Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 13000UZS
Размер 961.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 22 Сентябрь 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Mobil raqamlar onlayn savdosi tizimini o'rgatuvchi qo'llanma

Купить
O‘ZBEKISTON   RESPUBLIKASI   OLIY   TA’LIM,
FAN   VA   INNOVATSIYALAR   VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
AXBOROT   TEXNOLOGIYALARI   VA   FIZIKA 
MATEMATIKA FAKULTETI
KURS   ISHI
Mavzu:                                                                                                                  
       -bosqich                  guruh talabasi:                                                                 
Qabul   qildi:                                                                                           
Kurs   ishi   bo‘yicha   talaba   bahosi:                     
Kurs   ishi   topshirilgan   sana:                              
Guliston- 2025
1 MUNDARIJA
I BOB. MOBIL RAQAMLAR ONLAYN SAVDOSI TIZIMINING NAZARIY ASOSLARI VA UNING RIVOJLANISH 
TENDENTSIYALARI ....................................................................................................................................... 5
1.1 Mobil raqamlar onlayn savdosi tizimining mazmuni va zamonaviy ahamiyati ....................................... 5
1.2 Mobil raqamlar onlayn savdosi tizimining tarkibi va funksional imkoniyatlari ...................................... 6
1.3 Mobil raqamlar onlayn savdosi tizimida xavfsizlik va himoya masalalari ............................................... 8
II BOB. DASTURIY TA'MINOT ARXITEKTURASI VA TEXNOLOGIYALARI ........................................................ 10
2.1 Mobil raqamlar onlayn savdosi tizimlarining arxitekturasi va asosiy komponentlari ........................... 10
2.2 Mobil raqamlar onlayn savdosi tizimining asosiy funksiyalari va ularning bajarilishi ........................... 12
2.3 Mobil raqamlar onlayn savdosi tizimining xavfsizlik va maxfiylik kafolatlari ........................................ 14
XULOSA ...................................................................................................................................................... 34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI ................................................................................................ 40
2 KIRISH
Axborot-kommunikatsiya   texnologiyalarining   jadal   rivojlanishi   va   internet
tarmog‘ining global miqyosda kengayishi bugungi kunda raqamli savdo va xizmat
ko‘rsatish sohasida yangi imkoniyatlar yaratmoqda. Ayniqsa, mobil qurilmalar va
ular  yordamida amalga oshiriladigan onlayn operatsiyalar  hayotimizning ajralmas
qismiga   aylangan.   Mobil   aloqa   tarmoqlari   orqali   xizmatlar   ko‘rsatish,   jumladan,
mobil   raqamlarni   onlayn   savdosi   tizimlarini   tashkil   etish,   zamonaviy
iqtisodiyotning   raqamlashtirilish   jarayonida   muhim   o‘rin   tutadi.   Bu   jarayon
nafaqat   iste’molchilar   uchun   qulaylik   yaratadi,   balki   sotuvchilar   va   operatorlar
uchun ham samarali biznes modelini shakllantirish imkonini beradi.
Mobil raqamlar onlayn savdosi tizimining dasturiy ta’minotini ishlab chiqish
– bu ko‘p qirrali va murakkab jarayon bo‘lib, unda texnologik, iqtisodiy, xavfsizlik
va   foydalanuvchi   interfeysi   jihatlari   birgalikda   hisobga   olinadi.   Ushbu   tizimlar
foydalanuvchilarga   o‘zlariga   kerakli   mobil   raqamni   tez,   ishonchli   va   xavfsiz
ravishda   tanlash,   xarid   qilish   va   to‘lovni   amalga   oshirish   imkonini   beradi.   Shu
bilan birga, tizim orqasida murakkab ma’lumotlar bazasi, to‘lov integratsiyalari va
xavfsizlik   mexanizmlari   joylashgan   bo‘lib,   ular   savdo   jarayonining   uzluksiz   va
ishonchli bo‘lishini ta’minlaydi.
Onlayn   savdo   tizimlarining   rivojlanishi   va   keng   qo‘llanilishi   bilan   bir
qatorda, ularning samaradorligi va xavfsizligi ham muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Shu   sababli,   dasturiy   ta’minotni   yaratishda   tizimning   arxitekturasi,   ma’lumotlar
bazasi   tuzilishi,   foydalanuvchi   interfeysi   va   xavfsizlik   choralariga   alohida   e’tibor
berish   zarur.   Zamonaviy   texnologiyalar,   masalan,   bulutli   hisoblash,
mikroxizmatlar arxitekturasi, RESTful API va kriptografik usullar tizimni yanada
bardavom va himoyalangan qilishga yordam beradi.
Bundan   tashqari,   mobil   raqamlar   savdosi   tizimining   muvaffaqiyati   ko‘p
jihatdan foydalanuvchi tajribasining qulayligi va tizimning ishlash samaradorligiga
bog‘liq. Intuitiv interfeys, tezkor javob berish, ko‘p platformali qo‘llab-quvvatlash,
mobil   va   veb   ilovalar   orasidagi   uyg‘unlik   —   bularning   barchasi   mijozlarni   jalb
3 qilish   va   ularning   tizimga   sodiqligini   oshirishda   muhim   rol   o‘ynaydi.   Shu   bilan
birga, tizimda real vaqt rejimida raqamlar mavjudligi, buyurtmalarni boshqarish va
statistik ma’lumotlarni tahlil qilish imkoniyatlari ham bo‘lishi kerak.
Dasturiy   ta’minotni   yaratishda   jamoaviy   ish,   loyiha   boshqaruvi   va   sinov
jarayonlari   katta   ahamiyatga   ega.   Har   bir   bosqichda   aniq   vazifalar   belgilanib,
ularga   mos   keladigan   texnologiyalar   tanlanadi.   Sinovlar   orqali   dasturiy
ta’minotning   xatoliksiz   ishlashi,   yuqori   yuklamalarni   ko‘tara   olish   qobiliyati,
xavfsizlik   talablariga   javob   berishi   tekshiriladi.   Loyihaning   muvaffaqiyati   uchun
foydalanuvchilarning   fikri   va   talablariga   asoslangan   takomillashtirishlar   doimiy
ravishda amalga oshiriladi
Shu   tarzda,   mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimining   dasturiy   ta’minotini
ishlab   chiqish   jarayoni   nafaqat   texnik   va   dasturiy   yechimlarni,   balki   biznes
ehtiyojlari,   xavfsizlik   talablarini   va   foydalanuvchi   qulayligini   birlashtirgan
kompleks   ishdir.   Ushbu   tizimlar   yordamida   savdo   jarayoni   yanada   tezkor,
ishonchli   va   shaffof   bo‘lib,   raqamli   iqtisodiyotning   rivojlanishiga   sezilarli   hissa
qo‘shadi.   Kelajakda   bunday   tizimlarni   yanada   rivojlantirish,   ularning
funksionalligini   kengaytirish   va   yangi   innovatsiyalarni   joriy   etish   zarurati   ortib
boradi.   Shu   bois,   bu   sohada   amalga   oshiriladigan   har   bir   loyiha   yuqori   sifat,
xavfsizlik va foydalanuvchi ehtiyojlariga javob berishi bilan ajralib turishi lozim.
4 I BOB. MOBIL RAQAMLAR ONLAYN SAVDOSI TIZIMINING NAZARIY
ASOSLARI VA UNING RIVOJLANISH TENDENTSIYALARI
1.1 Mobil raqamlar onlayn savdosi tizimining mazmuni va zamonaviy
ahamiyati
Mobil   raqamlar   bugungi   kunda   nafaqat   aloqa   vositasi,   balki   shaxsiy   va
biznes faoliyatining ajralmas qismi hisoblanadi. Har bir mobil raqam — bu uning
egasi   uchun   noyob   identifikatsiya   vositasi   bo‘lib,   turli   xizmatlar   va
kommunikatsiyalar   maydonida   muhim   ahamiyatga   ega.   Raqamlarning   savdosi,
ayniqsa   onlayn   shaklda,   axborot   texnologiyalari   rivojlanishi   va   internet
xizmatlarining   keng   tarqalishi   bilan   sezilarli   darajada   o‘zgarib   bormoqda.   Mobil
raqamlarning onlayn savdosi tizimi – bu raqamlarni xaridorlarga tez, ishonchli va
qulay shaklda taqdim etishga qaratilgan murakkab va ko‘p qirrali mexanizmdir.
Ushbu tizimning mohiyati – mobil raqamlarni internet orqali sotish, xaridor
va   sotuvchi   o‘rtasidagi   bog‘lanishni   avtomatlashtirish,   hamda   raqamlar   bozorini
raqamlashtirishdan   iborat.   An’anaviy   savdo   shakllaridan   farqli   ravishda,   onlayn
tizimlar   mijozlarga   istalgan   vaqtda   va   istalgan   joydan   o‘z   ehtiyojlariga   mos
raqamlarni   tanlash   va   xarid   qilish   imkonini   beradi.   Bu   esa   nafaqat   vaqt   va
xarajatlarni tejashga yordam beradi, balki raqamlarning sifati, qamrovi va narxlari
bo‘yicha kengroq tanlov imkonini ham yaratadi.
Mobil raqamlar onlayn savdosi tizimlari ko‘plab foydalanuvchi ehtiyojlarini
qondirishga   qaratilgan.   Shaxsiy   foydalanuvchilar   uchun   qulaylik   –   uyingizdan
chiqmasdan yoki smartfondan tezkor raqam olish imkoniyati. Biznes sohasida esa,
kompaniyalar   o‘z   brendlarini   mustahkamlash,   mijozlar   bilan   yanada   samarali
aloqalar   o‘rnatish   uchun   maxsus   raqamlarni   tanlab   olishadi.   Shu   sababli,
raqamlarning   onlayn   savdosi   biznes   uchun   strategik   ahamiyatga   ega   jarayon
hisoblanadi.
Tizimning   asosiy   komponentlari   qatoriga   dasturiy   ta’minot,   ma’lumotlar
bazasi, foydalanuvchi interfeysi, xavfsizlik mexanizmlari va to‘lov tizimlari kiradi.
Dasturiy   ta’minot   savdo   jarayonlarini   boshqarish,   raqamlarni   qidirish   va   tanlash,
tranzaksiyalarni amalga oshirish va nazorat qilish vazifalarini bajaradi. Bu tizimlar
5 foydalanuvchilarga   o‘z   profillarini   yaratish,   kerakli   raqamlarni   filtrlar   yordamida
qidirish  va narxlar  bilan taqqoslash  imkoniyatini  beradi. Shu bilan birga, tizimlar
yuqori   darajadagi   xavfsizlik   choralarini   qo‘llaydi,   jumladan,   ma’lumotlarni
shifrlash, foydalanuvchi autentifikatsiyasi va tranzaksiyalarni tekshirish.
Mobil raqamlar onlayn savdosi  tizimining rivojlanish tendentsiyalari  global
va   mahalliy   bozorlarning   talablariga   javob   beradigan   ko‘plab   imkoniyatlar
yaratmoqda.  Raqamlarni   tanlash   va   sotib   olish   jarayonlari   avtomatlashtirilmoqda,
sun’iy   intellekt   va   ma’lumotlarni   tahlil   qilish   usullari   yordamida   foydalanuvchi
xatti-harakatlariga   mos   tavsiyalar   berilmoqda.   Blokcheyn   texnologiyasi   esa
tranzaksiyalarni xavfsiz va o‘zgarmas tarzda amalga oshirish imkonini bermoqda.
Shu   bilan   birga,   onlayn   savdo   platformalarining   mobil   ilovalar   orqali   kengayishi
mobil qurilmalardan foydalanishni yanada osonlashtirmoqda.
Yuqoridagi   jarayonlar   o‘zaro   bog‘liq   bo‘lib,   raqamlar   savdosi   bozorining
o‘sishiga,   raqobat   kuchayishiga   va   xizmat   sifatining   yaxshilanishiga   olib
kelmoqda.   Shu   sababli,   ushbu   tizimlarning   sifatli   dasturiy   ta’minoti   va   ishonchli
ishlashi nafaqat texnologik, balki iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lmoqda.
Shu   bilan   birga,   tizimni   yaratishda   yuzaga   keladigan   murakkabliklar,   xususan,
me’yoriy-huquqiy   tartibga   solish,   kiberxavfsizlik,   foydalanuvchilarni   o‘qitish   va
tizimni kengaytirish kabi masalalar ham alohida e’tibor talab qiladi.
Shunday qilib, mobil raqamlar onlayn savdosi tizimi nafaqat hozirgi zamon
texnologiyalarining samarali namoyandasi, balki kelajakda raqamli iqtisodiyotning
muhim   infratuzilmasi   sifatida   rivojlanish   uchun   katta   salohiyatga   ega   tizimdir.
Uning  samarali  ishlashi  va  rivojlanishi  uchun  dasturiy  ta’minotning  ishonchliligi,
xavfsizligi va qulayligi ustuvor vazifa hisoblanadi.
1.2 Mobil raqamlar onlayn savdosi tizimining tarkibi va funksional
imkoniyatlari
Mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimi   murakkab   va   ko‘p   qirrali   tuzilishga
ega   bo‘lib,   uning   samarali   ishlashi   uchun   bir   qancha   asosiy   komponentlar   va
funksiyalar   birlashtirilgan.   Ushbu   tizimlar   foydalanuvchilarga   raqamlarni   izlash,
6 tanlash,   xarid   qilish   va   keyinchalik   boshqarish   imkoniyatini   beradi.   Bu
jarayonlarni   sifatli   tashkil   etish   uchun   tizimning   tarkibi   va   funksional
imkoniyatlarini yaxshilab tushunish zarur.
Tizimning   eng   asosiy   qismi   dasturiy   ta’minot   bo‘lib,   u   raqamlar   bazasini
boshqarish,   foydalanuvchi   so‘rovlarini   qayta   ishlash,   tranzaksiyalarni   amalga
oshirish   va   tizim   xavfsizligini   ta’minlash   vazifalarini   bajaradi.   Dasturiy   ta’minot
mijozlar uchun qulay interfeys yaratishi, ma’lumotlarni real vaqt rejimida yangilab
turishi,   shuningdek,   turli   to‘lov   tizimlari   bilan   integratsiyalashuvi   lozim.   Bu   esa
onlayn   savdo   jarayonlarini   soddalashtiradi   va   xaridorlarga   yuqori   sifatli   xizmat
ko‘rsatishga yordam beradi.
Bundan   tashqari,   tizim   foydalanuvchilarga   mobil   raqamlarni   izlash   va
tanlashda keng imkoniyatlar yaratadi. Qidiruv mexanizmi orqali raqamlar bo‘yicha
turli   mezonlar   —   masalan,   raqam   kombinatsiyasi,   narxi,   operatori,   raqam   turi
(mobil,   korporativ,   virtual)   bo‘yicha   filtrlar   qo‘llash   mumkin.   Bu   imkoniyat
xaridorlarga   o‘z   talablariga   eng   mos   keladigan   raqamni   topishga   yordam   beradi.
Shu   bilan   birga,   tizimda   raqamlar   haqidagi   batafsil   ma’lumotlar,   ularning
mavjudligi va narxlari doimiy ravishda yangilanib turadi.
Onlayn savdo tizimlarining yana bir muhim komponenti – xavfsizlik tizimi.
Bu   tizimlar   foydalanuvchi   ma’lumotlarini   himoya   qilish,   tranzaksiyalar
xavfsizligini   ta’minlash   va   firibgarlikning   oldini   olish   uchun   zamonaviy
kriptografik   usullar   va   autentifikatsiya   mexanizmlaridan   foydalanadi.   Masalan,
ikki   bosqichli   autentifikatsiya,   SSL   shifrlash,   tokenlar   yordamida   identifikatsiya
kabi   texnologiyalar   xaridor   va   sotuvchining   ma’lumotlarini   xavfsiz   saqlashda
muhim   rol  o‘ynaydi.  Bu  esa   onlayn  savdoni   ishonchli  va  xavfsiz   muhitda  tashkil
etishga xizmat qiladi.
Tizimda   qo‘shimcha   funksional   imkoniyatlar   ham   mavjud   bo‘lib,   ular
foydalanuvchilarga   o‘z   profillarini   boshqarish,   xarid   tarixini   ko‘rish,   savdo
tranzaksiyalarining   holatini   kuzatish,   shuningdek,   mijozlarga   xizmat   ko‘rsatish
bo‘limi   bilan   bog‘lanish   imkoniyatini   beradi.   Shu   orqali   mijozlar   o‘z   savdo
jarayonlarini   samarali   nazorat   qila   oladi   va   har   qanday   muammolar   yuzaga
7 kelganda   tezkor   yordam   oladi.   Bundan   tashqari,   tizimlar   ko‘pincha   maxsus
aksiyalar,   chegirmalar   va   bonuslar   tizimini   ham   joriy   etadi,   bu   xaridorlarni   jalb
qilish va ularning sadoqatini oshirishda muhim rol o‘ynaydi.
Mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimining   yana   bir   muhim   jihati   –   to‘lov
tizimlari bilan integratsiya. Bugungi kunda onlayn to‘lovlar turli shakllarda amalga
oshiriladi: plastik kartalar, elektron hamyonlar, bank transferlari, mobil to‘lovlar va
hatto   kriptovalyutalar.   Tizim   ushbu   to‘lov   usullarining   barchasini   qo‘llab-
quvvatlab,   foydalanuvchilarga   qulay   va   tez   to‘lov   imkoniyatlarini   taqdim   etishi
lozim.   To‘lov   tizimlarining   ishonchliligi   va   tezligi   xarid   jarayonining   asosiy
shartlaridan biri hisoblanadi.
Yuqorida   ta’kidlangan   barcha   elementlar   birlashib,   mobil   raqamlar   onlayn
savdosi tizimini samarali, xavfsiz va qulay qiladi. U foydalanuvchilarga raqamlarni
tez   va   ishonchli   xarid   qilish,   sotuvchilarga   esa   o‘z   mahsulotlarini   keng
auditoriyaga   yetkazish   imkoniyatini   beradi.   Shu   bilan   birga,   tizimning   doimiy
takomillashuvi   va   yangi   texnologiyalarni   joriy   etish   uning   raqobatbardoshligini
oshiradi va bozorda muvaffaqiyatli faoliyat yuritishiga xizmat qiladi.
Shu   tariqa,   mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimining   tarkibi   va   funksional
imkoniyatlari   uning   samarali   ishlashi   va   foydalanuvchilarning   ehtiyojlarini
qondirishida   hal   qiluvchi   ahamiyatga   ega.   Har   bir   element   o‘z   vazifasini
mukammal bajarishi tizim sifatini belgilaydi va uning muvaffaqiyatli rivojlanishini
ta’minlaydi.
1.3 Mobil raqamlar onlayn savdosi tizimida xavfsizlik va himoya masalalari
Mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimlari   foydalanuvchilar   va   biznes
sub’ektlari   o‘rtasidagi   tranzaksiyalarni   amalga   oshirishda   ishonchlilik   va
xavfsizlikni   ta’minlash   nuqtai   nazaridan   alohida   ahamiyatga   ega.   Onlayn   savdo
jarayonlari   ko‘plab   xavf-xatarlar,   xususan,   ma’lumotlarning   noqonuniy
o‘g‘irlanishi,   firibgarlik,   kiberhujumlar,   shaxsiy   ma’lumotlarning   tarqalishi   va
8 tranzaksiyalarni buzish xavfi bilan bog‘liq. Shu sababli, mobil raqamlar savdosida
yuqori darajadagi himoya tizimlarini yaratish va qo‘llash muhimdir.
Xavfsizlik   masalalarini   hal   qilish   uchun   birinchi   navbatda   tizimda
foydalanuvchilarni   aniqlash   va   autentifikatsiya   jarayoni   yuqori   darajada   tashkil
etilishi   lozim.   Buning   uchun   ko‘p   bosqichli   autentifikatsiya   usullari   qo‘llanadi,
masalan, parol, SMS orqali tasdiqlash kodi, biometrik identifikatsiya (barmoq izi,
yuzni   tanish)   va   boshqa   xavfsizlik   vositalari.   Bu   usullar   foydalanuvchi   hisobiga
noqonuniy kirishning oldini oladi va tranzaksiyalarni himoyalaydi.
harakatlar tizim tomonidan aniqlanib, xavfsizlik xizmatiga signal beriladi.
Yana   bir   muhim   jihat   —   foydalanuvchilarning   shaxsiy   ma’lumotlarini
himoya qilish. Ma’lumotlarni yig‘ish, saqlash va qayta ishlash me’yorlariga qat’iy
rioya   qilinishi   lozim.   Ushbu   jarayonda   foydalanuvchilarning   roziligi   olinishi,
ma’lumotlarga   kirish   huquqlari   cheklanishi,   ma’lumotlarni   noto‘g‘ri   qo‘llashdan
himoyalanishi   va   ma’lumotlarning   maxfiyligi   ta’minlanishi   shart.   Ma’lumotlar
xavfsizligi   bo‘yicha   xalqaro   standartlar   va   mahalliy   qonunchilik   talablariga   rioya
qilish tizimning ishonchliligini oshiradi.
Shu   bilan   birga,   tizimlarning   texnik   jihatdan   mustahkamligi   ham   katta
ahamiyatga   ega.   Serverlar   va   ma’lumotlar   bazasi   doimiy   zaxira   nusxalari   bilan
ta’minlanishi,   tarmoqqa   bo‘lgan   hujumlar   (DDoS   va   boshqa)   oldini   olish
choralarining   ko‘rilishi   kerak.   Mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimining   doimiy
ishlashi   va   xizmat   ko‘rsatishda   uzilishlarning   oldini   olish   foydalanuvchilarning
tizimga bo‘lgan ishonchini mustahkamlaydi.
Xulosa qilib aytganda, mobil raqamlar onlayn savdosi tizimida xavfsizlik va
himoya masalalari tizim samaradorligi, foydalanuvchilarning ishonchi va tizimning
uzoq   muddatli   rivojlanishi   uchun   poydevor   hisoblanadi.   Zamonaviy   kriptografik
usullar, autentifikatsiya mexanizmlari, monitoring va ma’lumotlarni himoya qilish
standartlari   tizimning  barqaror   va   xavfsiz   ishlashini   ta’minlaydi.   Shu  sababli,   har
bir   dasturiy   ta’minot   ishlab   chiqaruvchisi   va   tizim   boshqaruvchilari   xavfsizlikni
yuqori darajada tashkil qilishga katta e’tibor berishi zarur.
9 II BOB. DASTURIY TA'MINOT ARXITEKTURASI VA
TEXNOLOGIYALARI
2.1 Mobil raqamlar onlayn savdosi tizimlarining arxitekturasi va asosiy
komponentlari
Mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimlari   murakkab   va   ko‘p   qirrali   dasturiy
mahsulotlar   bo‘lib,   ular   bir   nechta   qatlam   va   komponentlarning   uyg‘un   ishlashi
natijasida   samarali   faoliyat   ko‘rsatadi.   Ushbu   tizimlarning   arxitekturasi
foydalanuvchilarga   yuqori   darajada   qulaylik   yaratish,   ma’lumotlarni   ishonchli
saqlash,   xavfsizlikni   ta’minlash   hamda   tezkor   va   barqaror   ish   faoliyatini
kafolatlashga   qaratilgan.   Tizim   arxitekturasi   —   bu   uning   tarkibiy   qismlari   va
ularning o‘zaro bog‘lanishini ifodalovchi konseptual model bo‘lib, u loyihalash va
ishlab chiqish jarayonida muhim rol o‘ynaydi.
Arxitekturaning asosiy qatlamlari va komponentlari quyidagilarni o‘z ichiga
oladi:   foydalanuvchi   interfeysi   (UI),   biznes   mantiq   qatlami,   ma’lumotlar   bazasi,
xavfsizlik   qatlami,   tarmoq   qatlami   va   integratsiya   modulalari.   Har   bir   qatlam
tizimning   muayyan   funksiyalarini   bajaradi   va   o‘zaro   mustahkam   aloqada   bo‘lib,
umumiy tizim ish faoliyatini ta’minlaydi.
Foydalanuvchi   interfeysi   qatlami   tizimning   eng   ko‘zga   ko‘ringan   va
foydalanuvchi   bilan   bevosita   aloqada   bo‘ladigan   qismi   hisoblanadi.   Bu   qatlamda
mobil   ilovalar,   veb-sayt   interfeyslari   yoki   hatto   chat-botlar   joylashadi.
Foydalanuvchi   interfeysi   intuitiv   va   qulay   bo‘lishi   kerak,   chunki   u   orqali
foydalanuvchilar raqamlarni qidiradi, tanlaydi, savdo jarayonlarini amalga oshiradi
hamda o‘z hisoblarini boshqaradi. Zamonaviy UI dizayni foydalanuvchi tajribasini
oshirish,   tizimdan   foydalanishni   osonlashtirish   va   xaridorlar   bilan   sotuvchilar
o‘rtasida samarali muloqot o‘rnatishga yordam beradi. Masalan, mobil raqamlarni
tez   qidirish   uchun   filtrlar,   saralash   imkoniyatlari   va   interaktiv   qidiruv   tizimlari
joriy qilinadi.
Biznes   mantiq   qatlami   —   tizimning   yuragi   sifatida   xizmat   qiladi.   Bu
qatlamda barcha savdo jarayonlari va biznes qoidalari amalga oshiriladi. Masalan,
raqamlarni  kataloglash,   narxlarni  boshqarish,   chegirmalar   va  aksiyalarni  qo‘llash,
10 to‘lovlarni   qabul   qilish   va   tasdiqlash,   shuningdek,   tranzaksiyalarni   nazorat   qilish
va foydalanuvchi so‘rovlarini qayta ishlash ushbu qismda bajariladi. Biznes mantiq
qatlamida,   shuningdek,   xavfsizlik   choralari   —   autentifikatsiya,   avtorizatsiya,
foydalanuvchi   ruxsatlarini   boshqarish   ham   amalga   oshiriladi.   Tizimda   yuzaga
keladigan   har   qanday   savdo   jarayoni   aniq   belgilangan   algoritmlar   asosida
boshqariladi, bu esa uning samaradorligi va barqarorligini ta’minlaydi.
Tarmoq  qatlami   tizimning  internet   orqali   ishlashini   ta’minlaydi.   Bu   qatlam
foydalanuvchi   qurilmalari   va   serverlar   o‘rtasida   ma’lumot   almashuvining   yuqori
tezlikda   va   xavfsiz   bo‘lishini   kafolatlaydi.   Zamonaviy   tarmoq   texnologiyalari,
masalan,   4G,   5G,   Wi-Fi   va   boshqa   tezkor   aloqa   vositalari   yordamida   tizim
barqaror   ishlashi   mumkin.   Tarmoq   qatlami   shuningdek,   serverlarning   yuqori
yuklanishini   va   xizmat   ko‘rsatish   uzilishlarini   oldini   olish   uchun
optimallashtirilgan bo‘lishi kerak.
Tizim   arxitekturasi   modul   yondashuvi   asosida   yaratilishi   tizimni   yanada
moslashuvchan qiladi. Har bir modul o‘z vazifasini mustaqil bajaradi, lekin tizim
ichida   boshqa   modullar   bilan   integratsiya   orqali   umumiy   ish   faoliyatini
ta’minlaydi. Bu yondashuv yangi funksiyalarni qo‘shish, mavjudlarini yangilash va
texnik   xizmat   ko‘rsatishni   osonlashtiradi.   Masalan,   to‘lovlarni   boshqarish   moduli
alohida ishlab chiqilishi va kerak bo‘lganda yangi to‘lov tizimlari bilan integratsiya
qilinishi mumkin.
Shuningdek,   mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimlarida   xizmat
ko‘rsatishning   yuqori   darajasi   muhimdir.   Bu   tizim   doimiy   ishlashi,   xatoliklarni
tezda   bartaraf   etilishi,   va   foydalanuvchilarga   yordam   ko‘rsatish   xizmatlari   orqali
ta’minlanadi.   Texnik   qo‘llab-quvvatlash,   foydalanuvchi   savollariga   tezkor   javob
berish   va   tizimni   doimiy   yangilab   borish   tizim   muvaffaqiyatining   asosiy
omillaridan hisoblanadi.
Shu   bilan   birga,   tizimning   ishlash   samaradorligini   oshirish   uchun   bulutli
hisoblash   texnologiyalaridan   foydalanish   tobora   kengayib   bormoqda.   Bulutli
serverlar  yuqori  ishlash  quvvati, kengaytiriluvchanlik va xavfsizlikni  ta’minlaydi,
shuningdek,   global   foydalanuvchilarga   tezkor   va   ishonchli   xizmat   ko‘rsatishga
11 imkon beradi. Bu esa tizimni geografik jihatdan kengaytirishga va katta hajmdagi
tranzaksiyalarni muammosiz boshqarishga yordam beradi.
Yuqoridagi   barcha   qatlam   va   komponentlarning   birgalikdagi   ishlashi
natijasida   mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimi   o‘z   foydalanuvchilariga   sifatli,
xavfsiz   va   qulay   xizmatlarni   taqdim   etadi.   Tizim   arxitekturasi   va   uning   asosiy
komponentlarini   to‘g‘ri   loyihalash   va   amalga   oshirish   esa   biznesning
muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi uchun muhim shart hisoblanadi. Shu sababli, tizim
arxitekturasi haqidagi bilimlar dasturiy ta’minotni ishlab chiqish jarayonida asosiy
yo‘nalishlardan biri sifatida e’tiborga olinadi.
2.2 Mobil raqamlar onlayn savdosi tizimining asosiy funksiyalari va ularning
bajarilishi
Mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimi   zamonaviy   axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarining   rivojlanishi   natijasida   paydo   bo‘lgan   yangi   xizmat   turlaridan
biri   hisoblanadi.   Bu   tizim   orqali   foydalanuvchilar   o‘zlariga   kerakli   mobil
raqamlarni qulay, tez va ishonchli tarzda sotib olish yoki sotish imkoniyatiga ega
bo‘ladilar. Ushbu tizim foydalanuvchilar uchun oddiygina raqamlar savdosi emas,
balki   raqamlarni   tanlash,   solishtirish,   xarid   qilish   jarayonini   raqamlashtirish   va
avtomatlashtirish   imkonini   beradi.   Shu   boisdan,   mobil   raqamlar   onlayn   savdosi
tizimining   asosiy   funksiyalari   va   ularning   tizim   doirasida   qanday   amalga
oshirilishi juda muhim hisoblanadi.
Tizimning birinchi va eng asosiy  funksiyasi  – mobil  raqamlarni ro‘yxatdan
o‘tkazish   va tizimda  ma’lumotlar  bazasini   shakllantirishdir. Ro‘yxatdan  o‘tkazish
jarayoni   oddiy   ko‘rinishga   ega   bo‘lib,   u   tizimga   yangi   raqamlar   kiritish,   mavjud
raqamlarni   yangilash   va   ularni   kategoriyalarga   ajratishni   o‘z   ichiga   oladi.   Ushbu
ma’lumotlar   bazasi   tizimning   yuragi   bo‘lib,   uning   sifatiga   bog‘liq   holda
foydalanuvchilar   uchun   raqamlar   tanlash   jarayoni   ham   samarali   yoki   aksincha
murakkab kechadi. Ma’lumotlar bazasida har bir raqam uchun alohida atributlar —
raqamning turi, uzunligi, narxi, afzalliklari, vaqti va boshqalar ko‘rsatiladi. Bundan
tashqari,   raqamlarni   turkumlash   –   masalan,   oddiy,   afzal,   maxsus   yoki   reklama
12 uchun   mo‘ljallangan   raqamlar   sifatida   ajratish   orqali   tizim   foydalanuvchilarga
qidiruvni   soddalashtirish   imkonini   yaratadi.   Ma’lumotlar   bazasining   keng
qamrovliligi va sifatli tashkil etilishi tizimning ish faoliyatini samarali qilish uchun
zarurdir.
Ikkinchi   katta   funksiya   –   qidiruv   va   saralash   tizimini   ta’minlashdir.
Foydalanuvchilar   tizimga   kirganlarida   ular   o‘zlariga   kerakli   raqamlarni   turli
mezonlar   bo‘yicha   qidirish   imkoniyatiga  ega   bo‘lishlari   shart.   Ushbu   mezonlarga
raqamning o‘zi  (raqamlardagi  ketma-ketlik), narxi, raqam  turi, raqam  uzunligi  va
qo‘shimcha xizmatlar kiradi. Qidiruv tizimi foydalanuvchining so‘rovlarini aniqlik
bilan   bajarishi   va   natijalarni   tezda   taqdim   qilishi   lozim.   Buning   uchun   tizimda
samarali   qidiruv   algoritmlari,   filtrlar   va   saralash   vositalari   mavjud   bo‘lishi   zarur.
Masalan,   foydalanuvchi   maxsus   raqam   yoki   belgilangan   raqam   ketma-ketligini
qidirayotgan   bo‘lsa,   tizim   bu   talabga   mos   natijalarni   eng   tez   va   aniq   tarzda
ko‘rsatishi   kerak.   Qidiruv   va   filtr   funktsiyalarining   keng   va   qulay   bo‘lishi
foydalanuvchi   tajribasini   sezilarli   darajada   yaxshilaydi   va   tizimdan   foydalanishni
soddalashtiradi.
Shuningdek,   tizimda   hisob-kitob   va   moliyaviy   hisobotlarni   yuritish
funksiyalari   ham   mavjud.   Savdo   jarayonlari   va   tranzaksiyalar   haqidagi
ma’lumotlar   muntazam   ravishda   qayd   etilib,   tizim   ma’murlariga   va
foydalanuvchilarga   moliyaviy   holatni   kuzatish   imkonini   beradi.   Bu   hisobotlar
yordamida   tizimdagi   savdo   hajmi,   daromadlar   va   xarajatlar   tahlil   qilinadi,
shuningdek,   tizim   samaradorligini   oshirish   uchun   zarur   choralar   ko‘riladi.
Hisobotlar   tizimning   ochiqligi   va   shaffofligini   ta’minlash   bilan   birga,   moliyaviy
boshqaruvni soddalashtiradi.
Yuqorida   bayon   etilgan   barcha   funksiyalar   bir-biri   bilan   uyg‘unlashgan
holda   tizimning   samarali   va   qulay   ishlashini   ta’minlaydi.   Har   bir   funksiyaning
o‘ziga   xos   texnik   va   dasturiy   yechimlari   mavjud   bo‘lib,   ularning   puxta   ishlab
chiqilishi tizimning barqaror va xavfsiz faoliyatini kafolatlaydi. Shu sababli, mobil
raqamlar   onlayn   savdosi   tizimining   asosiy   funksiyalari   bo‘yicha   batafsil   tahlil   va
13 amaliy yechimlar ishlab chiqish dasturiy ta’minotni yaratishda alohida o‘rin tutadi
va tizim foydalanuvchilari uchun maksimal qulaylik yaratishga xizmat qiladi.
2.3 Mobil raqamlar onlayn savdosi tizimining xavfsizlik va maxfiylik
kafolatlari
Mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimi   zamonaviy   axborot   texnologiyalari
asosida qurilgan murakkab infratuzilma bo‘lib, unda mijozlar o‘zlari uchun kerakli
mobil   raqamlarni   tanlash,   sotib   olish   va   boshqarish   imkoniyatiga   ega   bo‘ladilar.
Bunday   tizimlar   ko‘plab   foydalanuvchilarni   o‘z   ichiga   oladi   va   ularning   shaxsiy,
moliyaviy   hamda   boshqa   muhim   ma’lumotlarini   saqlashni   talab   qiladi.   Shu
sababli,   tizimning   xavfsizligi   va   maxfiylik   tamoyillarining   mukammal
ta’minlanishi   dasturiy   ta’minotning   asosiy   vazifalaridan   biridir.   Tizimda   yuzaga
kelishi   mumkin   bo‘lgan   xavflar,   shu   jumladan   kiberhujumlar,   ma’lumotlarni
o‘g‘irlash,   firibgarlik   holatlari   va   shaxsiy   ma’lumotlarning   oshkor   bo‘lishi,   tizim
foydalanuvchilarining   ishonchini   pasaytirishi   va   iqtisodiy   zarar   yetkazishi
mumkin.
Onlayn   savdo   tizimlarida   xavfsizlikning   birinchi   asosiy   omili   bu
foydalanuvchilarni   aniq   va   ishonchli   identifikatsiyalash   jarayonidir.   Har   bir
foydalanuvchi   tizimga   kirishda   o‘zining   yagona   login   va   parolini   kiritadi,   bu   esa
uning   shaxsini   tasdiqlaydi.   Ammo   zamonaviy   kiberxavfsizlik   talablariga   javoban
faqat   parol   bilan   cheklanish   kamchilik   hisoblanadi,   chunki   oddiy   parollar
ko‘pincha   buzib   kirish   uchun   yetarlicha   himoyasiz   bo‘ladi.   Shu   bois   ikki   yoki
undan   ortiq   faktorli   autentifikatsiya   tizimlari   keng   joriy   etilgan.   Masalan,
foydalanuvchi   parolni   kiritganidan  so‘ng,   tizim   unga   mobil   telefoniga   yuborilgan
bir   martalik   kodni   kiritishni   talab   qiladi   yoki   biometrik   ma’lumotlar   (barmoq  izi,
yuz   skani)   orqali   o‘zligini   tasdiqlaydi.   Bu   ikki   bosqichli   identifikatsiya   tizimi
hisobga noqonuniy kirishlarning oldini olishda samarali vosita hisoblanadi.
Shuningdek,   foydalanuvchi   ma’lumotlarini   himoya   qilishda   ularni   shifrlash
usullari   alohida   o‘rin   tutadi.   Ma’lumotlar   bazasida   saqlanayotgan   ma’lumotlar   va
foydalanuvchilar bilan o‘rtasida uzatilayotgan ma’lumotlar xavfsizligi uchun ilg‘or
14 shifrlash algoritmlari qo‘llaniladi. Internet orqali uzatilayotgan ma’lumotlar uchun
SSL/TLS   protokollari   ishlatiladi,   bu   esa   ma’lumotlarni   o‘g‘irlash   yoki
o‘zgartirishga   yo‘l   qo‘ymaydi.   Tizim   ichidagi   ma’lumotlar   bazasi   ham   ko‘p
qatlamli   himoya   bilan   qoplangan   bo‘lib,   u   maxfiylikni   ta’minlash,   ma’lumotlarni
yo‘qotish   yoki   buzilishdan   saqlash   imkonini   beradi.   Xavfsizlikni   yanada   oshirish
uchun ma’lumotlar bazasi serverlari maxsus joylashtirilgan, doimiy nazorat ostida
bo‘ladi va ularning ma’lumotlariga kirish huquqi qat’iy cheklangan.
Mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimining   xavfsizligini   ta’minlashda
foydalanuvchilarning   huquqlari   va   tizimga   ruxsatnomalar   boshqaruvi   muhim
ahamiyatga   ega.   Har   bir   foydalanuvchining   tizimdagi   imkoniyatlari   uning   roli   va
huquqlari   doirasida   aniqlanadi.   Misol   uchun,   oddiy   foydalanuvchi   faqat   o‘z
hisobidagi   ma’lumotlarni   ko‘rish   va   boshqarish   imkoniyatiga   ega   bo‘lsa,   tizim
administratorlari   va   texnik   mutaxassislar   kengroq   ruxsatnomalar   bilan
ta’minlangan   bo‘lishi   mumkin.   Bunday   boshqaruv   tizimi   ma’lumotlarga
noqonuniy   kirishni   oldini   oladi   va   ichki   xavfsizlik   darajasini   oshiradi.   Bundan
tashqari,   foydalanuvchilarning   harakatlari   doimiy   monitoring   qilinib   boriladi,   bu
esa shubhali harakatlar yoki firibgarliklarni vaqtida aniqlash imkonini beradi.
Xavfsizlikni   ta’minlashda   tizimdagi   harakatlarning   loglarini   yuritish   juda
muhimdir.   Loglar   –   bu   foydalanuvchilarning   tizimdagi   barcha   harakatlari,   shu
jumladan   tizimga   kirish,   tranzaktsiyalar,   parol   o‘zgartirishlar   va   boshqa   muhim
voqealarni   yozib   boradigan   tarixdir.   Ushbu   ma’lumotlar   yordamida   tizim
administratorlari   kiberhujumlar,   noto‘g‘ri   foydalanish   holatlarini   tahlil   qilishlari
mumkin.   Log   ma’lumotlari   maxfiylik   va   ishonchlilikni   ta’minlash   uchun
shifrlangan holda saqlanadi va tizim xavfsizligini buzish uchun ularni o‘zgartirish
imkoniyati yo‘q.
Shuningdek,   mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimida   foydalanuvchi
maxfiyligini himoya qilish siyosati muhim rol o‘ynaydi. Tizim foydalanuvchilarga
ularning   shaxsiy   ma’lumotlari   qanday   yig‘ilishi,   ishlatilishi   va   saqlanishi   haqida
to‘liq ma’lumot beradi. Maxfiylik siyosati foydalanuvchi roziligisiz ma’lumotlarni
uchinchi   tomonlarga   berilmasligini   kafolatlaydi.   Bu   qonuniy   talablar,   jumladan,
15 xalqaro   me’yorlar   va   milliy   qonunchilik   talablariga   muvofiqlikni   ta’minlaydi.
Maxfiylik   siyosatining   ochiqligi   va   tushunarli   bo‘lishi   foydalanuvchi   ishonchini
oshiradi, natijada tizimga ko‘proq mijozlar jalb qilinadi.
Onlayn   savdo   tizimlarida   xavfsizlikni   oshirish   uchun   muntazam   tarzda
tizimning   zaif   joylarini   aniqlash   va   ularni   bartaraf   etish   muhim   hisoblanadi.
Buning   uchun   muntazam   xavfsizlik   tekshiruvlari,   penetratsion   testlar   va   auditlar
o‘tkaziladi.   Shu   jarayonda   tizimda   yuzaga   kelishi   mumkin   bo‘lgan   zaifliklar
aniqlanib, ular ustida tezkor ish olib boriladi. Ushbu faoliyat tizim barqarorligi va
foydalanuvchilar   ma’lumotlarining   himoyasini   yuqori   darajada   ta’minlashga
xizmat qiladi.
Tizimning   xavfsizlik   jihatidan   yana   bir   muhim   elementi   –
foydalanuvchilarga   xavfsizlik   bo‘yicha   muntazam   ma’lumotlar   berish   va   ularni
onlayn   xavfsizlikka   oid   eng   yaxshi   amaliyotlar   bilan   tanishtirishdir.   Bu   orqali
foydalanuvchilar   o‘z   hisoblarini   himoya   qilish,   parol   tanlash   qoidalari,   shubhali
elektron   xatlarni   aniqlash   va   firibgarliklardan   saqlanish   ko‘nikmalarini   hosil
qilishadi.   Shunday   qilib,   foydalanuvchilarning   o‘zi   ham   tizim   xavfsizligiga   faol
hissa qo‘shadi.
Xulosa qilib aytganda, mobil raqamlar onlayn savdosi tizimining xavfsizligi
–   bu   bir   qator   texnik   va   tashkiliy   choralarning   majmui   bo‘lib,   u   foydalanuvchi
ma’lumotlarini   himoya   qilish,   tizim   ish   faoliyatining   barqarorligini   ta’minlash,
firibgarlik   va   kiberhujumlardan   himoya   qilishni   nazarda   tutadi.   Zamonaviy
xavfsizlik   texnologiyalari   va   doimiy   monitoring   tizim   samaradorligini   oshirib,
foydalanuvchilarning   ishonchini   mustahkamlaydi.   Shu   bois,   dasturiy   ta’minotni
yaratishda   ushbu   xavfsizlik   va   maxfiylik   talablariga   alohida   e’tibor   qaratilishi
zarur,   chunki   u   tizimning   uzoq   muddatli   muvaffaqiyati   va   rivojlanishining
kafolatidir.
Mobil raqamlar onlayn savdosi tizimining arxitekturasi va asosiy
komponentlari
Mobil raqamlar onlayn savdosi tizimi bugungi kunda raqamli savdo sohasida
eng   innovatsion   va   samarali   yechimlardan   biri   hisoblanadi.   Ushbu   tizimning
16 samarali ishlashi, foydalanuvchilarga qulaylik yaratishi va xavfsizligini ta’minlash
uchun   uning   arxitekturasi,   komponentlari   va   ularning   o‘zaro   bog‘liqligi   chuqur
tahlil   qilinishi   zarur.   Tizim   arxitekturasi,   aslida,   dasturiy   ta’minotning   asosiy
tuzilmasi   bo‘lib,   unda   barcha   komponentlar   o‘zaro   qanday   aloqada   bo‘lishi   va
qanday   funktsiyalarni   bajarishi   batafsil   belgilanadi.   To‘g‘ri   va   to‘liq   ishlab
chiqilgan   arxitektura   tizimning   samaradorligini   oshirish,   uni   kengaytirish,   texnik
xizmat   ko‘rsatishni   osonlashtirish,   shuningdek,   xavfsizlikni   yuqori   darajada
ta’minlash imkonini beradi.
Mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimining   arxitekturasi   odatda   uch   asosiy
qatlamdan   tashkil   topadi:   foydalanuvchi   interfeysi   qatlam,   biznes   logika   (yoki
xizmatlar)   qatlam   va   ma’lumotlar   bazasi   qatlam.   Har   bir   qatlam   o‘zining   aniq
vazifalari   va   mas’uliyatlariga   ega   bo‘lib,   ular   tizimning   umumiy   ish   faoliyatida
muhim o‘rin tutadi.
Foydalanuvchi interfeysi qatlamining vazifasi – foydalanuvchilar bilan tizim
o‘rtasida   o‘zaro   aloqani   ta’minlashdir.   Bu   qatlam   foydalanuvchilarga   mobil
raqamlarni   qidirish,   tanlash,   xarid   qilish,   hisobini   boshqarish   kabi   imkoniyatlarni
yaratadi. Foydalanuvchi interfeysi ko‘pincha mobil ilova yoki veb-sahifa shaklida
bo‘lib,   uning   qulayligi   va   samaradorligi   foydalanuvchilarning   tizimga   bo‘lgan
qiziqishi   va   qoniqishini   belgilaydi.   Interfeys   dizayni   intuitiv   va   oson   tushunarli
bo‘lishi,   turli   qurilmalarda   –   smartfonlarda,   planshetlarda,   kompyuterlarda   to‘g‘ri
ishlashi  kerak. Foydalanuvchilar uchun tezkor va ishonchli ishlash, xatoliklarning
minimallashtirilishi tizimga ishonchni oshiradi.
Biznes   logika   qatlamida   esa   tizimning   asosiy   jarayonlari   boshqariladi.   Bu
qatlam   foydalanuvchi   so‘rovlarini   qabul   qiladi,   ularni   qayta   ishlaydi,   to‘lov
tizimlari   bilan   o‘zaro   aloqada   bo‘ladi   va   barcha   savdo   jarayonlarini   boshqaradi.
Misol   uchun,   foydalanuvchi   tanlagan   mobil   raqamning   mavjudligini   tekshirish,
narxni   hisoblash,   buyurtma   berish   va   uni   amalga   oshirish,   tranzaktsiyalarni   qayd
etish,   to‘lovni   amalga   oshirish   –   bularning   barchasi   biznes   logika   qatlamida
bajariladi. Bu qatlam murakkab biznes qoidalari, savdo shartlari va foydalanuvchi
profillarini   boshqarish   imkoniyatlarini   o‘z   ichiga   oladi.   Shuningdek,   bu   qatlam
17 xavfsizlik   tekshiruvlarini,   masalan,   foydalanuvchi   autentifikatsiyasi   va
avtorizatsiyasini ham amalga oshiradi.
Ma’lumotlar bazasi qatlamida tizimga kerakli barcha ma’lumotlar saqlanadi.
Bu   qatlamda   mobil   raqamlar   ro‘yxati,   ularning   narxlari,   mavjudligi,
foydalanuvchilar haqidagi ma’lumotlar, buyurtmalar tarixi, to‘lov ma’lumotlari va
boshqa   zarur   ma’lumotlar   joylashgan.   Ma’lumotlar   bazasi   tizimning   markaziy
elementlaridan   biri   hisoblanadi,   chunki   u   butun   tizimning   barqarorligi   va
ishonchliligini   ta’minlaydi.   Zamonaviy   ma’lumotlar   bazalari   katta   hajmdagi
ma’lumotlarni samarali saqlash va tezkor qidirish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak.
Shu   bilan   birga,   ma’lumotlarning   xavfsizligi,   maxfiyligi   va   yaxlitligi   ustuvor
ahamiyatga ega. Ma’lumotlar bazasi  qatlamida murakkab so‘rovlar, indekslash va
ma’lumotlarni zaxiralash mexanizmlari ishlatiladi.
Mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimining   arxitekturasida   tashqi   tizimlar
bilan   integratsiya   qilish   imkoniyati   muhim   o‘rin   tutadi.   Tizim   to‘lov   shlyuzlari,
SMS   va   elektron   pochta   xabarnomalari,   identifikatsiya   va   autentifikatsiya
xizmatlari   kabi   ko‘plab   tashqi   xizmatlar   bilan   o‘zaro   bog‘lanadi.   Bunday
bog‘lanishlar   odatda   API   (Application   Programming   Interface)   orqali   amalga
oshiriladi. API’lar yordamida tizim turli platformalar bilan ma’lumot almashishi va
kengaytirilishi mumkin. Masalan, foydalanuvchiga to‘lovni amalga oshirish uchun
turli   to‘lov   usullarini   taklif   qilish,   buyurtma   holati   haqida   SMS   xabar   yuborish,
yoki foydalanuvchi identifikatsiyasini biometrik tizimlar orqali tekshirish mumkin.
Bu esa tizimni yanada funksional va foydalanuvchilarga qulay qiladi.
Shuningdek,   tizimning   arxitekturasi   uning   ishlash   tezligi   va   mavjudlik
darajasiga   ham   bevosita   ta’sir   ko‘rsatadi.   Tizimning   keng   ko‘lamda
foydalanuvchilar   tomonidan   bir   vaqtning   o‘zida   ishlatilishi   uchun   serverlar   va
ma’lumotlar   bazasini   replikatsiya   qilish,   yuk   taqsimlash   mexanizmlari   (load
balancing),   kechiktirishlarni   kamaytirish   va   shunga   o‘xshash   texnologiyalar
qo‘llaniladi.   Bular   tizimning   uzluksiz   va   tezkor   ishlashini   ta’minlaydi,   ayniqsa
18 savdo jarayonida kechikishlar yoki nosozliklar foydalanuvchilarni yo‘qotishga olib
kelishi mumkin.
Tizimning   xavfsizligi   ham   alohida   e’tibor   talab   qiladi.   Mobil   raqamlar
onlayn   savdosi   tizimi   shaxsiy   ma’lumotlar,   moliyaviy   tranzaktsiyalar   va   boshqa
muhim   ma’lumotlarni   qayta   ishlaydi,   shuning   uchun   ma’lumotlarning
maxfiyligini,   yaxlitligini   va   mavjudligini   ta’minlash   zarur.   Bu   uchun   tizimda
zamonaviy   shifrlash   usullari,   xavfsizlik   protokollari,   foydalanuvchi
autentifikatsiyasi va ruxsat darajalari joriy etiladi. Shu bilan birga, tizim muntazam
ravishda   xavfsizlik   auditidan   o‘tkaziladi   va   mumkin   bo‘lgan   hujumlarga   qarshi
chora-tadbirlar ko‘riladi.
Tizimni   loyihalashda   uning   modul   va   komponentlarga   bo‘linishi   ham
muhim ahamiyatga ega. Har bir modul o‘ziga xos vazifani bajaradi, bu esa tizimni
boshqarish   va   texnik   xizmat   ko‘rsatishni   osonlashtiradi.   Masalan,   foydalanuvchi
boshqaruvi   moduli,  buyurtmalarni   boshqarish   moduli,  to‘lovlarni  amalga   oshirish
moduli   va   ma’lumotlar   bazasini   boshqarish   moduli   kabi   ajratilgan   bo‘laklar
tizimning ichki tuzilmasini yanada soddalashtiradi.
Yana   bir   muhim   jihat   –   tizimning   kengaytirish   imkoniyati.   Texnologiyalar
tez   rivojlanayotganligi   sababli,   tizimga   yangi   funktsiyalarni   qo‘shish   va   uni
zamonaviy   talablarga   moslashtirish   zarurati   doimo   mavjud.   Shuning   uchun   tizim
arxitekturasi   moslashuvchan   va   oson   kengaytiriladigan   bo‘lishi   kerak.   Masalan,
yangi   to‘lov   usullarini   qo‘shish,   foydalanuvchi   interfeysini   yangilash   yoki
marketing   kampaniyalarini   boshqarish   uchun   qo‘shimcha   modul   va   xizmatlar
yaratish imkoniyati bo‘lishi lozim
Yakunida, mobil raqamlar onlayn savdosi  tizimining arxitekturasi va asosiy
komponentlari   tizimning   samarali,   ishonchli   va   xavfsiz   ishlashini   ta’minlaydigan
muhim   asos   hisoblanadi.   Ushbu   arxitektura   zamonaviy   dasturiy   ta’minotni
yaratishda, uni boshqarishda va rivojlantirishda doimiy yo‘l-yo‘riq ko‘rsatib turadi.
To‘g‘ri tashkil  etilgan tizim  arxitekturasi  foydalanuvchilarga yuqori  sifatli  xizmat
ko‘rsatishni   kafolatlaydi   hamda   raqobatbardosh   tizimni   yaratish   imkonini   beradi.
19 Shu bois, har bir dasturchi va tizim muhandisi tizim arxitekturasiga alohida e’tibor
qaratishi, uning har bir elementini puxta o‘rganishi va takomillashtirishi zarur.
  Mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimining   dasturiy   ta'minotining   asosiy
funksiyalari   va   ularning   bajarilishi   haqida   so‘z   borganda,   dasturiy   ta'minot
murakkab va ko‘p qirrali tizim sifatida shakllanadi, u o‘z ichiga ko‘plab modul va
funksiyalarni   oladi.   Har   bir   modul   tizimning   umumiy   ishlashida   o‘ziga   xos   rol
o‘ynaydi va foydalanuvchi talablarini qondirish, raqamlarning xavfsiz va samarali
sotilishini   ta’minlash   uchun   maxsus   mo‘ljallangan.   Shu   sababli,   ushbu   bo‘limda
dasturiy   ta'minotning   har   bir   muhim   funksiyasini   kengroq   va   batafsilroq   tahlil
qilamiz,   ularning   qanday   amalga   oshirilishi,   tizimdagi   o‘rni   va   ahamiyati   haqida
to‘liqroq ma’lumot beramiz.
Birinchidan, foydalanuvchini  ro‘yxatdan o‘tkazish va autentifikatsiya qilish
tizimning   xavfsizligi   va   barqarorligini   ta’minlashda   eng   asosiy   bo‘laklardan
biridir.   Ro‘yxatdan   o‘tish   jarayoni   foydalanuvchini   tizimga   kirish   uchun   talab
qilinadigan   ma’lumotlarni   kiritishni   o‘z   ichiga   oladi.   Bu   jarayon   elektron   pochta
manzili,   telefon   raqami,   shaxsiy   ma’lumotlar   va   boshqa   kerakli   ma’lumotlarni
yig‘ishni o‘z ichiga oladi. Dasturiy ta'minot foydalanuvchi ma’lumotlarini xavfsiz
saqlash   uchun   zamonaviy   shifrlash   algoritmlaridan   foydalanadi.   Autentifikatsiya
esa   foydalanuvchining   kiritgan   ma’lumotlari   haqiqiyligini   tekshiradi.   Ko‘p
bosqichli   autentifikatsiya   tizimida,   masalan,   parol   va   SMS   orqali   yuborilgan
tasdiqlash kodi  kombinatsiyasi  qo‘llaniladi. Bu foydalanuvchi  hisobining buzilish
ehtimolini   sezilarli   darajada  kamaytiradi.  Shuningdek,  foydalanuvchilarga parolni
tiklash, hisobni  bloklash  yoki  vaqtincha to‘xtatish imkoniyatlari ham  beriladi. Bu
funksiyalar foydalanuvchi hisobining to‘liq nazorat ostida bo‘lishini ta’minlaydi va
tizim xavfsizligini oshiradi.
Ikkinchidan, mobil raqamlar katalogini yaratish va boshqarish tizimning eng
muhim   komponentlaridan   hisoblanadi.   Katalog   foydalanuvchilarga   mavjud   mobil
raqamlarni   ko‘rish,   ularning   narxlari,   turlari,   operatorlari   va   boshqa   tavsiflari
haqida to‘liq ma’lumot olish imkonini beradi. Dasturiy ta'minot  katalogni doimiy
ravishda yangilab boradi, yangi raqamlar qo‘shiladi va sotilgan raqamlar avtomatik
20 ravishda   katalogdan   chiqarib   tashlanadi.   Shuningdek,   qidiruv   va   filtr   funksiyalari
yordamida   foydalanuvchi   o‘ziga   mos   keladigan   raqamlarni   tez   topa   oladi.
Katalogning foydalanuvchi uchun qulay interfeysi mavjud bo‘lib, unda raqamlarni
turli   mezonlar   bo‘yicha   saralash,   solishtirish   va   tanlash   imkoniyatlari   beriladi.
Buning  natijasida  foydalanuvchi  vaqtini   tejaydi  va  o‘z  ehtiyojlariga mos  raqamni
osonlik bilan topadi.
Uchinchi   funksiyani   —   buyurtmalarni   boshqarish   tizimi   tashkil   etadi.   Bu
modul   foydalanuvchilarga   raqamni   tanlashdan   boshlab,   xarid   jarayonining
oxirigacha   bo‘lgan   barcha   bosqichlarni   boshqarish   imkoniyatini   beradi.
Foydalanuvchi   tanlagan   raqamni   savatga   qo‘shadi,   yetkazib   berish   shaklini   va
to‘lov   usulini   tanlaydi,   buyurtma   holatini   kuzatadi.   Dasturiy   ta'minot
buyurtmalarni qabul qilib, ularni tegishli bo‘limlarga yuboradi, buyurtma bajarilish
jarayonini   nazorat   qiladi   va   foydalanuvchiga   doimiy   ravishda   holat   haqida
ma’lumot   beradi.   Buyurtmalarni   bekor   qilish   yoki   o‘zgartirish   imkoniyatlari   ham
tizim   tomonidan   qo‘llab-quvvatlanadi,   bu   esa   mijozlarga   qulaylik   yaratadi   va
xizmat sifatini oshiradi.
To‘lovlarni amalga oshirish va nazorat qilish dasturiy ta’minotning yana bir
muhim   funksiyasidir.   Onlayn   savdo   tizimlarida   to‘lovlarning   xavfsizligi   va
ishonchliligi   foydalanuvchilarning   eng   katta   talablaridan   biridir.   Tizim   bank
kartalari, elektron hamyonlar, mobil to‘lovlar va boshqa ko‘plab to‘lov tizimlarini
integratsiya   qilishi   mumkin.   Har   bir   to‘lov   turi   uchun   alohida   modullar   ishlab
chiqiladi, ularning vazifasi ma’lumotlarni shifrlash, tranzaktsiyalarni  tekshirish va
to‘lovlarning   muvaffaqiyatli   amalga   oshirilishini   ta’minlashdan   iborat.   To‘lov
tizimida   yuzaga   keladigan   muammolarni   aniqlash   va   ularni   bartaraf   etish   uchun
monitoring va log yozish mexanizmlari mavjud. To‘lov amalga oshirilgach, tizim
foydalanuvchiga   avtomatik   tarzda   tasdiq   xabari   yuboradi   va   buyurtma   holatini
yangilaydi.
Foydalanuvchi   hisobini   boshqarish   funksiyasi   ham   tizimda   muhim
ahamiyatga   ega.   Bu   modul   foydalanuvchilarga   o‘z   shaxsiy   ma’lumotlarini
yangilash,   parollarini   o‘zgartirish,   buyurtma   tarixini   ko‘rish,   yetkazib   berish
21 manzillarini   qo‘shish   yoki   o‘zgartirish   imkoniyatlarini   beradi.   Shuningdek,
foydalanuvchilar   o‘zaro   aloqa   vositalari   va   bildirishnomalarni   boshqarish
imkoniyatiga ega bo‘ladi. Hisobni boshqarish moduli foydalanuvchilarning tizimga
ishonchini   oshiradi,   ularning   har   qanday   o‘zgarishlarni   kuzatib   borish   imkonini
yaratadi va xizmatlardan samarali foydalanishni ta’minlaydi.
Xavfsizlikni ta’minlash funksiyalari dasturiy ta’minotning ajralmas qismidir.
Bu   sohada   autentifikatsiya,   avtorizatsiya,   ma’lumotlarni   shifrlash,   kirish
huquqlarini   boshqarish   va   boshqa   himoya   vositalari   qo‘llaniladi.   Zamonaviy
onlayn   tizimlar   ko‘p   qatlamli   xavfsizlik   mexanizmlarini   tatbiq   etib,
ma’lumotlarning butunligini va maxfiyligini saqlashga harakat qiladi. Shuningdek,
tizimda log yozish funksiyasi mavjud bo‘lib, bu yordamida tizimda yuz berayotgan
barcha jarayonlar qayd etiladi, tahlil qilinadi va har qanday g‘ayrioddiy harakatlar
aniqlanadi. Bu esa tizimni nosozliklardan va hujumlardan himoya qiladi.
Qo‘shimcha   funksiyalar   sifatida   tizim   foydalanuvchilarga   push-
xabarnomalar yuborish, yangi raqamlar, chegirmalar va aksiya haqida xabar berish
imkoniyatlarini taqdim etadi. Savdo jarayonlarini tahlil qilish va optimallashtirish
uchun   analitik   vositalar   ishlab   chiqiladi,   ular   yordamida   foydalanuvchi   xarid
odatlari va bozor tendensiyalari haqida ma’lumotlar yig‘iladi. Ushbu ma’lumotlar
asosida   tizimni   yanada   takomillashtirish   va   foydalanuvchilarga   moslashtirish
imkoniyati yaratiladi.
Natijada, mobil  raqamlar  onlayn savdosi  tizimining dasturiy ta’minoti  ko‘p
qirrali,   xavfsiz   va   foydalanuvchilarga   qulay   bo‘lishi   kerak.   Har   bir   funksiya
tizimning   barqaror   va   samarali   ishlashida   muhim   o‘rin   tutadi.   Shuning   uchun
dasturiy   ta’minotni   ishlab   chiqishda   keng   ko‘lamli   tahlillar   o‘tkaziladi,
foydalanuvchi   talablariga   to‘liq   moslashtiriladi   va   doimiy   ravishda   yangi
texnologiyalar   bilan   yangilanib   boradi.   Bu   esa   tizimning   uzoq   muddatli
muvaffaqiyatini va foydalanuvchilar orasida ishonchni ta’minlaydi.
Mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimining   foydalanuvchi   interfeysi   dizayni
va   uning   samaradorligi   —   bu   nafaqat   dasturiy   ta’minotning   ko‘rinishidan   iborat
bo‘lib qolmay, balki butun tizimning muvaffaqiyati uchun hal qiluvchi ahamiyatga
22 ega bo‘lgan muhim jihatdir. Tizim foydalanuvchilari uchun qulaylik, samaradorlik
va intuitivlikni ta’minlash uchun interfeys dizaynida ko‘plab elementlar, printsiplar
va   texnologiyalar   hisobga   olinishi   zarur.   Bu   bobda   foydalanuvchi   interfeysining
nazariy asoslari, uni yaratishda e’tiborga olinadigan tamoyillar va ularning amaliy
ahamiyati haqida keng va batafsil tahlil beriladi.
Foydalanuvchi   interfeysi   dastur   va   foydalanuvchi   o‘rtasidagi   ko‘prik
vazifasini   bajaradi.   Agar   interfeys   oddiy,   tushunarli   va   estetik   jihatdan   yoqimli
bo‘lsa,   foydalanuvchilar   tizimni   oson   o‘zlashtirib,   undan   ko‘proq   foydalanishga
intilishadi.   Bu   esa   onlayn   savdo   tizimlari   kabi   raqobatbardosh   sohalarda   eng
muhim   omil   hisoblanadi.   Mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimida   foydalanuvchi
interfeysi   xaridorning   mahsulotni   tanlash,   savatga   qo‘shish,   to‘lovni   amalga
oshirish kabi  jarayonlarini  soddalashtiradi  va  tezlashtiradi. Shu sababli, tizimning
interfeysi   shunday   tashkil   etilishi   kerakki,   foydalanuvchi   murakkab   texnik
bilimlarga   ega   bo‘lmasa   ham,   hech   qanday   qiyinchiliksiz   o‘z   maqsadiga   yetishi
mumkin bo‘lsin.
Interfeys   dizayni   tamoyillaridan   biri   —   soddalik.   Bu   nafaqat   grafik
elementlarning   soni   va   joylashuvi,   balki   tizimning   ishlash   logikasi,   menyular
tizimi   va   foydalanuvchi   uchun   ko‘rsatiladigan   axborot   hajmiga   ham   tegishlidir.
Masalan,   mobil   raqamlarni   onlayn   sotishda   foydalanuvchi   uchun   eng   muhim
bo‘lgan   ma’lumotlar   –   raqamning   narxi,   raqam   kodi,   qo‘shimcha   xizmatlar   va
mavjudligi   haqida   qisqacha   va   aniq   ma’lumot   berilishi   kerak.   Shu   bilan   birga,
keraksiz   elementlar,   ortiqcha   rasm   va   harakatlardan   qochish   lozim,   chunki   ular
foydalanuvchining   diqqatini   chalg‘itishi   va   tizimdan   foydalanishni
murakkablashtirishi mumkin. Bu printsip foydalanuvchining ko‘p vaqti ketmasligi,
tizimni tez va samarali ishlatishi uchun asos bo‘ladi.
Samaradorlik   esa   foydalanuvchi   interfeysining   navbatdagi   muhim   jihatidir.
Bu   foydalanuvchi   tizimda   kam   qadamlar   orqali   o‘z   maqsadiga   erisha   olishini
anglatadi.   Masalan,   mobil   raqam   sotib   olish   jarayonida   foydalanuvchi   bir   necha
bosqichda   ro‘yxatdan   o‘tishi,   raqam   tanlashi,   ma’lumotlarni   kiritishi   va   to‘lovni
amalga   oshirishi   kerak.   Agar   ushbu   bosqichlar   uzun,   chalkash   yoki   murakkab
23 bo‘lsa, foydalanuvchi tizimdan chiqib ketishi yoki xaridni yakunlamasligi mumkin.
Shuning   uchun   interfeys   dizaynida   har   bir   bosqich   soddalashtirilgan,   kerakli
ma’lumotlar   aniq   va   qisqa   tarzda   ko‘rsatilgan   bo‘lishi   lozim.   Shu   bilan   birga,
foydalanuvchini   har   bir   qadamda   qo‘llab-quvvatlash,   kerakli   ko‘rsatmalar   berish
va xatolarni oldini olish uchun aniq xatoliklar haqidagi xabarlar ham muhimdir.
Moslashuvchanlik   (responsivlik)   —   zamonaviy   dasturiy   ta’minot
interfeysining   ajralmas   qismi   hisoblanadi.   Mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimi
ko‘pincha turli qurilmalarda, jumladan smartfonlar, planshetlar va kompyuterlarda
ishlatiladi.   Har   bir   qurilmaning   ekran   o‘lchami,   format   va   imkoniyatlari   turlicha
bo‘lishi   mumkin.   Shuning   uchun   interfeys   dizayni   turli   platformalarda   bir   xil
qulaylik   va   funksionallikni   ta’minlashi   zarur.   Responsiv   dizayn   orqali   elementlar
ekran o‘lchamiga moslashadi, menyular ko‘rinishini o‘zgartiradi va foydalanuvchi
tajribasi bir xil darajada bo‘ladi. Bu esa mijozlar qoniqishini oshiradi va tizimdan
foydalanishni kengaytiradi.
Interfeys   elementlarini   yaratishda   ranglar,   shriftlar   va   grafik   vositalarning
ahamiyati   katta.   Ranglar   psixologiyasi   foydalanuvchi   hissiyotlariga   ta’sir   qiladi,
e’tiborini muhim joylarga qaratadi. Masalan, xarid qilish tugmasi qizil yoki yashil
rangda   bo‘lishi   mumkin,   bu   tugma   faoliyatini   ko‘rsatib,   foydalanuvchining
diqqatini   jalb   qiladi.   Shriftlarning   o‘qilishi   oson,   yorqinligi   va   kontrasti   yuqori
bo‘lishi lozim, bu esa matnni tez va to‘g‘ri tushunishga yordam beradi. Grafika va
piktogrammalar   ham   foydalanuvchi   uchun   qulaylik   yaratadi,   chunki   ular   tezkor
vizual ma’lumot beradi va til to‘siqlarini kamaytiradi.
Onlayn savdo  tizimida foydalanuvchi hisobining ahamiyati  ham juda katta.
Hisob   kabineti   foydalanuvchilarga   o‘z   ma’lumotlarini   boshqarish,   xarid   tarixini
ko‘rish,   shuningdek,   to‘lov   usullarini   sozlash   imkonini   beradi.   Hisobdagi
ma’lumotlar aniq, to‘liq va doimiy yangilanib turishi kerak. Bundan tashqari, hisob
xavfsizligi,   maxfiyligi   va   foydalanuvchi   ma’lumotlarini   himoya   qilish   muhimdir.
Hisob   interfeysi   murakkab   emas,   intuitiv   tarzda   tashkil   etilishi   lozim,
foydalanuvchilar uchun qiyinchilik tug‘dirmasligi zarur.
24 Shuningdek, tizim ma’muriyati uchun maxsus boshqaruv paneli yaratiladi, u
orqali   buyurtmalar,   foydalanuvchilar,   to‘lovlar   va   tizim   holati   nazorat   qilinadi.
Ushbu   panel   murakkabroq   bo‘lishiga   qaramay,   ma’mur   uchun   qulay   va   samarali
ishlashni   ta’minlashi   kerak.   Ma’mur   interfeysida   statistik   ma’lumotlar,
buyurtmalar   holati,   foydalanuvchi   so‘rovlari   va   muammolar   tezkor   ko‘rinishda
bo‘lishi   kerak.   Bu   orqali   tizimni   boshqarish   va   rivojlantirish   jarayonlari   ancha
soddalashadi.
Foydalanuvchi   interfeysini   yaratishda,   shuningdek,   foydalanuvchi   fikr-
mulohazalari   va   takliflari   doimiy   ravishda   hisobga   olinadi.   Tizim   ishga
tushirilgandan   so‘ng,   foydalanuvchilardan   olingan   ma’lumotlar   asosida
interfeysdagi   kamchiliklar   aniqlanadi   va   tuzatishlar   kiritiladi.   Bu   jarayon   xizmat
sifatini oshirishga xizmat qiladi va mijozlar sadoqatini mustahkamlaydi. Shu bilan
birga,   yangi   texnologiyalar   va   dizayn   tendensiyalari   kuzatilib,   tizim   interfeysi
zamonaviylashtiriladi.
Natijada, mobil raqamlar onlayn savdosi tizimining foydalanuvchi interfeysi
samarali,   qulay,   estetik   va   moslashuvchan   bo‘lsa,   u   nafaqat   mijozlar   sonining
oshishiga,   balki   ularning   tizimdan   qoniqish   darajasining   yuqori   bo‘lishiga   olib
keladi. Bunday tizim bozorda o‘z o‘rnini mustahkamlash va raqobatchilar orasida
yetakchilik qilish imkoniyatini beradi. Shu bois foydalanuvchi interfeysi dizayniga
alohida   e’tibor   qaratish   dasturiy   ta’minot   ishlab   chiqishda   eng   muhim
bosqichlardan biri hisoblanadi.
Mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimining   dasturiy   ta'minotini   yaratish
murakkab,   ko‘p   qirrali   va   zamonaviy   texnologiyalarni   talab   qiladigan   jarayondir.
Bu jarayon tizimning samarali  ishlashi,  xavfsizligi  va foydalanuvchi  ehtiyojlariga
to‘liq   mos   kelishini   ta’minlash   uchun   puxta   rejalashtirish,   texnik   va   funksional
talablarni aniq belgilash, sifatli kod yozish va keng qamrovli sinovlar  o‘tkazishni
talab   qiladi.   Shuningdek,   dasturiy   ta'minotni   ishlab   chiqishda   foydalanuvchi
interfeysi,   ma’lumotlar   bazasi   boshqaruvi,   server   va   mijoz   o‘rtasidagi   aloqalar,
xavfsizlik   protokollari   va   tizimni   joriy   etish   strategiyalari   kabi   ko‘plab   jihatlar
o‘rganiladi va mukammal tarzda amalga oshiriladi.
25 Dasturiy   ta'minotni   yaratish   jarayoni   odatda   bir   necha   asosiy   bosqichlarga
bo‘linadi.   Ularning   har   biri   tizimning   keyingi   bosqichlarga   tayyorligi   va   sifatini
belgilaydi. Eng birinchi bosqich — tizimga qo‘yiladigan talablarni yig‘ish va tahlil
qilishdir.   Bu   jarayonda   dasturchilar   foydalanuvchi   va   biznes   talablarini   aniqlash
uchun   mijozlar   bilan   yaqindan   hamkorlik   qiladi.   Tizim   qanday   funksiyalarni
bajarishi   kerakligi,   foydalanuvchi   uchun   qanday   qulayliklar   yaratishi,   xavfsizlik
darajasi   qanday   bo‘lishi   lozimligi   aniqlanadi.   Shu   bilan   birga,   tizimning   texnik
shartlari,   masalan,   qaysi   platformalarda   ishlashi,   qaysi   dasturlash   tillaridan
foydalanilishi,   ma’lumotlar   bazasi   hajmi   va  uning   turi   kabi   masalalar   ham   ko‘rib
chiqiladi.
Keyingi bosqich — tizimni loyihalash. Bu jarayonda dasturiy mahsulotning
arxitekturasi   ishlab   chiqiladi.   Arxitektura   —   bu   tizim   komponentlari   o‘rtasidagi
munosabatlarni   tashkil   etuvchi,   ularni   birlashtiruvchi   va   tizimning   barqaror
ishlashini   ta’minlovchi   asosiy   struktura.   Mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimi
uchun arxitektura yuqori darajada modulli bo‘lishi muhimdir. Bu modul tizimning
har   bir   funksional   blokini   alohida   yaratish   va   kelajakda   oson   yangilash   imkonini
beradi.   Masalan,   foydalanuvchi   ro‘yxatdan   o‘tish   moduli,   mahsulotlar   katalogi
moduli,   xarid   qilish   savati   va   to‘lov   modullari,   ma’lumotlar   bazasi   bilan   ishlash
moduli   va   boshqalar.   Har   bir   modul   o‘zaro   aniq   interfeyslar   orqali   bog‘langan
bo‘lib, tizimning umumiy ishlashini ta’minlaydi.
Loyihalash   jarayonida   shuningdek,   foydalanuvchi   interfeysi   (UI)   va
foydalanuvchi   tajribasi   (UX)   dizayni   ham   amalga   oshiriladi.   Onlayn   savdo
tizimining   qulay,   intuitiv   va   chiroyli   interfeysga   ega   bo‘lishi   foydalanuvchilar
sonini ko‘paytirish va ularning tizimdan qoniqish darajasini oshirish uchun muhim
hisoblanadi.   Foydalanuvchilar   tizimda   oson   navigatsiya   qilishi,   qidiruv   va   filtr
funksiyalaridan  foydalanishi,  xarid jarayonini  tez  va  aniq amalga  oshirishi   lozim.
Shu   sababli   UI/UX   dizaynerlar   foydalanuvchilarning   xulq-atvori   va   ehtiyojlarini
o‘rganib, dizayn variantlarini ishlab chiqadilar.
Dasturiy   ta'minotni   kodlash   bosqichi   eng   mehnat   talab   qiladigan   va   texnik
jihatdan   murakkab   qism   hisoblanadi.   Bu   bosqichda   dasturchilar   oldingi
26 bosqichlarda   ishlab   chiqilgan   loyihalashtirish   hujjatlari   asosida   kod   yozadilar.
Dasturlash tillari, freymvorklar va kutubxonalar tanlanadi, ular tizimning samarali
ishlashi   va   kelajakda   qo‘llab-quvvatlanishini   ta’minlaydi.   Kod   yozishda   toza,
tushunarli va optimallashtirilgan kod yozishga e’tibor qaratiladi. Bu tizimni texnik
xizmat ko‘rsatish va rivojlantirish jarayonlarini yengillashtiradi.
Kod   yozilganidan   so‘ng   dasturiy   ta'minotni   sinovdan   o‘tkazish   bosqichi
boshlanadi. Bu bosqichda tizimning barcha funksiyalari to‘liq va to‘g‘ri ishlashini
ta’minlash   maqsadida   keng   qamrovli   testlar   o‘tkaziladi.   Sinovlar   funktsional,
integratsion, tizimli, qabul qilish va xavfsizlik sinovlari ko‘rinishida bo‘lib, har bir
test   jarayonida   yuzaga   kelgan   xatolar   aniqlanadi   va   tuzatiladi.   Bu   jarayon
tizimning ishonchliligi va barqarorligini ta’minlaydi.
Yakuniy   bosqich   —   dasturiy   ta'minotni   joriy   etish   va   ekspluatatsiya
qilishdir.  Bu   bosqichda   tizim   foydalanuvchilarga   taqdim   etiladi,   ular   uchun   zarur
o‘quv   materiallari   tayyorlanadi   va   texnik   qo‘llab-quvvatlash   tashkil   etiladi.
Shuningdek,   foydalanuvchilar   tomonidan   bildirilgan   fikr   va   takliflar   asosida
tizimni yanada takomillashtirish ishlari olib boriladi.
Mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimining   dasturiy   ta'minotini   yaratishda
xavfsizlik muhim ahamiyat kasb etadi. Foydalanuvchi shaxsiy ma’lumotlari, to‘lov
ma’lumotlari,   va   boshqa   maxfiy   ma’lumotlarni   himoya   qilish   uchun   zamonaviy
shifrlash usullari, autentifikatsiya va avtorizatsiya mexanizmlari, kirish huquqlarini
boshqarish   tizimlari   ishlab   chiqiladi   va   joriy   etiladi.   Xavfsizlik   kamchiliklari
tizimga bo‘lgan ishonchni kamaytirishi, foydalanuvchi bazasining qisqarishiga olib
kelishi   mumkin,   shuning   uchun   bu   soha   dastlabki   bosqichlardan   boshlab   e’tibor
bilan nazorat qilinadi.
Dasturiy   ta'minotni   ishlab   chiqishda   zamonaviy   yondashuvlar   —   Agile,
DevOps, CI/CD (doimiy integratsiya va doimiy yetkazib berish) metodologiyalari
qo‘llaniladi.   Bu   metodologiyalar   ishlab   chiqish   jarayonini   tezlashtirish,   sifatni
oshirish   va   yangi   funksiyalarni   tezroq   joriy   etishga   imkon   beradi.   Shu   tariqa,
dasturiy ta'minot bozor talablariga moslashuvchan va raqobatbardosh bo‘ladi.
27 Shu   bilan   birga,   tizimning   kelajakda   kengaytirilishi,   yangi   funksiyalar
qo‘shilishi   va   texnologik   o‘zgarishlarga   moslashuvchanligi   uchun   modul
arxitekturasi   va   xizmatga   yo‘naltirilgan   arxitektura   (SOA)   prinsiplari   asosida
ishlab   chiqilishi   muhimdir.   Bu   yondashuv   tizimni   yangilash   va   texnik   xizmat
ko‘rsatishni ancha osonlashtiradi hamda tizim barqarorligini ta’minlaydi.
Natijada,   mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimining   dasturiy   ta'minotini
yaratish   jarayoni   puxta   rejalashtirilgan,   barcha   texnik   va   funksional   talablarni
qamrab   olgan,   xavfsizlikka   katta  e’tibor   qaratilgan  va   foydalanuvchi   ehtiyojlarini
to‘liq   qondiradigan   tizim   yaratish   imkonini   beradi.   Ushbu   jarayonning   har   bir
bosqichi   tizimning   sifatli,   ishonchli   va   samarali   bo‘lishini   ta’minlashga   xizmat
qiladi hamda zamonaviy texnologiyalar bilan uyg‘unlashgan holda ishlab chiqiladi.
Mobil raqamlar onlayn savdosi tizimining dasturiy ta'minot arxitekturasi va
texnologik yechimlari
Mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimining   samarali   ishlashi   va   keng
ko‘lamda   qo‘llanilishi   uchun   uning   dasturiy   ta'minot   arxitekturasi   puxta   va
o‘ylangan   bo‘lishi   zarur.   Dasturiy   ta'minot   arxitekturasi   —   bu   tizimning   barcha
komponentlari   va   ularning   o‘zaro   aloqalarini   tashkil   etuvchi   struktura   bo‘lib,
tizimning   barqarorligi,   kengaytirilishi,   xavfsizligi   va   samaradorligini   ta’minlaydi.
Ushbu   bobda   tizim   arxitekturasi   asoslari,   tanlangan   texnologiyalar   va   dasturiy
ta'minotni ishlab chiqishda qo‘llaniladigan yechimlar batafsil ko‘rib chiqiladi.
Mobil raqamlar onlayn savdosi tizimining asosiy arxitekturasi ko‘pincha uch
qatlamli (three-tier) arxitektura shaklida tashkil etiladi. Bu qatlamlar foydalanuvchi
interfeysi   (frontend),   biznes   logika   (backend)   va   ma’lumotlar   bazasi   qatlamidan
iborat.   Foydalanuvchi   interfeysi   qatlamida   tizim   foydalanuvchilariga   qulay   va
intuitiv ishlash imkonini beruvchi veb-sahifalar yoki mobil ilovalar joylashadi. Bu
qatlam   foydalanuvchi   so‘rovlarini   qabul   qilib,   ularni   backendga   yuboradi   hamda
backenddan kelgan javoblarni foydalanuvchi uchun qulay shaklda namoyish etadi.
28 Biznes logika qatlamida tizimning asosiy funksiyalari, ya’ni mobil raqamlar
katalogini   boshqarish,   xarid   jarayonlarini   amalga   oshirish,   foydalanuvchi
ma’lumotlarini   tekshirish   va   to‘lov   tizimlari   bilan   integratsiya   kabi   jarayonlar
amalga   oshiriladi.   Bu   qatlam   kodning   markaziy   qismi   bo‘lib,   biznes   jarayonlarni
avtomatlashtiradi va foydalanuvchi so‘rovlariga mos ravishda javob beradi. Biznes
logika qatlamining samarali ishlashi tizimning tezligi va ishonchliligini belgilaydi.
Ma’lumotlar   bazasi   qatlamida   esa   barcha   mobil   raqamlar,   foydalanuvchi
profillari, buyurtmalar tarixi, to‘lov ma’lumotlari va tizim ishiga oid boshqa barcha
ma’lumotlar   saqlanadi.   Ma’lumotlar   bazasi   yuqori   darajada   himoyalangan,   zaxira
nusxalari   muntazam   yaratiladigan   va   oson   kengaytiriladigan   bo‘lishi   kerak.   Bu
qatlamning   sifatli   ishlashi   tizimning   barqarorligi   va   ma’lumotlarning
yo‘qolmasligini ta’minlaydi.
Texnologik   yechimlar   tanlanayotganda   bir   qator   omillar   hisobga   olinadi:
tizimning   ish   yukini   qoplash   qobiliyati,   xavfsizlik   talablarini   bajarishi,
foydalanuvchi   sonining   ko‘payishi   bilan   samarali   ishlashi,   platformalarga
moslashuvchanligi   va   texnik   xizmat   ko‘rsatishning   osonligi.   Masalan,   frontend
uchun   React,   Angular   yoki   Vue.js   kabi   zamonaviy   JavaScript   kutubxonalari   va
freymvorklari   keng   qo‘llaniladi,   ular   foydalanuvchi   interfeysini   interaktiv   va
tezkor   qiladi.   Backend   uchun   esa   Node.js,   Python  (Django,   Flask),   Java   (Spring)
yoki PHP (Laravel) kabi tillar va freymvorklar tanlanadi.
Ma’lumotlar   bazasi   sifatida   esa   ko‘p   hollarda   MySQL,   PostgreSQL   kabi
an’anaviy relatsion ma’lumotlar bazalari yoki MongoDB, Cassandra kabi NoSQL
ma’lumotlar   bazalari   ishlatiladi.   Tanlov   tizim   talablariga   va   ma’lumotlarning
tuzilishiga   bog‘liq   bo‘ladi.   Masalan,   mahsulotlar   va   foydalanuvchi   ma’lumotlari
uchun   relatsion   ma’lumotlar   bazalari   ma’qul   bo‘lsa,   katta   hajmdagi   tezkor   kirish
talab qilinadigan ma’lumotlar uchun NoSQL bazalari qo‘llaniladi.
Dasturiy   ta'minotning   xavfsizligini   ta’minlash   uchun   bir   nechta   qatlamli
himoya   choralari   qo‘llaniladi.   Foydalanuvchi   ma’lumotlarini   shifrlash,   xavfsiz
autentifikatsiya   (masalan,   ikki   bosqichli   tekshiruv),   HTTPS   protokoli   orqali
ma’lumotlarni   uzatish,   kirish   huquqlarini   boshqarish   tizimlari   va   xavfsizlik
29 devorlari (firewall) tizimning himoya darajasini oshiradi. Shu bilan birga, tizimga
hujumlarni aniqlash va ularga qarshi tezkor choralar ko‘rish uchun monitoring va
loglash vositalari joriy qilinadi.
Dasturiy ta'minotni ishlab chiqishda zamonaviy DevOps yondashuvlari keng
qo‘llaniladi. Bu yondashuv kod yozish, sinovdan o‘tkazish, tarqatish va monitoring
jarayonlarini  avtomatlashtirish   orqali  dasturiy  mahsulot   sifatini   oshiradi   va  ishlab
chiqish   vaqtini   qisqartiradi.   Continuous   Integration   (CI)   va   Continuous
Deployment (CD) vositalari yordamida dasturiy ta'minotning yangi versiyalari tez
va xavfsiz tarzda foydalanuvchilarga taqdim etiladi.
Bulutli   xizmatlardan   foydalanish   ham   mobil   raqamlar   onlayn   savdosi
tizimining dasturiy ta'minotida muhim o‘rin tutadi. Amazon Web Services (AWS),
Microsoft Azure yoki Google Cloud Platform kabi bulutli provayderlar tizimning
yuqori darajada kengaytirilishini, zaxira nusxalarini avtomatik yaratishni va global
miqyosda   xizmat   ko‘rsatishni   ta’minlaydi.   Bulutli   arxitektura   yordamida   tizim
yuqori yuklamalarga bardosh bera oladi va resurslarni optimal taqsimlaydi.
Tizim   arxitekturasi   shuningdek,   modul   va   mikroxizmatlar   (microservices)
asosida   tashkil   qilinishi   mumkin.   Bu   yondashuvda   tizim   kichik,   mustaqil
ishlaydigan xizmatlarga bo‘linadi, har bir xizmat o‘z vazifasini bajaradi va boshqa
xizmatlar   bilan   aniq   interfeyslar   orqali   muloqot   qiladi.   Bu   mikroxizmatlar
yondashuvi   tizimni   yanada   moslashuvchan   qiladi,   har   bir   modulni   alohida
yangilash   va   texnik   xizmat   ko‘rsatishni   osonlashtiradi   hamda   tizimning   ishlash
barqarorligini oshiradi.
Umuman   olganda,   mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimining   dasturiy
ta'minot arxitekturasi zamonaviy texnologiyalar va eng yaxshi amaliyotlar asosida
loyihalashtirilishi  kerak.  Bu  tizimning ishonchliligi,  xavfsizligi,  kengaytirilishi   va
qulay   ishlashini   ta’minlashga   xizmat   qiladi   hamda   foydalanuvchilarga   sifatli
xizmat   ko‘rsatishni   kafolatlaydi.   Arxitektura   tanlovlari   va   texnologik   yechimlar
dasturiy ta'minotning muvaffaqiyati va bozordagi raqobatbardoshligini belgilovchi
eng muhim omillardandir.
30 Mobil raqamlar onlayn savdosi tizimining sinov va test jarayonlari
Mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimining   sifatli   va   ishonchli   ishlashi
bugungi kunda raqamli iqtisodiyotning muhim bo‘lagi sifatida ahamiyat kasb etadi.
Har   qanday   dasturiy   ta'minot   singari,   ushbu   tizim   ham   o‘z   ish   faoliyatini   yuqori
sifatda   ta’minlash,   foydalanuvchi   ehtiyojlarini   to‘liq   qondirish   va   biznes
jarayonlarining  uzluksizligini  ta’minlash   uchun  puxta  sinov  va  testlashdan   o‘tishi
kerak.   Sinov   va   test   jarayonlari   dasturiy   ta'minotni   ishlab   chiqishning   ajralmas
qismi   bo‘lib,   unda   dasturiy   ta'minotning   barcha   komponentlari   turli   holatlarda
sinovdan   o‘tkazilib,   ularning   to‘g‘ri   ishlashi,   barqarorligi,   xavfsizligi   va
foydalanuvchilar uchun qulayligi tahlil qilinadi.
Sinovning   birinchi   bosqichi   funktsional   testlash   hisoblanadi.   Bu   bosqichda
tizimning   barcha   funksiyalari,   foydalanuvchi   so‘rovlariga   javob   beruvchi
komponentlar   va   ularning   o‘zaro   munosabati   batafsil   ravishda   tekshiriladi.
Funktsional   testlash   jarayonida   tizim   foydalanuvchining   barcha   asosiy
harakatlarini to‘g‘ri bajarishini kafolatlash maqsadida amalga oshiriladi. Masalan,
foydalanuvchi saytga kirgandan so‘ng mobil raqamlarni tanlash, ularni xarid qilish,
to‘lovni   amalga   oshirish   va   buyurtmani   tasdiqlash   kabi   jarayonlar   xatoliklarsiz
ishlashi   zarur.   Har   bir   modul   alohida   sinovdan   o‘tib,   tizimning   umumiy   ish
faoliyatida   ular   bir-biri   bilan   uyg‘unlikda   ishlashi   ta’minlanadi.   Bunda   test
rejalariga   muvofiq,   kutilgan   natijalar   va   haqiqiy   natijalar   solishtiriladi,   yuzaga
kelgan har qanday nomuvofiqliklar dasturchilar tomonidan bartaraf etiladi.
Yuklama testi (load testing) tizimning ko‘p sonli foydalanuvchilar bilan bir
vaqtda   ishlash   qobiliyatini   baholash   uchun   zarur.   Mobil   raqamlar   onlayn   savdosi
kabi   keng   auditoriyaga   mo‘ljallangan   tizimlarda   bir   vaqtning   o‘zida   yuzlab,
minglab   foydalanuvchilar   tizimga   murojaat   qilishi   mumkin.   Yuklama   testi
jarayonida   tizimning   server   resurslari,   ma’lumotlar   bazasi,   tarmoq   aloqalari   va
boshqa   komponentlar   qanday   yuk   ostida   ishlashi   o‘rganiladi.   Bu   test
foydalanuvchilarga  tizimda  kechikishlar, xatoliklar  yuz  bermasligini  ta’minlashga
yordam   beradi.   Test   natijalari   asosida   tizimning   zaif   tomonlari   aniqlanib,   kerakli
optimizatsiya va texnik takomillashtirish ishlari olib boriladi.
31 Bundan   tashqari,   xavfsizlik   testlari   tizimning   muhim   qismini   tashkil   etadi.
Onlayn   savdo   tizimlarida,   ayniqsa   mobil   raqamlar   kabi   qimmatli   aktivlar
sotiladigan   platformalarda   xavfsizlikni   ta’minlash   eng   yuqori   darajada   bo‘lishi
kerak.   Tizimni   turli   xil   kiberxavflarga   qarshi   himoya   qilish   uchun   penetratsion
testlash,   zaifliklarni   aniqlash   va   ularni   bartaraf   etish   ishlari   olib   boriladi.
Penetratsion   testlar   maxsus   mutaxassislar   tomonidan   tizimga   noqonuniy   kirishga
harakat   qilib,   xavfsizlik   zaifliklarini   aniqlashga   yo‘naltirilgan.   Bu   jarayonda
autentifikatsiya   va   avtorizatsiya   mexanizmlari,   ma’lumotlarning   shifrlanishi,
foydalanuvchi   sessiyalarining   xavfsiz   boshqarilishi,   tizimga   kirish   nazorati
sinovdan   o‘tkaziladi.   Xavfsizlik   testlarining   natijalari   asosida   dasturiy   ta'minotda
zaruriy o‘zgartirishlar kiritilib, himoya darajasi yuqori darajaga ko‘tariladi.
Avtomatlashtirilgan   testlash   dasturiy   ta'minot   sifatini   oshirish   va   ishlab
chiqish   jarayonini   tezlashtirish   uchun   keng   qo‘llaniladi.   Avtomatlashtirilgan   test
vositalari   yordamida   muntazam   ravishda   tizimning   muhim   funksiyalari   sinovdan
o‘tkaziladi.   Bu   testlar   dasturiy   ta'minotning   yangi   versiyalari   chiqishi   bilan   birga
amalga   oshiriladi   va   mavjud   xatolarni   aniqlash   imkonini   beradi.
Avtomatlashtirilgan   testlar   inson   omilini   kamaytirib,   test   jarayonining   doimiy   va
barqaror   bo‘lishini   ta’minlaydi,   shuningdek   ishlab   chiquvchilarga   dastur   kodini
tezkor ravishda takomillashtirishga imkon yaratadi.
Foydalanuvchi qabul qilish testi (User Acceptance Testing - UAT) tizimning
haqiqiy   foydalanuvchilar   tomonidan   real   sharoitlarda   sinovdan   o‘tkazilishini   o‘z
ichiga   oladi.   Bu   jarayonda   foydalanuvchilar   tizimning   ishlashini   baholab,   uning
funksionalligi, qulayligi  va ishonchliligi haqida fikr  bildiradilar. UAT natijalariga
ko‘ra, tizimdagi kamchiliklar aniqlanib, zarur o‘zgartirishlar kiritiladi. Bu bosqich
tizimning   oxirgi   qabul   qilinishi   va   foydalanishga   topshirilishidan   oldingi   muhim
qadam hisoblanadi.
Sinov jarayonlarining yakuniy bosqichlaridan biri - tizimning texnik xizmat
ko‘rsatish   va   qo‘llab-quvvatlash   testlari   hisoblanadi.   Mobil   raqamlar   onlayn
savdosi   tizimi   uzoq   muddat   davomida   samarali   ishlashi   uchun   texnik   xizmat
ko‘rsatish   tizimi   ham   sinovdan   o‘tkaziladi.   Bu   jarayonda   tizimda   yuzaga   kelgan
32 nosozliklar,   ma’lumotlarni   tiklash,   zaxira   nusxalarini   yaratish   va   tizimning
yangilanishi   jarayonlari   test   qilinadi.   Texnik   qo‘llab-quvvatlash   tizimi
foydalanuvchilarga   xizmat   ko‘rsatish   darajasini   oshirish   va   tizimning   uzluksiz
ishlashini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi.
Umuman   olganda,   mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimining   sinov   va
testlash   jarayonlari   ko‘p   qirrali,   murakkab   va   tizimli   ishlar   majmuasidan   iborat
bo‘lib, bu jarayonlarning muvaffaqiyati dasturiy ta'minot sifatini belgilovchi asosiy
omil   hisoblanadi.   Ushbu   bosqichlarda   tizimning   har   bir   jihati   sinchkovlik   bilan
tekshiriladi, yuzaga kelgan kamchiliklar tezkorlik bilan bartaraf etiladi va natijada
foydalanuvchilarga   xavfsiz,   barqaror   va   qulay   xizmat   ko‘rsatish   imkoniyati
yaratiladi.   Shu   bilan   birga,   sinov   va   test   jarayonlari   ishlab   chiqish   jarayonining
samaradorligini   oshirib,   loyihaning   muvaffaqiyatli   yakunlanishini   ta’minlaydi.
Tizim  sinovlari  samarali  tashkil etilganida, foydalanuvchi  ishonchi  oshadi, biznes
jarayonlari   tezlashadi   va   raqobatbardoshlik   kuchayadi.   Natijada,   mobil   raqamlar
onlayn   savdosi   tizimi   bozorda   o‘z   o‘rnini   mustahkamlaydi   va   yanada   kengayib
boradi.
33 XULOSA
Mobil raqamlar onlayn savdosi tizimining dasturiy ta'minotini ishlab chiqish
hozirgi   kunda   axborot-kommunikatsiya   texnologiyalarining   tez   sur'atlarda
rivojlanishi va raqamli savdoning kengayishi fonida juda muhim va dolzarb masala
hisoblanadi.   Mobil   raqamlarning   onlayn   tarzda   sotilishi   tizimlari   nafaqat
iste'molchilar uchun qulaylik yaratadi, balki savdo jarayonlarini avtomatlashtirish,
biznesni   yanada   samarali   qilish   va   yangi   mijozlarni   jalb   etishda   ham   muhim   rol
o‘ynaydi.   Shu   sababli,   ushbu   yo‘nalishda   yuqori   sifatli,   barqaror   va   xavfsiz
dasturiy   ta'minotni   yaratish   —   muvaffaqiyatli   loyiha   amalga   oshirishning   asosi
hisoblanadi.
Dastlab, tizimni ishlab chiqish jarayonida uning asosiy maqsad va vazifalari
aniq  belgilanadi.   Mobil   raqamlarni   onlayn  sotish   tizimi   foydalanuvchilarga  qulay
interfeys   orqali   mobil   raqamlarni   qidirish,   tanlash,   xarid   qilish   va   to‘lovlarni
amalga   oshirish   imkoniyatini   taqdim   etadi.   Shu   bilan   birga,   tizim   operatorlar   va
sotuvchilar uchun ham samarali boshqaruv vositalarini taqdim etishi kerak. Bu esa
biznes   jarayonlarini   soddalashtirish,   raqamlarni   real   vaqtda   boshqarish   va   savdo
statistikalarini to‘plash imkonini yaratadi.
Dasturiy   ta'minot   arxitekturasi   va   texnologik   yechimlar   tanlash   bosqichida
zamonaviy texnologiyalar asosida ishlash muhim ahamiyat kasb etadi. Bu web va
mobil   platformalar   uchun   mos   bo‘lishi,   ma’lumotlar   bazasi   tezkor   va   ishonchli
ishlashi,   server   qismi   yuqori   yuklamalarni   ko‘tara   olish   qobiliyatiga   ega   bo‘lishi
kerak. Buning uchun ko‘plab dasturlash  tillari, masalan,  JavaScript, Python, PHP
va   boshqa   yuqori   samaradorlikka   ega   texnologiyalar   qo‘llaniladi.   Shuningdek,
RESTful API va mikroxizmat arxitekturasi yordamida tizim modullarining o‘zaro
integratsiyasini ta'minlash muhimdir.
Xavfsizlik masalalari — mobil raqamlar onlayn savdosi tizimining ajralmas
qismi hisoblanadi. Tizim foydalanuvchilarining shaxsiy ma’lumotlari, to‘lovlar va
tranzaksiyalar   xavfsizligini   ta’minlash   uchun   bir   qator   chora-tadbirlar,   jumladan,
SSL   sertifikatlari,   ma’lumotlarni   shifrlash,   ikki   bosqichli   autentifikatsiya   va
34 xavfsizlik   devorlaridan   foydalanish   talab   qilinadi.   Kiberhujumlarga   qarshi
muntazam testlar o‘tkazish va tizim zaif tomonlarini o‘z vaqtida bartaraf etish ham
zarur.
Dasturiy   ta'minotni   yaratishda   foydalanuvchi   interfeysining   intuitivligi   va
qulayligi   katta   e’tibor   qaratiladi.   Foydalanuvchi   har   qanday   murakkab   jarayonni
oddiy   va   tushunarli   shaklda   bajarishi   kerak.   Bu   esa   ko‘p   tilli   qo‘llab-quvvatlash,
mobil   qurilmalarga   moslashuvchanlik,   tezkor   javob   berish   va   yuqori   darajadagi
qulaylikni   ta’minlaydigan   dizayn   printsiplariga   asoslanadi.   Bunday   yondashuv
tizimni keng auditoriya uchun qulay qiladi va foydalanuvchi sadoqatini oshiradi.
Sinov   va   test   jarayonlari   tizimni   ishga   tushirishdan   oldingi   eng   muhim
bosqichlardan   biridir.   Dasturiy   ta'minotning   har   bir   moduli   turli   xil   testlardan
o‘tishi   lozim,   jumladan,   funksional   testlar,   yuklama   testlari,   xavfsizlik   testlari   va
foydalanuvchi   qabul   qilish   testlari.   Bu   jarayonlar   yordamida   tizimdagi   xatoliklar
aniqlanadi va ular bartaraf etiladi, tizim barqaror va ishonchli ishlashiga erishiladi.
Test   natijalari   asosida   dasturiy   ta'minot   yanada   takomillashtiriladi   va
foydalanuvchilarga taqdim etiladi.
Loyihani   amalga   oshirish   jarayonida   texnik   hujjatlar   tayyorlanadi,
foydalanuvchilar  uchun qo‘llanmalar ishlab chiqiladi  va texnik yordam  ko‘rsatish
tizimi yo‘lga qo‘yiladi. Bularning barchasi  foydalanuvchi  tajribasini  yaxshilashga
va tizimning uzoq muddat barqaror ishlashiga xizmat qiladi. Shuningdek, dasturiy
ta'minotning   keyingi   versiyalarini   chiqarishda   foydalanuvchi   fikrlari,   bozor
talablarining o‘zgarishi va texnologik yangiliklar hisobga olinadi.
Natijada,   mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimining   dasturiy   ta'minotini
ishlab   chiqish   —   bu   nafaqat   texnologik   jarayon,   balki   biznes   va   foydalanuvchi
ehtiyojlarini   qondirishga   qaratilgan   keng   ko‘lamli   loyiha.   Ushbu   tizim   nafaqat
savdo   samaradorligini   oshiradi,   balki   mijozlar   va   sotuvchilar   uchun   ishonchli   va
qulay raqamli platforma sifatida xizmat qiladi. Kelajakda bunday tizimlarni yanada
rivojlantirish va yangi innovatsion yechimlarni joriy etish uchun doimiy izlanish va
takomillashtirish   zarur.   Shu   bilan   birga,   tizimning   xavfsizlik,   tezlik   va   qulaylik
jihatlariga doimiy e’tibor qaratish uning muvaffaqiyatini ta’minlaydi.  
35 NAMUNAVIY DASTUR:
1. Jadval (bazaviy tuzilma – MySQL formatda)
Jadval 1: users (foydalanuvchilar)
1-jadval
ID Full Name Phone Number Email Password Role Created_At
1 Komronbek +998901234567 komron@example.com hashed123 buyer 2025-05-22
2 Admin User +998991112233 admin@site.com adminpass admin 2025-05-22
Jadval 2: mobile_numbers (sotuvga qo‘yilgan raqamlar)
2-jadval
ID Number Operator Category Price Status Added_By Added_At
1 +998901112233 Beeline Gold 1500000 Active 2 2025-05-22
2 +998931234567 Ucell Silver 850000 Sold 2 2025-05-21
Jadval 3: orders (buyurtmalar)
36 3-jadval
ID User_ID Number_ID Price Order_Date Status
1 1 1 1500000 2025-05-22 Pending
Jadval 4: categories
4-jadval
ID Name Description
1 Gold Premium raqamlar
2 Silver O‘rtacha narxdagi
Jadval 5: payments
5-jadval
ID Order_ID Amount Payment_Method Status Paid_At
1 1 1500000 Click Paid 2025-05-22
1. Foydalanuvchi ro‘yxatdan o‘tishi (PHP/Laravel misoli):
public function register(Request $request) {
    $user = User::create([
        'name' => $request->name,
37         'phone' => $request->phone,
        'email' => $request->email,
        'password' => Hash::make($request->password),
    ]);
    Auth::login($user);
    return redirect('/dashboard');
}
2. Mobil raqam qo‘shish (Admin uchun):
public function store(Request $request) {
    MobileNumber::create([
        'number' => $request->number,
        'operator' => $request->operator,
        'category_id' => $request->category,
        'price' => $request->price,
        'status' => 'Active',
        'added_by' => Auth::id(),
    ]);
    return redirect('/admin/numbers');
}
3. Sotib olish funksiyasi:
public function buyNumber($id) {
    $number = MobileNumber::find($id);
    Order::create([
        'user_id' => Auth::id(),
        'number_id' => $number->id,
        'price' => $number->price,
        'status' => 'Pending',
    ]);
    $number->status = 'Sold';
    $number->save();
38     return redirect('/orders')->with('success', 'Buyurtma qabul qilindi!');
}
4. Buyurtmalar ro‘yxatini chiqarish:
public function myOrders() {
    $orders = Order::where('user_id', Auth::id())->with('number')->get();
    return view('orders.index', compact('orders'));
}
39 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1.   Abdullaev,   S.   (2020).   Axborot   tizimlari   va   dasturiy   ta minot   ishlab	
ʼ
chiqish asoslari. Toshkent: O zbekiston.	
ʻ
2.   Akhmedov,   B.   (2019).   Mobil   ilovalar   dasturlash   tili   va   texnologiyalari.
Toshkent: Fan va texnologiya.
3. Aliyev, M. (2021). Onlayn savdo tizimlari va ularning dasturiy ta minoti.	
ʼ
Toshkent: IT Press.
4. Davronov, J. (2018). Raqamli savdo va elektron tijorat. Toshkent: Kasb-
hunar.
5. Ergashev,   D. (2022).  Mobil   qurilmalar  uchun  dasturiy  ta minot   yaratish.	
ʼ
Toshkent: O zbekiston.	
ʻ
6. Karimov, N. (2020). Axborot xavfsizligi asoslari va amaliyoti. Toshkent:
Xavfsizlik.
7. Mamatqulov, T. (2019). Dasturiy ta minotni loyihalash va ishlab chiqish.	
ʼ
Toshkent: Texnologiya.
8.   Nazarov,   R.   (2021).   Elektron   tijoratda   to lov   tizimlari   va   xavfsizlik.	
ʻ
Toshkent: IT Akademiya.
9. Qodirov, S. (2020). Internet asosida biznes tizimlarini yaratish. Toshkent:
O zbekiston.	
ʻ
10. Rasulov, A. (2019). Mobil tizimlar va dasturlash. Toshkent: Texnologik
nashr.
11.   Sultonov,   E.   (2021).   Axborot   texnologiyalarida   zamonaviy
tendensiyalar. Toshkent: Innovatsiya.
12.   Tursunov,   F.   (2022).   Dasturiy   ta minot   sinovlari   va   sifat   nazorati.	
ʼ
Toshkent: Fan.
13. Umarov, K. (2018). Axborot  tizimlarida xavfsizlik choralarini  qo llash.	
ʻ
Toshkent: Xavfsizlik.
14.   Yusupov,   I.   (2020).   Onlayn   savdo   platformalarini   yaratish
texnologiyalari. Toshkent: IT.
40 15.   Zokirov,   M.   (2021).   Mobil   ilovalar   arxitekturasi   va   dizayni.   Toshkent:
Texnologik nashr.
Qo shimcha adabiyotlar va internet manbalari:ʻ
W3Schools – https://www.w3schools.com
Dasturlash   tillari   va   web   texnologiyalari   bo‘yicha   keng   qamrovli   onlayn
qo‘llanma.
MDN Web Docs – https://developer.mozilla.org
Web   dasturlash   va   internet   texnologiyalari   bo‘yicha   rasmiy
dokumentatsiyalar va qo‘llanmalar.
Stack Overflow – https://stackoverflow.com
Dasturchilar hamjamiyati va savol-javob platformasi.
GitHub – https://github.com
Kod saqlash va hamkorlik platformasi, ochiq manbali loyihalar.
Google Developers – https://developers.google.com
Google   tomonidan   taqdim   etiladigan   dasturlash   va   platformalar   bo‘yicha
resurslar.
Coursera – https://www.coursera.org
Onlayn kurslar platformasi, dasturlash va tizimlar yaratish bo‘yicha kurslar.
Udemy – https://www.udemy.com
Dasturlash, web rivojlantirish va mobil ilovalar yaratish kurslari.
ILOVA
Ushbu   kod   Mobil   raqamlar   onlayn   savdosi   tizimini   o‘rgatuvchi   dastur
bo‘lib, foydalanuvchi tomonidan quyidagi amallar bajarilishi mumkin:
 Yangi mobil raqam qo‘shish,
 Raqamlarni ko‘rish,
 Raqam sotish (savdoni amalga oshirish),
 Savdo statistikasi tuzish,
41  Hisobotni faylga saqlash,
 Ro‘yxatni tozalash.
Dastur kodining listingi
// Mobil raqamlar onlayn savdosi tizimi — Form1 asosiy dastur
// *** GLOBAL O‘ZGARUVCHILAR ***
TStringList *mobilRaqamlar;  // Raqamlar ro‘yxati
//   FORMA   YUKLANGANDA   RAQAMLAR   RO‘YXATINI
TAYYORLASH
void __fastcall TForm1::FormCreate(TObject *Sender)
{
    StringGrid1->Cells[0][0] = "Mobil raqam";
    StringGrid1->Cells[1][0] = "Holati";
    StringGrid1->Cells[2][0] = "Narxi";
    StringGrid1->RowCount = 2;
}
// *** RAQAM QO‘SHISH FUNKSIYASI ***
void __fastcall TForm1::btnRaqamQoshishClick(TObject *Sender)
{
    String raqam = edtRaqam->Text;
    String narx = edtNarx->Text;
    if (raqam != "" && narx != "") {
        int row = StringGrid1->RowCount;
        StringGrid1->RowCount = row + 1;
        StringGrid1->Cells[0][row] = raqam;
        StringGrid1->Cells[1][row] = "Mavjud";
        StringGrid1->Cells[2][row] = narx;
42         ShowMessage("Mobil raqam muvaffaqiyatli qo‘shildi!");
    } else {
        ShowMessage("Iltimos, barcha maydonlarni to‘ldiring.");
    }
}
// *** RAQAM SOTISH (HOLATNI O'ZGARTIRISH) ***
void __fastcall TForm1::btnSotishClick(TObject *Sender)
{
    int row = StringGrid1->Row;
    if (row > 0 && StringGrid1->Cells[1][row] == "Mavjud") {
        StringGrid1->Cells[1][row] = "Sotilgan";
        ShowMessage("Raqam muvaffaqiyatli sotildi.");
    } else {
                ShowMessage("Iltimos,   mavjud   raqamni   tanlang   yoki   raqam
allaqachon sotilgan.");
    }
}
// *** STATISTIKA HISOBLASH ***
void __fastcall TForm1::btnStatistikaClick(TObject *Sender)
{
    int mavjudSoni = 0;
    int sotilganSoni = 0;
    for (int i = 1; i < StringGrid1->RowCount; i++) {
        if (StringGrid1->Cells[1][i] == "Mavjud") mavjudSoni++;
        else if (StringGrid1->Cells[1][i] == "Sotilgan") sotilganSoni++;
    }
    Memo1->Lines->Clear();
    Memo1->Lines->Add("Mobil raqamlar statistikasi:");
43         Memo1->Lines->Add("Mavjud   raqamlar   soni:   "   +
IntToStr(mavjudSoni));
        Memo1->Lines->Add("Sotilgan   raqamlar   soni:   "   +
IntToStr(sotilganSoni));
}
// *** HISOBOTNI FAYLGA SAQLASH ***
void __fastcall TForm1::btnSaqlashClick(TObject *Sender)
{
    if (SaveDialog1->Execute()) {
        TStringList *list = new TStringList;
        for (int i = 1; i < StringGrid1->RowCount; i++) {
            String line = StringGrid1->Cells[0][i] + ", " +
                          StringGrid1->Cells[1][i] + ", " +
                          StringGrid1->Cells[2][i];
            list->Add(line);
        }
        list->SaveToFile(SaveDialog1->FileName);
        delete list;
        ShowMessage("Hisobot muvaffaqiyatli saqlandi.");
    }
}
// *** RO‘YXATNI TOZALASH ***
void __fastcall TForm1::btnTozalashClick(TObject *Sender)
{
    StringGrid1->RowCount = 2;
    for (int i = 1; i < StringGrid1->ColCount; i++) {
        StringGrid1->Cells[i][1] = "";
    }
    ShowMessage("Ro‘yxat tozalandi.");
}
44 Izoh:
 FormCreate   funksiyasi   dastur   ishga   tushganda   jadval   sarlavhalarini
o‘rnatadi.
 btnRaqamQoshishClick   —   foydalanuvchi   kiritgan   raqam   va   narxni
ro‘yxatga qo‘shadi.
 btnSotishClick  — tanlangan raqamni "Mavjud" holatdan "Sotilgan" holatga
o‘zgartiradi.
 btnStatistikaClick   —   mavjud   va   sotilgan   raqamlar   sonini   hisoblab,
foydalanuvchiga ko‘rsatadi.
 btnSaqlashClick  — joriy raqamlar ro‘yxatini matn fayliga saqlaydi.
 btnTozalashClick  — jadvaldagi raqamlar ro‘yxatini tozalaydi.
45

Mobil raqamlar onlayn savdosi tizimini o'rgatuvchi qo'llanma

Купить
  • Похожие документы

  • Zamonaviy iqtisodiyotda yalpi talab omillarini tahlil qilish
  • O‘zbekistonning ichki turizmi
  • O’zbekistonda “yashil iqtisodiyot”ni qaror toptirish bosqichlari
  • O’zbekiston iqtisodiyotida mulkchilik shakllarini o’zgartirish
  • Iqtisodiyotning davlat sektori - hozirgi holati va rivojlanish muammolari

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha