Дата регистрации 27 Январь 2024
737 ПродажМirzo Salimbek asarlari tarixiy manba sifatida
![II.Bob.Mirzo Salimbekning asari tarixiy manba sifatida
2.1.Mirzo Salimbekning “TARIXI SALIMIY” asari tarixiy manba
sifatida
Mirzo Salimbekning “Tarixi Salimiy” qo lyozmasi asosan Buxoro amirligiʻ
tarixining Mang itlar sulolasining so nggi vakillari hukmronligi davridagi
ʻ ʻ
voqealarni o z ichiga oladi. Ushbu qo lyozmaning ma lum qismlari tarjimasi
ʻ ʻ ʼ
1966-yilda N.
Norqulov tomonidan yakunlangan. Bu asar uning nomzodlik dissertatsiyasi
uchun asosiy manba bo lib xizmat qilgan va nomzod uni mashhur
ʻ
sharqshunos olim A. K. Arends rahbarligida muvaffaqiyatli himoya qilgan.
Sovet tarixshunosligida Buxoro amirligi tarixiga berilgan baho asosan
salbiy edi. Bu davr reaksiya, turg'unlik va tanazzul davri sifatida qaraldi. Bu
borada Buxoroning mang‘it amirlari hukmronligi davri voqealarini
o‘rganishda biryoqlamalik hukm surdi. Mirzo Salimbek qo‘lyozmasi esa
bizga ushbu davr haqida atroflicha bilim bera oladi.
Mirzo Salimbek umri davomida u yoki bu mansabda bo‘lib, har bir badavlat
musulmonga yarasha madrasa qurdirib, yer va mol-mulkining bir qismini
vaqfga bergan. Qabr va masjidlarni ta mirlagan, ariqlar qurgan, adabiy
ʼ
faoliyat bilan shug ullangan va hokazo. Mirzo Salimbekning adabiy merosi
ʻ
ma’lum bir qadriyatga ega. U qator tarixiy, adabiy va diniy asarlar muallifi.
Tarixchi olimning asosiy asari “Tarixi Salimiy” – uning xotiralaridir. O‘zi
ta’kidlanganidek, qo‘lyozma faqat bir nusxada mavjud. U Buxoro
amirligining keyingi davr tarixiga bag‘ishlangan. Mirzo Salimbek o‘z asarini
1917-yilda yozishni boshlagan va 1920-yilda tugatgan, buni qo‘lyozmaning
bir necha joyidagi xronologik sanalar tasdiqlaydi [ Мирза Салимбек . Тарих-
и Салими (Источник по истории Бухарского эмирата) / Перевод с
персидского Н.К.Норкулов. — Тошкент. 2009.C.4].](https://docx.uz/documents/78ee52f6-b124-4944-b653-9e4671c06477/page_11.png?v=1)
![mualliflarning xotiralaridan ko‘ra, Salimbek ancha batafsil ma’lumotlar
keltiradi.
“Tarixi Salimiy” da Mirzo Salimbek zamondoshlari ijodida
uchramaydigan ko‘plab ma’lumotlar mavjud. Bu faqat Buxoro amirligining
ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tarixiga oid ma’lumotlar emas, balki tarixiy
geografiya, etnografiya va me’morchilik tarixi hamda alohida beklar tarixiga
oid ma’lumotlardir. Qo‘lyozma muallifi o‘zi guvohi bo‘lgan davr va
voqealarni juda jonli, tushunarli tilda tasvirlab bergan. “Tarixi Salimiy”
asarida juda ko‘p toponim va gidronimlar yozib qoldirilgan [ Бухорий А . Р .
Рахимов К . Мирзо Салимбек колдирган мерос // Мозийдан садо ,2006.
№. Б .43.].
Amir Said Olimxon o‘z xotiralarida bir vaqtlar Salimbek (Mirza
Salimbek parvonachi)ni inglizlar bilan muzokaralar olib borish uchun
Chorjo‘yga jo‘natganligi ta’kidlagan [ Амир Саййид Олимхон . Бухоро
халқининг хасрати тарихи.Т. : Фан, 1991, б.16.].
“Tarixi Salimiy” qo‘lyozmasida o‘z aksini topgan turli ma’lumotlar va
faktlarga tanqidiy yondashish zarurligi shubhasiz. Uning muallifi nafaqat
o‘zi ko‘rganlarini, balki boshqalardan eshitganlarini ham qog‘ozga tushirgan
(masalan, Nurotani Iskandar Zulqarnayn obod qilgani haqidagi afsona va
boshqalar).
“Ma lumki, O rta Osiyo xalqlari tarixini o rganish jarayonida an anaviyʼ ʻ ʻ ʼ
rivoyat manbalari bilan bir qatorda o tgan tarixiy voqealarning guvohi yoki
ʻ
ishtirokchisi bo lgan mahalliy mualliflarning turli hujjatlari, xotiralari ham
ʻ
katta yordam beradi. Asar kundalik xarakteriga ega, uning ko p qismi amir
ʻ
Olimxon saltanati tarixini ko rsatishga bag ishlangan. Mirza Salimbek u
ʻ ʻ
yoki bu voqeani tasvirlab, unga o‘ziga xos tarzda baho beradi, unga
munosabat bildiradi. U amir Muzaffar qo‘l ostidagi oddiy mirzolikdan
tortib, amir Olimxon davrida devonbegi darajasidagi zakotchi boshlig‘i](https://docx.uz/documents/78ee52f6-b124-4944-b653-9e4671c06477/page_13.png?v=1)
![Средней Азии периода присоединения ее к России ( Бухара ). Ташкент ,
1965.]. Salimbekning xotiralarida Buxoro amirligining ma muriy tuzilishiʼ
haqida aniqroq tasavvur beriladi; qator mansab va martabalarning vazifa va
vazifalari aniqlangan: qo shbegi, amlokdara, zakotchi, mirshab va
ʻ
boshqalar. Ma lumki, amirlikda ijro etuvchi hokimiyat oliy qo shbegi
ʼ ʻ
(“qo shbegii bolo”) va quyi qushbegiga tegishli edi. Birinchisi Arkda -
ʻ
amirning qarorgohida yashagan, shuning uchun uni yuqori deb atashgan.
Markaziy moliyaviy qismga quyi qo‘shbegilar rahbarlik qilgan va barcha
viloyat zakotchilari unga bo'ysungan. U va uning idorasi Ark etagida
joylashgan hovlida joylashgan edi. Shuning uchun uni quyi qo‘shbegi deb
atashgan. Fevral inqilobidan so‘ng darhol Buxoroda vujudga kelgan
vaziyatni aniq ko‘rsatish uchun Salimbek hikoyasiga shu mavzudagi mavjud
adabiyotlar va arxiv hujjatlari asosida bir qancha qo‘shimcha ma’lumotlarni
kiritishni lozim deb bilamiz. Amirlikda ijtimoiy harakat rivojlanib borgani
sari Buxoro jadidlari boshliqlarining nufuzi va ta’siri kuchaydi. Rus siyosiy
idorasi xodimlari amirga jadidlar boshliqlariga qarshi kurashda yordam
berdilar. Amir ilg'or jarayonlarning va shu nuqtai nazardan, jadidlarning
Buxoroda konstitutsiyaviy monarxiya yaratish dasturining murosasiz raqibi
edi. U jadidlar bilan muomala qilish imkoniyatini qidirdi. Sababi islohotlar
masalasi va Amir elon qilgan manifestdir. Manifestda keltirilgan islohotlar
loyihasi Muvaqqat hukumat agenti A. Ya. Miller tomonidan ishlab
chiqilgan. Loyihaning matni tashqi ishlar vaziri Milyukov tomonidan
tasdiqlash uchun taqdim etilgan va tasdiqlangan Rossiyada fevral
inqilobining birinchi kunlaridanoq buxorolik jadidlar tayyorlayotgan
namoyishdan xabardor bo lgan Rossiya siyosiy agentligining agentlari
ʻ
islohotlarni e lon qilish uchun keng tashviqot kampaniyasini boshlab
ʼ
yubordilar. Manifest e’lon qilingan kuni (1917-yil 7-aprel) jadidlar
bularning barchasi faqat ularni hayratga solish uchun qilinganligini bilib](https://docx.uz/documents/78ee52f6-b124-4944-b653-9e4671c06477/page_15.png?v=1)
![oldilar. Mirzo Salimbek Buxoro jadidlarining 1917-yil aprel namoyishlari
paytidagi faoliyati haqida batafsil hikoya qiladi. Bu namoyishlar
bostirilgach, Yosh buxoroliklar kuchlari yanada kuchaydi. Yosh
buxorolikaliklar yangi kurashga tayyorlanib, qizg'in tashkiliy ishlar
boshladilar, shahar bozorlari va amirlik qishloqlarida varaqalar paydo bo'ldi.
Targ‘ibot ommaviy tus oldi, qo'shinlarga alohida e'tibor qaratildi. Sarbozlar
amir qo shini saflarida xizmat qilishdan bosh torta boshladi va raqiblariʻ
tomoniga o tdi. Yosh buxoroliklar faoliyati o‘z samarasini bera boshladi.
ʻ
Sarbozlar va qishloq ahlining qo zg olonlari tez-tez uchrab turadi
ʻ ʻ
[C адриддин Айний . Бухоро инқилобининг тарихи учун материаллар .
Москва , 1926.].
“Tarixi Salimi”da shunday qo zg olonlardan biri Shahrisabz va Kitobda
ʻ ʻ
Yosh buxoroliklar boshchiligida bo lib o tgan haqida batafsil hikoya
ʻ ʻ
qilinadi. Qo zg olonni bostirish uchun Salimbekning yozishicha, o zining
ʻ ʻ ʻ
shafqatsizligi bilan mashhur bo lgan Nizomiddin Xo ja Qo shbegi 50 askar
ʻ ʻ ʻ
bilan yuborilgan. Boshqa ma lumotlarga ko ra, u sarbozlarning katta otryadi
ʼ ʻ
bilan kelgan. Qo'zg'olonchilar hokimni lavozimidan chetlashtirishni va
mahalliy aholidan boshqasini tayinlashni talab qilishdi.” Qo‘shbegi
qo‘zg‘olonchilar talabiga dahshat bilan javob bergan va uning
qo‘zg‘olonchilarga nisbatan ko‘rgan choralari go‘yoki o‘rta asrlardagi “Ispan
inkvizitsiyasidan” oshib ketgan. Ammo shunga qaramay qo shbegi
ʻ
qo zg olonchilarning quyidagi talablarini qondirib, qo zg olonni bostirishga
ʻ ʻ ʻ ʻ
muvaffaq bo ldi:
ʻ
a) hokim Akramxon bilan birga kelgan o n bir amlokdorni o z
ʻ ʻ
lavozimlaridan chetlatish;
b) shariat belgilagan soliqlardan tashqari, hokimlar o ylab topgan barcha
ʻ
to lovlarni bekor qilish;
ʻ
d) aholiga taalluqli barcha masalalarni Shahrisabz viloyatining og‘alig‘i](https://docx.uz/documents/78ee52f6-b124-4944-b653-9e4671c06477/page_16.png?v=1)
Мirzo Salimbek asarlari tarixiy manba sifatida.