosil
bo‘lishi, talaffuzdagi o‘ziga xosliklari va boshqa lingvistik xususiyatlarini
o‘rganadi. Ammo lingvistik nazariyani boshlang‘ich ta lim darajasiga
ʼ
moslashtirish muhim vazifa hisoblanadi. O‘quvchilarning yoshiga mos til
materiallarini tanlash, didaktik tamoyillarni hisobga olgan holda darslarni
rejalashtirish va interaktiv metodlardan foydalanish orqali samarali ta lim jarayoni
ʼ
yaratiladi. Undosh tovushlarni talaffuz qilish qoidalari va ularning grafik
2

ko‘rinishini o‘rgatish – savodxonlikni rivojlantirishning birinchi qadami bo‘lib, bu
keyinchalik o‘quvchilarning o‘qish va yozish ko‘nikmalarini chuqurlashtirish
uchun zamin yaratadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yosh
xususiyatlari.Bolalar boshlang‘ich sinf davrida o‘zlarining o‘qishga bo‘lgan
qiziqishlari va yangi narsalarni o‘zlashtirish qobiliyatlari bilan ajralib turadi.
Ushbu yosh davrda ularning eslab qolish, o‘rganish va tushunish jarayonlari o‘ta
sezgir bo‘ladi. Shuning uchun undosh tovush va harflarni o‘rgatishda
o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda o‘qitish metodikasini
ishlab chiqish muhim ahamiyatga ega. Shu jarayonda ijodiy yondashuvlar, o‘yin
metodlari, ko‘rgazmali vositalar va amaliy mashg‘ulotlar katta rol o‘ynaydi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari . Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi
boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga undosh tovush va harflarni samarali o‘rgatishning
nazariy va amaliy asoslarini ishlab chiqish va ularning o‘quv jarayonidagi o‘rnini
aniqlashdan iborat.
Vazifalar:
1. Undosh tovushlarning lingvistik xususiyatlarini o‘rganish va ularning
ta limdagi ahamiyatini yoritish.ʼ
2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun undosh tovushlarni o‘rgatish
jarayonini tahlil qilish.
3. O‘qitishning samaradorligini oshirish uchun innovatsion va interaktiv
metodlarni qo‘llash.
4. Amaliy mashg‘ulot va dars ishlanmalari uchun takliflarni ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti va predmeti
Tadqiqotning obyekti – boshlang‘ich sinflarda undosh tovush va harflarni
o‘rganish bilan bog‘liq dars jarayonlari.
Tadqiqotning predmeti – undosh tovushlarni o‘rgatishda qo‘llaniladigan
metod va vositalarning o‘quvchilarning bilim olish jarayoniga ta’siri. Mavzuning
ilmiy va amaliy ahamiyati. Ushbu kurs ishi boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun
undosh tovush va harflarni o‘rgatishda samarali metodik yondashuvlarni ishlab
chiqishga hissa qo‘shadi. Ilmiy jihatdan bu ish undosh tovushlarni o‘rgatish
3

masalasiga lingvistik va metodik yondashuvni uyg‘unlashtirish imkoniyatini
beradi. Amaliy jihatdan esa o‘qituvchilarga qo‘llaniladigan dars usullari, interaktiv
mashqlar va ko‘rgazmali materiallar bo‘yicha takliflarni taqdim etadi.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, ikkita bob, rejalar, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yhatidan iborat.
4

I BOB. MILLIY TIL HAQIDA
1.1 O`zbek tilining taraqqiyot bosqichlari.
Milliy til — umumiy hudud, iqtisod va ma naviy boylik bilan birgaʼ
millatni tashkil etuvchi ijtimoiytarixiy kategoriya. Millatning o zaro aloqa
ʻ
vositasi hisoblangan Milliy til 2 shaklga ega: ogzaki va yozma. Milliy til
kabila, elat tillaridan farqlanadi.U, odatda, millatni birlashtirib turuvchi yagona
til vazifasini bajaradi. "Milliy til" tushunchasi tilning yashash shakllariga
aloqadordir, u til mavjudligining alohida turi bo lib, mavjudlikning boshqa
ʻ
tur(lar)iga (urug , kabila yoki elat tiliga), shuningdek, boshqa Milliy tillarga
ʻ
qarama-qarshi qo yilishi (mas, o zbek tilining qozoq tilidan farqlanishi)
ʻ ʻ
mumkin. Har bir millat o z tiliga ega. Ba zan bir millat bir necha tilga ega
ʻ ʼ
bo lishi mumkin: belgiyaliklar — bir millat, lekin fransuz va vallon tillarida
ʻ
so zlashadi. Shveysariyaliklar — yagona millat, lekin ular nemis, fransuz,
ʻ
italyan va retoroman Milliy tillarida so zla-shadi. Aksincha, bir necha millatlar
ʻ
bir Milliy tildan foydalanadilar, xususan, AQSH, Angliya, Avstraliya va
boshqa inglizcha so zlashuvchi mamlakatlarda ingliz Milliy tilining variantlari,
ʻ
ya ni britaniya ingliz, amerika ingliz, avstraliya ingliz variantlari qo llanadi.
ʼ ʻ
Milliy tilning hosil bo lishi uzoq va murakkab jarayondir. Milliy tilning
ʻ
shakllanishidagi eng oliy bosqich milliy adabiy til hisoblanadi. Biroq Milliy til
adabiy tildan farqdanib, og zaki nuqt va xalq shevalarini ham o z ichiga oladi.
ʻ ʻ
Til me’yorining adabiy tilga munosabati haqida mulohaza yuritishni
maqsad qilib qo’ygan ekanmiz, dastlab tilimizning ana shu boyib borish
yo’llariga, taraqqiyot davrlariga, qisqacha bo’lsa-da, ko’z yugurtirish lozim
bo’ladi.
Ushbu masalaga qiziqish qadimgi davrlardayoq, hatto XI asrdan - M.Koshg’ariy
zamonidan boshlanganligini olimlarimiz e’tirof etishadi. Ammo bu qiziqish va
tilimiz taraqqiyot bosqichlarini davrlashtirish hamda uning mukammal tasnifi
bilan shug’ullanish XIX asrdan boshlangan. Turkiy tillarni davrlashtirish
bo’yicha V.V. Radlov, A.N.Samoylovich, S.Ye.Malov, Ye.D.Polivanov,
5

A.K.Borovkov, V.R.Reshetov, N.A. Baskakov, V.A. Bagorodiskiy kabi rus
turkiyshunos olimlarining xizmatlari katta bo’lgan. Keyinchalik, ularning ilmiy
qarashlariga tayanilgan holda o’zbek tili tarixini davrlashtirish masalasi ham kun
tartibiga qo’yilgan. Bu borada Tesha Salimov, Faxri Kamolov, A.M.Shcherbak,
Olim Usmonov, €ani Abdurahmonov, Shamsiddin Shukurov, Ergash Fozilov,
Fattoh Abdullayevlar o’z qarashlarini bayon qilishgan (Bu haqda qarang:T u r s
u n o v U., O’ r i n b o ye v B. O’zbek adabiy tili tarixi. – Toshkent, 1982, 30-
33-betlar. T u r s u n o v U., O’ r i n b o ye v B., A l i ye v A. O’zbek adabiy tili
tarixi. – Toshkent, 1995, 19-26-betlar.; Mu x t o r o v A., S a n a q u l o v U..
O’zbek adabiy tili tarixi. – Toshkent, 1995, 21-26-betlar).
Bu qarashlar bir qadar batafsil tahlil qilingan va umumlashtirilgan ilmiy
manbalar o’zbek adabiy tili tarixini o’rganishning eng keyingi yutuqlarini
mujassam qilgan, darslik va qo’llanma sifatida tavsiya etilgan U.Tursunov,
B.O’rinboyev, A.Aliyev hamda A.Muxtorov, U.Sanaqulovlarning asarlari
hisoblanadi (T u r s u n o v U., O’ r i n b o ye v B., A l i ye v A. Yuqoridagi asar;
Mu x t o r o v A., S a n a q u l o v U. Yuqoridagi asar).
Bu kitoblardagi har ikkala tasnifni ham keltirish maqsadga muvofiq deb
hisoblaymiz.
U.Tursunov, B.O’rinboyev, A.Aliyevlar tasnifi:
1. Qadimgi turkiy xalqlar davrida adabiy til (V-X asrlar).
Ilk davr o’zbek xalq tili (X-XIV asrning yarmi).
O’zbek xalq tilining takomillashish davri (XIV asr oxiri XIX asrning II yarmi).
Milliy til unsurlarining paydo bo’lish, shakllanish va rivojlanish davridagi o’zbek
adabiy tili (XIX asrning II yarmidan hozirgi kungacha bo’lgan davr) (T u r s u n o
v U., O’ r i n b o ye v B., A l i ye v A. Yuqoridagi asar, 24-26-betlar).
A. Muxtorov va U. Sanaqulovlar tasnifi: Qadimgi turkiy adabiy til davri (VII - XIII
asrlar).Eski o’zbek adabiy tili davri (XIII - XX asr boshlarigacha). 3. Hozirgi
o’zbek adabiy tili davri (XX asr boshlari keyingi davr) (M u x t o r o v A., S a n a q
u l o v U. Yuqoridagi asar, 24-bet). Bu tasniflarning qaysi biri nisbatan mukammal
va ilmiyligini tahlil qilish bizning vazifamizga kirmaydi. Ammo adabiy til me’yori
6

masalasini bir qadar kengroq o’rganishimiz uchun tasniflardan xabardor
bo’lishimiz zarur . Bu o’rinda xulosa sifatida faqat shuni ta’kidlash lozim
bo’ladiki, ona tilimiz tarixi qanday tartibda davrlashtirilganidan qat’iy nazar uning
rivojidagi hamma bosqichlarda ham til birliklarini bir me’yorga keltirish masalasi
xoh ongli, xoh stixiyali tarzda bo’lsin, muomala jarayonida e’tiborda bo’lgan.
Ammo shu narsa hayotiy, ilmiy haqiqatga yaqinki, adabiy me’yorning
shakllanishidagi dastlabki bosqich stixiyali ravishda yuz bergan.
1.2. O’zbek tilining boyib borishida ichki va tashqi omillar. Ma’lum til
birligining jamoa o’rtasidagi ma’lum shakl va holatda ko’p iste’molda bo’lishi
me’yoriy ko’rinishlarning turg’unlik kasb etishiga asos bo’ldi. Tilda yuz, balki
ming yillab davom etgan differensiasiya - ajralish, tarqalish jarayoni bu
me’yorning ma’lum bir til doirasida bir yo’nalishda umumtil-adabiy, ikkinchi bir
yo’nalishida esa umumxalq tilining tarkibiy qismi bo’lgan dialekt va shevalar ham
mahalliychilik shaklida mustahkamlanib borishiga olib keldi.
Tabiiyki, jamiyat taraqqiyoti bilan bab-baravar til, jumladan o’zbek tili ham
rivojlanib, mukammallashib, ilmiy jihatdan o’rganilib borildi. Natijada uning
barcha tarmoqlarida me’yoriy tomonlar anchagina barqarorlashdi. Bu yerda ham til
me’yorlarining mustahkamlanishida nutq jarayonining katta ahamiyat kasb
etganini esdan chiqarmagan holda, uning taraqqiyoti tobora ongli boshqarila
borganligini, tilshunoslik ilmining ta’siri sezilarli darajada kengayganligini
kuzatish qiyin emas.
Ana shu omillar ta’siri va natijasi o’laroq til qatlamlaridagi mavjud birliklarga
belgilab qo’yilgan me’yoriy holatlar tildan foydalanuvchi barcha vakillar uchun
majburiy ko’rinishga keltirildi va bu majburiylik tegishli hujjatlarda, lug’atlarda
o’z ifodasini topdi (Bugungi kunda amalda bo’lgan hujjatlar va lug’atlar
quyidagilar : O’zbek orfografiyasining asosiy qoidalari. – Toshkent, 1956; O’zbek
tilining asosiy imlo qoidalari. – Toshkent, 1995; O’zbek tilining imlo lug’ati. –
Toshkent, 1976; O’zbek adabiy talaffuzi lug’ati. – Toshkent, 1984; Ozbek tilining
imlo lugati. – Toshkent, 1998). Mazkur o’quv qo’llanmasi talabalarimizga -
umidimiz bo’lgan kelajagimizga, yoshlarimizga mo’ljallab yozilgani sababli, shu
7

o’rinda ularni, nazarimizda, bir haqiqatdan xabardor qilib qo’yishga ehtiyoj
seziladi. Barcha tildan foydalanuvchilar uchun me’yoriy holatlarning majburiy
ekanligi tayin gap. Ammo unga amal qilishimiz qay ahvolda? Tilimizdan
foydalanishdagi barcha talablarni bir chetga qo’yayligu, so’raylik:
foydalanuvchilarning hamma vakillari ham, ayniqsa yoshlarimiz o’z ona tillarida
savodli yoza oladilarmi, adabiy til me’yorlariga mos tarzda so’zlarni talaffuz
etadilarmi? Bu savollar har bir vatanparparvar va millatsevar inson qalbidagi
og’riq nuqtalardir.
Shuning uchun ham mustaqillik va faqat mustaqillik sharofati bilan yaqin
paytlarda og’izda «shaklan milliy, mazmunan sosialistik» deb atalgan, aslida
o’shanda ham ko’pchiligimizga ko’zda tutilgan maqsadi ayon bo’lgan mafkuradan
butunlay qutulib, o’z milliy mafkuramizni, istiqlol g’oyamizni shakllantira
borayotgan paytimizda ona tilimizga bo’lgan munosabatimizni ham milliy
manfaatlarimizga mos keladigan yangicha qarash asosiga qurmog’imiz shartdir.
Zero, til tarbiyasi ham millat tarbiyasining tarkibiy qismi sanaladi. Shu o’rinda
buyuk Abdulla Avloniyning asrimiz boshlarida aytgan quyidagi so’zlari beixtiyor
esga keladi: «Alhosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo najot, yo
halokat, yo saodat, yo falokat masalasidur» (O’zbek adabiyoti, 11 sinf uchun
darslik. – Toshkent: O’qituvchi, 1997, 37-bet).
Qayerda yashashidan qat’iy nazar o‘zbek millatiga mansub barcha odamlar
tomonidan ishlatiladigan til milliy (umumxalq) o‘zbek tili deb yuritiladi. Milliy til
o‘z tarkibiga sheva, so‘zlashuv nutqi, jargonlar, vulgarizm (so‘kish, qarg‘ish
so‘zlari), varvarizm (tilda o‘rinsiz ishlatilgan chet so‘zlar) kabi guruh so‘zlarni
qamrab oladi.
Milliy tilning ma’lum qoidalariga bo‘ysundirilgan, muayyan qolipga solingan,
olimlar, san’atkorlar, mutaxassislar tomonidan ishlov berilgan, doim
silliqlashtirilib, mukammallashtirilib boriladigan shakli adabiy til deb ataladi.
Adabiy til shu tilda gaplashuvchilarning barchasi uchun tushunarli bo‘lish zarurati
adabiy tilning yaratilishiga sabab bo‘lgan. Milliy o‘zbek tilida shevalarning
ko‘pligi adabiy tilga bo‘lgan ehtiyojni yuzaga keltirgan. Ayrim tillarda (misol
8

uchun, fin tilida) shevalar kam bo‘lgani uchun adabiy tilga ehtiyoj yo‘q.
Rasmiy hujjatlar, badiiy va ilmiy adabiyot, vaqtli matbuot adabiy tilda yaratiladi,
ommaviy axborot vositalari adabiy tilda ish ko‘radi. Adabiy tilning og‘zaki va
yozma shakllari mavjud.
Sheva bir millatga mansub bo‘lib, lekin turli hududlarda yashaydigan odamlar
tomonidan ishlatiladigan milliy til ko‘rinishidir. Sheva adabiy tildan fonetik (ya’ni
tovush), leksik (ya’ni so‘z) va grammatik (ya’ni qo‘shimchalar va gap qurilishi)
jihatdan farq qiladi.
Xalq shevalarining faqat og‘zaki shakli mavjud. Shevalarning bir-biriga yaqin
bo‘lgan guruhlari lahja deb ataladi (dialekt so‘zi sheva va lahja tushunchalarini
birgalikda ifodalaydi). O‘zbek milliy tili tarkibida uchta lahja bor:
Qarluq lahjasi (janubiy-sharqiy guruh).
Qipchoq lahjasi (janubiy-g‘arbiy guruh).
O‘g’uz lahjasi (shimoliy-g‘arbiy guruh).
Qarluq lahjasi asosan shahar shevalarini o‘z ichiga oladi (Toshkent, Andijon,
Farg‘ona, Samarqand, Buxoro, Qarshi). Bu shevalarning muhim fonetik va
morfologik belgilari quyidagilar:
so‘z oxiridagi k tovushi y tarzida aytiladi: elak – elay, terak – teray;
o lashish yuz beradi: aka – oka, nahor – nohor;
bu lahjada qaratqich kelishigining qo‘shimchasi yo‘q bo‘lib, uning o‘rniga ham
tushum kelishigi qo‘shimchasi -ni ishlatiladi: ukamni(ng) daftari.
Qipchoq lahjasi shevalari O‘zbekistonning hamma viloyatlarida mavjud, ular
asosan qishloqlarda tarqalgan (Samarqand, Jizzax, Surxondaryo, Qoraqalpog‘iston,
Shimoliy Xorazm viloyatlari, Turkmanistonning Toshovuz viloyati shevalari).
Belgilari quyidagilar:
y o‘rniga j ishlatiladi: yo‘l – jo‘l, yo‘q – jo‘q;
g’ o‘rniga v ishlatiladi: tog’ – tov, sog’ – sov va b.;
k, q tushiriladi: quri(q), sari(q).
O‘g’uz lahjasi Janubiy Xorazmdagi (Urganch, Xiva, Xonqa, Hazorasp,
Qo‘shko‘pir, Shovot tumanlari) bir qancha shevalarni o‘z ichiga oladi. Belgilari:
9

unlilar qisqa va cho‘ziq aytiladi: at (hayvon), aad (ism);
t tovushi d, k esa g tarzida aytiladi: tog’ – dog’, keldi – galdi;
-ning qo‘shimchasi -ing tarzida, -ga qo‘shimchasi esa -a, -na tarzida aytiladi:
yorimga – yorima.
Hozirgi o‘zbek adabiy tili uchun qarluq lahjasiga kiradigan Farg‘ona-Toshkent
shevalari asos qilib olingan. Olimlarning fikricha, Toshkent shevasi fonetik
jihatdan, Farg‘ona shevasi morfologik jihatdan adabiy tilga asos bo‘lgan. Umuman
olganda, adabiy til barcha shevalarga tayanadi.
Shevalarning o‘ziga xos xususiyatlari adabiy tilning ta’siri bilan asta-sekin
zaiflashadi va yo‘qola boradi.
So‘zlashuv tilidagi so‘z va grammatik shakllar barcha shevalarda qo‘llanadigan,
lekin adabiy tildan boshqacha tarzda shakllangan birliklardir: kelsa – kesa, bo‘lsa –
bo‘sa, olib kel – opkel.
Vulgarizmlar tilda mavjud bo‘lgan so‘kish va qarg‘ish so‘zlardir: haromi, qiztaloq,
yer yutkur, oqpadar va b.
Varvarizmlar tilda o‘rinsiz ishlatiladigan chet so‘zlar: uspet qilolmadim, papasha,
mamasha, nastroeniem yaxshi, znachit, tak, vau, yess va b.
Jargonizmlar ayrim guruh kishilar tomonidan ishlatiladigan yashirin ma’noli
so‘zlardir: mullajiring, loy soqqa, qurug‘i (barchasi pul ma’nosida).
Manba: M.A.Hamroyev. “O’zbek tilidan ma’ruzalar majmuasi ”.
1.3. Dialekt va sheva umumxalq tilining tarkibiy qismi. Darhaqiqat,
Avloniyning «o’qish, o’qitish, tarbiya ishlarida davr talabi asosida islohotni
amalga oshirish nihoyatda zarur» degan fikri o’z zamoni uchun ham, bugungi kun
uchun ham qimmatlidir. Prof. E.Begmatovning «Nutq madaniyati problemasining
paydo bo’lishi va asoslanishi» maqolasida e’tiborli bir fakt keltirilgan.
«Sovetskaya Rossiya» gazetasining 1965 yil 31 yanvar sonida yozilishicha, bir
vaqtlar rus tilining «g’amxo’rlari» rus tilida to’g’ri gapirishni yo’lga qo’yish
maqsadida «filologik milisiyalar», «rus tili o’qituvchilaridan tuzilgan ixtiyoriy
drujinachilar» tashkil qilishni, shuningdek, noto’g’ri qo’llangan so’z uchun
ma’muriy usulda jarimalar undirilishini taklif qilishgan (B ye g m a t o v E. Nutq
10

madaniyati problemasining paydo bo’lishi va asoslanishi // «Nutq madaniyatiga
oid masalalar» to’plami. – Toshkent, 1973, 156-bet).
Albatta, taklif kulgili. Ammo qanday yo’l tutilsa, adabiy til me’yorlari saqlab
qolinadi va ularga amal qilinadi, degan mazmunda bosh qotirish, bu vazifaning
yo’llarini topishga harakat qilish esa e’tiborga molik.
Xo’sh, o’zbek tiliga hali ham shevalarning ta’siri kuchli bo’lib turgan, rus tilining
iskanjasidan to’laligicha qutila olmayotgan ayni bir paytda ona tilimizning
madaniyligi uchun kim kurashayapti, kim fidoyilik qilayapti? Savollar ana shu
tarzda qo’yilsa, yuqoridagi takliflarda ham jonkuyarlik uchqunlari borligini
ko’ramiz. Vatanni sevish har bir imonli kishining burchi ekan, til ham ana shu
ulug’ muhabbatning bir chetida turadi. Adabiy til haqida, uning me’yoriy
qoidalariga amal qilishi haqida qayg’urish nafaqat filologlarning, balki millatning
har bir vakilining, o’zbek tilini hurmatlaydigan har bir olijanob insonning
vazifasiga aylanadi.
Prof. S.Ibrohimov ham bir vaqtlar mana bu taklifni bekorga o’rtaga
tashlamagan edi: «Adabiy til normalaridagi kamchilik, noaniqlik va
chalkashliklarni o’rganib, muhokama qilib, turliliklarni bartaraf qiladigan
«normalash komissiyasi» tashkil etilishi, uning qaror va tavsiyalari qonun kuchiga
ega bo’lishi lozim. Shuningdek, nutq madaniyatidan konsultasiyalar beradigan
markaziy va mahalliy konsultasiya byurolari tuzish zarur» (I b - r o h i m o v S.
O’zbek tilining nutq madaniyatiga oid masalalar //«Nutq madaniyatiga oid
masalalar» to’plami. – Toshkent, 1973, 38-bet). O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi qoshida tashkil etilgan Atamalar qo’mitasi ma’lum ma’noda ana
shunday vazifalarni bajarib kelmoqda.Ma’lumki, adabiy tilning yozma va og’zaki
shakllari mavjud. Agar tilimizning adabiylik darajasiga ko’tarilgunga qadar
umumxalq, umummilliy ko’rinishda bo’lganligini inobatga olsak, adabiy
tilimizning og’zaki shaklini anglash birmuncha osonlashadi. Shu o’rinda
A.Muxtorov va U.Sanaqulovlarning kitobida keltirilgan jadvalining mag’zini
chaqsak, tasavvurimiz yana ham kengayadi (Mu x t o r o v A., S a n a q u l o v U.
O’zbek adabiy tili tarixi. – Toshkent, 1995, 9-bet).Ammo bu o’rinda biz nimaga
11

e’tiborimizni qaratishimiz lozim? Nazarimizda, til va nutqning ushbu
ko’rinishlarining farqli va umumiy, afzal va mushkul jihatlariga, paydo bo’lish
davri va imkoniyatlariga. Shunda ham bu jihatlarga adabiy me’yor nuqtai
nazaridan munosabat bildirilishi to’g’ri bo’ladi. Shu ma’noda til va nutqning
og’zaki shakli vaqt nuqtai nazaridan yozma nutqqa qaraganda ancha ilgari paydo
bo’lganligi, undagi me’yorlashish jarayonining stixiyali tarzda kechganligini
ta’kidlash joiz. Buning ustiga o’zbek tilidagi dialekt va shevalarning ko’pligi,
ularning bir-biridan ba’zan jiddiy farq qilishi tilning og’zaki me’yori haqida
mulohaza bildirishni nihoyatda chigallashtiradi. Shuning uchun ham prof.
F.Abdullayev adabiy tilning qonun-qoidalarini, me’yorlarini belgilashda bu
xususiyatni hisobga olmaslik kutilgan natijani bermasligini ta’kidlagan edi (A b d
u l l a ye v F. O’zbek milliy adabiy tili va uni o’rganishga oid masalalar // «Nutq
madaniyatiga oid masalalar» to’plami. – Toshkent, 1973, 43-bet).
Zero, tilimizning me’yori buzilishidagi asosiy kamchilik xuddi ana shu og’zaki
ko’rinishda ko’p sodir bo’ladi va ularni bartaraf etish ham qiyin kechadi.
Inson muomalasida, o’zaro fikr almashish jarayonida yozuv degan bir nodir
ne’matning paydo bo’lishi kishilik jamiyati uchun buyuk inqilob bo’lgani aniq. Bu
jarayon juda qadimdan o’z yozuviga ega bo’lgan turkiy ayrim xalqlar, jumladan
o’zbek tili uchun ham tegishlidir. Yuqorida bir necha bor ta’kidlaganimizdek,
me’yor adabiy tilning asosini tashkil qilar ekan, u «milliy adabiy tilni ta’riflashda
(ham) markaziy tushuncha bo’lib, xuddi ana shu asosiy belgi yangi davrda misli
ko’rilmagan darajada rivojlanadi va adabiy tilning yozma turida yuzaga kelib
rivojlanayotgan birlik uning og’zaki turiga ham kuchli ta’sir ko’rsatadi. Bu hodisa
adabiy tilning orfoepik normasini ixchamlashtiradi va borgan sari uning adabiy
tilning yozma turiga yaqinlashuvida markazlashtiruvchi rol o’ynaydi» (A b d u l l a
ye v F. Yuqoridagi maqola, 39-bet).
Prof. F.Abdullayevning aytganlaridan xulosa chiqaradigan bo’lsak, me’yor
masalasidagi bugungi ilmiy amaliy vazifamiz ham oydinlashadi. Bu - og’zaki
nutqni yozma nutqqa yaqinlashtirish. Xo’sh, bunda ularning qaysi jihatlari asosiy
e’tiborga olinishi lozim? Talaffuzmi, nutq qurilishimi yoki til birliklarining
12

emosional-ekspressiv imkoniyatimi? Fikrimizcha, bu savollarga bir tomonlama
javob berib bo’lmaydi. Negaki, biz tilimizning qanchalik adabiy, me’yoriy va
madaniy bo’lishiga intilmaylik, og’zaki va yozma nutqning o’ziga xos
xususiyatlaridan ko’z yumib bo’lmaydi.Ko’pchilik o’zbek tilshunos olimlari
«millat rivojlangan sari milliy til bilan jonli so’zlashuv o’rtasida ayirma ham asta-
sekin zaiflashib boraveradi» (A b d u l l a ye v F. Yuqoridagi maqola, 39-bet),
degan fikrda edilar. Darhaqiqat, shunday bo’lishi lozim edi. Chunki ana shu
maqsad yo’lida ziyolilarimiz, filolog olimlarimiz, adiblarimiz, jurnalistlarimiz
tomonidan juda ko’p ishlar amalga oshirildi. Tilning nazariy jihatlarini asoslashdan
tortib turli xarakter va hajmda bo’lgan lug’atlar yaratildi, tildan amalda
foydalanishga oid tavsiyanomalar berildi. Ammo umumo’zbek nutqi madaniyatida
nega jiddiy o’zgarishlar sezilmayapti? Nega belgilab qo’yilgan me’yorlarga
amaliyotda to’la rioya qilinmayapti? Nima uchun adabiy til millatning hamma
vakillari, undan barcha foydalanuvchilar uchun emas, balki faqat ziyolilar uchun
tegishliday bo’lib qolayapti?
Albatta, til madaniyati milliy va umuminsoniy madaniyatning,
qadriyatlarning, ma’naviyatimizning ajralmas qismi sanaladi. Uning darajasi qaysi
bir ma’noda iqtisodiy omillarga borib taqalishi mumkin. Prezidentimiz
I.A.Karimov tomonidan ma’naviyat masalalari bilan shug’ullanish davlatimiz
yuritayotgan siyosatda ustuvor yo’nalishlardan biri deb e’lon qilgan bir paytda
qachon respublikamiz iqtisodiy qiyinchiliklarni bartaraf etib bo’lgandan keyin til
madaniyati masalalari bilan shug’ullanamiz, degan fikrda bo’lish nodonlikdan
boshqa narsa emas.Tildagi me’yoriy holatlarni belgilashda, tilning adabiylik
darajasini ta’minlashda ilmiy asoslangan imlo va talaffuz qoidalarining mavjud
bo’lishi, ular vakolatli tashkilotlar tomonidan rasmiylashtirilib, ma’lum ma’noda til
iste’molchilari uchun majburiy bo’lishi, qonuniy hujjat holigi keltirilishining
ahamiyati katta, albatta. Ammo til iste’molchilarining hammasida ham ana shu
qonun-qoidalardan yetarli darajada xabardor bo’lish imkoni bo’lavermaydi. Ular til
me’yorini asosan eshitish va ko’rish natijasida o’zlashtiradilar hamda shu asosda
gapirib va yozib ketaveradilar. Bunda tildan foydalanuvchining, ayniqsa, yosh
13

paytidagi, tilni endi o’zlashtira boshlagan chog’laridagi oila qurshovining, atrof
muhitning - bog’chaning, maktabning, umuman, bundan keyingi ta’lim va tarbiya
manbalarining ahamiyati katta bo’ladi. Shuning uchun ham ko’pchiligimiz
shevachilik illatlaridan qutula olmaymiz, ayrimlarimizning savodxonligimiz o’ziga
yarasha bo’ladi. Aslida bu jarayon insonning butun umrida davom etishi mumkin.
Harqalay, hozirgi davrda bizga tilimizning me’yorini belgilab beruvchi, ularni
o’zlashtirib olishimizga, ko’nikma hosil qilishga yordam beruvchi ommaviy
axborot, badiiy adabiyot singari kuchli vositalar ham borki, ularni, ayniqsa, badiiy
adabiyot namunalarini, ana shu ma’noda o’ziga xos ko’zgu deyish mumkin.
Chunki ularning tilni qamrash imkoniyatlari boshqa manbalarga nisbatan kengdir.
Shuning uchun ham til va nutq madaniyatidagi haqiqiy ahvolga, vaziyatga baho
beruvchi, mavjud kamchiliklarni tanqid qiluvchi, ularni bartaraf etish yo’llarini
ko’rsatuvchi chiqishlar ommaviy axborot vositalari orqali olib borilishi va bu
mas’uliyatli vazifani amalga oshiruvchi shu soha xodimlariga, jurnalistlarga,
adiblarga tayanib ish ko’rilishi lozim.
Biz esa nutqiy madaniyatimizdagi kamchiliklar to’g’risida gap boshlashimiz
bilan darhol matbuot, teatr, kino, televidiniye, radio xodimlarini tanqid qilishga
o’tamiz. Vaholanki, insof bilan aytganda, adabiy til me’yorlariga asosan o’shalar
rioya qilib kelishmoqda-ku! Omma bilan ko’proq ishlaydigan, ularga faoliyat va
burch yuzasidan yaqin bo’lgan ko’pchilik tarbiyachilar, o’qituvchi-pedagoglar,
mahallalar, fuqarolar yig’inlari faollari va oqsoqollari armiyasi ham mavjud.
Afsuski, hayotning o’zidan boshqa ularning nutqini nazorat qiladigan,
kamchiliklarini ko’rsatadigan til mas’uliyatini eslatadigan kuch ham, so’zlashish
madaniyatini, notiqlik san’atini o’rgatadigan maktablar ham yo’q.
Rus tilshunosi G.V. Kostomarov shunday degan ekan: «Kishilar ataylab yomon
so’zlamaydilar, balki boshqacha gapirishga o’rganmaganliklari uchun ham
shunday so’zlaydilar» (K o s t o m a - r o v V.G. Nasuùnûye zadachi ucheniy o
kulture rechi // Russkiy yazûk v shkole, 1965, ¹ 4, s.3 ). Demak «boshqacha
gapirishga» o’rganish uchun ham e’tibor, ham til savodxonligi zarur bo’ladi. Shu
14

ma’noda me’yor tarzida shakllangan, bizga yozish va so’zlashda andoza bo’la
oladigan namunalar va tavsiyalar kerak.
Gap shundaki, tildan foydalanishda e’tiborsizlik bilan bir qatorda
mas’uliyatsizligimiz ham bor. Vaholanki, «so’zni adabiy tilda qabul qilingan
normalarga muvofiq - adabiy formalarda qo’llash.... nutqqa qo’yiladigan umumiy
talablarning birinchisidir» (€ u l o m o v A.€. Adabiy til normalari // «Nutq
madaniyatiga oid masalalar» to’plami. – Toshkent, 1973, 59-bet). Bu hol
qachongacha davom etishini aytish qiyin. Ammo shu paytga qadar til ilmini
o’rganishda to’plagan tajribalarimiz, olib borilayotgan ilmiy kuzatishlar, ularning
hayotga, o’quv jarayoniga bevosita tatbiqi, kun sayin qalbimizda
ravshanlashayotgan milliy o’zligimizni anglash, xalqning madaniy va ma’naviy
barkamolligi ertami-kechmi barchamizni adabiy til me’yorlariga yetarli darajada
amal qilishga olib keladi, degan umiddamiz.
Qadimgi turkiy til eramizning V-XIII asrigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga
oladi. Markaziy Osiyo , Sharqiy Turkiston va Sibir hudud-larida topilgan yozma
yodgorliklar turkiy xalqlarning qadimdanoq o‘z madaniyati va adabiy tiliga ega
bo‘lganligidan guvohlik beradi. Bu adabiy til o‘zbek xalqi hamda hozirgi turkiy
millatlarning qadimgi umumiy adabiy tili bo‘lib, tilshunoslikda u "umumturkiy
adabiy til" nomi bilan ham yuritiladi. Qadimgi turkiy adabiy tilning eng nodir
namunalari "O‘rxun-Enasoy", "Uyg‘ur" bitiklari orqali, shuningdek, turkiy
xalqlarning ilk yozma dostoni hisoblangan Yusuf Xos Xojibning "Qutadg‘u bilig"
va Ahmad Yugnakiyning "Hibat-ul haqoyiq" asari hamda qiyosiy-tarixiy
tilshunoslik asoschilaridan biri bo‘lgan Mahmud Koshg‘ariyning "Devonu lug‘otit
turk" asari orqali bizgacha yetib kel-gan. Mazkur davr adabiy tiliga xos ayrim
ma’lumotlarni turkiy xalqlar o‘rtasida qadimdanoq mashhur bo‘lgan "Alpomish",
"Go‘ro‘g‘li" singari umumturkiy asosli dostonlarda ham uchratish mumkin.
Qadimgi yozma manbalar tahlili umumturkiy adabiy til negizida turkiy milliy
tillarning shakllanganini tasdiqlasa ham , ularning hozirgi turkiy tillarning
birortasiga to‘la mos kelmasligini, aksincha, bu tillarning deyarli har biriga xos til
unsurlari mavjudligini ko‘rsatadi. Shu bois bu tilni bobo til sifatida e’tirof etish
15

mumkin. Qadimgi yozma manbalar , yuqoridagilardan tashqari, XI asrga kelib
millatlarga ajrala boshlagan turkiy xalqlarning qadimdanoq o‘ziga xos umumiy
madaniyati, san’ati, adabiyoti , yozuvi va adabiy tiliga ega bo‘lganini dalillaydi.
Shuningdek, bu manbalar XIV asrga kelib turkiy milliy tillar shakllanib bo‘lgach,
qadimgi turkiy adabiy tilning "o‘lik" tillar qatoridan o‘rin olganini ham ko‘rsatadi.
Shunday qilib, XI - XIII asrlarda ko‘pgina hozirgi turkiy tillar qatorida o‘zbek tili
ham o‘zining milliy qiyofasiga ega bo‘ladi. Eski o‘zbek adabiy tili XIV asrdan
X1X asrning birinchi yarmi-gacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Milliy adabiy
tilining dastlabki namunalari sifatida Xorazmiyning "Muhabbatnoma", Durbekning
"Yusuf va Zulayho", Lutfiy, Atoiy, Sakkokiy kabi mumtoz adabiyot vakillari
qalamiga mansub asarlar tilini qayd etish mumkin. Bu davr adabiy tilining rivojida,
Alisher Navoiyning hissasi nihoyatda salmoqli-dir. Xususan, Navoiy o‘zining
dunyoga mashhur durdona asarlari bilan o‘zbek adabiy tilini stilistik nuqtai
nazardan rivojlantirgan bo‘lsa, "Muhokamat-ul lug‘atayn" asari bilan
o‘zbek adabiy tilini , uning badiiy uslubini ilmiy - nazariy jihatdan asoslab berdi.
Alisher Navoiyning buyuk xizmatlari shunda ham ko‘rinadiki, u ona tilining ichki
imkoniyatlaridan keng foydalanish masalasini o‘rtaga qo‘ygan holda, birinchi
bo‘lib adabiy tilni boshqarish muammosiga diqqat qaratdi va uni o‘z zamonasi
talabi asosida yuqori darajada hal qila oldi. Shu bois Navoiy asoslagan adabiy til
uning izdoshlari tomonidan keyingi asrlar davomida ham izchil rivojlantirib
borildi. Xususan, Navoiy asarlari yuzasidan «Badoi al-lug‘at», «Sanglox»,
«Lug‘ati atrakiya», «Abushqa» (eski o‘zbekcha-usmonli turkcha) kabi ko‘plab
lug‘atlarning yaratilgani, hamda Navoiydan so‘ng yashagan shoirlar ijodida , hatto
mumtoz she’riyat yo‘lida yaratilgan zamonaviy shoirlar ijodida ham ana shu
an’ana davom etib kelayotgani shundan dalolat beradi.
3. Hozirgi o‘zbek adabiy tili o‘tgan asrning boshlaridan hozirgi kungacha
ijtimoiy turmushning barcha jabhalarida keng amal qilib kelayotgan tildir. Shuni
ham ta’kidlash lozimki, milliy adabiy til va umuman adabiy til tushunchalari
o‘rtasida o‘zaro uzviylik bo‘lsa ham, ular o‘ziga xos tomonlarga egaligi bilan
farqlanadi. Chunki milliy adabiy til miliylikkacha bo‘lgan adabiy til zaminida
16

shakllanadi. Masalan, o‘zbek milliy adabiy tilining tarkib topishida umumturkiy
adabiy til asos bo‘lgan. Bu adabiy tilining "o‘zbek" nomi bilan yuritilishi o‘tgan
asrning boshlariga to‘g‘ri kelsa ham , unga qadar o‘zbek tili "turkiy", "chig‘atoy",
"sart", "xoqoniy turkiy" singari xilma-xil nomlarga ega bo‘lgan holda amalda
bo‘lgan. Shunday qilib, milliy til (umumxalq tili)ning me’yoriylashgan grammatik
qoidalarga bo‘ysundirilgan, qayta ishlangan shakli adabiy til deb yuritiladi. Adabiy
tilning og‘zaki va yozma shakllari mavjud. Og‘zaki shakl nisbatan qadimiyroq
bo‘lib, u nutq tovushlari , ohang, urg‘u kabi orfoepik (grekcha "to‘g‘ri" va "nutq"
tushunchalaridan iborat) me’yoriy vositalarga asoslanadi va kishilar o‘rtasida
bevosita aloqa o‘rnatish uchun xizmat qiladi. Adabiy tilning yozma shakli esa
orfografik, punktuatsion , uslubiy qonun - qoidalarga qat’iy amal qiluvchi til
shaklidir. Zero, yozma shaklda nutq bo‘laklari: xatboshi va gaplar hamda ularning
tarkibi turli xil tinish belgilari vositasida ajratib ko‘rsatiladi. Yozma shakl til
taraqqiyotining keyingi bosqichlarida joriy etilgan bo‘lib, u ma’lum makon va
zamon oralig‘ida aloqa o‘rnatish quroli hisoblanadi. O‘zbek adabiy tili o‘zining
dialektal asosiga ko‘ra qarluq (chigil-uyg‘ur) lahjasiga mansub Toshkent va
Farg‘ona hamda shu kabi markaziy shahar shevalariga tayanadi. Jumladan, adabiy
til fonetik jihatdan Toshkent shahar shevasiga , morfologik jihatdan esa Farg‘ona
shevasiga asoslanadi.
O‘zbek adabiy tili mustaqillikdan so‘ng rasmiy ravishda O‘zbekiston Respublikasi
Oliy Kengashining 1989-yil 21- oktyabrda bo‘lib o‘tgan Sessiyasida davlat tili
sifatida e’lon qilindi. Ana shu sanadan boshlab uning amal qilish doirasi tobora
kengayib bormoqda. Xususan, uning leksik, grammtik va fonetik imkoniyatlaridan
ma’lum maqsadlarga muvofiq tarzda foydalanish ilmiy , rasmiy-
idoraviy, publisistik badiiy , so‘zlashuv singari funksional uslublarning ravnaqi
orqali ko‘zga tashlanadi. O‘zbek tilining asos lahjalari. O‘zbek milliy tili ko‘p
lahjali tillardan hisoblanadi. Bu hol uning murakkab rivojlanish sharoiti va etnik
jihatdan xilma-xilligi bilan izohlanadi. Jumladan , uning dialektal asosini 1) qarluq;
2) qipchoq; 3) o‘g‘uz lahjalari tashkil etadi. Bu lahjalarning har biri ko‘plab
shevalar birligidan tashkil topadi. Boshqacha aytganda, bir–biriga yaqin bo‘lgan
17

$shevalar yig‘indisi lahja yoki dialekt deyiladi. Lahja yoki shevalar adabiy tilning muhim ichki manbai bo‘lsa ham, ular faqat og‘zaki shaklga egaligi hamda fonetik, leksik va grammatik jihatdan o‘ziga xosligi bilan adabiy tildan farqlanadi. Chunki shevalar ma’lum bir hududda istiqomat qiluvchi kishilarning o‘zaro og‘zaki nutqiy aloqasini ta’minlovchi vositadir. Shu bois ularning ishlatilish doirasi adabiy tilga nisbatan cheklangan bo‘ladi. Bu cheklanganlik lahjalarning quyidagi kabi o‘ziga xos fonetik morfologik va leksik belgilarining hududiy chegaralanishi misolida ham ko‘zga tashlanadi: 1.Qarluq lahjasi , asosan, markaziy shahar (Farg‘ona, Toshkent , Andijon, Namangan kabi viloyat va shaharlar) shevalari birligidan tashkil topgan bo‘lib, adabiy tildan quyidagicha farqlanuvchi belgilarga ega: 1) fonetik jihatdan farqlanadi: a) so‘z oxiridagi k undoshi y tarzda talaffuz qilinadi: bilak-bilay, terak-teray, kerak-keray ; b) adabiy tildagi a unlisi o tarzida talaffuz qilinadi: aka-oka, katta-kotta, bahodir-bohodir; 2) leksik jihatdan farqlanadi: qalampir-garmdori, narvon-shoti, hech-jilla , hovli- eshik; 3) morfologik jihatdan farqlanadi: a) hozirgi zamon davom fe’li –yap o‘rnida – vot\-ut qo‘shimchalari ishlatiladi: kelayapti-kelvotti, borayati-borutti; b) qaratqich kelishigi –ning o‘rnida tushum kelishigi qo‘shim-chasi –ni|-pi|-ri|-zi kabi shakllarda ishlatiladi: daraxtlarning|daraxtlarni bargi, bizning | bizzi maktab , bahorning | bohorri havosi, gapning\ gappi tahlili; . 2.Qipchoq lahjasi , asosan, o‘zbekistonning Surxondaryo, Sirdaryo , Jizzax, Qashqadaryo va Samarqand viloyatlarining qishloq shevalari birligidan iborat bo‘lib, o‘zbek adabiy tilidan quyidagicha belgilariga ko‘ra farqlanadi: 1) fonetik jihatdan: a) ba’zi shevalarda y undoshi o‘rnida j tovushi ishlatiladi: yo‘l- jo‘l, yomg‘ir-jovmir ; b) so‘z oxiridagi g‘ undoshi v tovushi bilan almashtiriladi: tog‘-tov, sog‘-sov, og‘moq-ovmoq; v) so‘z oxirida q, k undoshlari tushiriladi: sariq-sari, kichik-kichchi . 2) leksik jihatdan: mushuk-pishak, do‘ppi-qalpoq, ishkom-voyish. 18$

3) morfologik jihatdan: a) hozirgi zamon davom fe’li –yap||yotir o‘rnida –jatir||
votir qo‘shimchasi ishlatiladi: borayapti, borayotir-barajatir, yozayapti-
jazavotir; b) tushum kelishigi –ni o‘rnida –di/-ti ishlatiladi: uyni, kitopni-uydi,
kitapti .
3.O‘g‘uz lahjasi janubiy Xorazm shevalari birligidan tashkil topgan bo‘lib,
adabiy tildan quyidagicha farqlanadi:
1) fonetik jihatdan: a) so‘z boshidagi t tovushi d , k tovushi esa g tarzda talaffuz
qilinadi: til-di:l, tog‘-da:g‘, keldi-galdi, ko‘z-go‘z ; b) unlilar qisqa va cho‘ziq
talaffuz etilishi bilan farqlanadi: ot-at (hayvon) // a:d (ism) yoz-yaz (fasl) // ya:z
(yozmoq);
2) leksik jihatdan: norvon-zangi, do‘ppi-tahiya, ustara-pakki, tog‘a-doyi, rayhon-
nazvoy, ship-patik ;
3) morfologik jihatdan farqlanib, qaratqich kelishigi –ing, jo‘nalish kelishigi –a
tarzda ishlatiladi: Hazaraspning olmasi- Hazarasping almasi, bolamga-balama ,
otamga-atama.
Shuni ham qayd etish lozimki, shevalarning bu kabi o‘ziga xos xususiyatlari
adabiy tilning matbuot, radio va televideniye, maktab va maorif muassasalari
orqali ta’siri asosida asta-sekin yo‘qolib bormoqda.
O’zb е k а d а biy tili quyid а gi t а r а qqiyot b о sqichl а rini b о sib o’tg а n:
1.Q а dimgi turkiy а d а biy tili VI-X а srl а r m о b а ynid аа m а ld а bo’lg а n til bo’lib, bu
tild а q а dimgi turkiy yozm а yodg о rlikl а ri yar а tilg а n.
2.Eski turkiy а d а biy tili XI-XIII а srl а r d а v о mid а yar а tilg а n «Qut а dg’u-bilig»,
«Hib а tul-h а q о yiq», «O’g’uzn о m а », «Muh а bb а tn о m а », «Qiss а i R а bg’uziy» k а bi
buyuk а d а biy а s а rl а r tilidir.
3.Eski o’zb е k а d а biy tili XIV-XVIII а srl а rd а sh а kll а nib, t а k о mill а shib b о rg а n
tildir. Bu tild а Lutfiy, S а kk о kiy, Durb е k, А t о iy, N а v о iy, B о bur, Gulx а niy,
А bdulg’ о zi B а h о dirx о n, Turdi k а bi buyuk sh о ir v а yozuvchil а r q а l а m t е br а tdi.
4.Yangi o’zb е k а d а biy tili XIX а srning ikkinchi yarmid а sh а kll а ndi. Bu
tild аА mir Um а rx о n, N о dir а , Muqimiy, Z а vqiy k а bi sh о irl а r ij о d qildi. Bu d а vrd а n
b о shl а b m а tbu о t tili k е lib chiqdi.
19

5.H о zirgi z а m о n o’zb е k а d а biy tili Q о diriy , Fitr а t, Cho’lp о n, А .Q а hh о r,
H. О limj о n v а h. yozuvchi v а sh о irl а rning tilidir. Bu til XX а srning 20-yill а rid а
sh а kll а ndi.
А d а biy tilning h а r s о h а si-t о vush sist е m а si, yozuvi, so’z v а g а p ko’rinishi, so’z
qo’ll а sh yo’ll а ri o’z q о nun-q о id а l а rig а m е z о nl а rig а eg а bo’l а di. Bul а rning
b а rch а si h а r t о m о nl а m а muh о k а m а v а mun о z а r а d а n k е yin, tilshun о s о liml а r
t о m о nid а n, b о shq а s о h а mut а x а ssisl а ri bil а n k е lishilg а n h о ld а t а sdiql а n а di.
Shuni q а yd etish k е r а kki, а d а biy til v а so’zl а shuv nutqi h а md а sh е v а l а r о r а sid а
t а f о vut h а r v а qtd а s а ql а n а di. Shu bil а n birg а bu xususiyatl а r а d а biy tilni
b о yitishd а m а nb а bo’l а di.
Sh е v а m а ’lum bir j о yd а istiq о m а t qil а dig а n kishil а rning o’z а r оа l о hid а bo’lishl а ri
uchun xizm а t qil а di. Sh е v аа d а biy tild а n nutq t о vushl а ri, so’zl а r v аа yrim
gr а mm а tik sh а kll а ri bil а n f а rq qil а di. O’zb е k tilining sh е v а l а ri ko’p. Bir-birig а
yaqin bo’lg а n sh е v а l а r yig’indisi l а hj а d е b yuritil а di.
H о zirgi o’zb е k tilid а gi turli sh е v а v а l а hj а l а r h а qid а Turkiyshun о s о lim
Е .D.P о liv а n о v «Turkiy till а rning bir о rt а si h а m o’zb е k tilid а gi k а bi turli-tum а n
di а l е kt а l f а rqq а eg а em а s…»,-d е g а n edi. Buning а s о siy s а b а bi o’zb е k x а lqi etnik
t а rkibining mur а kk а bligid а dir. O’zb е k sh е v а v а l а hj а l а rini
o’rg а nishd аЕ .D.P о liv а n о v, Q.N.Yud а hin, V.V.R е sh е t о v, G. О .Yunus о v,
Sh.Sh оа bdur а hm о n о v, А .Q.B о r о vq о v k а bi о liml а r k а tt а xizm а t qilg а nl а r.
O’zbеk tili tаrkibidа uch xil lаhjа bоr:
1. Qаrluq lаhjаsi jаnubiy-shаrqiy guruh. Аsоsаn, shаrqiy shеvаlаrini o’z
ichigаоlаdi.
2. Qipchоq lаhjаsi shimоli-g’аrbiy guruh. Bundааsоsаn, qishlоqdа
yashоvchilаr shеvаsi kirаdi.
3. O’g’uz lаhjаsi jаnubiy-g’аrbiy guruh. Bu lаhjа jаnubiy Xоrаzmdаgi bir
qаnchа shеvаlаrni o’z ichigаоlаdi. Hоzirgi o’zbеk аdаbiy tili uchun qаrluq
lаhjаsi kirаdigаn Fаrg’оnа, Tоshkеnt shеvаlаri аsоs qilib оlingаn.
20

4. Shuni unutmаslik kеrаkki, shеvаlаrning o’zigа xоs xususiyatlаri
аdаbiy tilning tа’siri bilаn аstа-sеkin yo’qоlib bоrаdi.
Mа’lumki, аdаbiy tilning ikki xil - оg’zаki vа yozmа shаkli bоr.
Оg’zаki shаkli eng qаdimgi fоrmа bo’lib, qаdimgi xаlq qo’shiqlаri, dоstоnlаri,
ertаklаri, cho’pchаklаri, lаtifаlаri, xаlq mаqоllаri , mаtаllаri vа tоpishmоqlаrining
dеyarli hаmmаsi xаlq оg’zаki аdаbiy tilidа yarаtilgаn vа оg’izdаn-оg’izgа o’tib
sаyqаllаshtirilgаn. Bа’zi fоlklоr аsаrlаri esа kеyinchаlik аyrim shаxslаr tоmоnidаn
qаytа ishlаnib, yozmа аdаbiyotgа hаm kiritilgаn. (Mаsаlаn, «Fаrhоd vа SHirin»,
«Lаyli vа Mаjnun», «Tоhir vа Zuhrа»lаr shulаr jumlаsidаndir).
Yozmааdаbiy tilning pаydо bo’lishi, оdаtdа, birоr xаlqning yozuvi, аnchа
rivоjlаngаn yozmааdаbiyotining, shuningdеk mа’lum bir аn’аnаgа egа bo’lgаn
mаdаniyatning mаvjudligi bilаn bоg’liq. Mаsаlаn, yozmа o’zbеk аdаbiy tili tаrixаn
аnchа ilgаrigi dаvrlаrdаyoq (X-XI) mаvjud bo’lgаn.
Shu nаrsаni hаm tа’kidlаsh lоzimki, аdаbiy tilning yozmа fоrmаsi, аdаbiy tilning
оrfоgrаfik, punktаtsiоn, stilistik qоnun-qоidаlаrigааmаl qiluvchi grаfik shаklidir.
Yozmа fоrmаdа nutq bo’lаklаri, gаplаr, ulаrning tаrtibi turli xil tinish bеlgilаri
vоsitаsidааjrаtib ko’rsаtilаdi. Yozmааdаbiy til qоidаlаri til tаrаqqiyotining kеyingi
etаplаridа jоriy qilingаn bo’lib, аniq shаkllаngаn til shаkli hisоblаnаdi.
Аdаbiy tilning yozmа fоrmаsi kishilаr оrаsidаgi bеvоsitааlоqа vоsitаsi bo’lmаy,
bоshqа jоydа vа zаmоndа yashоvchi kishilаr bilаn аlоqа bоg’lаsh vоsitаsi hаmdir.
Shu jihаtdаn yozmааdаbiy til uchun mаsоfаning vа zаmоnning аhаmiyati yo’q.
Dаrhаqiqаt, yozmа til оrqаli biz o’tmish tаrixni o’rgаnаyotgаn ekаnmiz, bu til
оrqаli kеlаjаk аvlоd hаm bаrchа ijtimоiy , iqtisоdiy, ilmiy-tеxnik, mаdаniy
o’zgаrishlаr tаrixini o’rgаnаdi.
Оg’zаki vа yozmааdаbiy nutqning mоnоlоgik vа diаlоgik shаkllаri bоr. Bulаr
o’zаrо bоg’liqdir.
Аdаbiy tilning yozmа shаkli bеvоsitа yozuv bilаn bоg’lаngаn bo’lib, оg’zаki
аdаbiy til аsоsidа yuzаgа kеlgаn umumiy mе’yorlаrni rivоjlаntirаdi,
mustаhkаmlаydi vа qаt’iy bir qоlipgа sоlаdi. Bundаn ko’rinаdiki, аdаbiy tilning
21

оg’zаki vа yozmа shаkllаri bir-biri bilаn uzviy аlоqаdа bo’lib, undа mаhаlliy
shеvаlаrning umumiy xususiyatlаri hаm o’z аksini tоpаdi. Dеmаk, hоzirgi o’zbеk
аdаbiy tili o’zbеk millаti ijtimоiy fаоliyatining bаrchа sоhаsidа muhim аlоqа
vоsitаsi bo’lib xizmаt qilаdi.
O‘zbеk tili o‘zbеk millаtining tili, o‘zbеk milliy mаdаniyatining ko‘zgusidir.
O‘zbеk tili оltоy tillаr оilаsining turkiy guruhigа mаnsub bo‘lib, u chuvаsh,
gаgаuz, bоlqоn turklаri, ozarbаyjоn, turk, qаrаim, qrim tаtаrlаri , turkmаn, qоzоn
tаtаrlаri, truхmеn, bоshqird, qоrаchоy-bоlqаr, qo‘miq, no‘g‘оy, qоrаqаlpоq, qоzоq,
uyg‘ur, tuvа, tоfаlаr, yoqut, хаkаs, kаmаsin, shоr, cho‘lim, qirg‘iz vа bоshqа tillаr
bilаn fоnеtik, lеksik vа grаmmаtik хususiyatlаri jihаtidаn bir qаtоr umumiylikkа
egа. Misоl tаriqаsidа o‘zbеk vа tuvа tillаridа lеksik birliklаridаgi quyidаgi
o‘хshаsh hоlаtlаrini ko‘rsаtish mumkin: kurt (tuvа)-qurt (o‘zbеk), аdыg (tuvа)-аyiq
(o‘zbеk), uzun(tuvа)-uzun (o‘zbеk), chыlаn(tuvа)- ilоn(o‘zbеk), inеk(tuvа)-inаk
(o‘zbеk diаl.), qаrа-dоrug(tuvа)-qоrа to‘riq(o‘zbеk) vа bоshqаlаr. Shuningdеk,
turkiy tillаrning hаr biri bоshqаlаridаn o‘zigа хоs muhim fоnеtik , lеksik vа
grаmmаtik хususiyatlаri bilаn аjrаlib turаdi.
O‘zbеk tili o‘zbеk хаlqining tаriхiy hаyoti bilаn bоg‘liq hоldа rivоjlаnib, tаrаqqiy
etib, bоyib kеldi. Tilning urug‘ tilidаn milliy tilgаchа tаrаqqiyotining turli
bоsqichlаridа uning vаzifаsi o‘zgаrib, kеngаyib bоrаdi. Jumlаdаn, o‘zbеk tili hаm
o‘z tаriхi dаvоmidа bir nеchа dаvrni bоshidаn kеchirdi. Tilshunоs оlimlаr o‘zbеk
аdаbiy tili hаqidа fikr yuritgаnlаridа, uning o‘zbеk tili diаlеktlаri, оddiy so‘zlаshuv
tili vа jаrgоnlаridаn tаmоmаn fаrq qilishini, mаzkur хаlq vаkillаri uchun umumiy
ekаnligini ko‘rsаtishib, аdаbiy til umumхаlq tilining ishlаngаn , so‘z sаn’аtkоrlаri
tоmоnidаn sаyqаllаshtirilgаn vа mа’lum bir mе’yorgа sоlingаn shаkli ekаnligini
tа’kidlаydilаr.
Hоzirgi o‘zbеk аdаbiy tili o‘z tаriхi dаvоmidа kаttа bir dаvrni bоsib o‘tdi. Оlimlаr
o‘zbеk аdаbiy tilining tаriхini uch dаvrgа bo‘lishаdi. Bulаr:
I. Qаdimgi turkiy аdаbiy til.
II. Eski o‘zbеk аdаbiy tili.
III. Hоzirgi o‘zbеk аdаbiy tili
22

Qаdimgi turkiy аdаbiy til VII -XII аsrlаrdа yarаtilgаn yozmа оbidаlаr tilini o‘z
ichigа оlib, bu umumturk аdаbiy tili sifаtidа qаrаlаdi. Bu dаvrdа Urхun-Yenisеy
yodgоrliklаri, “Irq bitiq”, “Оltin yoruq” singаrilаr bilаn birgа, nоdir bаdiiy аsаrlаr-
Yusuf Хоs Hоjibning “Qutаdg‘u bilik”, Аhmаd Yugnаkiyning “Hibbаtul hаqоyiq”,
Mаhmud Qоshg‘аriyning qаlаmigа mаnsub “Dеvоni lug‘оtit turk” kаbilаr hаm
yarаtildi. Bu yodgоrliklаr turkiy hаlqlаrning mushtаrаk аsаrlаri bo‘lishi bilаn birgа,
o‘zbеk millаtining fаxri hаm hisоblаnаdi. Bu dаvr аdаbiy tili fаqаt o‘zbеklаrning
аdаbiy tili bo‘lmаy, o‘sha davrda yashagan bаrchа turkiy хаlqlаrning umumiy
аdаbiy tili bo‘lgаn. Shuning uchun hаm bu аdаbiy til qаdimgi turkiy аdаbiy til dеb
аtаlаdi vа ungа umumturkiy аdаbiy til sifаtidа qаrаlаdi. Eski o‘zbеk adabiy tili
XIII аsrdаn 1924-yilgacha, ya’ni O‘zbekiston Respublikasi e’lon qilinganga qаdаr
bo‘lgаn dаvrni o‘z ichigа оlаdi. Bu dаvr аdаbiy tilining shаkllаnishi vа
rivоjlаnishidа Аlishеr Nаvоiyning хizmаtlаri kаttа. “So‘z mulkining sultоni”
(Mаqsud Shаyхzоdа) Аlishеr Nаvоiy o‘zining аsаrlаri bilаn o‘zbеk аdаbiy tilini
bаdiiy so‘z nuqtаi nаzаridаn jаhоn miqyosigа оlib chiqdi. “Muhоkаmаtul-
lug‘аtаyn” аsаri bilаn eski o‘zbеk аdаbiy tilini, uning bаdiiy uslubiyatini nаzаriy
аsоslаb, eski o‘zbеk tilining o‘shа dаvrdаgi mе’yorini vа kеlаjаgini ilmiy jihаtdаn
bеlgilаb bеrdi. Оnа tilining o‘z ichki imkоniyatlаridаn kеng fоydаlаnish mаsаlаsini
yoritib, аdаbiy tilni bоshqаrish hаqidаgi mulоhаzаlаrini bildirdi.
Eski o‘zbеk аdаbiy tili, аsоsаn, XIII аsrdаyoq shаkllаnib ulgurgаn edi. Chunki bu
dаvr аdаbiy tili o‘zining хаlq tiligа yaqinligi bilаn аjrаlib turаdi. Hаqiqаtаn, Lutfiy,
Аtоyi, Durbеk, Хоrаzmiy аsаrlаrining tili Аlishеr Nаvоiy аsаrlаrining tiligа
nisbаtаn hоzirgi аdаbiy tilimiz vа jоnli хаlq tiligа аnchа yaqin. Buning аsоsiy
sаbаbi, аvvаlо, nоmi tilgа оlingаn shоirlаrning ko‘pchiligi аsоsiy аhоlisi ko‘prоq
o‘zbеkchа gаplаshgаn jоylаrdа yashаgаnlаridа bo‘lsа, ikkinchidаn, Аlishеr
Nаvоiyning аrаb-fоrs mаktаbi muhitidа tа’lim-tаrbiya оlishi, shuning uchun bu
muhit uning ijоdigа o‘z tа’sirini o‘tkаzishidа edi.
Dеmаk, eski o‘zbеk аdаbiy tili Nаvоiygаchа hаm shаkllаngаn edi. Chunki bu til
Mаrkаziy Оsiyodа hаm, Xurоsоn vа Аfg‘оnistоndа hаm istе’mоldа fаоl
qo‘llаngаn. Lеkin uning yaхlit аdаbiy til sifаtidа to‘lа shаkllаnishi vа kеng
23

ko‘lаmdа rivоjlаnishi Nаvоiy nоmi bilаn bоg‘liq. Bungа Nаvоiyning o‘zbеk tilidа
buyuk аsаrlаr yarаtgаnligi vа uni o‘z zаmоnаsining yetuk tillаri dаrаjаsigа
ko‘tаrgаnligi sаbаb bo‘ldi. Хuddi shu mа’nоdа Аlishеr Nаvоiy eski o‘zbеk аdаbiy
tilining аsоschisi hisоblаnаdi.
Аlishеr Nаvоiydаn so‘ng bir nеchа аsrlаr dаvоmidа eski o‘zbеk tili qоliplаri
аsоsаn o‘zgаrmаy qоldi. Birоq Shаybоniy, Ubаydiy, Zаhiriddin
Bоbur, Muhаmmаd Sоlih , Nishоtiy, Muhаmmаd Хоksоr singаri shоirlаr аsаrlаri
tili Nаvоiy аsаrlаri tiligа nisbаtаn bir оz sоddаligi vа tushunаrli ekаnligi bilаn fаrq
qilаdi. XIX аsrning охirlаridа yashаgаn Muqimiy, Furqаt, Mахmur vа Аvаz
O‘tаrlаrning аsаrlаrigа Nаvоiy tilining tа’siri buyuk shоir yarаtgаn mаktаbning
qudrаti kаttа bo‘lgаnligini ko‘rsаtаdi. Shungа qаrаmаsdаn, Muqimiy vа
Furqаtlаrning tilidа yangi so‘z vа ibоrаlаr, shаkllаr pаydо bo‘ldi, аdаbiy til
mе’yorlаri хаlq tili tаlаffuzigа yaqinlаshа bоshlаdi. Chunki bu dаvrdа eski o‘zbеk
аdаbiy tili аsоsidа yarаtilishi kеrаk bo‘lgаn yangi аdаbiy tilning bаzаsi pаydо
bo‘lаbоshlаgаn edi. Bu bоrаdа yangi dаvr ijоdkоrlаrining хizmаti kаttа.
Hоzirgi o‘zbеk аdаbiy tili o‘zbеk millаtining milliy аdаbiy tilidir. O‘zbеk milliy tili
tаriхаn tаrkib tоpgаn ijtimоiy hоdisа bo‘lib, o‘zbеk millаtigа хоs hаmmа til
vоsitаlаrini, shu jumlаdаn, bаrchа o‘zbеk shеvаlаrini vа diаlеktlаrini hаm
birlаshtirаdi. Tildа bo‘lаdigаn o‘zgаrishlаr inqilоbiy yo‘l bilаn emаs, evоlyutsiоn
tаrzdа, аstа-sеkin yuz bеrаdi. Bundа til lеksikаsining yangi so‘zlаr hisоbigа bоyib
bоrishi bilаn birgа undаgi аyrim so‘zlаrning istе’mоldаn chiqib kеtishi jаrаyoni
hаm kuzаtilаdi.
O‘tgаn аsrning 30-50 yillаridа yangi o‘zbеk аdаbiy tili хаlq tili аsоsidа shаkllаndi.
Uning lug‘аviy tаrkibi, grаmmаtik qurilishidа kаttа o‘zgаrishlаr sоdir bo‘lib,
хizmаt qilish dоirаsi vа uslubiy imkоniyatlаri kеngаydi. Eski аdаbiy til аsоsidа
qаdimdаn rivоj tоpgаn bаdiiy uslub bilаn bir qаtоrdа ilmiy vа publitsistik uslub
hаmdа rаsmiy ish uslubining judа ko‘p turlаri vа tаrmоqlаri pаydо bo‘ldi. Аdаbiy
tildа mаvjud bo‘lgаn tеrminlаr (аtаmаlаr) qаtоri judа ko‘p yangi tеrminоlоgiya
hаm yuzаgа kеldi. Аdаbiy tilning хаlq tili bilаn аlоqаsi kuchаydi. Nаtijаdа o‘zbеk
tilining zаmоnаviy аdаbiy shаkli yuzаgа kеldi.
24

O‘zbеk milliy tili hоzirgi o‘zbеk millаtigа mаnsub bo‘lgаn bаrchа kishilаrning
umumiy tilidir. Bu til o‘zbеk хаlqining o‘zаrо аlоqа qurоli, shu хаlqning hаmmа
а’zоlаri uchun tushunаrli bo‘lgаn umumiy tildir.
Milliy tilning shаkllаnishi millаtning shаkllаnish jаrаyoni bilаn bоg‘liqdir. O‘zbеk
tili hаm аvvаl urug‘ tili, qаbilа tili vа elаt tili tаrzidа yashаb rivоjlаnib kеldi.
Mа’lumki, millаtlаr kаpitаlistik munоsаbаtlаrning yuzаgа kеlishi bilаn bоg‘liq
hоldа tаshkil tоpа bоshlаydi. Millаtlаrning tаshkil tоpishidа uning
аsоsiy elеmеntlаri-yagona madaniyat , yagona hudud bilan birga yagona til birligi-
milliy til hаm shаkllаnаdi. O‘zbеk millаti XIX аsrning охiri vа XX аsrning
bоshlаridа shаkllаnаbоshlаdi. XX аsr dаvоmidа o‘zbеk tili milliy til sifаtidа
shаkllаnib, rivоjlаnishi jаrаyonidа o‘zbеk хаlqining yetuk tiligа аylаndi.
Hоzirgi o‘zbеk tili rivоjlаngаn milliy аdаbiy tildir. O‘zbеk аdаbiy tilidа yuz bеrgаn
o‘zgаrishlаr hаqidа gаp bоrаr ekаn, lingvistik vа ekstrаlingvistik оmillаrni hisоbgа
оlish kеrаk. Tilning ichki tuzilishidа bo‘lаdigаn o‘zgаrishlаr lingvistik (lisоniy) vа
uning vаzifаviy rivоjlаnishi-ijtimоiy nuqtаi nаzаrdаn ish ko‘rish dоirаsining
kеngаyib bоrishi bilаn bоg‘liq bo‘lаdigаn o‘zgаrishlаr esа ekstrаlingvistik
(nоlisоniy) оmillаr hisоblаnаdi. Bulаr o‘zаrо bоg‘liq bo‘lib, tilning vаzifаviy
rivоjlаnishi uning ichki tuzilishigа, ichki tuzilishidа yuz bеrаdigаn o‘zgаrishlаr esа
uning vаzifаviy rivоjlаnishigа tа’sir qilаdi.
O‘zbеk tilining rivоjlаnishidаgi ekstrаlingvistik оmillаrgа o‘zbеk хаlqining millаt
bo‘lib shаkllаngаnligi, yozuvning dеmоkrаtlаshtirilishi, mаdаniyatning yuksаlishi,
ilmiy-tехnik yutuqlаr, nаshriyot ishlаrining kеngаyishi, kinо, rаdiо, tеlеvidеniyadа
оlib bоrilаyotgаn eshittirishlаr vа ko‘rsаtuvlаrning yuksаlishi, o‘zbеk tilining
mаоrif sоhаsidаgi rоlining оshib bоrаyotgаnligi, tаrjimа jаrаyonining kuchаyishi
singаrilаr kirаdi.
O‘zbеk milliy аdаbiy tilining rivоjidаgi lingvistik оmillаrigа tilning ichki
tаrаqqiyot qоnuniyatlаri , shuningdеk, bоshqа qаrdоsh tillаrning sаmаrаli tа’siri
nаtijаsidаgi o‘zgаrishlаr vа bоshqаlаr kirаdi. Bu o‘zgаrishlаr uning lеksikаsidа,
fоnеtik qurilishidа, so‘z yasаsh tizimi vа grаmmаtik qurilishidа ko‘zgа tаshlаnаdi.
Аdаbiy til ko‘prоq yangi yasаlgаn vа bоshqа tillаrdаn qаbul qilingаn so‘zlаr
25

hisоbigа bоyib bоrdi. Ijtimоiy hаyot vа mаdаniyatdа yuz bеrgаn o‘zgаrishlаr
o‘zbеk tilidа o‘z ifоdаsigа egа bo‘lmаgаn judа ko‘p yangi tushunchаlаrni kеltirib
chiqаrdi. Bulаr o‘zbеk tili lеksikаsining tаrаqqiyot yo‘lini bеlgilаb bеrdi. O‘zbеk
tilining lеksikаsi tilning umumiy rivоjlаnish tеndеnsiyasi, tаrаqqiyot qоnuniyatlаri
аsоsidа rivоjlаndi.
O‘zbеk аdаbiy tili lеksikаsi аsоsаn quyidаgi usullаr vоsitаsidа rivоjlаndi:
1. O‘zbеk tilining ichki imkоniyatlаri аsоsidа yangi so‘zlаr yarаtish hisоbigа.
Yasаmа so‘zlаr tuzilishigа ko‘rа sоddа yoki qo‘shmа so‘z bo‘lib, turli
tushunchаlаrni аnglаtаdi: jаngchi, qurоldоsh, limоnzоr, hаydоvchi, sinfdоsh
singаri, shuningdеk,-v(-оv),-chi,-chilik,-shunоslik,-kоr kаbi аffikslаr vоsitаsidа
yasаlаdigаn so‘zlаr ko‘pаydi.
Ichki imkоniyatlаrgа o‘zbеk tili diаlеktlаri vа shеvаlаridаn so‘z оlish hаm kirаdi.
Аdаbiy til lеksikаsidа bo‘lmаgаn so‘zlаr аyrim hоllаrdа diаlеkt vа shеvаlаrdаn
оlinаdi. Mаsаlаn: оtаr, qo‘tоn, yelvizаk, simbаg‘аz, murg‘аk kаbi.
O‘zbеk tili lug‘аt tаrkibidаgi judа ko‘p so‘zlаrning mа’nоsidа sеmаntik siljish ro‘y
bеrdi, ulаr yangi mа’nоlаrdа qo‘llаnа bоshlаdi: iymоn, dоmlа, murаbbiy,
tаrbiyachi kаbi.
2.Bоshqа tillаrdаn so‘z vа ibоrаlаrni o‘zlаshtirish:
а) so‘zlаr to‘g‘ridаn-to‘g‘ri o‘zlаshtirilаdi: biznеs, prеzidеnt, brоkеr, kоsmоs vа
bоshqаlаr;
b) kаlkа usuli bilаn o‘zlаshtirilаdi: rоdilnыy dоm – tug‘ruqхоnа, оtdеlеniе svyazi –
аlоqа bo‘limi, tоplivо – yoqilg‘i, zаоchnо – sirtqi kаbi.
O‘zbеk аdаbiy tilining fоnеtik tizimidа hаm sеzilаrli dаrаjаdа o‘zgаrishlаr yuz
bеrdi. Jumlаdаn, tоvushlаr birikuvining yangi qоnuniyatlаri (unli bilаn
unlining ,undоsh bilаn undоshning, unli bilаn undоshning birikuvi kаbi) hаmdа
аyrim yangi tоvushlаr pаydо bo‘ldi. Hоzirgi o‘zbеk аdаbiy tilidа singаrmоnizm-
unlilаr оhаngdоshliligi qоnuniyati dеyarli yo‘qоldi. Til оldi e fоnеmаsi chuqur til
оrqа х tоvushi bilаn yonmа-yon kеlа bоshlаdi: sех, tехnikа, chех kаbi. O‘zbеk
tiligа хоs bo‘lmаgаn ikki unlining birikib kеlish hоdisаsi yuz bеrdi: zооlоg, kаkао,
аerоpоrt kаbi.
26

So‘z o‘zlаshtirish tufаyli bo‘g‘inning yangi turlаri (so‘z bоshidа vа so‘z охiridа
ikki yoki uch undоshning qаtоr kеlishi) pаydо bo‘ldi: stu-dеnt, punkt, tеst, tеkst,
mаtnkаbi.O‘zbеk аdаbiy tilining so‘z yasаsh imkоniyatlаri kеngаydi. So‘z
yasоvchi аffikslаrning dаrаjаsi o‘sdi, so‘z qo‘shish, kоmpоzitsiya so‘z yasаshning
unumli usullаridаn birigа аylаndi. O‘zbеk аdаbiy tilidа so‘z yasаshning yangi usuli
– so‘z vа uning qismlаrini qisqаrtirish аsоsidа, ya’ni аbbrеvаtsiya usuli оrqаli so‘z
yasаsh аnchа kеngаydi: BMT, АQSh, MDH, SаmDCHTI, ijrоqo‘m, O‘zbеkistоn
tеlеrаdiоkоmpаniyasi k аbi.O‘zbеk аdаbiy tili grаmmаtikаsidа hаm o‘zgаrishlаr yuz
bеrdi. Bu grаmmаtik qоidаlаrning silliqlаshishi, o‘zbеk tilining yetаkchi diаlеktlаri
nеgizidа аyrim yangi qоidаlаr pаydо bo‘lishidа ko‘rinаdi.
Mоrfоlоgiya sоhаsidа аdаbiy til vа yetаkchi diаlеktlаrdа bo‘lmаgаn bа’zi
grаmmаtik shаkllаr o‘zbеk tilining bоshqа shеvаlаridаn qаbul qilindi. Jumlаdаn,
Хоrаzm shеvаsidаn - аjаk shаkli аdаbiy tilgа kiritildi. Bоrаyapti, kеlаyapti kаbi
so‘zlаrdаgi hоzirgi zаmоn fе’l shаklining tilimizdа o‘zlаshib, vаzifаsi kеngаyishi
kuzаtilmоqdа.
O‘zbеk tili sintаksisidа yangi birikmаlаrining yuzаgа kеlishi, аjrаtilgаn bo‘lаkli
gаplаr hаmdа kirish birikmаli gаplаrning qo‘llаnish dоirаsining kеngаyishi, bir
tаrkibli gаplаrning yangi turlаri pаydо bo‘lishi vа bоshqа hоdisаlаr yuz bеrdi.
Hоzirgi o‘zbеk аdаbiy tili ijtimоiy vаzifаsi kеngаygаn , hаmmа sаthlаri tаrаqqiy
etgаn, uslubgа ko‘rа tоbоrа diffеrеnsiаtsiyalаshib bоrаyotgаn tildir.
O‘zbеk аdаbiy tili ko‘p lаhjаli (diаlеktli) til hisоblаnаdi. Bu o‘zbеk millаtining
o‘tmishdаgi hаr хil etnik tаrkibi bilаn izоhlаnаdi. O‘zbеk milliy tilining uchtа kаttа
ichki mаnbаi-diаlеktlаr guruhi (bir-birigа yaqin shеvаlаr yig‘indisi diаlеkt
dеyilаdi)bоr.Bulаr:
1. Qаrluq-chigil-uyg‘ur lаhjаsi.
2.Qipchоq lаhjаsi.
3.O‘g‘uzlаhjаsi.
O‘zbеk tili diаlеktik tаrkibining murаkkаb vа rаng-bаrаngligi undа mustаqil turkiy
хаlqlаrdаn bа’zilаrining til хususiyatlаri o‘z аksini tоpishigа sаbаb bo‘lgаn.
Chunоnchi, o‘zbеk tilining qipchоq diаlеktidа qоrаqаlpоq vа qоzоq tillаri bilаn
27

fоnеtik vа grаmmаtik jihаtdаn yaqinlik аlоmаtlаri, o‘g‘uz diаlеktidа esа turkmаn
tilidаgi lingvistik хususiyatlаr bоr vа nihоyat shаhаr tipidаgi shеvаlаrni o‘z ichigа
оlgаn qаrluq-chigil-uyg‘ur diаlеkti (bu tеrmin prоf. V.V.Rеshеtоv tоmоnidаn qаbul
qilingаn) uyg‘ur tili bilаn yaqinlikni tаshkil qilаdi. Bu diаlеktlаrning hаr qаysisi
o‘zigа хоs mа’lum fоnеtik vа lеksik-grаmmаtik хususiyatlаri bilаn fаrqlаnаdi.
O‘zbеk tilining diаlеkt vа shеvаlаri аstа-sеkin bir butun o‘zbеk umumiy хаlq tili
bo‘lib birikib bоrаyotgаnligigа qаrаmаy, uning lаhjаlаri vа аyrim shеvаlаri
оrаsidаgi fаrqlаr hоzirgi vаqtdа hаm sаqlаnib kеlmоqdа. Jumlаdаn, o‘zbеk tilining
qipchоq diаlеktidа singаrmоnizmning to‘liq sаqlаnib qоlgаnligi, to‘qqiztа unli
fоnеmаning mаvjudligi, so‘z bоshidа y tоvushi o‘rnigа j tоvushining qo‘llаnishi, f
tоvushining dеyarli qo‘llаnmаsligi, mоrfоlоgik jihаtdаn оltitа kеlishik
qo‘shimchаsining to‘liq sаqlаngаnligi, lеksik tоmоndаn turli so‘zlаrning sаqlаnib
qоlgаnligi (chеchа, bo‘lа, kulchаtоy) kаbilаr ko‘zgа tаshlаnаdi.
Shungа o‘хshаsh хususiyatlаr o‘zbеk tilining dеyarli hаr bir diаlеkti vа shеvаsidа
оz-mоz sаqlаnib qоlgаn. Mаsаlаn, Tоshkеnt shеvаsidа singаrmоnizm qоnuni
buzilgаn, 7-8 unli fоnеmа sаqlаnib qоlgаn , h tоvushi dеyarli qo‘llаnmаydi, а
tоvushi e gа o’tаdi (qаytdimdа-qаytdimde, аyt-eyt, bоrgindа-bоrginde), prоgrеssiv
аssimilyatsiya hоdisаsi ko‘p uchrаydi (bizni-bizzi, sizni-sizzi, оshni-оshshi).
Mоrfоlоgik jihаtdаn Tоshkеnt shеvаsidа bеshtа kеlishik bоr, hоzirgi zаmоn
birinchi shахs ko‘plik fоrmаsi shахs-sоn аffiksi –miz –vuz tаrzidа qo‘llаnаdi
(bоrоvuz, kеlоvuz, ishlаyvuz) vа хоkаzо.
Sаmаrqаnd, Buхоrо shаhаr shеvаlаri esа tоjik tilining tа’sirigа uchrаgаnligi bilаn
хаrаktеrlаnаdi. 6 tа unli fоnеmа sаqlаnib qоlgаn: til оrqа u vа ы fоnеmаlаri
yo‘qоlgаn(u(о) vа ы), kеlishiklаr sоni 4 tаgа kеlib qоlgаn, lеksikаsidа esа аrаbchа,
fоrs-tоjikchаso‘zlаrko‘p.
Оddiy so‘zlаshuv nutqi diаlеktlаrdаn fаrqli rаvishdа birоn-bir hudud bilаn
bоg‘lаnmаgаn bo‘lаdi. Оddiy so‘zlаshuv o‘z nutqigа e’tibоr bеrmаydigаn qo‘pоl
so‘z vа ibоrаlаrdаn fоydаlаnuvchi mаdаniyatsiz kishilаr nutqidir. Оddiy nutqdа
o‘rinsiz so‘zlаr (vаrvаrizmlаr, vulgаr so‘zlаr)dаn fоydаlаnilаdi. Mаsаlаn: Ertаgа
ekzаmеn sdаvаt qilаmаn, Zvоnit qildim kаbi.
28

Shubhаsiz, diаlеktizm vа shеvаchilik аdаbiy tilgа хizmаt qilishdаn uzоq turаdi,
lеkin o‘zbеk tilining diаlеktоlоgiyasini, til qоnuniyatlаrini, tildаgi intеgrаtsiya vа
diffеrеnsiаtsiya hоdisаlаrini o‘rgаnish, diаlеktоlоgik аtlаslаrni yarаtishdа kеrаk
bo‘lаdi. Shu tufаyli bu хususiyatlаrning bаrchаsi to‘plаnib, o‘rgаnilаdi.
Umumхаlq tilining yuqоri shаkli аdаbiy til bo‘lib, u tilning fоnеtik, lеksik vа
grаmmаtik qurilishidа mаvjud qоnuniyatlаrni mа’lum bir mе’yorgа sоlib turаdi.
Bu mе’yor shu tildа so‘zlоvchi bаrchа kishilаr uchun umumiy vа mаjburiy
hisоblаnаdi.
Hоzirgi o‘zbеk аdаbiy tili mа’lum mе’yorgа sоlingаn, o‘zbеk хаlqining
mаdаniy ehtiyoji vа tаlаblаrini qоndirishgа хizmаt qilаdigаn milliy аdаbiy tildir ,
mаtbuоt, fаn, аdаbiyot, kitоb, rаdiо, tеlеvidеniyе, tеаtr, dаvlаt muаssаsаlаri vа
o‘quv yurtlаridа аmаl qilinаdigаn tildir. Hаttо mа’ruzаlаr, rаdiо eshittirishlаr, tеаtr
tоmоshаlаri оg‘zаki nutq shаklidа ko‘rinsа-dа, ulаrning mаtnlаri yozmа shаkldа
bo‘lаdi.
Аdаbiy til umumхаlq tili bilаn uzviy аlоqаdа bo‘lаdi. Аdаbiy til umumхаlq
tilining yozuvchilаr, so‘z sаn’аtkоrlаri, ziyolilаr tоmоnidаn qаytа ishlаngаn, sаyqаl
bеrilgаnko‘rinishidir.
Аdаbiy til оg‘zаki vа yozmа shаkllаrgа egа. Аdаbiy tilning оg‘zаki shаkli
o‘zаrо suhbаtlаrdа, uning yozmа shаkllаri fаn-tехnikа, аdаbiyot аsаrlаridа, rаsmiy-
ishhujjаtlаridаishlаtilаdi.
Аdаbiy tilning оg‘zаki shаkli fоlklоrdа-аshulа, qo‘shiq, mаqоl, hikmаtli so‘zlаr,
tоpishmоq, ertаk vа dоstоnlаrdа o‘z аksini tоpib, оg‘izdаn-оg‘izgа o‘tib
iхchаmlаshаdi, uning yagоnа umumiy mе’yorlаri pаydо bo‘lа bоshlаydi. Аdаbiy
tilning yozmа shаkli esа yozuv bilаn bоg‘lаngаn bo‘lib, оg‘zаki аdаbiy til аsоsidа
yuzаgа kеlgаn umumiy mе’yorlаrni rivоjlаntirаdi, mustаhkаmlаydi vа qаt’iy bir
qоlipgаsоlаdi.
Yozmа аdаbiy tilning pаydо bo‘lishi оdаtdа birоr хаlqning yoki bir guruh хаlqlаr
yozuvining , аnchа rivоjlаngаn yozmа аdаbiyotning, shuningdеk, mа’lum bir
аn’аnаgа egа bo‘lgаn mаdаniyatning mаvjudligi bilаn bоg‘liq. Mаsаlаn, turkiy
yozmа аdаbiy tili VII-XI аsrdаyoq mаvjud bo‘lgаn. Аdаbiy tilning yozmа shаkli
29

аdаbiy оrfоgrаfik, punktuаtsiоn, uslubiy qоnun-qоidаlаrgа аmаl qiluvchi grаfik
shаklidir. Yozmа shаkllаrdа nutq bo‘lаklаri (tаktlаri), аbzаslаr, gаplаr, ulаrning
tаrkibi turli хil tinish bеlgilаri vоsitаsidа аjrаtib ko‘rsаtilаdi.
Аdаbiy tilning yozmа shаkli uchun zаmоn vа mаkоnning аhаmiyati yo‘q. U
o‘tmish bilаn bugunni hаmdа kеlаjаkni bоg‘lаb turuvchi imkоniyatgа egа. Birоq u
sаvоdsiz kishilаr uchun аlоqа vоsitаsini bаjаrа оlmаydi. O‘tmishdа оg‘zаki аdаbiy
til bilаn yozmа аdаbiy tilning аlоqаsi kuchsiz bo‘lgаn. ХХ аsrgа kеlibginа
sаvоdхоnlikning o‘sishi bilаn аdаbiy tilning yozmа shаkli оg‘zаki shаklgа
yaqinlаshtirildi.
30

II BOB. ADABIY TIL HAMDA UNING TARIXIY BOSQICHLARI
2.1 Adabiy til hamda uning taraqqiyot davrlari
Adabiy til paydo bo’lgunga qadar nutq madaniyati borasida amal qilgan talab va
tasavvurlar adabiy til paydo bo’lgandan kеyingi davr, ya'ni adabiy til bilan bog’liq
bo’lgan nutq madaniyati tasavvurlaridan farqlanadi. Chunki nutq madaniyati
chinakam ma'noda adabiy til va uning normalari bilan bog’liqdir. Avvalo adabiy til
tushunchasining mohiyatiga qisqacha to’xtaylik.
Adabiy til haqida gap borganda avvalo adabiy til — xalq tilining, milliy tilning
oliy shakli dеyilgan ta'rifga duch kеlamiz. Adabiy tilning oliy shaklligi bu tiliing
o’ziga xosligida, uning o’ziga xos bеlgilari va vazifasida kўrinadi. Adabiy til xalq
tili nеgizida yuzaga kеladi. Adabiy til-ning paydo bo’lishi va uni yaratishdan
maqsad umumxalq om-maviy aloqa vositasini yaratishdir. Adabiy tildan rasmiy
davlat tili sifatida foydalanish bu tilning ijtimoiy-siyosiy sohalar tili, rasmiy
muomala va yozishmalar tili, idoraviy ishlar va hujjatlar tili, diplomatik aloqalar
tili, radio va tеlеvidеniе tili, og’zaki targ’ibot va tashviqot tili, ilmiy uslublar tili,
badiiy adabiyot va sahna tili, maorif, madaniyat tili kabi kўp yo’nalishlarda rivoj
topishi uchun yo’l ochadi. Bu hol adabiy tilda ko’p vazifali xususiyatini yuzaga
kеltiradi. Adabiy tilning ko’p qirrali va murakkab vazifalari adabiy tilning usluban
tarmoqlanishiga, adabny til doirasida xilma-xil nutqiy uslublarning yuzaga
kеlishiga olib kеladiki, bu milliy adabiy tillarga xos muhim xususiyatlardan biridir.
Adabiy til ijtimoiy-siyosiy va ilmiy-madaniy hayotning barcha sohalarida aloqa
quroli darajasiga ko’tariladi. Bu hol adabiy tilni madaniyat va sivilizatsiyaning
vositachisiga, bunga doir tushuncha va tasavvurlarni ifodalovchi, o’zida saqlovchi
va kеyingi nasllarga еtkazuvchi qurolga aylantiradi. Adabiy tilda ijtimoiy va
madaniy hayotning turli sohalariga oid boy bilimlar mujassamlangan bo’ladi.
Shuningdеk, adabiy til abstrakt va mantiqiy fikrlashning amalga oshishida ham
vosita vazifasini bajaradi. Adabiy tilga xos kеltirilgan xususiyatlar adabiy tilning
og’zaki shakli uchun ham xosdir. Chunki hozirgi paytda so’zlangan og’zaki nutq
31

matnlarini o’z holida yozib olish va uzoq davr saqlashning kеng tеxnikaviy usul va
imkoniyatlari mavjud.
Adabiy til vazifasining kеngayishi, unda murakkab uslubiy tarmoqlanishning
yuzaga kеlishi adabiy til vosita va imkoniyatlarining rivoj topishini va boy
bўlishini taqozo qiladi. Shu sababli ham adabiy til xal? tilining boshqa
ko’rinishlariga nisbatan boy lug’aviy fondi, takomillashgan grammatik qurilishga
egaligi hamda uslubiy tarmoqlarining rivoj topganligi bilan farqlanadi. Ammo
adabiy til normali tilgina emas, normalangan — mu-ayyan normalarga solingan
tildir. Normalanganlik, norma-lashga muhtojlik adabiy tilning muhim
xususiyatlaridan biridir. Adabiy tilning lug’aviy (so’z qo’llash) normalari,
morfologik va sintaktik normalari, imloviy va talaffuz normalari mavjud. Adabiy
til normasi tabiiy shakllangan normalar bilan bir qatorda ongli ishlangan, ongli
baholangan normalardan ham iboratdir. Bu normalar muayyan grammatik qoidalar,
darslik va qo’llanmalarda, lеksikogra-fik tadqiqotlarda jamlangan bo’ladi. Adabiy
tilda yozuvchi va so’zlovchi shaxs mana shu qoidalar asosida adabiy tilni
o’rganadi, uning normalarini egallaydi. Adabiy til doimo o’z normalarining
shakllannshi, turg’un holatga kеlishiga intiladi. Shu sababli boshboshdog’lik
adabiy tilga ziddir.
Adabiy tilning normalanishi, bu normalarning muayyan qoidalarga olinishi aslida
adabiy tilning umumxalq quro-li, umumxalq mulki ekanligi bilan bog’liqdir.
Adabiy til o’zaro aloqa vositasi sifatida o’zi xizmat qilayotgan millat-ning barcha
vakili uchun umumiydir. Adabiy tilning qabul qilingan, qoidalashtirilgan
normalariga barcha joyda, barcha kishilar (yozuvda va sўzlovchilar) tomonidan bir
xilda amal qilinadi. Chunki adabiy til barcha tomonidan milliy tilning namunali va
ishlangan shakli dеb qabul qilinadi va tan olinadi. Shunga ko’ra ham adabny
tilning ko’pchilik tomo-didan qabul qilingan va ma'qullangan normalariga, bu nor-
malarga doir qoidalarga amal qilish, unga bўysunish hamma uchun majburiydir.
Bunday umumma ouriy normalar va qoidalar adabiy til-ning so’z qo’llash va so’z
yasash, gap tuzish, so’zlarni yozish va talaffuz qilish kabi barcha sohalarida ham
32

mavjuddir. Ada-biy tilda to’g’ri so’zlash va yozish uchun mana shu normalar, ular
haqidagi qoidalarni bilish, o’zlashtirish lozim.
Ba'zan adabiy tilni bir yoqlama va noto’g’ri tushunish va tushuntirish qollariga
ham duch kеlamiz. Bunda adabiy til dеb faqatgina ro’znoma tili, ilmiy asarlar tili
va badiiy adabiyot tili ko’zda tutiladi. Bunda adabiy tilning og’zaki shakli hisobga
olinmaydiushuningdеk, ba'zi hollarda adabiy til faqatgina yozma til orqali qolipga
solinadi, adabiy til normalari yozma nutqdagina to’la saqlanadi, dеyilgan muloha-
zalar ham bildiriladi. Kеltirilgan fikrlardan adabiy til-ning og’zaki shakli
normalangan emas ekan-da, adabiy til og’-zaki shaklida adabiy til normalariga
to’liq rioya qilish shart emas ekan-da, dеyilgan noto’g’ri fikrga kеlish mumkin.
Adabiy tilni normalash haqida gap borar ekan, ba'zi olimlar, hatto adabiy til
doirasida bir xil, yagona talaf-fuzga erishib bo’lmaydi, adabiy tilda talaffuzning
yagona na-munasi yo’q dеb hisoblaydilar. Shuningdеk, bunday muloha-zalar ba'zi
tadqiqotchilarning notiqlik madaniyatya uchun yagona rеtsеpt yo’q, nutqning
qanday bo’lishini aniq sharoit bеlgilaydi, dеgan fikrlarini eslatadi. Kеltirilgan
tarzda fikrlash, albatta, bir yoqlamali bo’lib, og’zaki nutq, madaniya-tini
takomillashtirish ishiga zarar еtkazadi.
Kishilardan nutq madaniyatini, ya'ni to’g’ri so’zlash va еzishni talab qilish uchun
mana shunday so’zlash va yozishga vosita bo’la oluvchi qurolni bеlgilash lozim
bo’ladi. Bunday qurol — adabiy tildir. Adabiy tilsiz nutq madaniyatini ta-savvur
qilib bo’lmaydi. Adabiy til nutq madaniyatining — to’g’ri so’zlash va yozishning
o’lchovi, mеzonidir. Ammo adabiy til tayyor holda qaеrdandir paydo bo’lgan,
birdan tayyor holda osmondan tushgan hodisa emas. U aslida nutq madaniyatining
uarkibiy qismi, o’zi ham madaniylikka intiluvchi hodisadir.
Dеmak, adabiy til madaniyati 3 ta xodisani o’z ichiga oladi:
1. Adabiy tilni ongli ishlash (Normalash);
2. Adabiy tilning ishlangan, ya'ni madaniylashgan xolati;
3. Madaniy adabiy til normalaridagi ba'zi xolatlarni yanada qayta ishlash va
takomillashtirish. Yuqorida aytilganlardan 2 xodisaning mavjudligi aniq bo’lib
qoladi:
33

1. Til madaniyati, ya'ni adabiy til madaniyati 2. Madaniy adabiy tildan to’g’ri
foydalanish bilan bog’liq bo’lgan nutq madaniyati. Dеmak, nutq madaniyati
madaniy adabiy tilni yuzaga kеltirish va nutqiy faoliyatda bu til normalariga amal
qilishdan iboratdir.
Nutq madaniyati tushunchasining aniq mavjud hodisa ekanligi, ko’rib o’tilganidеk,
uning adabiy til va adabiy til madaniyati bilan bog’liqligida bo’lsa, ikkinchi
tomondan, kishilarning kundalik nutqiy faoliyati bilan aloqadorligidadir. Adabiy
tilking (muayyan normalarga solingan, silliqlangan madaniy tilning)
mavjudligining o’zigina hali nutq madaniyatini tashkil etmaydi. Adabiy tildan,
uning madaniy-lashgan vositalaridan bu tilda gagshruvchi kishilar jamoasi o’z
nutqiy faoliyatlarida foydalangandagina adabiy til mavjud nutqiy hodisaga, nutq
madaniyatining kuchli vositasiga aylanadi. Masalan, hozirgi zamon o’zbеk adabiy
tilida ta'lim-tarbiya ishlari olib boriladi, ilmiy va badiiy adabiyotlar nashr etiladi,
ro’znoma va oynomalar chiqariladi. Radio va tеlеvidеniе eshittirishlarida ushbu til
normalariga amal qilinadi. Yozma nutqda, ya'ni yozganda biz o’zbеk tilining imlo
qoidalariga, gapirganda esa, adabiy talaffuz normalariga amal qilamiz va hokazo.
Uzbеk adabiy tili, uning madaniy vositalari umummajburiy norma sifatida
o’qitiladi va o’rgatiladi. Adabiy til, uning yozma va og’zaki shakli normalar bu
tilda so’zlovchilarning ko’psonli shaxsiy nutqlari va bu nutqlar yig’indisidan iborat
bўlgan umum norma sifatida namoyon bo’ladi. Masalan, o’zbеk adabiy tilida
minglab, millionlab kishilar gaplashadi. Bu kishilarning har biri aloqida shaxs,
alohida nutq egalaridir. Ammo ularning barchasi uchun umumiy bo’lgan nutqiy
qurol — yagona o’zbеk adabiy tilidir. Mana shu ko’psonli shaxslar, bir tomondan,
yagona bitta adabiy til – o’zbеk adabiy tilidan foydalanishiga ko’ra, ikkinchidan
esa, bitta til atrofida birlashayotganliklariga ko’ўra muayyan umumiylikka,
uyushganlikka ega. Mana shu umumiylik tilshunoslikda til uyushmasi (jamoasi)
dеb yuritiladi. Muayyan til uyushmasini mushtarak qilib turadigan asosiy omil
aloqa quroli bo’lgan tilning yagonaligi va bu til adabiy normalarining
umummajburiyligidir.
34

Adabiy til va uning normalari avvalo o’rta va oliy maktab ta'limi orqali, qolavеrsa
oiladagi tarbiya orqali o’zlashtiriladi. Adabiy tilni egallashda mustaqil
shug’ullanish, ayniqsa badiiy adabiyotlarni, ro’znoma va oynomalarni o’qish, radio
va tеlеvidеniеni tinglash muhim rol o’ynaydi. Dеmak, adabiy til, adabiy xil
madaniyati o’qish o’rganish, tinimsiz shug’ullanish orqali egallanadigan nutqiy
hodisadir.
Adabiy nutq va u bilan bog’liq bo’lgan adabiy til madaniyati — bu avvalo nutqiy
ko’nikma, nutqiy malakadir. Adabiy nutq malakasiga — adabiy til normalarini
egallash orqali erishiladi. O’rta maktab ta'limida nutts, malakasi, nutqiy ko’nikma,
yozma nutq ko’nikmasi, og’zaki nutq ko’nikmasi, nutq madaniyati malakasi
singari tushunchalar mavjud. Aslida bu tushunchalarning barchasi adabiy til
madaniyatini egallash bilan bog’liqdir.
Ko’rinadiki, adabiy til normalarini qayta nshlash, ongli boshqarish qanchalik zarur
bo’lsa, bu normalarni amalda sinab ko’rish va baholash ham shunchalik zarurdir.
Mana shunday sababga ko’ra adabiy til normalarini bеlgilash, uni qayta ishlash,
silliqlash birdan boshlanadigan, birdan hal bo’ladigan va tеzda tugaydigan jarayon
emas, balki doimo va muttasil davom etadigan ishdir. Dеmak, adabiy til doimiy
g’amxo’rlikka muhtojdir. Shunday qilib, nutq madaniyatini egallash — nutq
madaniyati ko’nikmasini hosil qilishdir. Bu ko’nikma o’zbеk adabiy tili, uning
og’zaki va yozma shakli normalarini o’rganish va egallash bilan bog’liqdir. Nutq
madaniyati ko’nikmasi — adabiy til va uning normalarini passiv emas, balki faol
egallashdir. Tilni faol egallash — tilni ongli ravishda o’zlashtirish va undan
og’zaki hamda yozma nutq amaliyotida unumli va xatosiz foydalana olish
dеmakdir. Ba'zi kishilarning o’zbеk tilida nuqsonsiz va ravan yoza olmasligi yoki
adabiy tilda erkin so’zlay olmasligi ularning o’zbеk adabiy tilini faol
egallamaganligidan darak bеradi.
Adabiy til va uning normativ vositalari, ulardan foy-dalanish haqidagi qoidalar
barcha uchun bir xilda majburiy, yagona va umumxalqiydir. Ularni har kim
o’zicha, o’zi bilganicha o’zgartirib qo’llashi mumkin emas. Masalan, kitob so’zini
ba'zilarning kitop, boshqa birovlarning kitab yoki kutop tarzida noto’g’ri yozishiga
35

yo’l qo’yilmaydi. Shuningdеk, yo’q, xol so’zlarini boshqa birovlarning jo’q, qol
tarzida noto’g’ri talaffuz qilishiga ham yo’l qo’yilmaydi va b. Dеmak, til
madaniyatiga amal qilish o’sha tilda yozadigan yoki so’zlaydigan barcha kishilar
uchun bir xilda tеgishlidir.
Nutqning bu ikkala shakli ham yagona adabiy til normalariga tayanib ish ko’radi.
Shu sababli ularda mushtarak lug’aviy normalar, umumiy morfologik, sintaktik
vosita mavjud. Ammo yozma nutq amal qiladigan imloviy, punktuatsion normalar
og’zaki nutqda, og’zaki nutq amal qiladigan talaffuz normalari, ohangiy
(intonatsion) normalar yozma nutqda yo’q yoki еtakchi rol o’ynamaydi. Mana
shunday farqli tomonlar yozma va og’zaki nutqning sintaktik qurilishida, so’z
shakllarining to’liq va noto’liq qo’llanishlarida, imo-ishora bi-lan bog’liq
(paralingivistik) vositalarning ishlatilish xususiyatlarida ham ko’rinadi. Bular
yozma va og’zaki nutq madannyatini egallashning o’ziga xos xususiyatlari mavjud
ekaniga dalildir.
Shu sababli ham nutq madaniyati sohasida yozma nutq madaniyati, og’zaki nutq
madaniyati dеyilgan tushunchalar mavjud. Bu tushunchalar o’zida yozma va
og’zaki nutq shakllari oldiga qo’yiladigan nutq madaniyati talablarini ifodataydi.
Yozma nutq doirasiga ilmiy nutq, rasmiy nutq, publitsisgik nutq, qisman badiiy
nutq, shuningdеk radio va tеlеvidеniе uchun tuzilgan yozma matnlar tili kiradi.
Kеltirilgan yozma nutq ko’rinishlarining o’zaro farq qiladigan normatik tomonlari
bor. Shunga ko’ra, bu normalarga amal qilish bilan bog’liq bo’lgan nutq
madaniyati talablari ham mavjudligi shubhasiz. Nutqning kеltirilgan vazifaviy
tiplari ba'zan ilmiy til, rasmiy til, badiiy til dеb ham yuritiladi. Og’zaki nutq dastlab
ikki tipga ajraladi: 1) oddiy so’zlashuv nutqi; 2) adabiy so’zlashuv nutqi.
Oddiy so’zlashuv nutqi o’zbеk tilida tabiiy holda mavjud bo’lgan og’zaki nutq
ko’rinishlaridan iborat. Masalan, turli o’zbеk shеva va lahjalari tili, ya'ni dialеktal
nutq ko’rinishlari, shеvachilik unsurlari ta'sirida bo’lgan kundalik so’zlashuvning
boshqa xil ko’rinishlari va b.
Oddiy so’zlashuv nutqining til bazasini adabiy til tashkil etmaydi. Shu tufayli
oddiy so’zlashuvdan biz talqin qilayotgan ma'nodagi nutq madaniyati talab
36

qilinmaydi. Oddiy so’zlashuv oldiga qo’yiluvchi nutqiy talablar aniq lahja va
shеvalarning tabiiy normalari bilan ko’proq lisoniy talablar bilan bog’liq bo’ladi.
Adabiy so’zlashuv nutqi adabiy tilning og’zaki nutq doirasidagi vazifalaridan
yuzaga kеladi. Boshqacha qilib aytganda adabiy so’zlashuv nutqi — adabiy til
madaniyatiga, ya'ni adabiy til normalariga amal qilgan holda gapirishdir. Ammo
adabiy tilda so’zlash adabiy tilda yozishga nisbatan ancha qiyinchilik bilan
erishiladigan jarayondir. Buning bir qator sabablari bor: 1) og’zaki nutqda
shеvachilikning ta'siri kuchli bo’ladi; 2) og’zaki nutqda yozma nutqdagi kabi
o’ylab ish tutish imkoni kam bo’ladi. Chunki og’zaki nutq yozma nutqdan tеzkor
(avtomatik) jarayon ekani bilan farqlanadi; 3) og’zaki nutqning o’ziga xos
grammatik tuzilishi, qurilish tartibi mavjud.
Chunonchn gap bo’laklarining tushib qolishn, qisqarib kеtishi, o’rin almashishi,
aksincha kеraksiz unsurlarning, takrorlarning bo’lishi va b; 4) og’zaki nutqda
talaffuz, ohang, imo-ishora vositalari muhim rol o’ynaydi; 5) og’zaki nutqning
yuzaga chiqishi so’zlovchining kayfiyatiga, nutq so’zlanayotgan vaziyatga,
so’zlovchi nutqiy a'zolarining normal va sog’lomligiga bog’liq; 6) og’zaki nutq
normalarining barcha xususiyatlarini payqash, yozib olish, o’rgatish va o’rganish
ancha qiyinchilik bilan kеchadi; 7) og’zaki nutq bir butun hodisa (matn) sifatida
chеksiz va son-sanoqsiz shaxsiy (individual) faoliyatdir. Uning ko’pgina qirralari
turli sharoitlarda o’zicha kеchadi va payqalmagan holda bеiz yo’qolib kеtadi; 8)
og’zaki nutqning lisoniy xususiyatlari fanda yozma nutqqa nisbatan kam
o’rganilgan; 9) og’zaki nutqni normalash ishlariga shu kunga qadar fanda
nihoyatda kam e'tibor bеrildi; 10) kishi so’zlaganda o’z nutqiga xuddi
yozayotgandagi kabi еtarli e'tibor bеravеrmaydi va b. Og’zaki nutqning quyidagi
vazifaviy (funktsional) ko’rinishlari mavjud:
Kundalik adabiy so’zlashuv nutqi ko’rinishlari. Bunga adabiy tilda gapiruvchi
shaxslarning kundalik so’zlashuv nutqini kiritish mumkin.
Lеktorlar nutqi. Bu ko’rinishga o’rta va oliy maktab o’qituvchilarining,
targ’ibotchi lеktorlarning, olnmlarning ma'ruzalari, chiqishlarini kiritish mumkin.
Og’zaki nutqning bu xili asosan, monologik nutq xaraktеrida bo’ladi.
37

Radio va tеlеvidеniе nutqi (tili). Bu ko’rinishga radio va tеlеvidеniе orqali adabiy
tilda so’zlangan nutqlar kiradi. Radio va tеlеvidеniе nutqi asosini diktorlar, radio
va tеlеvidеniе izohlovchilari nutqi tashkil qiladi. Radio va tеlеvidеniе orqali adabiy
tilda olib borilgan eshittirishlar, ko’rsatuvlar, suhbatlar tili ham radio va
tеlеvidеniеning o’ziga xos talablariga bo’ysunadi va ba'zi o’ziga xos normativ
tomonlarga ega.
Sahna nutqi. Og’zaki nutqning alohida turi sahna nutqidir. Sahna nutqida ijro
etilayotgan asarning til xususiyatlarini saqlagan holda, tomoshabinlar uchun
umumtushunarli bo’lgan tilda so’zlashga intilish mavjud. Sahna nutqining
umumtushunarli bo’lishini ta'minlaydigan asosiy omil adabiy tilda so’zlashdir.
Bunda adabiy talaffuz ayniqsa, muhim o’rin tutadi. Sahna nutqi nutqnnng yuqorida
qayd qilingan ko’rinishlaridan dialogik xaraktеrga egaligi bilan ham farqlanadi.
Nutqiy turlarni ba'zan ijtimoiy tabaqalar va guruhlar tili nuqtai nazaridan nomlash
ham uchraydi. Chunonchi: o’qituvchilar nutqi, o’quvchilar nutqi, yosh-talabalar
nutqi, bola nutqi (bog’cha bolalari nutqi) kabi.
Nutqning yuqorida kеltirilgan xillari ham nutq madaniyatining asosiy talablariga
bo’ysunadi. Chunki ularning til asoslari ham adabiy til normalaridir. Shu tufayli
ham bu nutqiy ko’rinishlardan talab qilinuvchi nutq madaniyati haqida ham
alohida gapirish mumkin. Mana shu asosga ko’ra o’quvchilarning nutq madaniyati,
o’qituvchilarning nutq madaniyati, sahna nutqi madaniyati, lеktor nutqi
madaniyati, radio nutqi madaniyati, tеlеvidеniе nutqi madaniyati, umuman kеng
ma'noda og’zaki nutq madaniyati haqida ham gap yuritish asoslidir. Ammo
kеltirilgan nutq xillarining asosiy lisoniy xususiyatlari, ular amal qiluvchi adabiy
normalar bu nutqlarda yo’l qo’yilayotgan ba'zi nuqsonlarning ob'еktiv va sub'еktiv
sabablari o’zbеk tilshunosligida dеyarli o’rganilgan emas. Tanqidiy ruhda yozilgan
ba'zi maqolalarda adabiy talaffuzni buzish bilan aloqador ba'zi kamchiliklar tanqid
qilinadi, ammo bu nuqsonlarni tuzatishning samarali ilmiy va amaliy yo’llari еtarli
ravishda ko’rsatib bеrilmaydi.
38

Garchi ona tilimiz - hozirgi o’zbek adabiy tilini E.Begmatov ta’kidlagan «o’z
normativ sistemalarining yuqori darajada shakllanganligi, takomili va boyligi
jihatdan yuksak darajadagi madaniy til» sifatida faxrlanib tilga olsak-da, uni
yanada yuksaltirish borasigi ishlar keng ko’lamda, izchillik bilan davom ettirilishi
lozim. «Endilikda o’zbek adabiy tilining madaniy normativ imkoniyatlarini
o’rganish va bu imkoniyatlardan amaliy nutqda o’rinli va effektiv ravishda
foydalana olish yo’llarini tadqiq qilish, shuningdek, o’zbek adabiy tili normalarini
takomillashtirish, ularning yanada stabillashuvi, o’tkirlashuvi hamda rivoji uchun
ko’maklashish muhim vazifadir» (B ye g m a t o v E. O’zbek nutqi madaniyati
masalalari // O’zbek tili va adabiyoti, 1980, ¹ 4, 54-bet).
Til tarbiyasi ham farzand bola tarbiyasiga o’xshaydi. Intizom ozroq bo’shashgan
joyda u ham albatta o’zining salbiy natijasini ko’rsatadi. Bu boradagi ishlarda
stixiyaga, kampaniyachilikka yo’l qo’yib bo’lmaydi. Aksincha, bu faoliyatni
markazlashtirish va muvofiqlashtirish, uni davlat ahamiyatiga ega bo’lgan, keng
jabhada olib boriladigan, odat tusiga kirgan ish darajasiga olib chiqish lozim.
Adabiy til umumxalq tilining yashash shakllaridan biri ekan, unga millat uchun
nafaqat yagona aloqa vositasi sifatida, shu bilan birga, qalbimizdagi eng nozik his-
tuyg’ularni ifoda eta oladigan qimmatbaho boylik sifatida munosabatda
bo’lmog’imiz, uning o’sishi, rivojlanishi uchun doimo g’amxo’rlik qilishimiz,
parvarishlashimiz zarur bo’ladi. Nutq jarayonida, ayniqsa, so’zlashuv va badiiy
ijod jarayonida uning shunday bir imkoniyatlari ochiladiki, biz uni payqashimiz va
bir lahza bo’lsa-da, ochilgan bu xazina boyliklaridan lazzatlana va huzurlana
olishimiz lozim.
2.4. Adabiy me`yorning tiplari. Til uchun belgilab quyilgan me’yoriy
holatlar doirasidan chiqib, uning har bir vazifaviy uslub doirasida har bir nutqiy
vaziyatda ifoda etayotgan nozik ma’nolarini ilg’ay olish, tahlil qilish va uni turli
yo’llar hamda vositalar bilan xalqqa yetkazish til bilimdonlarining burchi va
39

vazifasidir.
Adabiy tilimizning yashovchanligini, obro’sini, martabasini saqlab qolish esa unda
belgilangan me’yorlarga qat’iy rioya qilishni taqozo etadi. Chunki zamonlar
silsilasida toblangan o’zbek tili, bir tomondan, o’z maromida sayqal topib,
silliqlashib borgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, o’zbek tilshunosligi ham fan sifatida
ko’plab olimlarimizning sa’y harakatlari tufayli o’zining yuksak taraqqiyot
bosqichiga ko’tarildi. U til birliklarining juda ko’p jihatlarini ilmiy asosida
me’yorlashtirishga ko’maklashdi. Boshqacha aytganda, bugunga kelib til
me’yorlari ilmiy xulosalarga tayanilgan holda ongli boshqarila boshlandi. Shuning
uchun ham o’zbek adabiy tilining hozirgi me’yorlarini, mavjud kamchiliklardan
ko’z yummagan holda, qat’iy qoida va tartibga solingan, yozuvda
mustahkamlangan, namuna bo’la oladigan, uning iste’molchilari uchun tushunarli
va ma’qul bo’lgan, ular tomonidan bab-baravar foydalaniladigan, umummajburiy
bo’lgan, ma’lum ma’noda turg’unlashgan va barqarorlashgan, shu bilan birga, asta
sekinlik bilan o’sib, rivojlanib boruvchi, o’rni bilan variantlari ko’payuvchi,
uslublararo tarmoqlanib, kengayib boradigan, ayni paytda an’anaviylikni ham
saqlab qolishi mumkin bo’lgan me’yorlarga aylandi, deb bemalol ayta olamiz.
O’zbek adabiy tili me’yorlari xususida to’plangan bilim va tajribalarga tayanib
yana shuni aytish mumkinki, uning umumiy va konkret ko’rinishlari mavjud.
Umumiy tarzda uni og’zaki va yozma nutq me’yorlariga ajratamiz. O’z navbatida,
yozma adabiy nutq me’yori, yozma adabiy til me’yori va yozma uslub me’yoriga,
og’zaki nutq me’yori og’zaki adabiy til, og’zaki uslub me’yoriga bo’linadi.
Konkret tarzda esa, tilimizda leksik - semantik, talaffuz, grafik, punktuasion,
fonetik, grammatik, so’z yasalishi, orfografik va uslubiy me’yorlar mavjudligini
qayd qilamiz.
40

XULOSA
Garchi ona tilimiz - hozirgi o’zbek adabiy tilini E.Begmatov ta’kidlagan «o’z
normativ sistemalarining yuqori darajada shakllanganligi, takomili va boyligi
jihatdan yuksak darajadagi madaniy til» sifatida faxrlanib tilga olsak-da, uni
yanada yuksaltirish borasigi ishlar keng ko’lamda, izchillik bilan davom ettirilishi
lozim. «Endilikda o’zbek adabiy tilining madaniy normativ imkoniyatlarini
o’rganish va bu imkoniyatlardan amaliy nutqda o’rinli va effektiv ravishda
foydalana olish yo’llarini tadqiq qilish, shuningdek, o’zbek adabiy tili normalarini
takomillashtirish, ularning yanada stabillashuvi, o’tkirlashuvi hamda rivoji uchun
ko’maklashish muhim vazifadir» (B ye g m a t o v E. O’zbek nutqi madaniyati
masalalari // O’zbek tili va adabiyoti, 1980, ¹ 4, 54-bet).
Til tarbiyasi ham farzand bola tarbiyasiga o’xshaydi. Intizom ozroq bo’shashgan
joyda u ham albatta o’zining salbiy natijasini ko’rsatadi. Bu boradagi ishlarda
stixiyaga, kampaniyachilikka yo’l qo’yib bo’lmaydi. Aksincha, bu faoliyatni
markazlashtirish va muvofiqlashtirish, uni davlat ahamiyatiga ega bo’lgan, keng
jabhada olib boriladigan, odat tusiga kirgan ish darajasiga olib chiqish lozim.
Adabiy til umumxalq tilining yashash shakllaridan biri ekan, unga millat uchun
nafaqat yagona aloqa vositasi sifatida, shu bilan birga, qalbimizdagi eng nozik his-
tuyg’ularni ifoda eta oladigan qimmatbaho boylik sifatida munosabatda
bo’lmog’imiz, uning o’sishi, rivojlanishi uchun doimo g’amxo’rlik qilishimiz,
parvarishlashimiz zarur bo’ladi. Nutq jarayonida, ayniqsa, so’zlashuv va badiiy
ijod jarayonida uning shunday bir imkoniyatlari ochiladiki, biz uni payqashimiz va
bir lahza bo’lsa-da, ochilgan bu xazina boyliklaridan lazzatlana va huzurlana
olishimiz lozim.
41

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. –
Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017.
2. Mirziyoyev Sh.M. “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish
bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli farmoni. 07.02.2017.
“Xalq so‘zi” gazetasi, 2017-yil, 28-(6722) soni.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada
rivojlantirish chora-tadbirlari” to‘g‘risidagi qarori // “Xalq so‘zi” gazetasi, 2017-
yil, 21-aprel.
4. Аврорин В.А. Проблемы изучения функциональной стороны языка
(к вопросу о предмете социолингвистики). –Л., 1975. –С. 177.
5. Азизов О. Тилшуносликка кириш. –Тошкент, 1996.
6. Абдуазизов А. Тилшуносликка кириш. I-қисм. Фонетика ва
фонология. –Тошкент,1999.
7. Abduazizov A.A. Tilshunoslik nazariyasiga kirish. –Toshkent, 2010.
8. Абдуазизов А.А. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси.–
Тошкент: Университет, 2010.
9. Абдурасулов Ё. Туркий тилларнинг қиёсий-тарихий грамматикаси.-
Tошкент: Фан, 2009.
10. Абжалова М. Эсперанто. –Тошкент: Mumtoz so‘z, 2010.
11. Алефиренко Н.Ф. Лингвокультурология. Ценностносмысловое
пространство языка. Учебное пособие. –М.: Флинта, Наука, 2010.
12.Alisher Navoiy. Muhokamat ul-lug‘atayn. -Toshkent, 2011.
13.Апресян Ю.Д. Идеи и методы современной структурной
лингвистики.-М.:Просвещение, 1966.
14. Nurmonov A., Iskandarova Sh. Tilshunoslik nazariyasi. – Toshkent:
Fan, 2008.
42

15. Nurmonov A. Lingvistik tadqiq metodologiyasi va metodlari. –
Toshkent, 2011
43

Milliy til

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Milliy til

O'xshash dokumentlar