Mo’g’ullar davlatining tashkil topishi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	184.0KB
Покупки	1
Дата загрузки	11 Март 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

81 Продаж

Mo’g’ullar davlatining tashkil topishi

Купить

Mundarija
Kirish………………………………………………………………………..2-4
I – BOB. Mo’g’ullar davlatining tashkil topishi
1.1 Chingizxonning hokimiyat tepasiga kelishi…………………………….5-13
1.2 Mo’g’ullar bosqini va unga qarshi kurash asarlarda yoritilishi………..14-26
II – BOB. Mo’g’ullarning Movarounnahrni bosib olishi
2.1 Mo’g’ullar xujumi arafasida Xorazmshohlar davlatidagi vaziyat. Chingizxon
va Xorazmshoh munosabatlari………………………………………………27-31
2.2 C hingiziylarning Markaziy Osiyoga bosqinchilik yurishlari va ularga qarshi
milliy ozodlik kurashlari……………………………………………………32-37
III. Xulosa………………………………………………………………….38-40
IV. Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………….41
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillikka erishganimizdan keyin xalqimizning
o’z yurti, tili, madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, o’zligini anglashga
qiziqishi ortib bormoqda. Bu tabiiy hol. Odamzod borki, avlod-ajdodi kimligini,
nasl nasabini, o’z to’g’ilib, voyaga yetgan qishloq, shahar, xullaski vatanining
tarixini bilishni istaydi. Hozir O’zbekiston deb ataluvchi hudud, ya’ni bizning
vatanimiz nafaqat sharq, balki umumjahon svilizatsiyasi beshiklaridan biri
bo’lganini butun jahon tan olmoqda. Bu qadimiy va tabarruk tuproqdan buyuk
allomalar, fozilu-fuzalolar, olimu-ulamolar, siyosatchilar, sarkardalar yetishib
chiqqan. Diniy va dunyoviy ilmlarning asosi mana shu zaminda yaratilgan, sayqal
topgan. Eramizgacha va undan keyin ham ko’plab osori-atiqalarimiz tariximizdan
dalolat berib kelmoqda. Beshavqat davr sinovlaridan omon qolgan, eng qadimgi
tosh yozuvlar, bitiklardan tortib, bugun kutubxonalarimiz xazinasida
saqlanayotgan 20 mingdan ortiq qo’lyozmalar, ularda mujassamlashgan tarix,
adabiyot, san’at siyosat, axloq falsafa, tibbiyot, matematika, fizika, ximiya,
astranomiya, me’morchilik, dehqonchilikka oid o’n minglab asarlar bizning
beqiyos boyligimiz, iftixorimizdir. Bunchalik katta merosga ega bo’lgan xalq
dunyoda kam topiladi. Shuning uchun ham bu borada jahonning salmoqli
mamlakatlarigina biz bilan bellasha oladi. Jahon tarixi bo yicha chuqur bilimlargaʻ
ega bo lish talabalarning dunyoqarashini kengaytirish yo lidagi eng samarali vosita
ʻ ʻ
sifatida ahamiyatlidir. Qolaversa, mamlakatimiz hamkorlik qilayotgan
davlatlarning rivojlanish darajasini, xalqlarning mentaliteti, urf-odatlarini,
madaniyatini tushunib yetish uchun ham jahon tarixi fanining beqiyos ahamiyatini
tan olish kerak. Dunyo xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy va etnik
evolyusiyasining asosiy bosqichlari, hamda yo nalishlari haqida talabalarga har
ʻ
tomonlama bilimlar berish. Shu boisdan ham keyingi davr mobaynida ta’lim
tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar tufayli bakalaviat bosqichi talabalarini
haqiqiy mutaxassis sifatida tayyorlash maqsadida mutaxassislik fanlariga katta
e’tibor qaratilgan. Chingizxon va uning vorislari davri tarixi o rta asrlarning ulkan
ʻ
imperiyalaridan biri bo lgan mo g ullar davlatining tarixi, ularning harbiy
ʻ ʻ ʻ
2

yurishlari va uning oqibatlari, turli hududlarda deyarli bir vaqtda vujudga kelgan
mo g ul davlatlarining shu hudud ijtimoiy – iqtisodiy, siyosiy hamda madaniyʻ ʻ
taraqqiyotida tutgan o rni haqida ma’lumotlar, tahlillar va xulosalar beradi. Talaba
ʻ
birgina shu tanlov fan orqali Yevropa, Markaziy Osiyo, Rossiya, Yaqin va Uzoq
Sharq, Janubiy – Sharqiy Osiyo kabi mintaqalar tarixi bilan tanishib chiqadi.
Sababi Chingizxon boshchiligida vujudga kelgan yagona mo g ul davlatining
ʻ ʻ
keyingi taraqqiyoti davomida shu mintaqa xalqlari tarixida o z ta’sirlarini
ʻ
o tkazishga erishdi. Bir so z bilan aytgan mo g ullarning harbiy kuchi va qudrati
ʻ ʻ ʻ ʻ
ularga shu mintaqalarda bir muddat hukmronlik o rnatishini ta’minlab berdi
ʻ 1
.
. Mavzuning maqsadi va vazifalari .
Mo’g’ullar imperiyasida Chingizxonning qanday boshliq bo’lgani, Chingizxonning
O’rta Osiyoga qilgan bosqinchilik yurishlarini holisona o’rganish va manbalar
yordamida tahlil qilish. - O’rta asrlar mo g ullar tarixiga oid tarixiy
ʻ ʻ
manbalarni tahlildan o tkazish;
ʻ - Ja hon tarixida mo g ullar davlatining ʻ ʻ
o rnini ko rsatish;
ʻ ʻ - Mo’g’ullarni O’rta Osiyoga qilgan
yurishlarini o’rganish - Xorazmshoxlar va Chingizxon
o’rtasidagi munosabatlarni tahlil qilish - Chingizxonga qarshi ozodlik
kurashlarini o’rganish asosiy vazifasidir.
Mavzuning ob’ekti va predmeti Ushbu kurs ishida Mo’g’ullar imperiyasi
mavzumizning ob’ektidir. O’rta Osiyog qilgan bosqinchilik yurishlari esa
mavzuning predmetidir.
Mavzuning o’rganilish darajasi O’rta Osiyoda mo’g’ul bosqini davrini
ko’plab tadqiqotchilar ilmiy asar monagrafiyalarni chiqarishgan. Tarixchilarning
asosiy yondashuvlari, mo’g’ul bosqinining qaysi vaqt, qanday va kim tomonidan
o’rganilganligini bilish juda ham muhimdir. Rus sharqshunos olimi, akademigi
V.V.Bartold o’zining “Туркистан в епоху монгалского нашествея” homli
asarida mo’g’ullarning O’rta Osiyoga bostirib kirishini atroflicha yoritishga
harakat qilgan. Bundan tashqari mustaqillikdan so’ng Saidov. Sh, Qodirniyazov.
1
Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. Т .: – Ўзбекистон . 2008. – B.36
3

M, Munirov, Polvonov. N kabi Xorzam tarixini o’rganib ilmiy ishlar himoya
qilishgan. Barcha tarixchilar asarlarida dastlab mo’g’ullar bilan xorazmshohlar
davlati o’rtasidagi elchilik, savdo aloqalari batafsil berilgan. Muhammad
Xorazmshoxning keyingi ahvoli, O’tror va boshqa qator shaharlarning bosib
olinishi tarixshunoslikdagi asosiy ob’ekt bo’lib hisoblanadi. Bundan tashqari
xorijda ham ko’plab tarixchi olimlar Mo’g’ullarni O’rta Osiyoga qilgan yurishlari
haqida ilmiy izlanishlar olib borishgan. Филипс Э.Д. “Монголы Оснаванеии
империи Реесках ханов”, Бунятов, Государство Хорезмщахов
Аништагинъцов, Бира Ш, “Монголсках историография XIII-XVII вв” ning
yozgan kitoblari orqali ham ko’plab ma’lumotlarga ega bo’lamiz.
Kurs ishing tuzilishi: Kirish, Ikkita bob, To’rtta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
4

I – BOB. Chingiziylar davlatining tashkil topishi
1.1 Chingizxonning hokimiyat tepasiga kelishi
O’rta asrlar manbalarining ma’lumotlariga ko’ra, XII asr oxiri-XIII asr
boshlarida mo’g’ul qabilalari va elatlarining qudratli davlatga birlashuvi
jarayonlari bo’lib o’tadi. Mo’gul davlatining tuzilishi va mo’g’ul xalqining tashkil
topishi XIII asrning boshlariga borib taqaladi. Bungacha ular alohida qabilalarga
yoki qabila ittifoqlariga bo’linib yashar edilar. Har bir qabilaning yo’lboshchisi bor
edi. Xitoy manbalariga ko’ra, mo’g’ul qabilalari XII asrda Buyuk Xitoy devoridan
to Baykal ko’ligacha bo’lgan hududda yashaganlar. Xitoyliklar Shimoliy Xitoy
hududida yashagan janubiy mo’g’ullarni “oq tatarlar’’ deb, Shimoliy mo’g’ullarni
esa ’’qora tatarlar’’ deb ataganlar 2
.
Yozma manbalarda mo’g’ullar menu (menva) nomi bilan ilk marotaba
Xitoyning Tan sulolasi (618-906) solnomasida tilga olinadi. Mo’g’ullar ko’p
qabilalardan iborat bo’ilb, bu qabilalari ichida son jihatidan eng ko’p va ta’siri
kuchlisi bu kereitlar bo’lib, Xatchay va Xentey tog’ tizmalari o’rtasida Orxon Tolis
daryolari vodiysida yashashgan. Ular g’arbda nayman qabilalari bilan qo’shni
bo’lganlar. Naymanlar-Xangay va Oltoy tog’ tizmalari o’rtasida yashashgan. Ular
tog’ etaklari va tekisliklarda joylashgan edilar. Ko’chmanchi naymanlar to Orxon
daryisigacha yoyilgan edi. Naymanlar mo’gul qabilalari ichida eng madaniysi edi.
Naymanlar jamiyatida o’sha davrda sinfiy tabaqalanish yuz bergan edi 3
.
Markitlar-Selenchi daryosi havzasida yashaganlar. Boshqa mo’g’ul
qabilalariga qaraganda ular o’zlarining urushqoqligi, jangovorligi bilan ajralib
turgan va kuchli qoshinga ega bo’lgan. Jaloirlar-ancha ko’p sonli va kuchli bo’lib,
Onon daryosi vodiysida yashaganlar. Taychiutlar-Onon va Selenga daryolari
etaklarida yashagan. Ongutlar-eng kam sonli ko’chmanchi qabilalar bo’lib, ular
ming oiladan iborat bo’lgan. Ular ancha zich holda yashar edilar va asosan Xitoy
imperatorlariga chegara xizmatlarida turar edilar. XII asrning 50-60 yillarida
2
Sarimsokov A, Dehkanov N. Jahon tarixi. Osiyo va Afrika mamlakatlarining o’rta asrlar tarixi, – Toshkent, 2021, –
B.138
3
Иванин М. Икки буюк саркарда. Чингизхон ва Амир Тимур. – Т., 1991. – B .12.
5

mо‘g‘ullarning dastlabki davlati-Мо‘g‘ul ulusi (“Barcha mо‘g‘ullarning davlati”)
ning tushkunlikka uchrab, inqirozga yuz tutgan edi. Natijada, XII asrning ikkinchi
yarmi-XIII asr boshlarida Mо‘g‘ulistonda ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
taraqqiyotda quyi bosqichda turgan turli mо‘g‘ul qavm va qabilalari katta va
qudratli mо‘g‘ul davlatini barpo qilish uchun о‘zaro kurash olib borar edilar.
Hokimiyat uchun qavm va qabilalar о‘rtasida olib borilgan kurashda
Chingizxon g‘alaba qozonadi va 1204-1205 yillarda kuchli mо‘g‘ul davlatiga asos
soladi. Chingizxon (1155-1227yillarda yashagan) Taychiutlar qabilasidan chiqqan
Bordjigin avlodining boshlig’i bo’lgan, boy mo’g’ul zodagoni Yesugay-baturning
o’g’li edi. Chingizxonning otasining ismi Yesugay bahodir, onasini esa О‘lun der
edilar”. Unga Temuchin ismini otasi qо‘ygan. XII asr o’rtalariga kelib Baykal ko’li
atrofi, hozirgi Mo’g’uliston hududlarida yashovchi turkiy va tungus-manchjur
qabilalarining ko’pchiligi Yesugay Bahodir ta’siriga o’ta boshlaydilar. Yesugay
tatar va market qabilalariga qarshi urushlar paytida 1185 yilda tatarlar tomonidan
xoinona zaharlab о‘ldirilgandan so’ng tashabbus uning o’g’li Temuchin qo’liga
o’tadi 4
.
Temuchin o‘z ulusini tashkil etib, boshqaruv apparatini tuzgan o‘z
tarafdorlari va safdoshlarini yuqori ma’muriy boshqaruv lavozimlariga tayinlagan.
Barcha mansabdor shaxslar, shuningdek, shaxsiy gvardiya va navkarlar ustidan
boshqaruv ishiga Boorchu va Jelme tayinlandi. Mo‘g‘ul armiyasiga esa
Temuchinning ukasi Xasar bosh qo‘mondon bo‘ldi. Armiyaning ilg‘or qismlariga
qo‘mondonlik qilish Subutoy – bahodirga topshirilib, Temuchin uni «o‘zining
tayanchi va qalqoni» deb atadi. Mo‘g‘uliston tarixida, XII – asrning so‘nggi ikki
o‘n yilligi, Temuchin va uning raqiblari o‘rtasida Mo‘g‘uliston ustidan hokimiyat
o‘rnatish uchun kurashi davri bo’ldi. Temuchin bu o‘zaro kurashda Toorilxonning
qo‘llab-quvvatlashiga tayandi, uning asosiy raqibi Jamuxa bo‘ldi.
4
Монгольская империя и кочевой мир (Мат-лы междунар. науч. конф-ии). Кн. 3. – Улан-Удэ: Изд-во БНЦ
СО РАН, 2008. – C .149.
6

1187 yilning kuzida Onon daryosining yuqori oqimidagi Dalan-Baljutada,
Temuchin bilan Jamuxa o‘rtasida dastlabki yirik harbiy to‘qnashuv bo‘lib o‘tdi.
Temuchin o‘zining dastlabki yirik to‘qnashuvida mag‘lubiyatga uchraydi, garchi
raqiblarning kuchlari teng bo‘lgani holda – har ikki tomondan 30 ming nafardan
askarlar qatnashgani holda, Jamuxa tomonidan asir olingan 70 nafar harbiy
boshliqlar tiriklayin qaynatilgan. Dalan-Baljuta jangida mag‘lubiyatga uchragan
Temuchin 10 yil muddat davomida faol harbiy xarakatlar olib bormadi. Bu yillar
davomida Temuchin chjurchjenlarni Szin imperiyasi hududida yoki uning
chegarasi yaqinida turgan. XII – asrning o‘rtalaridan boshlab, Szin imperatorlari
qo‘shni mo‘g‘ul cho‘llarida «voyaga yetmaganlarni qirg‘in qilish» siyosatini olib
borishadi. Har uch yilda bir marta Szinning ekspeditsion korpusi(maxsus maqsad
bilan uyushtirilgan otryad) Sharqiy Mo‘g‘uliston hududlariga kiritilgan va
mahalliy erkak aholini qirg‘in qilgan yoki Szin hududiga qullikka haydab olib
ketilgan. Bunga javoban ko‘chmanchilar, muntazam ravishda chjurchjenlar
imperiyasini chegaradagi viloyatlarini xonavayron qilishgan. Szin imperiyasiga
ayniqsa, o‘zlarining bosqinlari bilan tatarlar ko‘proq mushkullik keltirib chiqargan.
1196 yilda Vanyan Syan qo‘mondonligidagi armiya tatarlarga qarshi yurish qiladi.
Tatarlar Kerulen daryosi yonida yakson etilgach, Uldza daryosi bo‘ylab
chekinishadi. Szin imperiyasining Van Ango qo‘mondonligidagi qo‘shini tatarlarni
ta’qib etadi. Van Ango o‘z navbatida, Tooril va Temuchinga, tatarlarga qarshi
birgalikda urush harakatlarida qatnashishni taklif qildi. Keroitlar va Temuchin
boshchiligidagi mo‘g‘ullar, Torey ko‘li yonida tatarlarni tor-mor qilishdi. Bu
yordam evaziga, Temuchin Szin hukumatidan chautxuri unvonini oladi. Tooril
hoqon esa, van (knyaz) unvonini oladi va shundan keyin Vanxon (O‘ngxon) deb
nomlana boshladi. Chjurchjenlardan unvon olinishi, Temuchinning mavqeini
mustahkamlanishiga imkon berdi. 1198 yilda Szin armiyasi, Sharqiy
Mo‘g‘ulistondagi xulugaitlar va boshqa mo‘g‘ul-tatar qabilalariga qarshi yurishni
amalga oshiradi. Biroq ichki nizolar oqibatida chjurchjenlar davlatining tashqi
siyosiy faolligi zaiflasha boshladi.
Bunday vaziyat Temuchinga Sharqiy Mo‘g‘ulistonda mustahkamlanib olish
7

uchun qulay sharoit yaratdi. G‘arbiy Mo‘g‘ulistonda ham o‘zgarishlar yuz berdi, u
joyda nayman ulusi Gayanxon va Buyurukxon boshchiligidagi ikkita davlatlarga
bo‘lindi. 1198 – 1199 yillar davomida kereitlik Vanxon, Jamuxa va Temuchin
uchalasi birgalikda, Tayanxonning ma’qullashi bilan Buyurukxonga zarba
berishdi. Ammo hal qiluvchi jang oldidan Vanxon bilan Jamuxa til biriktirishib
tunda yashirin ravishda Temuchinni tark etishdi, bu bilan ular naymanlar
Temuchinni mag‘lubiyatga uchratishiga umid bog‘lashdi. Biroq naymanlar buning
o‘rniga butun kuchlari bilan kereitlarga tashlanishdi, va oqibatda Temuchinning
o‘zi Tooril-xoqonni qutqarishiga to‘g‘ri keldi.
Temuchin 1200 yilda taychiutlarga qarshi yurish boshladi, uning
taychiutlarga nisbatan nafrati shunchalik kuchli ediki, bu jangda Temuchinni
shaxsan o‘zi qatnashdi va yarador bo‘ldi. 1201 yilda Jamuxani tarafdorlari uni
gurxon deb e’lon qilishdi. Jamuxani ortidan nafaqat mo‘g‘ullar, balki
Mo‘g‘ulistondagi ko‘plab boshqa qabila va elatlarning vakillari naymanlar,
merkitlar, oyrotlar, toyjutlar ham ergashib borishdi. Jamuxani gurxon etib saylash,
ko‘tarish marosimi Gan daryosining Argun daryosiga quyilish joyida amalga
oshirildi. Jamuxaning atrofiga birlashgan kuchlar ochiqdan – ochiq Vanxon va
Temuchinni o‘zlarining dushmanlari deb e’lon qilishdi. Shunday qilib, XIII-asr
boshlariga kelib, Mo‘g‘ulistondagi hokimiyat uchun kurashgan kuchlarning aniq
shakllanishi yuz berdi. Amalda esa Vanxon bilan Temuchinning o‘rtalaridagi
ittifoq mustahkam bo‘lmagan, umuman olganda, bir – birlariga raqib bo‘lgan bu
xonlarning har biri o‘zining mavqei uchun kurashgan.
Janubiy-Sharqiy Mo‘g‘ulistonda mustahkam o‘rnashib olishga intilgan
Temuchin 1202 yilda tatarlarga qarshi yurish qildi. O‘zining hamyurtlari –
toyjutlar bilan olib borilgan urushlarni hisoblamaganda, bu Temuchinning kuchli
mo‘g‘ul – tatar elatlaridan biriga qarshi dastlabki yakka holdagi yurishi bo‘ldi.
Buir-Nor ko‘lidan uncha uzoq bo‘lmagan Dalan- Numergen degan joyda tatarlar
mag‘lubiyatga uchratildi. Tarixchi Rashiduddinning yozishicha, Temuchin
tatarlarni o‘zining «qilichi uchun ozuqa, ya’ni yemak» ka aylantirdi, aravaning
o‘qidan baland bo‘lgan barcha erkak va o‘spirinlarni qirib tashladi. Temuchinning
8

g‘alabasi Mo‘g‘ulistondagi kuchlar muvozanatini uni tomoniga o‘zgarishiga sabab
bo‘ldi. Bu vaqtda Temuchinni qarorgohi Shimoliy - Sharqiy Mo‘g‘ulistondagi
Balchjun ko‘li yonida joylashgan edi.
Vanxon ayyorlik yo‘li bilan Temuchinni o‘ldirmoqchi bo‘ladi. U Temuchin
huzuriga vakil yuborib qarindosh bo‘lishni, o‘z qizini Temuchinni katta o‘g‘li
Jo‘jiga berishni va’da qiladi. Temuchin Vanxonning va’dasiga ishonib, uning
huzuriga sovchilikka uncha katta bo‘lmagan eskort (kimsa yoki narsani kuzatib
boradigan harbiy soqchilar otryadi) bilan keroitlar qarorgohiga fotiha qilish uchun
jo‘naydi. Biroq yo‘lda Temuchinni keksa va sodiq tarafdorlaridan biri-Munlik,
Temuchinni bu safarga bormaslikka ko‘ndiradi. Temuchin ortga qaytishga qaror
qildi, va aynan shu vaqtda keroitlar qo‘shini unga qarshi yurish boshlagani
to‘g‘risida ma’lumot oladi, bunda Jamuxa keroitlarni qo‘llab – quvvatlaydi.
Jang vaqtida Jamuxa keroitlarni qat’iy qo‘llab-quvvatlashdan voz kechadi.
Jang paytida Vanxonning o‘g‘li Sangum Ilxa yarador bo‘ldi, uning hayoti xavf
ostida qoldi va keroitlar jang maydonini tark etishdi. Aynan mana shu holat
Temuchinni tor-mor etilishidan bo‘lmasada, yirik mag‘lubiyatdan saqlab qoldi.
Temuchin uncha katta bo‘lmagan otryad bilan Baljun ko‘li tomonga chekindi.
Uning tarafida turganlar ko‘lga kelishdi, ular Temuchinga sodiqlik qasamyodi
belgisi sifatida botqoqqa aylangan ko‘ldan loyqa suvni ichishadi. Temuchin uchun
og‘ir damlarda uni qo‘llab-quvvatlaganliklari uchun tez orada ular alohida huquq
va imtiyozlarga ega bo‘lishdi 5
.
Temuchin shu orada Vanxon bilan muzokaralarga kirishishga majbur bo‘ldi,
shunda u o‘zining diplomat sifatidagi odatdan tashqari, favqulodda sifatlarini
namoyon qildi. U o‘zi uchun Vanxonni «xon – ota» deb tan oladi va o‘zini uning
fuqarosi va o‘g‘li deb ma’lum qiladi. Ammo 1203 yilda Temuchin bo‘lib o‘tgan
xo‘jako‘rsinga itoatkor bo‘lib ko‘rinishdan voz kechib, hatto tungi to‘xtash(dam
olish) larsiz Vanxonning qarorgohiga yurish qiladi. Bu hujum keroitlar uchun
kutilmaganda, qo‘qqisdan amalga oshirildi. Uch kechayu-kunduz davom etgan
janglardan so‘ng keroitlar butunlay tor-mor etildi. Vanxon va uning o‘g‘li Sangum,
5
Груссе Р. Чингисхан: Покоритель Вселенной. — М. 2008. – C .26.
9

g‘arbga, nayman ulusi chegaralari tomonga qochishdi. Yo‘lda ular naymanlarni
qorovul, soqchi otryadiga duch kelishadi. Vanxon o‘ldiriladi, uning boshi esa
naymanlar hukmdori Tayanxonga taqdim etiladi, Sangum esa qochib ketadi.
1203-yilning kuzida keroitlar ustidan erishilgan g‘alaba-Temuchinning
tatarlar ustidan erishilgan g‘alabasidan keyingi ikkinchi yirik muvaffaqiyati bo‘ldi.
Mo‘g‘ulistondagi eng yirik ulus yo‘q qilindi. Jamuxa endilikda Temuchin bilan
kurashda ittifoqchi sifatida faqat naymanlarga tayanishga intildi. Naymanlar xoni
Temuchinni hujumini kutmasdan, balki o‘zi unga qarshi urushni boshlamoqchi
bo‘ldi. Bu urushda nayman xoni Szin imperiyasi bilan chegaradosh bo‘lib, Buyuk
Xitoy devori yonida yashagan ongut xalqini o‘ziga ittifoqchi qilmoqchi bo‘ldi va
ularga elchilar jo‘natdi. Nayman xoni elchilar orqali ongutlar xoni Alaxushdan
o‘zining Temuchin bilan urushida yordam berishini so‘raydi.
Alaxush esa Temuchinga qarshi urushda naymanlarga yordam berishdan voz
kechibgina qolmasdan, balki naymanlarni niyat – maqsadlari to‘g‘risida
Temuchinni xabardor qilishga shoshiladi. Xalxe daryosi yonidagi xada darasida
o‘z qarorgohiga ega bo‘lgan Temuchin, o‘z ulusida bir qator islohotlarni amalga
oshiradi. U o‘z fuqarolarini o‘nlik, yuzlik va mingliklarga bo‘ldi, zarurat yuzaga
kelganda o‘n, yuz, minglab askarlar o‘z qurol – yarog‘lari va otlari bilan shay
turgan, bularga esa ma’muriyatchi – qo‘mondonlar: o‘nboshi, yuzboshi va
mingboshilar boshliq etib qo‘yilgan, ya’ni tayinlangan. Bu islohot Temuchinning
ulusini etnik va qabilaviy tarqoqligiga barham berdi.
Boshqaruvchilar ya’ni cherbi lavozimi joriy etildi, ular ulusning fuqarolari
va xo‘jaligini, xon qarorgohi va xon gvardiyasini boshqarishgan. Gvardiyaning
kuchlari qaytadan tartibga solindi ya’ni tuzildi. O‘tkazilgan islohotlar, kereitlar
bilan urushda putur yetgan Temuchin ulusini tartibga keltirdi va qayta tikladi. 1204
yilning yozida Temuchin qo‘shinlari mustaqilligini saqlab qolayotgan nayman
ulusini chegaralariga yaqinlashdi. Raqiblar Mo‘g‘iliston Oltoyidagi Naxu – gun
tog‘i yonida to‘qnashdilar. Naymanlar batamom mag‘lubiyatga uchradilar.
Naymanlar hukmdori Toyongxonning o‘zi jangda halok bo‘ldi. Toyongxonning
o‘g‘li Kuchluk, tirik qolgan va asirga tushmagan askarlari hamda aholisi bilan
10

g‘arb tomonga ketdi.
Shunday qilib, Mo‘g‘ulistonning g‘arbiy hududlaridagi yagona kuchli
mustaqil ulus ham tugatildi. Aynan o‘sha 1204-yilda Temuchin merkitlarga qarshi
yurishni amalga oshirdi. 1205-yilning qish oylarini Oltoy tog‘larini janubiy yon
bag‘irlarida o‘tkazib, Temuchin 1205 yilning bahorida Oltoyni oshib o‘tdi va
uning g‘arbiy yon bag‘irlariga qochib yashiringan merkitlar hukmdori Toxtabekni
va Kuchlukni qo‘shinlariga hujum qildi, jangda Toxtabek halok bo‘ldi. Kuchluk
esa, Temuchinning Mo‘g‘ulistonda hukmronlik qilishidan norozi bo‘lgan
ko‘pchilik bilan Chu daryosi hudularida yashovchi qoraxitoylar tomonga
chekinadi. Mana shu holat tufayli Jamuxaning ko‘pchilik tarafdorlari endilikda
Temuchin tomonga o‘tishdi.
Jamuxa juda oz sonli askarlari bilan qoldi, tez orada ular ham
Jamuxaga xoinlik qilishadi, uni ushlab olib, Temuchin huzuriga keltirishadi,
Temuchin esa Jamuxani qatl qilishga buyruq beradi (1205 yoki 1207-yilda).
Temuchin ittifoqlar tuzishda diplomatik ustamonligi, janglarda taktik usullarni
qo‘llashga mohirligi va qasos olishda o‘taketgan vahshiyligi tufayli mo‘g‘ul
qabilalarini birlashtira oldi. Masalan, u bir safar o‘zi tomondan mag‘lub etilgan
beklardan yetmish nafarini 70 ta doshqozonda tiriklayin qaynatishga buyruq
bergan. Temuchin 1186-1204-yillar davomida hokimiyat
uchun kurash olib borib, faqat mo’g’ullarnigina emas, ular bilan qoshni bo’lgan
tatar, markit,kerayit, jaloyir, nayman, uyg’ur, qarluq kabi ko’plab qabilalarni qo’l
ostida birlashtirib, kuchli davlatga asos soladi. Shunday qilib, 1206-yilga kelib,
Mo‘g‘uliston uchun g‘alayonlar, ya’ni “barcha bir-birini talon-taroj qilgan” davr
yakun topdi. 1206 yilning 16-aprel kuni mo’g’ullar yo’lboshchisi Temuchin Onon
daryosini boshlanishida birlashish uchun qurultoy (turk.mo’g’ul.xurultay) kengash,
majlis, -turkiy xalqlar va mo’g’ul xalqida qadimdan mavjud bo’lgan turli harbiy
kengashlar va majlislarning umumiy nomi) chaqiradi.
1206-yilning bahorida yo‘lbars (muchal) yilida Onon daryosini
boshlanish joyida qurultoy bo‘lib o‘tdi. Temuchin bu atrofda yashovchi xalqlarni
to‘g‘ri yo‘lga yo‘lladi. Qurultoyda Chingizxon o’z tug’i- oq bayrog’ini ko‘tarib, 10
11

ta lavozim joriy etadi. Temuchinninga tarafdorlari mo’g’ul zodagonlari to’plangan
ushbu qurultoyda u oily mo’g’ul hukmdori-xon deb tantanali e’lon qilinadi va
davlatning bosh shamani Teb – Tangriy unga “Chingizxon’’ degan faxriy nom
beradi. Qurultoyda “Temuchinga Dengizxon, ya’ni, okean hukmdori unvoni’’
berilganligi ta’kidlandi. (“Chingizxon’’ – kuchli, buyuk degan a ma’nolarini
bildiradi) 6
. Sahrodagi Qoraqurum shahri yangi davlatning poytaxti qilib
belgilanadi. Yangi mo’g’ul davlati-Yeke Mung’ol ulus (Buyuk mo’g’ul davlati)
deb atalib, uning boshqaruvi “Altan urug’’ (Oltin urug’) qo’liga o’tadi. 1206
yildagi qurultoyda qabul qilingan “Yaso’’ qonuni shaxsan Temuchinning
tashabbusi bilan ishlab chiqilgan va qabul qilingan. Yasoq to’la holatida 1206-yilgi
mo’g’ul zodagonlari qurultoyida qabul qilinib, 1218-yilda qayta ko’rib chiqiladi va
1225 yilda so’nggi marta tahrir qilinadi. Juvayniy ma’lumotlariga qaraganda,
yasoqlar uyg’ur yozuvida tumorlarga (o’rog’li qog’ozlarga) yozilgan bo’lib,
“Yasoqlarning buyuk kitobi’’ (Yasanomai buzurg) deb nomlangan 7
.
Yasoq qonunlarining asosiy yo’nalishlari quyidagicha bo’lgan:
1. Hukmdor (xon) ‘’yasoqqa’’ qat’iy rioya etishi xususida qasamyod qilishi
va unga amal qilishi, amal qilmaydigan bo’lsa, xonni umrbod qamash mumkin.
2. Chingizxon mo’g’ullar orasida diniy adovat kelib chiqmasligi uchun
barchaga to’la diniy erkinlik beradi. Ruhoniylar soliqdan ozod etilgan.
3. Ayollar naslni davom ettiruvchi bo’lganliklari uchun ham, urush vaqtida
ularning gunohlari kechirilishi lozim.
4. Jazolash darajasi sifatida o’lim jazosini eng ko’p miqdorda qo’llash.
5. Bosib olinayotgan mamlakatlar xalqlariga butkul rahm-shafqat qilmaslik.
Chingizxon hokimiyatni mustahkamlash yo‘lida bir qancha islohotlar o‘tkazgan.
Jumladan, ming oilani bir ma’muriy birlikka bo‘lishga asoslangan va harbiy tus
berilgan yangi ma’muriy tuzum joriy etilgan. U azaliy Markaziy Osiyo
6
Бира Ш. Монгольская историография. XIII-XVII вв. – М. 1978. – C .91.
7
Sarimsokov . A , Dehkanov . N Jahon tarixi . Osiyo va Afrika mamlakatlarining o’rta asrlar tarixi. Toshkent, – 2021.
– B.142.
12

an’analariga amal qilib, uluslarni markaz va o‘ng hamda chap qanotlarga ajratdi,
bularga tuman begi ya’ni o‘n ming lashkarga qo‘mondonlik qilgan harbiy
sarkardalar boshliq etib tayinlandi. Butun Mo‘g‘uliston 95 ta harbiy-ma’muriy
rayonlar – «minglik» larga bo‘lindi, bularga esa noyon ya’ni mingboshilar
boshchilik qilgan. Bir necha ming kishi tarxonlarga aylantiriladi. 10 ta saroy
lavozimi ta’sis etiladi. 150 kishidan iborat gvardiya tuzadi hamda mingta dovyurak
va ishonchli kuchlardan shaxsiy drujina tashkil etadi. Tez orada ularning soni 10
ming kishiga yetkaziladi. Bu drujina qo’shinlar sarasini tashkil etadi va eng og’ir,
hal qiluvchi paytlardagina jangga kiritilar edi. Chingizxonning to’rtta o’g’li
bo’lgan. Xon ularning har qaysisining qobiliyati va saviyasini hisobga olib,
martabali davlat lavozimlariga qo’ygan. Jumladan, katta o’g’li Jo’jixon- bazm va
shikorni tartib etishga, ikkinchi o’g’li Chig’atoyxon-lashkar ishlariga, uchinchi
o’g’li O’qtoyxon-mamlakat tadbirlariga, Tuluxon-saroy ahli va amaldorlarning
muhofazasiga qo’yilgan. 1206-1407-yillar-Osiyo va Sharqiy Yevropada tashkil
topgan va chingiziylar sulolasi tomonidan boshqarilgan Mo’g’ullar davlati
hukmronlik qilgan davr hisoblanadi. 1224-yilda mo’g’ullar imperiyasi 4 ta ulusga
bo’lindi:
1. Jo’ji ulusi-Dashti Qipchoq.
2.Chig’atoy ulusi-Yettisuv, Movarounnahr, Sharqiy Turkiston.
3.Xulagu ulusi-Eron.
4.Yuan sulolasi (Tuluxon avlodi)-Mo’g’uliston va Xitoy
1.2 Mo’g’ullar bosqini va unga qarshi kurash asarlarda yoritilishi
Jurjoniy mo’g’ullar savdo karvonining ozchilik guruhi bilan birgalikda
Muhammad tomon yuborilganligini hikoya qiladi. Chegara viloyat O’trorga keldi.
Karvonga boshchilik qilgan to’rt savdogarning nomini Nasafiy sanab o’tadi; Umar
Xoja O’troriy, Hammal Merogi, Faxriddin Dizzakiy Buxoriy, Amin ad-din
13

Xaraviy, Juvayniyning so’zlariga qaraganda Karvonda 450 kishi bo’lgan. ularning
barchasi musulmon edi. 500 ta tuyasi borligi, yuklangan tavarlari, aynan oltin,
kumush, xitoy ipagi borligini Jurjoniy hikoya qiladi. Ushbu savdogarlarning
barchasi qamoqqa olinadi. O’tror hukumdori Inolchiq bo’lib, Kaer-xon unvonini
olgan. (Nasafiy uni inolhon deb atagan). U Turkan xotunning qarindoshi
hisoblangan. (Nasafiyning aytishicha u sultonga amakivachcha hisoblangan).
Savdogarlarning ayg’oqchilik maqsadida kelganligini noib Inolchiq, Muhammadga
yetkazgan 8
. Sulton ularni faqat qamoqqa olishni buyurgan. Ularni o’ldirishni
O’tror noibi o’zi mustaqil qaror asosida bajargan. O’lganlarning barcha narsalariga
o’zi egalik qildi. Sulton harbiy partiya bilan urishishga kirishishni xohlamasdi.
Uning aftariteti albatta sultonga yoqmagan. Tavarlar Buxoro va Samarqand
savdogarlariga sotib yuborilgan. Sulton ham bu pullarga egalik qildi. Juvayniyning
aytishicha, Inolchiq savdogarlarning biri tomonidan haqorat qilingan. Chingizxon
bundan xabar topsada yana xorazmshoh huzuriga Ibn Kafroj Bug’ro
boshchiligidagi elchilarni yuborgan (Otasi hech qachon takashga xizmat
qilmagan) 9
. Inolchiqni jazolash haqidagi Chingizxon taklabini olib kelgan
xorazmshoh nafaqat uning talabini bajarmadi, balki elchini o’ldirishga buyruq
berdi. Uning hamrohlari esa soqollari kesilib, jo’natilgan. Biz bu yerda ikkala
davlat orasidagi ziddiyatga asos va biror bir tashqi ta’sirni ko’rmaymiz.
Tarixshunoslikda A.Myullerning shunday qarashlari mavjuddir: Chingizxon
Xorazmshohga qarshi yurishdan oldin Kuchluk otryadini yo’q qilishi lozim edi.
Chjebe-noyon boshchiligidagi otryadni yubordi. D’ossonning fikri asoslidir. Ya’ni
xorazmshohning kuchlari dushmanga qaraganda kam sonli edi. Xorazmshoh o’z
harbiy boshliqlari bilan dushmanlik munosabatida bo’lganligi uchun, qo’shin
ustunligi bo’lsada ulardan foydalana olmadi. Mo’g’ul elchilari kelgunga qadar ham
harbiy kengashda Shahobiddin Hivaqiy o’z fikrini bildirgan. Ya’ni qo’shinni
Sirdaryoda birlashtirish kerakligi xususida Nasafiyning hikoya qilishicha,
8
Sarimsokov A, Dehkanov N Jahon tarixi. Osiyo va Afrika mamlakatlarining o’rta asrlar tarixi. – Toshkent, 2021.
– B.148.
9
Сагдуллаев А , Аминов Б , Мавлонов Ў , Норқулов Н . Ўзбекистон тарихи : давлат ва жамият тарққиёти .
Биринчи қисм . – Тошкент : Академия . 2000. – B.106.
14

mo’g’ullar bosqiniga qadar ham asosiy mudofa inshoatlari tugallanmagan edi.
Hatto ayrim asosiylari boshlanmagan edi. Juvayni faqat Samarqandda asosiy
mudofa mustahkamlanganligini aytgan 10
.
Yevropalik olimlar, shular qatorida A.Myuller ham xorazmshohni ayblaydi.
Imkoniyatlardan foydalanmaganligi va boshqa sustkashlikda. Juvayniyning
ma’lumot berishicha O’tror besh oy mudofa qilingan. Asosiy shaharning qismi-
yana biro y saqlab turilgan. Qamal 1219-yil sentyabr oyida boshlangan deb
aytishimiz mumkin. Chingizxon o’trorda o’z qo’shinlarini bo’ldi: qo’shinning bir
qismi shaharni qamal qilish uchun qoldirilgan (Rashidaddinning aytishicha, ular
bir necha tumandan iborat bo’lgan). Uyg’ur otryadi ham ularning tarkibida
qoldirilgan. Qo’shinning boshqa qismiga esa Jo’ji boshchilik qilgan. U
Sirdaryoning pastki qismiga yuborilgan: uncha katta bo’lmagan otryad daryoning
yuqori qismiga: Binokant va Xo’jantga yuborilgan; Chingizxonning o’zi va Tulu
asosiy kuchlar bilan Buxoroga yo’l olgan. Nasafiyning aytishicha, sultonni o’z
qo’shinidan ajratib qo’yish maqsad qilingan.
Chingizxon Zernuq qalasiga kirdi. Bu yerda mo’g’ullar biror-bir
qiyinchilikka duch kelmadi. Daryo muz bilan qoplangan edi. Zernuq aholisi
Donishmand- hojib boshchiligidagi vakilarni Chingizxon huzuriga yubordi. Ular
qarshilik ko’rsatishmadi. Donishmandning mulki va hayoti saqlab qolingan.
Berilgan vadalar ham bajarildi. Mo’g’ullar faqat qal’ani vayron qildi. Mahalliy
yoshlardan otryad turdi. Shaharga Qulqug’-baliq nomi berildi. Voqealarga
zamondosh hisoblangan Ibn al-Asr, Jurjoniylarning hikoya qilishicha Chingizxon
Buxoroga 1220-yil febral oyida kirib brogan. Juvayniy aytganidek, mart oyida
emas. Ibn al-Asr va Jurjoniylarning ko’rsatgan sanasi Narshahiy tomonidan ham
tasdiqlangan. Jurjoniylarning guvohlik berishicha, Buxoro garnizonida 12.ooo
askar bo’lgan. juvayniy esa ularning sonini 20.000 deb ko’rsatgan nasafiyning
so’ziga qaraganda, shahar mudofasiga Ixtiyoriddin Qo’shlu boshchilik qilgan yana
biri Enanchxon O’g’ul-xojib edi. Boshqa harbiy boshliqlarni Juvayniy Hamid-Pura
(qora-xitoy, kelib chiqishi shunday.
10
Shamsutdinov R, Karimov Sh. Vatan tarixi (birinchi kitob). – Toshkent: Sharq. 2010. – B.92.
15

1210-yilgi jangda asrga tushgach, xorazmshohga xizmat qila boshlagan).
Suyunchixon va qandaydir Gurxon go’yoki mo’g’ul bo’lishgan. Chingizxondan
qochib Muhammad xizmatiga kelgan ammo Juvayniy buni tasdiqlamaydi. Qamal
boshlangandan uch kun o’tgach, Enanchxon boshchiligidagi qo’shin shaharni tark
etish va mo’g’ullar qatorida o’zlariga yangi yo’l tanlashga qaqror qilishdi.
Enanchxon kichik qo’shin bilan Amudaryo orqali qochishga erishdi. Hamid Pura
esa ushbu jangda halok bo’ldi. O’z mudofaachilari ketgach, aholi shunday qarorga
kelgan: shaharni topshirish, Badriddin qozixon boshchiligida. Ibn al-Asr shahar
egallanishini 10-fevral va Juzjoniy esa 16-fevral deb ko’rsatdi. Asosiy markazni
mudofaa qilish yana 12 kun davom ettirilgan. 400 askar qolgan edi. Aholi sulton
qo’shinlari uchun tayyorlangan zahirani mo’g’ullarga berishga majbur bo’lgan.
Badaxlar savdogarlar esa o’z tavar, boyliklarini berishagnlar. Mo’g’ullar shaharni
talon-taroj qilgan. Aholiga faqat kiyim-kechak olishga, shaharni tark etishi
buyirilgan. Kim itoat etmasdan shaharda qolsa, o’ldirilishi uqtirilgan. Juvayniyning
hikoya qilishicha, imom Jalol ad-din Ali bin Hasan (yoki Husayn) Zendi masjid
talanayotganda o’z munosabatini bildirgan.
Rukn ad-din va uning o’g’illari jangda halok bo’lishgan. O’ldirilganlar
qatorida Sadr Majididdin Ma’sud ham o’lgan. buxorodan Samarqandga o’tishda
mo’g’ullar ko’pchilik kishini asr olgan edi. Ibn al-asrning ma’lumot berishicha,
asrga olingan kishilar uchun og’ir, ular otliq mo’g’ul qo’shini ortidan yurishlari
kerak edi. Ularning ko’pchiligi yo’lda halok bo’lishgan Samarqand va Buxoro
orasida faqat Dabusiya va Saripul qarshilik ko’rsatishgan. Xulosa qilish mumkinki
mo’g’ullar Zarafshon daryosining ikkala yo’nalishi bo’ylab o’tgan. Biz ko’ramizki,
Movarounnahardagi asosiy shahar hisoblangan. Samarqand mudofasiga
Xorazmshoh alohida e’tibor qaratgan. Tabiiyki bu yerda katta qo’shin to’plangan.
Boshqa joylarga qaraganda Juvayniy aytishicha, Samarqandda 110.000 qo’shin
bo’lgan. ulardan: oltmish ming turk, ellik ming tojik edi.
Yigirmata fil ham bo’lgan nasafiy aytishicha qo’shin qirq ming; Ibn al-
asrning aytishicha qo’shin ellik ming, Juzjoniyning aytishicha qo’shin oltmish
ming bo’lgan ya’ni turk, tojik, xaladj va qarluqlarni qo’shganda Nasafiyning
16

aytishiga qaraganda shaharning asosiy boshlig’i- To’g’ayxon bo’lgan u Turkan
xotinning ukasi bo’lgan. chingizxon Samarqandga kelib, shahar tashqarisidagi
Ko’ksaroyga to’ztagan. Qamalga olinganlarni aldash uchun mo’g’ullar asirga
olinganlarni (asirdagilar) jangovor qatorga qo’ygan. Har o’ninchi kishi qo’lida
bayroq ko’targan. Shahar oldida go’yoki katta qo’shin turganligini namoyon qilish
shaharliklarni shu yo’l bilan vahimaga tishirishni rejalashtirgan. Chig’atoy va
Uguday kelgach, asirdagilar soni yanada oshgan edi. Ularning ko’pchiligi O’tror
aholisi edi. Movarounnahrdagi boshqa shaharlarga qaraganda, O’tror mudofasi
uzoq davom etgan, inolxon ixtiyorida 20.000 kishi bo’lgan Juvayniyning aytishich
sulton unga 50.000 kishi yuborgan. Bundan tashqari yordam berish uchun 10.000
qo’shin bilan Qoracha Xojib ham jo’natilgan. Besh oylik qamaldan so’ng Qoracha
Xojib shaharni topshirish va uni tashlab chiqishga qaror qilgan. O’tror aholisi ham
Buxoroliklar singari shahardan chiqarib yuborilgan. Asosiy markazdagi mudof
ayana bir oy davom ettirildi. Enalxonning o’zi binolardan birining tomiga
qochdi.Qurol-yarog’lari qolmagach, mo’g’ullarga g’isht uloqtirdi. Uni mo’g’ullar
tiriklayin asirga olib Ko’ksaroyga Chingizxon huzuriga yuborgan. Masnaviyning
yozishicha Inalxon shu yerda qiynoq asosida qatl etilgan. Samarqand qamalining
uchinchi kuniyoq og’ir ahvolga keldi. Ibn al-Asir va Juzjoniyning xabar berishicha,
mudofaa og’ir mag’lubiyat bilan yakunlangan.
Mo’g’ullar oxirgi kishigacha qirg’in uyushtirdi; Ana shunda Ibn al-Asirning
aytishicha, 70.000 kishi halok bo’lgan. Juzjoniy esa halok bo’lganlar sonini 50.000
deb ko’rsatgan. Ibn al-Asirning ishonch bilan aytishicha, sulton qo’shini asosiy
mudofaa ishtirok etmagan. Ammo zamondoshlarning hikoyalari ba’zida bir-biriga
zid keladi. Masalan, Juvayniyning aytishicha sulton qo’shini asosiy mudofaada
ishtirok etmagan. Ammo zamondoshlarning hikoyalari ba’zida bir-biriga zid
keladi. Masalan, Juvayniyning aytishicha, mudofaada turklar Alp-Er-Xon,
boshchiligida ishtirok etgan. Alp-Er-Xon, Shayxon, Bovaxon boshchiligidagi
turklar shahardan chiqib, bir qancha mo’g’ullarni o’ldirgan. Ko’pchiligi asirga
tushgan. O’zlari 1000 kishini yo’qotgan. Qamalning beshinchi kuni turklar singari,
mahalliy aholi ham shaharni topshirishga qaror qilgan. Kichik qo’shindan tashqari
17

turklar Tug’ayxon boshchiligida mo’g’ullarga o’z shartlarini taklif qildilar 11
.
Shaharliklar esa qozi va Shayx-islom boshchiligidagi vakillarini yubordi;
Mo’g’ullar shaharga Nomozgoh darvozasi orqali kirdilar. Mudofaa inshoatlarini
vayron qilishga kirishdilar. Doimgidek shahar aholisini quvib chiqardilar.
Talonchilikni amalgam oshirdilar. Qozi va Shayx-islom qo’l ostidagi kishilar soni
50.000 ga yaqin edi. Samarqand ruhoniylari (din arboblari) Buxorolik din
arboblariga teskari holatda, ya’ni mo’g’ullarga deyarli qarshilik ko’rsatmagan.
Boshdayoq ularning hurmatini qozonishga harakat qilgan. Qandaydir shamanchilar
umuman barcha dinga ergashib ketishaverganlar. Agar din vakillariga sayidlar
qo’shib hisoblansa, ularning soni 50.000 ga yetardi. Mo’g’ullar Samarqandni
vayron qilishga kirishdi. Shaharga suv kiriladigan tizimlarni izdan chiqardi.
Kechasi Alpxon (Alp-Er-Xon) 1000 ta jangchisi bilan chiqib sulton qo’shinlari
bilan birlasha oldi. Markaziy qismdagi qolgan himoyachilar 1000 kishi atrofida
edi. Ular masjidda to’planishdi. Xorazmshox tomonidan qurilgan masjid yoqib
yuborildi. Sultonning turk jangchilari dastlab mo’g’ullar xizmatiga o’tishgan.
Jangchilarning soni 30.000, yo’l boshchilari esa 20 kishi bo’lgan 12
. Bu Chingizxon
tomonidan Rukn ad-din karta yorlig’ida yozib qoldirilgan. Qolgan kishilar ham
taslim bo’lishgan. 30.000 ga yaqin hunarmand Chingizxonning o’g’illari va
qarindoshlariga bo’lib berilgan. Shahar bo’shab qolgan edi. Shahar aholisining ¼
qismi qoldi xolos. Samarqand bosib olingandan so’ng, Chingizxon vaqtinchalik
o’z korpusi harakatini to’xtatdi. Jo’ji boshchiligidagi qo’shin ham Sirdaryoning
pastki qismiga yuborilgan edi. Uning g’alabalari haqida Juvayniy batafsil
ma’lumot beradi. Mo’g’ullar boshda O’trordan 24 farsax masofadagi sig’noqqa
kirib borishgan. Aholi bilan Jo’ji o’rtasida muzokara boshlangan. O’z vakili
sifatida u musulmon savdogari Hasan Xojani yuborgan. Uzoq yillardan beri u
mo’g’ullar xizmatida edi. Uning nomi Yuan-Chan-Bi-Shi-da ham eslatib o’tilgan.
Aholi elchini o’ldirdi. Shundan so’ng mo’g’ullar shaharni yetti kun qamal qildilar.
Oxir oqibat katta vayronagarchilik, talonchilik sodir bo’ldi.
11
Бартольд В.В. Образование империи Чингисхана, Собрание сочинений. Т.V. – М., 1968. – C. 27.
12
Григорьев А.Б. Монгольская дипломатия XII-XV вв., – М., 1978. – C. 62.
18

O’ldirilgan Hasanning o’g’li usha joy boshlig’i etib tayinlandi. Bundan
keyin O’zgand, Barchinlig’kent va Ashnas qo;lga olindi. Oxirgi garnizon qatttiq
qarshilik ko’rsatdi. Jangda muzokara uchun Chin-Temur yuborildi. Kelib chiqishi
ongutlardan bo’lgan (oq tatar) U oxirgi vaqtlarda Eron tarixida katta rol o’ynagan.
Bundan ilgariroq Djandni sulton qo’shinlari shaharni tark etgan edi. Ular
Qutlug’xon boshchiligida Xorazm cho’llari orqali qochgan.Nasafiyning aytishicha
Qutlug’xon 10.000 qo’shin bilan Shahrikent (Yangikent) da turgan. Chin-Temur
Djand aholisi tomonidan yomon kutib olingan. U shahar aholisiga Sig’noq taqdiri
qaytarilishini aytib, ogohlantirdi. Agar shartlarga ko’nsa, mo’g’ullarni shahardan
ketkazishini ma’lum qildi. Mo’g’ul harbiy boshliqlari ilgari jangda borishni taklif
qilmagandilar. Balki Qoraqurumda dam olishni istagan. Qipchoqlar yeri katta
ekanligini yaxshi bilur edi. Mo’g’ul otliq qo’shini Jo’jidan talab qilganligi sababli,
u ko’chmanchilar xizmatidan foydalanishni rejalashtirgan. Ammo Djandga
borishni lozim topgan Juvaniyning barcha qo’lyozmalari va Rashididdin so’zlariga
qaraganda bu hijriy 616-yil ya’ni 1219-yil 20 aprel yoki 1 may kuniga to’g’ri
keladi. Shahar darvozasi yopilsada, aholi biror-bir qarshilik ko’rsatmagan.
Mo’g’ullar devorlardan oshib, shaharni egallashgan. Aholini shahardan
chiqib ketishga majbur qilgan. Shaharni talash davom ettirilgan Buxorolik Ali-xoja
shahar boshlig’i etib tayinlandi. Jo’jining o’zi Djandda qolib, kelgusi yili
Xorazmga brogan. Uncha katta bo’lmagan qo’shin Yangikentga yuborilgan.
Shahar qarshiliksiz egalangan. Qoraqurumga Ulus-fai boshchiligidagi qo’shin
yuborildi. Turkmanlardan tashkil qilingan 10.000 qo’shin almashtirildi. Ushbu
qo’shin Taynal-noyon boshchiligidagi qo’shin tarkibida Xorazmga ham yuborgan
edi. Taynal aytishicha turkmanlarga hujum qilib, katta qismini qirib yuborgan.
Ularning ayrim qismlari Marv va Amulga qochib jon saqlashgan edi.19 Mo’g’ullar
qo’shini Banokatga yuborildi. Qo’shini 5000 askardan iborat bo’lib, ularga Oloq-
noyon boshchilik qilgan. Kelib chiqishi barin qabilasidan edi. U o’z aka-ukalari
bilan birga Chingizxonni yon kuzatuvchi sifatida olib yurgan. Boshqa qoshinlarga
Suketu-cherbi boshchilik qilgan. Uning kelib chiqishi xongxotun qabilasidan edi.
Tug’ay ham unga hamrohlik qilgan.
19

Banokatdagi turk gornizoniga Elatxu-Malik boshchilik qilgan. Shaharni uch
kun mudofaa qilishgan. 4 kuni shahar taslim bo’ldi. Mo’g’ullar gornizonni yo’q
qildilar. Demak, mo’g’ullar Banokatda jiddiy qarshilikka duch kelmagan. (Boshqa
shaharlarga qaraganda) Movaraunnahrdagi shaharlar xususida gapirilar ekan,
faqatgina Banokat Chingizxon davridan Temur davrigacha vayron holda yotgan.
Juvayniy so’zlariga qaraganda, mo’g’ullar qo’shini Banokatdan-Xo’jandga yo’l
olgan. Aynan Juvayniyning o’zi bir joyda aytadiki, Oloq-noyon Chingizxon
tomonidan Vaxsh va Talkanga yuborilgan ikkita qo’shindan biriga boshchilik
qilgan. Besh ming kishilik qo’shin Banokat qo’lga olingandan so’ng, Chingizxon
huzuriga qaytgan. Xo’jandni bosib olish topshirig’i maxsus qo’shinga yuklatilgan.
Samarqanddan yuborilgan edi. Ibn-al-Asir va Juzjoniylarning aytishicha,
Chingizxon Samarqand yemirilgandan so’ng qo’shinni Farg’onaga yuborgan.
Juvayniyning o’zi tan oladiki, Xo’jandga katta qo’shin tashlangan. 20.000 mo’g’ul,
50.000 asirdagilar. O’tror taslim bo’lgandan so’ng, Chig’atoy va Uguday qo’shini
chaqirib olingan. Ularning qo’shini Xo’jandga yuborilgan. Ikkalasining qo’shini
ham ishtirok etganligi no’malum 13
.
Xo’jand qamaliga kim bohchilik qilganligini bilmaymiz. Xo’jand boshlig’i
Temur-Malik shaharni ushlab turish qiyinligini bilib, mingta jangchi bilan Sirdaryo
orollaridan birida mustaxkam o’rnashgan. Ta’kidlashga asos bor, Xo’jandning
pastki qismida orol ko’rinishidagi joy bo’lgan. Bu yerdan ko’plab oltin, kumush,
mis tangalar, turli xil idishlar topilgan. Orol sohildan uzoq bo’lib, o’qqa tutish
mumkin emasdi. (tutib bo’lmasdi) Mo’g’ullar asirlarni o’nlab kichik guruhlarga
bo’lib tashladi. Har ikki o’nlik guruhga mo’g’ullardan boshliq tayinlangan. Asirlar
tog’dan tosh olib kelishi kerak edi. Xo’janddan uch farsax masofada mo’g’ul
otliqlari ushbu toshlarni daryoga tashlab yuborar edilar. Bunday yo’l bilan damba
hosil qilishganklar. Temur-Malik 12 ta yopiq qayiq qurdi. Tepa qismi loy bilan
berkitilib, dushmanga yashirincha hujum qilganlar. Tunda va tong sahar
mudofaachilar sohilni mustahkamlashga harakat qilishganlar.
13
Хайруллаев М. М. Хоразмшох Жалолиддин Мангуберди (даври, маданий ҳаёт манбалар). – Тошкент:
Фан. 1999. – B.71.
20

Mo’g’ullarga hujum qilar va dambalarni surib yuborardilar. Oxir-oqibat
Temur-Malik orolni tark etishga majbur bo’ldi. Zahira va qurollar oxirlab qolgan
edi. Tunda Temur-Malik qolgan zahira bilan 70 ta kemani tayyorlatdi. Masha’la
yorug’ida daryodan o’ta boshladi. Mo’g’ullar ularni ta’qib qildi. Banokatda uning
yo’li to’silsada, Temur-Malik uni buzishga erishdi. U Barchinlig’kent va Djandga
yetib bordi. Ulusgacha daryoning ikkala sohiliga o’z qo’shinini joylashtirdi.
Korabllardan ko’prik qurdirdi. Temur-Malik shu bilan birga sohilda o’rnasha oldi.
Mo’g’ullar ta’qibidan qocha oldi. Muhammad Xorazmshox mo’g’ullarga qarshilik
ko’rsatish tizimini izdan chiqarib yubordi. Jaloliddin uchun bunday imkoniyat
mavjud edi. Chingizxon O’trorlik Badriddin bergan maslahatdan foydalandi. Ya’ni
sulton Muhammad Xorazmshox bilan harbiy boshliqlar o’rtasida ziddiyatarni
kuchaytirish , xususan Turkon xotun bilan.
Mo’g’ullarning Movaraunnahrdagi harakati vaqtida, Muhammad
Xorazmshox Kalif va Anxud bilan band edi. Samarqand qamali vaqtida sulton
yordamga birinchi navbatda 10.000 kishi yuborgan. 2-marotaba esa, 20.000 kishini
jo’natdi.Ammo biron-bir qo’shin tayinlangan joyga yetib bormagan. Haqiqatdan
ham ularning harakati foydasiz bo’lgan. Samarqand ostonasida Chingizxon o’z
qo’shinlarini quyidagicha bo’lgan.
Xo’jand va Farg’onaga yuborilgan qo’shindan tashqari, bitta qo’shin Oloq-
noyon boshchiligida Jasavurning ming kishilik so’l qanoti (jaloyir qabilasidan)
Vaxsh va Talkanga yuborilgan. Ularning harakati haqida biz batafsil bilmaymiz.
Ibn-al-Asirning aytishicha, yana bir qo’shin Termizga yuborilgan. Ammo bu qal’a
keyinchalik Chingizxonning o’zi tomonidan egallangan Oxir-oqibat uch tuman (30
kishi) Chjebe Subuday va Toxuchar-baxodir boshchiligida Amudaryo orqali o’tishi
kerak edi. Ular tinch aholiga teginmagan, shaharlarni talamagan. Faqat
Xorazmshoxni ta’qib etgan. Sultonning qo’shini kuchsiz ekanligi haqida xabar
kelgach, Chingizxon shunday qarorga kelgan. Undan oldinroq ushbu qo’shin
Qoraxitoy va Alauddin qo’shiniga bo’lingan. U Qunduz hukmdori edi. Sulton
Iroqda qoshin to’plash va joylashishni lozim topsada, Jaloliddin otasidan bunday
yengil qarorga kelmaslik, qo’shinni qoldirishni so’ragan.
21

Chjebe va Subuday qo’shinlari kelguniga qadar Xorazmshox Amudaryo
sohillarini tark etgan edi. Panjobda faqat kuzatuv qo’shinini qoldirgan edi. Ibn al-
Asir bu haqida quydagilarni yozadi. “Ular joylarda qurol-yarog’ yasadilar
vaziyatni doimo baholab brogan”. Ammo zamondoshlarining bergan ma’lumotlari
bir-biriga zid berilgan holatlari ham aniqlandi. Mo’g’ullar tomonidan sulton
Muhammad ta’qib qilinganligi haqida Juvayniy o’z ma’lumotlarini yozib
qoldirgan. 1220- yil 18-aprel kuni Nishopurga kirib borgan. Juzjoniyning so’ziga
ko’ra, aylanib o’tish may oyida amalga oshgan. Sulton mo’g’ullar oldidagi qo’rquv
oldida Nishopurda turmaganligini Nasafiy aytib o’tadi. Sutonning Nishopurdan
qochishga ko’plab omillar sabab bo’lgan. Sulton saroy vakillaridan biriga ikki
qutidagi qimmatbaxo toshlarni berib, Ardaxom qal’asiga olib borishni talab qilgan.
Ammo uning boylilari saqlab qolinmagan.
Qal’a mo’g’ullarga taslim bo’lgach, qimmatbaxo toshlar Chingizxon
huzuriga yuborilgan. Xorazmshox Ray orqali qochgan. U yerda Rukn ad-dinning
o’g’li Gurshanshi 30.000 kishilik qo’shin bilan kutar edi. Endi sulton Chjebe va
Subudayning tarqoq qo’shinini yo’q qilish imkoniatiga ega edi. Ammo
Xorazmshox bundan foydalanmadi. U o’z xotini ya’ni G’iyosiddin Pirshoxning
onasi va boshqa ayollarni Karun qal’asiga jo’natdi. U yerda Tojuddin Tug’an
hukmronlik qilardi. Huriston otabeki Nasret ad-din Xazoraspni o’ziga maslahatchi
sifatida qabul qilgan. Huriston va Fars o’rtasidagi joydan 100.000 piyoda jangchini
to’plash imkoni mavjud bo’lgan. Sulton Muhammad bu rejaga rozilik bildirmadi.
Nasriddinning shaxsiy manfaatini ko’zlagan rejasi deb qabul qilindi. Nasriddin o’z
hudud doirasiga qaytdi. Muhammad esa Iroqda qoldi. Mo’g’ullar yaqinlshgach, u
o’g’illari bilan Karun qal’asiga yo’l oldi. Bu yerda faqat bir kun qoldi. Bir necha ot
va kuzatuvchilarni olib, Bog’dodga yo’lga chiqdi. Ularni ta’qib qilayotgan
mo’g’ullarni aldab, Ser-chaxan qal’asiga keldi. U yerda yeti kun qolib, so’ngra
kaspiy dengizi sohillariga qarab o’tgan. Juvayniyning hikoya qilishicha, umuman
eslatib o’tilmagan. Hamadonga sultonning ketganligi aytiladi. Bu yerda uni
savdogarlar ko’rishgan. Bu ma’lumotni Ibn al-Asirdan olgan bo’lishi mumkin,
Nasafiy ma’lumotlariga tayanadigan bo’lsak, Hamadon atrofidagi Davlatobod
22

degan joyda sulton va mo’g’ullar o’rtasida to’qnashuvlar yuzaga kelgan.
Oxirgi harakatlar to’g’risidagi ma’lumotlar tushunarli emas. Yuan-Chao-Bi-
Shi da hikoya qilinishicha, musulmon aholisi qarshiligi uchun bu yerga
Chingizxon kelmagan. Musulmonlar ikki tomondan hujum qilgan. Old qo’shin
to’g’risida Plano Karpini hikoya qiladi. (Old qo’shin-praycursores) “Ular ot va
qurol-yarog’ga ga hech nimani talamadi, uylarni yoqmadi, hayvonlarni
o’ldirishmadi. Ammo kishilar jaroxat oldi. Ular qochishga majbur bo’lishgan”
Chjebe va Subuday undan tashqari Xorazmshoxni ta’qib qilishi kerak edi. Bu
haqida Ibn al-Asir guvoxlik beradi. “Yo’lda ular talonchilik uchun to’xtashmagan.
Qotillik uchun ham. Faqat sultonni ta’qib etishda davom etgan. Unga umuman
dam berishmagan”. Jurjoniy esa shunday so’zlarni keltirib o’tadi; “Mo’g’ullar
Chingizxondan topshiriq olishgan. Biror-bir Xuroson shaharlariga yetkazmasligi
tushintirilgan”. Hirot viloyatidagi 5 tashqari, qo’mondonlardan bittasi o’ldirilgan.
Bu uchun shahar aholisidan qattiq o’ch olingan. Boshqa tomondan Juvayniyning
aytishicha, Mo’g’ullar o’z noiblarini Balxda qoldirib, aholisi qarshilik
ko’rsatganligi uchun Zavu shahrini vayron etishgan. Ular Rabi oyining boshlarida
(iyun) Nishopurga o’tishgan. Uchinchi ya’ni Toxuchara qo’shini buyruqdan chetga
chiqib qoidani buzgan. Rashid ad-din hikoya qiladi ya’ni Hirot noibi Malikxon
Amin al-Mulk (Ba’zi joylarda xon Malik, ba’zi o’rinlarda Amin Malik Amin al-
Mulk deb atalgan) Chingizxon tomonidan ilgariroq bosib olingach, unga yorliq
olgan. Mana shu sababli Chjebe va Subuday uning yerlarida talonchilik siyosatini
yuritmagan. Topshiriqlar ijro etilgan. Ammo Toxuchar bunga rioya qilmadi.
Tog’liklar bilan bo’lib o’tgan jangda noib o’ldirilgan. Qoida, tartib-intizomning
buzilishi mo’g’ullar ko’z o’ngidagi yirik voqea hisoblangan. Mo’g’ul hikoyakarida
u haqida eslatib o’tilmagan. Faqat g’arbga yurish haqida qisqacha ma’lumotlar
berilgan. Uning o’limi haqida ham gapirilmagan Chingizxon uni o’ldirishga ahd
qilgan. Ammo xayfsan ya’ni qattiq ogohlantirish bilan uni qo’shinga boshliq qilib
qoldirgan. Nasafiyning hikoya qilishicha Toxuchar o’ldirilmagan 14
.
14
Хайруллаев. М. М. Хоразмшох Жалолиддин Мангуберди (даври, маданий ҳаёт манбалар). – Тошкент:
Фан. 1 999. – B .78.
23

Nasafiyning tasdiqlashicha Toxuchar Niso shahrini vayron qilgan. Unda
Chingizxonning kuyovi Toxuchar noyon va uning yordamchisi Burkanoyon
ishtirok etgan. Bundan oldinroq Niso aholisi sulton Muhammad maslahati bilan
qo’zg’alon ko’targan. Mo’g’ullar boylik yig’ib o’z yurtlariga qaytguncha, sulton
ulardan qochishga muvaffaq bo’lgan. Juzjoniy va Juvayniylarning aytishicha,
Toxuchar Nishopur yaqinida o’ldirilgan. Ramazon ya’ni noyabr oyining o’rtalarida
Toxuchar qo’shini Sabzavorni ham vayron qilgan. Uning keyingi harakatlari
haqida ma’lumotlar yo’q. Nasafiyning hikoya qilishicha tatarlar Xurosonning
asosiy shahri bo’lgan Nisoni egallab olishgan. Haqiqatdan ham Chjebe va Subuday
qo’shini kam sonli bo’lib bunday yirik shaharlarda o’z harbiy boshliqlarini
qoldirish imkoniyatiga ega bo’lmagan. Nishopur aholisi uyg’ur yozuvida yozilgan
yorliq olganligi unga qizil muhr ilova qilinganligini Juvayniy hikoya qiladi.
Yorliqda aholining mo’g’ullarga qarshilik ko’rsatmasligi ta’kidlab o’tilgan.
Shubhasiz Muhammad Xorazmshox Nishopurdan ketishda o’z izlarini yo’qotishga
muvaffaq bo’lgan. Uning Iroqdagi harakatlari haqida ko’pchilik tarixchilar ham
bilishmagan. Bu shunday tushintiriladi 15
.
Mo’g’ullar Nishopurdan o’z qo’shinlarini turli tomonga yuborishgan.
Chunki sulton Muhammadning qaysi tomondan ketganligi haqida ma’lumot olishi
kerak edi. Juvayniyning aytishicha, bunday qo’shin To’s vayron qilingandan so’ng
(yana bir necha shaharlar) to’g’ri Darg’om va Samnon orqali Rayga yo’l olgan;
Chjebe qo’shini esa, bir qator Mozandaron shaharlari talon-taroj qilingandan so’ng,
Amulyaga kelgan. Juvayniyning aytishiha, Ray aholisi ixtiyoriy taslim bo’lgan;
Ibn al-Asirning tasdiqlashicha, tatarlar kutilmaganda shahar oldida yig’ildi va
egalladi. Ayollar va bolalar taslim bo’lgan. Sultonning Rayga kelganligi,
Hamadonga yo’l olganligi haqida mo’g’ullar eshitgan. Ibn al-Asirning aytishicha,
mo’g’ullar yo’lda chiqgan har qanday qishloq va shaharni ayovsiz talagan.
Erkaklar, ayollar va bolalar qilichdan o’tkazilgan. Ibn al-Asirning hikoya qilishicha
sulton Muhammad dushman kelguncha, Hamadondan qochgan. Juvayniyning
aytishicha, Qazvindan-Karonga o’tish yo’lida sulton mo’g’ullarni uchratgan.
15
Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент: Шарқ. 2001. – B . 174.
24

Mo’g’ullar uning qo’shinigahujum qilgan va sulton yaralangan. Sulton qal’adan
ketgandan so’ng, mo’g’ullar qal’ani qamal qilihgan. Uning qal’da yo’qligini
bilgach qamalni to’xtatib, sultonning ortidan quvishgan. Sulton kutilmaganda o’z
yo’lini o’zgartirib Ber-Chaxan qal’asiga yo’l olgan. Mo’g’ullar uning izini
yo’qotishgan. Kuzatuvchilarni o’ldirib, ortlariga qaytishgan. Nasafiyning
aytishicha hamadon qo’shinidagi Davlatobod tekisligida mo’g’ul qo’shinlari
qurshovda qolgan.Qiyinchilik bilan qocha olgan. Ibn al-Asirning hikoya
qilishicha, Hamadon atrofida mo’g’ullar sultonni izini yo’qotishgan. Safaviyning
tasdiqlashicha sulton joylashgan orol Kaspiy dengizi sohillariga yaqin edi.
Mozondaronliklar har kuni unga oziq-ovqat va boshqa narsalar olib kelishgan.
Mo’g’ullarning keyingi harakatlari haqida bilmaymiz. Hamadondan qaytishda ular
Zandjan va Qazvin shaharlarini talashgan. Juvayniyning aytishicha, Xorazm
qo’shinlari ham Bey-tigin va Kuyuch-Buka xon boshchiligida yuqoridagi
shaharlarni vayron qilgan. Qish faslining boshlaridayoq ular Azarbayjonga yurish
qilgan. Ardabelni vayron qilishgan. Tatarlar sohilga yaqinlashganda, sulton
Muhammad xorazmshoh hayotdan ko’z yumgan edi. Sulton yashiringan orol
dengiz bo’yidagi Abeskun shahriga yaqin edi. Gurgan shahridan uch kunlik yo’l
bo’lgan. gurgan daryosiga yaqinroq hisoblangan Ashur-Ada oroli. Sultonning
orolda qancha yashaganligi noma’lum. unga yo’ldoshlik qilganlar suhbatidan
ma’lum bo’lishicha sulton orolga kelgandayoq sog’ligi yomon holatda bo’lgan.
hayotining oxirgi kunlarida u o’z kishilariga katta lavozim, yer-mulkini inom
qilgan. Ammo endi buning ahamiyati yo’q edi.
Nasafiyning so’zlariga ishonadigan bo’lsak ushbu yorliqlarning barchasi
Jaloliddin tomonidan tasdiqlangan, sultonning vafot etgan sanasi birinchi
manbalarda uchramaydi. Ravertining aytishicha, 617-yil shavval-1220- yil dekabr;
A.Myullerning aytishicha 617-yil zulka’da 15-1221-yil yanvar oyi 11-kuni.
Shunday qilib xorazmshohlar davlatining hukumdori hayoti, boshqaruvi tugadi.
Saljuqiylar imperiyasi tarkibiga kirgan katta-katta hududlar unga itoat etgan edi.
Mo’g’ullar bosqinchiligi sodir bo’lgach uning roli achinarli bo’lib qolgan. XIII
asrdagi Muhammad haqida mo’g’ullar dastlabki hujumdayoq unitishgan. Faqat
25

Jaloliddin haqida eslashadilar. Xorazmshoxning dushmandan qochganligi uning
kuchsizligi, qat’iyatsizligi sababli unga ayblar qo’yiladi.
1220-yil bahordayoq Chingizxon Movarounnahrni o’z ta’sir doirasidayoq
deb hisobladi. Tinch hayot tiklashi uchun chora tadbirlar ko’rdi. Samarqanddan
Buxoroga noib sifatida, Nushabosqoqni yuborib viloyat boshqaruvini o’z qo’liga
oldi. Chingizxon yozni Nasaf atrofida o’tqazdi. Uning atrofi mo’g’ul
qo’mondonlari uchun sevimli joyga aylangan. Ma’lumki chig’atoy xonlaridan biri
bu yerda saroy qurdirgan. Yuqoridagi nasaf nomi ana shundan paydo bo’lgan.
bobur ham o’z estaliklarida buni aytib o’tgan. Shubxasiz mo’g’ul bosqininga qadar
Kesh va uning atrofi yemirilgan holatda bo’lgan. shu bilan birgalikda Nasaf
rivojlanib borgan. O’sha davr geogriflari Nasaf haqida gapirib o’tishgan.
Chingizxon kuzni Termizda o’tqazdi. Mudofa qilish saljuq qo’shinlariga berilgan
edi. Nasafiyning aytishicha uning nomi Faxriddin Xabash Enan an-Nasafiy
bo’lgan. Juzjoniyning aytishicha uning ismi- Zangi Abu Xays bo’lgan;
garnizonning soni ko’rsatilmagan. Shaharni topshirish taslim bo’lish taklifi qabul
qilinmagan. Bir necha kun davomida ikki tomon ham katapulta bilan harakat
qilishgan. Qamalning o’n birinchi kuni shahar taslim bo’ldi va mo’g’ullar
tomonidan vayron etildi. Barcha aholi quvib chiqarildi. 1220-21 yil qishida
Chingizxon Amudaryo sohillarida bo’ldi. Ko’chmanchilar ko’z o’ngida bu
qishlash uchun qulay joy hisoblangan. Bu yerda chig’atoylar poytaxtlaridan biri
bo’lgan Sole-saroyga asos solingan. Ushbu qish davomida va kelgusi bahordagi
voqealar musulmonlar foydasiga xizmat qilgan. Viloyatlarda harbiy harakatlar olib
borilgan. Ammo bu xorazmga ta’luqli emas. Xorazmni sulton Muhammad
xorazmshohni onasi Turkan xotun boshqardi. Harbiy guruhi bosahchilik qilgan.
1219-yil mamalakat poytaxtida bo’lgan elchilar uning yuksak madaniyati boyligi
haqida yozib qoldirishgan.
2.1 Mo’g’ullar xujumi arafasida Xorazmshohlar davlatidagi vaziyat.
Chingizxon va Xorazmshoh munosabatlari
Mo’g’ullar bosqini arafasida Xorazmshoh Muhammad davlati o’z boshidan
26

g’oyatda og’ir, musibatli va tang siyosiy vaziyatni k е chirayotgan edi. Bu vaziyat
“O’tror voq е asi”dan so’ng yana ham k е skin tus oladi. Xorazmshoh Muhammad
o’zi boshlagan qaltis o’yindan talvasaga tushib, boshiga urgan ilond е k gangib
qoladi va qimmatga tushadigan juda katta xatolarga yo’l qo’ya boshlaydi. Bu
xatolarning hammasiga asosiy xamirturush uning o’z onasi Turkon xotun bo’ladi.
Xorazm saltanatining turli urug’lardan tashkil topganligi va hokimiyatning
Muhammad hamda uning onasi Turkon xotun orasida bo’linganligi, ya'ni
qo’shhokimiyatchilik tashqaridan qaraganda juda qudratli bo’lib ko’ringan bu
hokimiyatni amalda juda bo’shashtirib yuborgan edi 16
.
Xorazmiylar davlati amalda bamisoli bo’sh asosga o’rnatilgan koshonaga
o’xshardi. Chunki, bu davlat turli qabilalarning zo’rlik asosida tashkil etilgan
qurama ittifoqidan shakllangan edi. Ular tillari, urf-odatlari va tushuichalariga
ko’ra bir-birlaridan yiroq bo’lib, diniy jihatdan ham farqlanar edilar.Ularni ko’proq
shaxsiy manfaat, boylik, aysh-ishrat qiziqtirardi. Aytmoqchimizki, ularda
vatanparvarlik, diniy mutanosiblik kabi ulug’vor axloqiy fazilatlar y е takchi g’oya
bo’lmagan 17
.
Xorazmshoh Muhammadning qo’shinlari asosan qang’lilar, qipchoqlar va
turkmanlardan tashkil topgan edi. Turkon xotun tufayli Dashti Qipchoq va Kaspiy
d е ngizining shimoliy hududlarida yashab yurgan va madaniy jihatdan orqada
bo’lgan qabilalar Xorazmshoh Muhammad qushinida lashkarboshilik va viloyatlar
hokimligi lavozimlarini egallab olgan bo’lib, ular faqat Turkon xotun buyrug’iga
quloq solar edilar. U asosiy masalalarda o’zini Muhammaddan ustun qo’yar va
uning ko’plab buyruqlarini b е kor qilar edi. Turkon xotun o’ziga o’zi «dunyo
malikasi» unvonini b е rib, buyruqlariga «Tinchlik va din homiysi, koinot ayollari
malikasi Turkon» d е b imzo ch е kar ekan. Uning davlatga k е ltirgan zararlari
to’g’risida o’z vaqtida juda ko’plab latifalar to’qilgan. Ana shunday latifalardan
birida hikoya qilinishicha, Turkon xotun himoyasida uning avvalgi qaroli
Nosiriddin vazir darajasiga ko’tarilgan. Muhammad onasining bu erkatoyini
16
Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент: Шарқ. 2001. – B . 175.
17
Буниёдов. З. Ануштагин Хоразмшохлар давлати (1096 – 1231). – Тошкент, 1998. – B.37.
27

yoqtirmas ekan, chunki u bu vazifaga noloyiq, poraxur bo’lib, mansab sotish bilan
shug’ullanarkan. Bir kuni Muhammad Nishopurga k е lib shahar qoziligiga Jand
shahridan bo’lgan Sadriddin d е gan kishini tayinlaydi va vazirga sovg’a-salom
b е rib yurmang, d е b uqtiradi. Chunki, bu lavozimni sizga vazir emas, m е n b е rdim,
d е ydi. L е kin vazirning malaylari qoziga, agar bosh vazirga iltifot ko’rsatilmasa,
uni ko’ngilsiz voq е alar kutayotganligini aytadilar.
Vahimaga tushgan qozi mingta oltin solingan hamyonni bosh vazirga
topshirishga oshiqadi. Bu voq е ani kuzatib yurgan Muhammad qozini mansabidan
ch е tlashtiradi, vazirni esa o’z homiysi huzuriga jo’natadi. Nosiriddin Xorazmga
jo’nab k е tadi. Turkon xotun uni Xorazmni ulush sifatida olgan nabiralarining birini
vazir sifatida tayinlaydi. Poraxo’rlikka o’rganib qolgan Nosiriddin bu yerda ham
xazinachilardan birini o’z qarmog’iga ilintiradi va uni pora b е rishga majbur qiladi.
Bundan g’azablangan Muhammad o’zining bir zobitiga Nosiriddinning boshini
olib k е lishini buyuradi. Bu buyruqdan xabar topgan Turkon xotun o’sha zobitga
Nosiriddin boshchilik qilayotgan d е von majlisiga etib k е lishni va uni quyidagi
so’zlar bilan qutlashni buyuradi 18
.
«M е ning s е ndan boshqa vazirim yo`q, o’z vazifangni ado etishni davom
ettirav е r, saltanatda h е ch kim s е nga quloq solmaslikka va s е ning hokimiyatingni
tan olmaslikka botina olmaydi». Shu tariqa Nosiriddin ilgarigid е k o’z faoliyatini
davom ettirav е rgan. Qanchadan-qancha mamlakatlarni bosib olgan, shohlar va
sultonlarning boshini tanasidan judo qilgan sho’rlik Xorazm shoh Muhammad o’z
qo’li ostidagi qulini jazolashga ojiz edi. Biz bu bilan qayd etmoqchimizki,
Xorazmshoh Muhammad o’ziga o’zi xo’jayin, shoh emasdi, u onasi Turkom
xotunga qaram bo’lib, undan qo’rqardi. Shu boisdan ham «O’tror voq е asi»da
Muhammadning h е ch qanday qo’li bulmasa-da, Inalxon bu qotillikni sodir etgach,
elchilarni qatl etish va karvonni talash to’g’risidagi buyruqni m е n b е rganman,
chunki elchilar ayg’oqchilik bilan shug’ullanganlar, d е gan javobdan nariga o’ta
olmaydi. Uning bundan boshqa iloji ham yo`q, edi. Aks holda Xorazmshoh
Muxdmmadning Turkon xotun boshchiligida unga raqib bo’lgan kuchlar zarbasiga
18
Буниёдов З. Ануштагин Хоразмшохлар давлати (1096 – 1231). – Тошкент, 1998. – B. 48.
28

mubtalo bo’lishi turgan gap edi.
Xorazmshoh Muhammad islom olamida ham o’z obro’-e'tibori va puturini
k е tkazib bo’lgan edi. U jahongashtalik da'vo qilib abbosiy xalifa Nosirga qarshi
urushlar olib bordi, xalifalikka qarashli ko’plab mamlakat larni bosib oldi va hatto
abbosiylik xalifaligini tugatib, t е rmizlik Sayyid Aloul-mulk T е rmiziyni xalifalikka
nomzod etib tayinladi. Bu bilan u nafaqat xalifa Nosirni, balki barcha islom
dunyosi mamlakatlarini o’ziga qarshi oyoqqa turg’izdi. Yozma manbalarning
guvohlik b е rishicha, b е zib qolgan xalifa Nosir turli vosita va imkoniyatlardan
foydalanib, Chingizxonga noma yozib, uni Xorazmshoh Muhammadga qarshi
urushga da'vat etgan.
Xorazmshoh Muhammad mamlakat ichkarisida ham islom dini g’oyasi
tarafdorlari bilan o’zi o’rtasida o’tib bo’lmas «Xitoy d е vori» hosil qilgan edi. U
onasi Turkon xotunning so’zlariga kirib,mast holda islom dunyosida katta obro’-
e’tiborga ega bo’lgan shayx valitarosh shayx Najmiddin Kubroning muridi
Majididdin Bog’dodiyni qatl ettirish to’g’risidagi farmonga imzo ch е kadi. Mirzo
Ulug’b е kning yozishicha, hushiga k е lgan Xorazmshoh Muhammad qilgan ishidan
pushaymon bo’lib, tong saharlab: «Javohir to’la bir taboq va oltin to’da toshtni
Hazrati Shayx Najmiddin Kubro, qaddasa sirruhu xonakohi darv е shlari jamoasi
xuzuriga jo’natib «buni darv е shlar sufra qilsuilar. B е ixtiyor yuz b е rgan bu gunoh
uchun afv etsunlar» d е ydi. Shayx d е dilar: «Uning hunbahosi zaru javohir emas,
balki uning kallasidir, ya'ni Sulton va bir n е cha ming xaloyiq», d е gan.
Chingizxon bulajak urushga puxta va atroflicha tayyorgarlik ko’radi,
ayg’oqchilar yuborib o’z raqibining kuchli va kuchsiz tomonlarini urganadi,
lashkari harakatini b е lgilovchi g е ografik va harbiy ma'lumotlar to’playdi.
Xorazmshoh Muhammad saroyidan o’ziga juda ko’plab homiylar orttiradi.
Xorazmshoh esa mamlakat mudofaasini mustahkamlash o’rniga tantanayu
dabdababozlik manmanlik ayshu ishratga mukkasidan k е tadi, har qanday zafarlarni
o’z shaxsiyatiga bog’laydi, raqibining kuch va qudratiga y е tarli baho b е ra olmaydi,
elchilar makrini fahmlamaydi, laqmalik qiladi. U o’zini qo’yarga joy topolmay,
ismini «Iskandari soniy», «Sulton Sanjar monand...., «Yaratganning yerdagi
29

soyasi...» d е b hutbaga solib o’qittiradi. Xorazmshoh borgan sayin taltayib k е ta di,
maddohlar va ig’vogarlar so’ziga kirib o’z mustaqilligini yo`qotadi, irodasiz bo’lib
qoladi va aqliy ojizligi tufayli davlat ishlarini izdan chiqaradi.
Xorazmshohlar mamlakatiga Chingizxon boshchiligida qo’shin hujum
boshlashi aniq bo’lib kun tartibiga qo’yilgan va mamlakat siyosiy jihatdan boshi
b е rk ko’chaga kirib qolgan. Xorazm shoh Muhammad va uning saroyi atrofini
xavfli va shubhali odamlar o’rab olgan bir paytda - 1218-yilda Xorazmshoh
saroyida ulkan anjuman - Harbiy mashvarat chaqiriladi. Unda Chingizxonning
hujumiga nisbatan ko’rilajak chora masalalari muhokama qilindi. Xorazmshohlar
saroyining eng obro’li va e'tiborli oqsoqollari bu asnoda o’z fikr-mulohazalarini
bildiradilar. Jumladan, saroyning nufuzli arboblaridan biri Shahobiddin al-Xivaqiy
mamlakatning barcha 400 ming kishilik lashkarlarini Sayxun yaqinida to’plab,
holdan toygan mo’gul lashkarlariga favqulodda hujum uyushtirishni taklif qiladi.
Jaloliddin umuman boshlanajak urushning oldini olishni taklif qiladi 19
. Buning
uchun urushning k е lib chiqishiga asosiy sababchi bo’lgan Inalxonni Chingizxonga
topshirish birdan-bir to’g’ri choradir, d е ydi u. Xorazmshoh bu taklifga rozi
bo’lmaydi. Shunda Jaloliddin boshqa yangi bir taklifni kiritadi: Movarounnahr,
Xuroson, Eron sa Arab yurtlarining barcha lashkar kuchlarini Buxoro yaqinida bir
y е rga jam qilib, dushmanni sahro jangida tashlash k е rak, ammo Xorazmshoh
Muhammadning qulog’iga bu gaplar kirmas edi. U yosh o’g’lining k е ksalard е k
mulohazali takliflarini dabdurust eshitgani ham yo’q.
Mo’gullarning kichkina bir guruh lashkari bilan bo’lgan dastlabki
to’qnashuvlardan so’ng Muhammadni dahshat va qo’rquv k е miradi. Shu boisdan u
hamma vaziru vuzarolar, amiru umaro-larning fikr-muloxazalarini tinglab
bo’lgach, o’zboshimchalik bilan o’z bilganini qilib, har bir shahar, qal'a, har bir
qishloq o’zini o’zi himoya qilsin, dushman mamlakat ichkarisiga kiritilmasin,
d е gan mantiqsiz qaror qabul qiladi. Bu amalda mamlakatni katta va dahshatli kuch
bo’lgan dushman kuchi oldida o’z holiga tashlab qo’yishdan boshqa narsa emas
edi.
19
Иванин М. Икки буюк саркарда. Чингизхон ва Амир Тимур. – Т., 1991. – B.14.
30

2.2 C hingiziylarning Markaziy Osiyoga bosqinchilik yurishlari va ularga
qarshi milliy ozodlik kurashlari
Chingizxon bosqini arafasida xorazmshohlar sulolasi dunyoning eng qudratli
siyosiy kuchlaridan biriga aylangandi. Xuddi shu davrda sharqda mo‘g‘ullarning
yirik imperiyani tashkil qilingan edi. Bu esa, XIII asr o‘ninchi yillari oxirida
Sharqda ikki yirik kuch - xorazmshohlar va chingiziylarning o‘zaro to‘qnashishlari
zaruriyatini shakllantirdi. 1215-yili Dashti qipchoq yurishida Xorazmshoh
mo‘g‘ullarning Jo‘chi boshchiligidagi harbiy qo‘shiniga duch keladi. Mo‘g‘ullar
bu yerlarda Chingizxonning buyrug‘iga ko‘ra markit qabilalariga zarba berish
uchun yurish qilgan edilar. O‘zaro to‘qnashuvdan so‘ng mo‘g‘ullar Chingizxondan
Xorazmshohlar davlatiga nisbatan yurish qilish xususida hech qanday ko‘rsatma
olmaganliklari uchun orqaga chekindilar 20
.
Jurjoniyning yozishicha, sultonni har vaqt undan Sharqda joylashgan
davlatlar qiziqtirar va uning Xitoy tomoniga harbiy yurish qilish niyati ham
bo‘lganligi aniq edi. Lekin Xitoy Chingizxon tomonidan o‘sha yili olinganligini
eshitgan sulton bu holni tasdiqlatish va qolaversa Chingizxon davlati xususida aniq
ma‘lumot olib kelish maqsadida sayidlar avlodidan bo‘lmish taniqli zot
Bahovuddin Roziyni o‘z elchisi sifatida xon huzuriga jo‘natadi. Bahovuddin Roziy
boshchiligidagi elchilik guruhini Chingizxon Pekinda qabul qilib, ularga ijobiy
munosabatda bo‘ladi. Xorazm davlati elchilariga Chingizxon o‘zaro ikki davlat
o‘rtasida tinchlik va do‘stlik hukmdorlik qilishi lozimligini uqtirib, o‘zini - Sharq
hukmdori, Xorazmshoh Muhammadni - g‘arb yerlarning egasi deb ta‘kidlaydi.
Xitoy yerlariga endilikda yurish qilish nojoiz ekanligini anglagan Xorazmshoh o‘z
diqqat-e‘tiborini yana janub hamda g‘arb yerlariga qaratadi 21
.
1217-yili Bag‘dod xalifasi an-Nosir (1180-1225) sultonning Bag‘dodni unga
topshirishi va uning nomini xutbaga qo‘shib o‘qishini qat‘iy rad etgach,
20
Хайруллаев М. М. Хоразмшох Жалолиддин Мангуберди (даври, маданий ҳаёт манбалар). – Тошкент:
Фан. 1999. – B. 48.
21
Азамат Зиё . Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент: Шарқ. 2001. – B. 139.
31

Muhammad Xorazmshoh 100 000 kishilik qo‘shin bilan abbosiylar xalifaligiga
yurishni boshlab yuboradi. Xorazmshohlar tangalari va xutbalardan xalifa nomi
chiqarib tashlanadi. Sulton farmoniga ko‘ra, termizlik shayx Olamulk at-Termiziy
xalifa etib tayinlanadi. Sultonning yuqoridagi hatti-harakatlari ko‘pchilik ulamolar,
din peshvolari tomonidan ma‘qullanmaydi. Ular sultonga barcha musulmonlar
diniy rahnamo xalifa ustiga yurish qilish, islom dunyosida xorazmshohga nisbatan
salbiy munosabat keltirib chiqarishini tushuntirmoqchi bo‘ladilar.
Ulamolar noroziligini hisobga olmagan Sulton ularning ko‘pchiligini jazoga
tortadi, hatto taniqli shayx Majididdin Bag‘dodiyni qatl ettiradi. Bu hol diniy
ulamolar, ruhoniylar, darveshlik guruhlari oldida sulton obro‘ e‘tiborining
pasayishiga va unga qarshi muxolif kuchlar safining kengayishiga olib keladi.
Bag‘dod yurishi tabiiy ofatlar tufayli muvaffaqiyatsiz yakun topadi. Abbosiylar
xalifaligiga muvaffaqiyatsiz yurishdan so‘ng, 1218-yili Muhammad Xorazmshoh
o‘zining yangi poytaxti deb e‘lon qilgan Samarqand shahriga kirib keldi va xutba,
tangalardan esa xalifa nomini chiqarib tashlash xususida farmon berdi. O‘sha yili
Muhammad Xorazmshoh Chingizxon huzuriga yana o‘z elchilarini yuboradi.
Bunga javoban Chingizxon kechiktirmasdan qimmatbaho sovg‘alar va mollar
ortilgan katta karvon bilan o‘z elchilarini xorazmshohlar sultoni huzuriga
yuboradi 22
. Sultonga mo‘ljallangan qimmatbaho sovg‘alar ichida Chingizxon o‘lja
olgan tuya o‘rkachidek keluvchi oltin bo‘lagi ham bor edi. Elchilarga xorazmlik
taniqli savdogar Mahmud Yalavoch (Mahmud al - Aromiy) rahbar etib tayinlanib,
yana 2 ta odam, buxorolik savdogar Alixo‘ja va o‘trorlik Yusuf qanqalar elchilik
rutbasiga ega edilar. Sulton Muhammad bu elchilarni 1218-yil bahorida Buxoro
shahrida qabul qiladi. Elchilar Chingizxon sultonning zafarli yurishlaridan
xabardor ekanliklari, uni qudratli podshoh sifatida tan olib - o‘zining eng ardoqli
o‘g‘illari qatorida ko‘rishini bayon etishadi. Chingizxon o‘z nomasida kuch-
qudrati zafarini ko‘rsatish ma‘nosida Xitoy va qo‘shni mamlakatlarni qanday kuch
bilan egallaganligini ham aytib o‘tadi.
Elchilar nomasi shubhasiz sultonga ma‘qul bo‘lmaydi. Ayniqsa,
22
Буниёдов З. Ануштагин Хоразмшохлар давлати (1096 – 1231). – Тошкент, 1998. – B . 82.
32

mo‘g‘ul davlatining xonini, uni o‘zining -o‘g‘li qatorida ko‘rish, bu sharq
ustamonligida qaram qilish yoki o‘z homiyligini olish degan ma‘noni anglatishni
sulton yaxshi tushunadi. Elchilarga sulton javobi ma‘lum emas, lekin o‘sha tunda u
o‘z yoniga Mahmud Yalavochni chorlab bor haqiqatni bayon etishni, uning
xizmatiga o‘tib, maxfiy josus bo‘lib xizmat qilishni buyuradi. O‘z hayotidan
xavfsiragan Mahmud Yalavoch, muarrix an- Nasaviyning yozishicha, -sulton
eshitishni xohlagan ma‘lumotni aytib, sulton taklifiga ko‘nadi. Xorazmshoh unga
qimmatbaho javohir sovg‘a qilib, Chingizxon bilan shartnoma tuzishga rozi
ekanligini bildiradi. Chingizxon Mahmud Yalavoch guruhi xizmatidan, to‘plangan
ma‘lumotlardan mamnun bo‘ladi.
Zero Yalavoch soxta -josus rolini o‘ynab, bor haqiqatni
Chingizxonga yetkazgan edi. O‘sha yiliyoq, ya‘ni 1218-yili, Chingizxon sulton
Muhammadga o‘z minnatdorchiligini izhor etish va o‘zaro shartnoma tuzish
maqsadida katta savdo va elchilar karvonini jo‘natadi. Ulkan savdo karvoni 450 ta
musulmon savdogari va 500 ta tuyaga ortilgan qimmatbaho mollardan iborat edi.
O‘z davlati qudratini namoyon etish niyatida Chingizxon Tang‘ut va boshqa
davlatlardan o‘lja olingan, janubiy Sibir va Xitoydan talab keltirilgan ajoyib, sara
mollar bilan xurjunlarni to‘ldirgan edi. Karvon bilan, shuningdek, Chingizxon
elchisi, mo‘g‘ullardan bo‘lgan Uxuna ham bo‘lib, u Xorazmshohga Chingizxon
nomasini olib kelayotgan edi. Noma jahon fotihligiga da‘vo qilayotgan Chingizxon
nomidan buyruqnamo ohangda yozilgan edi. Unda jumladan, biz bundan buyon
davlatlar o‘rtasida tinchlik o‘rnatilishini buyuramiz deyilgan edi.
Noma Chingizxon ochiq-oydin jahon egasi bo‘lishga
ishtiyoqi baland ekanligidan dalolat berar edi. Ushbu karvonda asli
movarounnahrlik bo‘lmish Umarxo‘ja O‘roriy, hammol Merokiy, Fahruddin
Dizaqiy Buxoriy, Aminuddin Haraviy singari savdogarlar karvon sarbonlari hamda
o‘rda elchilari edilar. Karvon Urganch tomon yo‘l olgan edi. Lekin
xorazmshohlarning chegara viloyati O‘tror yerlariga kirib kelishi bilanoq bu
karvon ushlab qolindi. O‘tror hokimi Inalxon (Inolchiq, uning forsiy taxallusi
g‘oyirxon edi) Turkon xotunning yaqin qarindoshi, Xorazmshohga yaqin shaxs
33

bo‘lgan. Inalxon, arab tarixchisi ibn al-Asir, an-Nasaviylarning yozishicha,
Xorazmshoh ijozati bilan bu karvonlarni talashga buyruq berib, karvon a‘zolarini
josuslikda ayblaydi va ularni qirib tashlaydi. Talab olingan mollar Samarqand va
Buxoro savdogarlari o‘rtasida taqsimlanib, Xorazmshoh ushbu savdo mollari
pulini o‘ziga oladi. Ba’zi tarixiy manbalarda
esa, Inalxon garchi karvonni to‘xtatish buyrug‘ini olgan bo‘lsa ham, o‘z holicha
uni qirib tashlagan deb ham aytiladi. Nima bo‘lganda ham, Xorazmshohlar qo‘pol
siyosiy xatoga yo‘l qo‘yib, elchilarni qirg‘in-barot qildiradilar. O‘tror fojeasidan
so‘ng Chingizxon Ibn Kafrojiy Bug‘roni ikki mulozim bilan Xorazmshoh huzuriga
elchi etib jo‘natdi. As-Subqiyning yozishicha, Chingizxon O‘tror fojeasining
aybdori Inalxonni tutib mo‘g‘ullar qo‘liga topshirishini, elchilar o‘limining
sabablarini keskin tarzda so‘raydi. Mo‘g‘ullar bilan munosabatlarni
keskinlashtirmaslik uchun O‘tror hokimini Chingizxon qo‘liga topshirish kerak
degan taklifni ko‘targan Jaloliddinning fikrini sulton rad etadi. Sulton buyrug‘i
bilan elchi bo‘lmish Ibn Kafroj Bug‘ro o‘ldirilib, ikki mulozimning soqol-
mo‘ylovlari sharmandali tarzda qirib tashlanadi 23
. Xorazmshoh mo‘g‘ullar bilan
ertami-kechmi, urush bo‘lishini yaxshi anglagan edi. Qolaversa, mamlakatda
mo‘g‘ullar bostirib kirishi xususida turli mish-mishlar ham avj olgan edi. Nima
bo‘lganda sulton ham Chingizxonga shu yo‘sinda dag‘dag‘ali javob berishga qaror
qildi. Tarixchi Rashiddin o‘zining «Jome at-Tavorix» asarida yozishicha
Xorazmshohning ushbu dag‘dag‘asi va qilmishi «Chingizxonning yuragiga
shunday ta‘sir qildi-ki, unda ortiq chidam va toqat qolmadi. Nafrat o‘ti bilan yonib
u bir o‘zi tepalikka ko‘tarildi, bo‘yniga belbog‘ini tashlab, bosh yalang yerga yotib
ibodat qildi. Uch kungacha yig‘lab xudoga nola qilib yordam so‘radi...».
Chingizxon 1219-yili o‘z o‘g‘illari
boshliq 200 mingga yaqin asosiy harbiy kuchlari bilan anchadan beri puxta
tayyorlanib, Xorazmshoh-Anushteginiylar davlati ustiga harbiy yurishni boshladi.
Bu kuchlar yozni Irtish daryosi bo‘yida o‘tkazib, sentabr oyida chegaradan o‘tadi.
Chingizxonga uyg‘ur ediquti (xoni) Baurchak, qarluqlar xoni Arslonxon va
23
Иванин М. Икки буюк саркарда. Чингизхон ва Амир Тимур. – Т., 1991. – B . 91.
34

Olmaliq hukmdori Sig‘noqteginlar ham o‘z qo‘shini bilan kelib qo‘shildilar.
Chegaradan o‘tgan Chingizxon o‘z qo‘shini bilan janubiy qozoq cho‘llarining
Sirdaryoga tutashgan joyidagi O‘tror shahri yaqinida to‘lab uni 4 qismga bo‘ladi.
Chig‘atoy va O‘qtoy qo‘shinning bir qismi bilan O‘trorni qamal etib, egallash
uchun qoldirildi. Ikkinchi qism esa Jo‘chi boshchiligida Sirdaryoning yuqori
oqimidagi Jand, Yangikent, Borchig‘lig‘kent, Sig‘noq shaharlarni bosib olish
uchun yuborildi. Uchinchi qismidagi besh ming chog‘li qo‘shinga Uloq no‘yon va
Suketu Cherbi bosh bo‘lib O‘trordan janubga, Xo‘jand va Banokatni egallash
vazifasi topshirildi. Chingizxon o‘zi bosh
bo‘lgan to‘rtinchi, asosiy qism (uning tarkibida taniqli sarkardalar Jebe va Subutoy
ham bor edi) Zarafshon vohasi tomon-Buxoro hamda Samarqandni istilo etish
uchun yo‘l oldi. Chingizxon Xorazmga yurish qilib O‘tror (1219), Buxoro va
Samarqandni (1220) bosib oldi. Muhammad Movarounnahrni tashlab Xuroson
tarafga qochdi. Chingizxonning 20 minglik qo‘shinining tinimsiz ta‘qib qilishi
Muhammadga o‘z kuchlarini qayta to‘plab, nafasini rostlashga imkon bermadi.
Kaspiy dengizining Ashur oroliga borib qolgan Muhammad qattiq betob bo‘lib
qoldi va umrining oxirida oldingi qarorini o‘zgartirib, o‘g‘li Qutbiddin
O‘zloqshohning o‘rniga Jaloliddin Manguberdini valiahd deb e‘lon qildi. O‘sha
orolda 1221-yilda vafot etdi va shu yerda dafn etildi.
Keyinchalik Jaloliddinning farmoyishiga ko‘ra, Muhammadning jasadi
Isfaxondagi xorazmshohlarning xotirasiga qurilgan maqbaraga ko‘mish uchun
Ardahn qal‘asiga keltirilgan. Mo‘g‘ullar 1221-yilda Xorazmshohlar poytaxti
Urganchni 5 oylik qamaldan so‘ng istilo qildilar. Jaloliddin Manguberdining
mardonvar qarshi harakatlari ham mo‘g‘ullarning bosqinchilik harakatlarini
to‘htata olmadi. Jaloliddin Manguberdi to umrining oxirigacha Xorazmshohlar
davlatini qayta tiklash, mo‘g‘ullardan ozod etish istagi bilan harakat qildi. Lekin
uning barcha tadbirlari o‘z natijasini bermadi.
O‘sha davrlarda yaratilgan barcha yozma manbalarda Jaloliddin
Manguberdining botirliligi , mardligi, jarosatlari haqida yozib qoldirilgan. XIII
asrning boshlarida Xorazmshohlar saltanati qoshinining umumiy soni Chingizxon
35

harbiy kuchiga nisbatan birmuncha oshiqroq edi. Xorazmshoh hokimiyati siyosiy,
xususan, ma‘muriy boshqaruv jihatidan mustahkam emas edi. Chunki,
mansabdorlar davlat tang ahvolga tushib o‘z vazifalarini tashlab ketar, podshoga
itoatsizlik qilar, o‘zboshimchalik bilan o‘z bilganlaricha yo‘l tutar edilar. Hatto
ayrim viloyat hokimlari Xorazmshohga nomigagina bo‘ysunib, amalda deyarli
mustaqil edi. Buning ustiga Sulton oliy dargohi ichida kuchli nizo hukm surardi.
Ayniqsa, Turkon xotun, ya‘ni «turklar onasi» nomi bilan shuhrat topgan Sulton
Muhammadning volidasi qo‘shinning oliy sarkardalari hisoblangan qipchoq
oqsuyaklari bilan urug‘ qabila aloqalari orqali mahkam bog‘langan edi. U o‘z
qabiladoshlari manfaati yo‘lidasaroyda ko‘tarilgan barcha fitnalarga boshchilik
qilar, hatto ularda shohga qarshi adovat ruhini uyg‘unlashtirib qo‘ygan edi. Ichki
nizo, boshboshdoqlik va fuqarolarning noroziligi kuchayib, mamlakat siyosiy
hayoti inqirozga yuz tutgan edi. Bunday o‘ta xavfli vaziyatni bartaraf etish
maqsadida Sulton Muhammad o‘z hukmronligining so‘ngida «Davlat kengashi»ni
ta‘sis etadi. Kengashga 6 nafar bilimdon vakillar jalb etiladi. Unda eng dolzarb
masalalar muhokama etilib, qaror qabul qilinsa-da, ammo u amalda ijobiy natija
bermaydi. Ana shunday vaziyatda u jangari mo‘g‘ul qabilalarining Chingizxon
boshliq bosqiniga duchor bo‘ladi. Chingizxonning bosqini 100 yildan ortiq vaqt
davomida Markaziy Osiyoda hukmron bo‘lib kelgan Xorazmshohlar davlatining
tanazazuli va tarix sahnasidan ketishiga sabab bo‘ldi.
Xulosa
O‘rta asrlarning manbalarining ma’lumotlariga ko‘ra, XII asr oxiri-XIII asr
boshlarida mug‘ul qabilalari va elatlarining qudratli davlatga birlashuvi jarayonlari
bo‘lib o‘tadi. Yozma manbalarda mug‘ullar menu(menva) nomi bilan ilk marotaba
Xitoyning Tan sulolasi (618-908) solnomasida tilga olinadi. Aksariyat manbalarda
36

mug‘ullarning birlashuv jarayonlari Temuchin nomi bilan bog‘lanadi.
Ma’lumotlarga ko‘ra, Temuchin 1155-yilda tug‘ilgan bo‘lib, boy mug‘ul zodagoni
Yesugay Bahodirning o‘g‘lidir.
XII asr o‘rtalariga kelib Baykal ko‘li atrofi, hozirgi Mug‘uliston hududlarida
yashovchi turkiy va tungus-manjur qabilalarining ko‘pchiligi Yesugay Bahodir
ta’siriga o‘ta boshlaydilar. Yegusay tatar va markit qabilalariga qarshi urushlar
paytida 1185 - yilda xoinona o‘ldirilgandan so‘ng tashabbus uning o‘g‘li Temuchin
qo‘liga o‘tadi. Temuchvin 1186-1204-yillar davomida hokimiyat uchun kurash olib
borib faqat mug‘ullarnigina emas, ular bilan qo‘shni bo‘lgan tatar, markit, kerayit,
jaloyir, nayman, uyg‘ur, qorluq kabi ko‘plab qabilalarni o‘z qo‘li ostida
birlashtirib, kuchli davlatga asos soladi.
1206-yilning bahorida Mug‘ulistondagi Onon daryosi irmoqlaridan birining
sohilida o‘z hokimiyatining to‘liq mustahkamlab olgan Temuchin mug‘ullarning
umum qurultoyini chaqiradi. Temuchinning tarafdorlari – mug‘ul zodagonlari
to‘plangan bu qurultoyda u oliy mug‘ul hukmdori – xon deb tantanali e’lon
qilinadi va davlatning bosh shamani Teb Tangriy unga “Chingizxon” degan faxriy
nom beradi (“Chingizxon” – kuchli, buyuk degan ma’noni anglatadi).
Qurultoyda Chingizxon o‘z tug‘i – bayrog‘ini ko‘tarib, o‘nta lavozimni joriy
etadi va uni o‘z yaqinlariga taqdim etadi. Sahrodagi Qoraqurum shahri yangi
davlatning poytaxti qilib belgilanadi. Yangi mug‘ul davlati – Yeke Mung‘ol ulus
( Buyuk mug‘ul davlati ) deb atalib uning boshqaruvi “Altan urug” (Oltin urug‘)
qo‘liga o‘tdi.
O‘z mavqei va hokimiyatini mustahkamlab olgan Chingizxon o‘z harbiy
kuchlarini isloh qilib, davlati sarhadlarini kengaytirish harakatini boshladi. U 1209
yilda tang‘utlarni, 1211-yilda uyg‘urlarni, 1215-yilda esa shimoliy Xitoyni poytaxt
Chjundu (Pekin) shahri bilan birgalikda o‘ziga tobe qilib oldi. Shu tariqa XIII asr
o‘ninchi yillari oxiriga kelib Sharqda ikkita yirik davlat – Xorazmshoh –
Anushteginlar va Chingizxon davlatlari mavjud bo‘lib, ular o‘rtasida urush bo‘lishi
muqarrar edi. Chunonchi, 1215-yildagi Dashti Qipchoq yurishida Xorazmshoh
mug‘ullarning Jo‘ji boshchiligidagi harbiy qo‘shiniga duch keladi (hoz.
37

Qozog‘istonning To‘rg‘ay viloyati cho‘llarida). G‘arbga chekingan dushmanlari
markitlar ustidan g‘alaba qozongan mug‘ullar Xorazmshohning 60 ming kishilik
qo‘shini bilan bir kun jang qildilar. Bu jang borasida Chingizxondan hech qanday
ko‘rsatma olmagan Jo‘jixon ertasiga chekinishga majbur bo‘ladi.
1215-1218 - yillar oralig‘ida Xorazmshoh va Chingizxon o‘rtasida bir necha
marta elchilar almashinadi. Rashiddin ma’lumotlariga ko‘ra, Chingizxon 1218-yil
Horazmshohga yuborgan nomasida uni “o‘z o‘g‘illari qatorida ko‘rishini” ma’lum
qiladi. Sharq diplomatiyasiyada bu qaramlikni bildirishini Sulton Muhammad
yaxshi anglagan edi. Undan tashqari 1218-yilgi Chingizxon tomonidan Xorazmga
yuborilgan 450 kishilik elchilar guruhidagi 100ga yaqin savdogarlarga josuslik
vazifasi ham topshirilgan edi. Shu bois bu karvon O‘tror shahrida talon-taroj
qilinib, elchilar o‘ldiradi.
Bu voqeadan so‘ng har ikkala tomon ham urushga tayyorgarlik ko‘ra
boshlaydi, An-Nasaviy ma’lumotlariga ko‘ra,Chingizxon bilan bo‘ladigan jang
munosabati bilan Urganchda chaqirilgan mashvaratda Sulton Muhammad o‘rtaga
tashlagan qator takliflarni inobatga olmadi. Chunonchi, to‘ng‘ich o‘g‘li
Jaloliddinning, Xo‘jand hokimi Temur Malik singari sarkardalarning barcha harbiy
kuchlarni (A. Ziyo ma’lumotlariga ko‘ra, qo‘shin soni 600 ming kishi atrofida
bo‘lgan- E. B.) asosiy nuqtalarga yoki bir yerga to‘plab, dushmanga zarba berish
haqidagi maslahatlarga amal qilmadi va qo‘shinlarni yirik shaharlarga bo‘lib
tashladi.
Chingizxon 1219-yilda o‘z o‘g‘illari boshliq 200 mingga yaqin asosiy harbiy
kuchlari bilan Xorazmshohlar davlati ustiga yurish boshladi. Bu kuchlar o‘sha yili
yozni Irtish daryosi bo‘yiga o‘tkazib, sentabr oyida chegaradan o‘tadi. Chegaradan
o‘tgan Chingizxon o‘z qo‘shini bilan janubiy qozoq cho‘llarining Sirdaryoga
tutashgan joyidagi O‘tror shahri yaqiniga to‘plab uni to‘rt qismga bo‘ladi.
Chig‘atoy bilan O‘qtoy qo‘shinning bir qismi bilan O‘trorni qamal qilib egallash
uchun qoldiradi. Ikkinchi qism esa Jo‘ji boshchiligida Sirdaryoning yuqori
oqimidagi Jand, Yangikent, Borchilig‘kent, Sig‘noq shaharlarini bosib olish uchun
yuboriladi. Uchinchi qismga Uloq nuyon va Suketu Cherbu bosh bo‘lib O‘trordan
38

janubga, Xo‘jand va Banokatni egallash topshiriladi. Chingizxonning o‘zi bosh
bo‘lgan asosiy to‘rtinchi qism yirik shaharlar-Samarqand va Buxoroni egallash
uchun yo‘l oladi.
Bu yurishlar natijasida 1219-yilda O‘tror, Jand, Yangikent, Borchilig‘kent,
1220-yilda Xo‘jand, Buxoro, Samarqand, 1221-yilda Termiz va Urganch shaharlari
mug‘ullar tomonidan bosib olinadi. Manbalarda “Jahon sultonlari poytaxti” va
“Insoniyat buyuk farzandlari beshigi” nomini olgan Urganch, “Qubbatul Islom”
nomini olgan Buxoro, “Sayqali ro‘yi zamin” deb atalgan Samarqand kabi shaharlar
talon-taroj qilindi. Ba’zi shaharlar, masalan, O‘rtor, Sig‘noq, Borchilig‘kent kabilar
uzoq vaqtlargacha dashtu-biyobonlarga aylanib qoldi. Shu davrda yashagan arab
tarixchisi ibn al-Asirjug‘ul (1160-1244 yy.) mug‘ul bochqini dahshatlarini shunday
ta’riflagan: “Ular (mug‘ullar) hech kimga shafqat qilmadilar, aksincha, xotinlar,
bolalar, erkaklarni o‘ldirdilar, homilador xotinlarning qorinlarini yorib,
tug‘ilmagan go‘daklarni nobud qildilar... Bu musibat to‘lqinlari turli tomonlarga
tarqaldi va uning fojeasi umumiy bo‘lib qoldi hamda u shamol bulutlarni turli
tomonga haydagani kabi butun viloyatlarga yoyildi. Xitoy chegaralaridan bir xalq
chiqib Turkistondagi Qashg‘ar va Balasag‘un kabi viloyatlarni vayron etib, qirg‘in
qilib, talon-taroj qilib egalladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
I. Prezident asarlari.
1. Каримов И . А . Юксак маънавият - енгилмас куч . – Т .: Ўзбекистон , 2008.
II. Asosiy adabiyotlar.
2. Sarimsokov A, Dehkanov N. Jahon tarixi. Osiyo va Afrika mamlakatlarining
o’rta asrlar tarixi. – Toshkent: 2021.
39

3. Shamsutdinov R, Karimov Sh. Vatan tarixi (birinchi kitob). – Toshkent:
Sharq. 2010 .
4. Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент: Шарқ. 2001.
5. Бартольд В.В. Образование империи Чингисхана, Собрание сочинений.
Т. V . – М., 1968.
6. Буниёдов З. Ануштагин Хоразмшохлар давлати (1096 – 1231). –
Тошкент, 1998.
7. Камалов С. К. Буюк Хоразмшохлар давлати. – Тошкент: Шарқ. 1999.
8. Хайруллаев . М. М. Хоразмшох Жалолиддин Мангуберди (даври,
маданий ҳаёт манбалар). – Тошкент: Фан. 1999.
9. Сагдуллаев А, Аминов Б, Мавлонов Ў, Норқулов Н. Ўзбекистон
тарихи: давлат ва жамият тарққиёти. Биринчи қисм. – Тошкент:
Академия. 2000.
III. Qo’shimcha adabiyotlar
10. Бира Ш. Монгольская историография. XIII-XVII вв. – М., 1978.
11. Груссе Р. Чингисхан: Покоритель Вселенной. – М., 2008.
12. Григорьев А.Б. Монгольская дипломатия XII-XV вв. – М., 1978.
13. Иванин М. Икки буюк саркарда. Чингизхон ва Амир Тимур. – Т., 1991.
14. Монгольская империя и кочевой мир (Мат-лы междунар. науч. конф-
ии). Кн. 3. - Улан-Удэ: Изд-во БНЦ СО РАН, 2008.
40

Купить

Похожие документы
Amir Temur va temuriylar davrida yer egaligi turlari. kurs ishi
XVI-XVII asrlarda Afrika
Amir Temur vafotidan so‘ng hokimiyat uchun kurash
XVI-XVII asrning birinchi yarmida Nidеrlandiya
Fransiyaning mustamlakachilik siyosati