Moddiy manbalar va tabiiy manbalar - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	17000UZS
Размер	53.9KB
Покупки	2
Дата загрузки	10 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Alisher

Дата регистрации 03 Декабрь 2024

88 Продаж

Moddiy manbalar va tabiiy manbalar

Купить

MUNDARIJA
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. O'LKASHUNOSKLIKNI O'RGANISHDA TARIXIY MANBALAR.
MODDIY MANBALAR.........................................................................................5
1.1 O'lkashunoslikni o'rganishda tarixiy manbalarning ahamiyati....................5
1.2. Moddiy manbalar.....................................................................................13
II BOB. TABIIY MANBALAR VA O'LKASHUNOSLIKNI O'RGANISHDA
MODDIY VA TABIIY MANBALARNING O'RNI.........................................21
2.1 Tabiiy manbalar .........................................................................................21
2.2 O`lkashunoslikni rivojlantirishda moddiy va tabiiy manbalarning o'rni ...24
XULOSA ...............................................................................................................23
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................34
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining
“Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak
ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida
e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega
bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya
sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
,
- deb ta’kidlab o‘tadi.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa
hisoblanadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida
mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2

Arxeologlar qazishma usuli bilan ish ko`radilar. Ayniqsa yozuvlar paydo
bo`lmasdan burungi davr tarixini arxeologiya qazishmalarida topilgan buyumlar
to`ldiradi, arxeologiya qazishmasining natijalari matbuotda keng yoritib boriladi.
Katta qurilishlardao`tkaziladigan er qazish ishlarida arxeologiya buyumlariga
ehtiyot bo`lish yuzasidan ilmiy tushuntirishlar o`tkaziladi. Arxeologiya fani hali
boshqa fanlarga qaraganda yosh bo`lishiga karamasdan, dunyoda katta e`tibor
qozongan va hammani qiziqtirgan fandir. Tarixchilikning katta yutuqlaridan biri
arxeologiyaga katta e`tibor berganligi bilan belgilanadi. Jamiyat tarixi ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivoji va shu asosda ishlab chiqarish munosabatlarining
turli davrda o`zgarib borishidan iborat ekanligi fanda e`tirof etilgach, tarixni
ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarga ajratib davrlash masalasi kun tartibiga qo`yildi.
Tarixchilikda butun insonyyat tarixi quyidagi davrlarga bo`lib o`rganiladi: 1.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. 2. quldorlik davri. 3. Feodalizm davri. 4. Kapitalizm
davri. Hozirgi fanning aniqlashiga ko`ra, kishilik jamiya-ti tarixi bir million yilga
yaqinlasha boradi. SHu uzoq davrning oxirg`i ming yillaridangina sinfiy jamiyat,
ya`ni quldorlik jamiyati vujudga kelgan bo`lib, unga qadar o`tgan davrlar ibtidoiy
jamoa davrini, ya`ni sinf paydo bo`lgunga qadar o`tgan davrni o`z ichiga oladi.
O`zbekistonda tarix fani rivoj topgunga qadar, birinchidan, tarixni ishlab chiqarish
usullariga qarab davrlashtirish yo`q edi. O`zbekistonda, umuman O`rta Osiyoda
ibtidoiy jamoa davri bo`lganligiga shubha bilan qaralgan edi. Ikkinchidan, O`rta
Osiyoga aholi eron va Shimoliy Hindiston tomondan ko`chib kelgan, deb taxmin
qilinar edi. quldorlik davri ham go`yo bo`lmagan, eng qadimgi zamonlardan tortib,
so`nggi Buxoro amirlari yamonigacha O`rta Osiyo xalqlarining hayotida o`zgarish
bo`lmagan, deb uqtirilar edi. Bundan tashqari jamoat o`lkashunosligiga mustaqil
ravishda tanga pullarni o`rganuvchi mutaxassislar — numizmatlar, muhrlarni
o`rganuvchilar sfragistlar, tamg`a (gerb)larni o`rganuvchilar — geraldistlar, tosh,
metall, sopol va yog`ochdagi yozuvlarni o`rganadigan olimlar-epigrafistlar, eski
asbob-uskunalar va qurol-aslaha hamda shu kabi narsalarni to`plovchilar ham
uyushadi. Maktab o`lkashunosligi esa maktablarda tarih inson va jamiyat fani
o`qituvchilarining bevosita rahbarligida tashkil qilinadi. Maktab
3

o`lkashunosligining a`zolari V-X (XI) sinflarning eng intizomli va a`lochi
o`quvchilaridan tuzilib, ular o`lka materiallarini to`rt guruhga bo`lingan holda
to`playdilar. To`plangan arxeologik, etnografik, toponimik va arxiv hujjatlari
maktab o`lkashunoslik va tarix muzeylarida namoyish qilinadi. Maktab
o`lkashunosligi ta`lim-tarbiyani turmush, ishlab chiqarish, yangi jamiyat qurish
tajribasi bilan uzviy bog`liq holda o`rganadi. O`qitish jarayonida o`lka
materiallaridan o`rinli foydalanish o`quvchilarning o`z o`lkasi tarixini bilib olishga,
chuqur bilim olishga, mustaqil ijod qilishga bo`lgan qiziqishini orttiradi va kelgusi
hayot yo`lini tanlab olishga yordam beradi.
Kurs ishi maqsadi: Moddiy manbalar va tabiiy manbalar .
Kurs ishi predmeti: Moddiy manbalar va tabiiy manbalardan foydalanish.
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

I BOB. O'LKASHUNOSKLIKNI O'RGANISHDA TARIXIY MANBALAR.
MODDIY MANBALAR
1.1 O'lkashunoslikni o'rganishda tarixiy manbalarning ahamiyati
Insoniyat o’tmish davrlarini arxeologiyasiz o’rganib bo’lmas ekan.
Arxeologiya insoniyatning o’tmish tarixini o’rganishda arxeologik ekspeditsiyalar
natijasida ibtidoiy makonlar, qishloqlar, shaharlar, mudofaa va suv inshootlari,
qoyatosh rasmlari hamda boshqa buramlarga suyanib ish ko’radi. Hozir O’rta
Osiyoning barcha joylarida shahar, rayon, qishloqlarda arxeologik tadqiqotlar olib
borilmoqda. Topilgan arxeologik manbalarni shartli ravishda quyidagi ikki turga
bo’lish mumkin:
1. Tabiiy manbalar (paleozoologiya, paleobotanika) - inson va hayvon suyaklari,
o’simliklar qoldiqlari va geologik qatlamlar bo’lib ularni asosan zoologlar ,
botaniklar va geologlar o’rganadilar.
2. Inson tomonidan yaratilgan manbalar bo’lib, ular mehnat qurollari, yarog’-
aslahalar, sopol idishlar, san’at va zeb-ziynat uyamlari, qoyatosh rasmlar, yozuv
hamda yozma manbalar va hokazolar. shuni aytish kerakki, yozma manbalarni
tarixchilar, moddiy manbalarni o’rganish bilan arxeologlar moddiy buyumlar va
yozma manbalarga tayanib ish ko’radilar.
O’rta Osiyo qadimgi Sharq tarixining ajralmas qismini tashkil etadi. Kishilik
madaniyatining ilk markazlaridan biri hisoblanadi. O’rta Osiyo tabiiy iqlim
sharoiti, xilma-xil hsimlik va hayvonot dunyosiga boy iqlim sharoiti asosan
mo’tadil bo’lganligidan inosnning yashashi uchun juda qulaydir. Bu hol esa
ibtidoiy va qadimgi kishilar diqqat e’tiborini tortmasdan mumkin emas edi. Shu
tufayli odamlar bu o’lkada juda qadim zamonlardan boshlab yashagan. O’lkaning
hamma yerida ibtidoiy va qadimgi davr kishilari qoldirgan xilma-xil obidalar - tosh
asri makonlari , g’orlari, bronza davri qishloqlari va mozorlari, temir davri qal’alari
va shaharlarning xarobalari, qoyatoshga ishlangan rasmlar, sug’orish
5

inshootlarining qoldiqlari, qadimiy mudofaa devorlarining qoldiqlari juda keng
tarqalgan. Arxeologiya qazishmalarida topilgan moddiy manbalarni o’rganish bilan
birga har xil yer qazish ishlarida tasodifan topilgan narsalarni, shu jumladan
xazinalarni ham o’rganadi. Yer tagida yotmagan moddiy manbalar ham bor.
Masalan o’rta asr xazinalaridan qolgan buyumlar va naqshinkor eski binolar va
hokazolar ana shunday manbalardir. Arxeologlar bularni ham o’rganadilar. Tosh,
metall, sopol va yog’ochdan yozuvlarni o’rganadigan epigrafika fani, tanga
pullarni o’rganadigan numizmatika fani, muhrlarni o’rganadigan sfragistika fani,
gerblarni o’rganadigan geraldika fani kabi arxeologiyaning bir qancha alohida
tarmoqlari bor. Arxeologiya tarixga oid fan bo’lib qolish bilan birga
qazishmalardagi kuzatmalarni izohlab bermoq uchun geologiya , botanika,
zoologiya va antropologiya ma’lumotlaridan foydalaniladi va shu bilan birga o’zi
ham o’sha tabiat fanlariga qimmatli materiallar beradi. O’rtas Osiyo xalqlarining
moddiy va ma’naviy yodgorliklarini o’rganish XIX asrning ikkinchi yarmidan
boshlanadi. Bu o’lka Rossiyaga qo’shib olingach, bu yerga turli kasbdagi kishilar
ko’plab kela boshladi. Ular orasida mahalliy moddiy yodgorliklarga qiziquvchi
kishilar ham bor edi. V. V. Bartold, V. A. Jukovskiy, N. I. Veselovskiy kabi
mashhur sharqshunoslar A. P. Kun, V. L. Lyatkin, I. T. Poslovskiy, N. P.
Ostroumov va boshqa havaskorlar O’rta Osiyoning arxeologiyasi va tarixini
o’rganishda o’zlarining xizmatlarini qo’shdilar. Mahalliy havaskorlarda Akrom
Asqarov, M. Mirmuhammedovlarning ishlari ham diqqatga sazovor. 1895- yilda
V. Bartoldning bevosita rahbarligida va taklifi bilan «Turkiston arxeologiyasi
havaskorlari to’garagi» tuzilib, uning ustavi tasdiqlanadi. O’rta Osiyo
arxeologiyasining rivojlanishida S. P. Tolstov, M. Ye. Masson, M. M. Dyakonov,
A. P. Okladnikov, M. M. Gerasimov, Ya. Yu. Yakubovskiy , Ya. F. G’ulomov, V.
A. Shishkin, B. A. Litvinskiy va G. A. Pugachenkova singari mashhur arxeologlar
o’lkamiz tarixini o’rganishda o’zlarining juda katta hissasini qo’shdilar. Shuni ham
ta’kidlab o’tish kerakki, so’nggi yillar ichida ham arxeologlarning katta gruppasi
yetishib chiqdi. A. Asqarov, A. Muhammadjonov, O’. Islomov, I. Albaum, Yu. F.
Buryakov, R. H. Sulaymonov, A. S. Sagdullayev, N. Ne’matov, A. Ranov, V.
6

Vinogradov, E. V. Rtveladze, M.Jo’raqulov va boshqalarni aytish mumkin.
Hozirgi kunda ham O’rta Osiyo arxeologiyasining o’rganilishi ancha yaxshi yo’lga
qo’yilgan. Bu ish bilan maxsus institutlar, universitet va pedogogika institutlari ,
ruspublika va viloyat muzeylari qoshidagi kafedralar va bo’limlar
shug’ullanmoqda. 1908 yilda Samarqandda V.L.Lyatkin tomonidan Ulug’bek
rasadxonasining qoldig’i topilib tekshirildi. 1925-30 yillarda ham ish olib bordi.
1926-28 yillarda Termizda B.P.Deneke, 1929-1930 yillarda Potapovlar Farg’ona
vodiysida ham arxeologik qazishma ishlari olib borilgan. S.P.Tolstov
boshchiligidagi guruh Xorazmda, V.A.Shishkin boshchiligidagi guruh Buxoro
viloyatining Farbiy qismida tekshirishlar o’tkazdilar. 1938 yilda A.P.okladnikov
tomonidan Boysun tog’ining Teshiktosh deb atalgan g’oridan topilgan
yodgorliklarni alohida ta’kidlab o’tish kerak. Bu yerda o’tkazilgan arxeologiyaga
oid izlanishlar natijasida ko’pgina ashyoviy dalillar bilan bir qatorda For
devorining ostidan 9 yashar bolaning qabri ham topilgan. 1946 yilda
urgutmanining Omonqo’ton degan joydan o’rta paleolit davriga oid mehnat
qurollari topildi. 1980 yildan boshlab U.Islomov Farg’ona viloyatida Selung’ur
g’orida arxeologik tadqiqotlar olib bordi va yangi kashfiyotlar qildi. Shuni
ta’kidlab o’tish kerakki, bizning universitetimiz tarix fakulteti professor-
o’qituvchilari va talabalari asosan Qashqadaryo vohasida arxeologik amaliyotni
olib boradilar. Amaliyot natijasida bir qancha yangiliklarni izlab topdilar.
Qashqadaryo vohasida miloddan avvalgi VII-IV asrlarga oid 30ta yodgorlik
ma’lum. Ular alohida daryolar bo’ylab joylashgan bo’lib umumiy suv manbaidan
foydalanilganligi, ularda qadimgi sug’orish yoki dehqonchilik vohalarini qurish
imkonini beradi. Hozirgi davrda oltita shunday vohalarni ajratib ko’rsatishimiz
mumkin: Yerqo’rg’on - Yerqo’rg’on va Qorovultepa yodgorliklari;
Qizildaryo vohasi - Chiroqtepa va Jartepa; Guldaryo - Qo’rg’oncha va
Beshqo’rg’ontepa; Qayrag’ov - Daratepa, Qayrag’ochtepa, To’rtburchaktepa,
Somontepa va Ko’zatepa yodgorliklari; Tanxozdaryo vohasi - Nomsiztepa ,
Saratepa 1,2,3 va Sho’rabsoy vohasi - Sangirtepa, Podayotoq, Uzunqir va
boshqalar.
7

ToshDU O’rta Osiyo arxeologiyasi kafedrasining 1976-1979 yillarda
A.S.Sagdullayev tomonidan olib borilgan tadqiqotlar natijasida Qashqadaryo
vohasining sharqiy qismidan ham bir qator ilk temir davriga oid yodgorliklari
ochildi. Daratepada o’tkazilgan ko’p yillik tadqiqotlar natijasida bu xudud uchun
xos bo’lgan miloddan avvalgi VII-IV asrlarga oid turli turar joylar tuzilishi qazib
o’rganildi. 1986 yildan boshlab ToshDU arxeologlari tomonidan Sangirtepa va
Uzunqir yodgorliklarini o’rganish borasidagi ishlar davom ettirildi. O’rganilgan
ma’lumotlar asosida yodgorliklarning ilk bor o’zlashtirilishi davri miloddan
avvalgi VIII-IX asrlarga oid ekanligi aniqlandi. Yurtimizning qadimgi davriga oid
arxeologik ma’lumotlar juda ko’p asarlarda bayon qilingan. S.P.Tolstovning
«Qadimgi Xorazm», «Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab», Ya.F.Fulomovning
«Qadimgi O’zbekiston ilk yozma manbalarda», «Baqtriya haqida afsona»,
A.Muhammadjonovning «Qadimgi Buxoro», Yu.F.Buryakovning «Toshkent
vohasining qadimgi karvon yo’llari» va boshqa mualliflarning asarlarini sanab
o’tishimiz mumkin. Ibtidoiy jamoa tuzumining dastlabki enguzoq davom etgan
bosqichi paleolit deb ataladi. Arxeologik nuqtai nazardan qadimgi tosh asri uch
davrga bo’linadi: paleolit (qadimgi tosh davri - «palayos» - qadimgi «litos» - tosh);
odam mil.avval 3-3,5 million yil ilgari paydo bo’lgan. Engqadimgi topilmalar
Sharqiy Afrikaning Olduvay darasidan topilgan bo’lib, Olduvay madaniyati deb
yuritiladi. Ilk paleolit Ashel davri mil.avval 700-100 yilliklarni o’z ichiga oladi.
O’rta Osiyoda ilk paleolit davri yodgorliklari 700-500-100 ming yilliklar davriga
oid bo’lib ashel davri deb ataladi. O’rta paleolit. Bu davr Mustye davri madaniyati
deb nomlanadi (mil.avval 100-40 ming yilliklar). So’nggi paleolit. 40-30-12 ming
yilliklar ilk paleolit davriga oid makonlar Selung’ur, Uchtut (Buxoro), O’narcha
(Qirg’iziston), Qoratog’ (Tojikiston) va boshqa makonlarni keltirish mumkin.
Mazkur davr kishilarining qurollari o’zining soddaligi, qo’polligi, turlarining
kamligi jihatidan keyingi davrlardan farq qiladi. Odamlari aqliy va jismoniy
tomonlardan ham farq qiladi.
8

O’rta paleolit (Mustye madaniyati) - qadimgi tosh davrining bir qismi Markaziy
Osiyoda. Bu davrning eng mashhur yodgorliklariga Teshiktosh, Obirahmat,
Xo’jakent, Ko’lbuloq, Qo’tirbuloq, Uchtut va boshqalarni kiritish mumkin. O’rta
tosh davriga kelib ibtidoiy kishilar O’rta Osiyoning butun maydonlariga keng
tarqaladi. Mehnat qurollari takomillasha boradi. Eng muhimi ibtidoiy to’dadan
urug’chilik jamoasiga o’tila boshlanadi. Sovuq iqlim tufayli sun’iy olov chiqarish
va uni saqlashni o’zlashtiradi, diniy tasavvurlar paydo bo’ladi. So’nggi paleolit -
bu davrga oid yodgorliklari nisbatan kam o’rganilgan. Ohangarondan so’nggi
paleolit davriga oid Ko’lbuloq makoni ochilgan. Toshkentning g’arbida Bo’zsuv I
makoni va 1939 yilda Samarqand shahrida ham shu davrga oid makon ochilgan.
So’nggi paleolitdan boshlab ibtidoiy odamlar g’ordan chiqib yengil turar joylar
qura boshlaganlar. Natijada ular faqat tog’li xududlarda yashab qolmay, vohalar
bo’ylab tarqalib, tekisliklarda daryo va ko’llar sohillarida joylasha boshlaydilar.
So’nggi paleolitga kelib antropogenez jarayoni tugallanadi , zamonaviy odamlar
paydo bo’ladi (kramanon). Yana bu davrning o’zimga xos xususiyati ibtidoiy
to’dadan urug’chilik tuzumiga (matriarxat) o’tiladi. Xo’jalik yuritishning eng
oddiy yo’llaridan (terib-termachilik) murakkabroq ko’rinishlari (ovchilik,
baliqchilik)ka o’tdilar. Mehnat qurollari takomillashib uning turlari ko’paya
boradi. Mezolit davri. Bu davrning katta yutuqlaridan biri - kamon va o’qning
kashf etilishidir. Shuningdek bu davrda ibtidoiy san’at paydo bo’ldi. Hayvonot va
o’simliklar dunyosi o’zgaradi. Bu davrga oid makonlar Machay g’or makoni
(Boysun), Farg’ona vodiysida Obisher g’or makoni topilgan. Markaziy
Farg’onadan 80ga yaqin mezolit davri yodgorliklari topilgan mehnat qurollarida
ham o’zgarishlar bo’ldi. Trapetsiya va uchburchak shakldan mayda qurolchalar -
mikropitlar paydo bo’ladi. Suyakdan igna va bigiz qurollarining topilishi ham
muhim ahamiyat kasb etadi. Neolit uzoq davom etgan tosh asrining so’nggi va
yakunlovchi bosqichidir. Neolit so’zi ham grekcha so’zdan olingan bo’lib, ya’ni
tosh asri degan tushunchani bildiradi. Arxeologiya faniga neolit tushunchasini
ingliz arxeologi Lebbok olib kirgan.
9

Neolit davri kishilarning eng katta yutuqlaridan biri kulolchilik bo’lib, ular loydan
har xil idishlar yasashni va ularni olovda pishirishni o’rgandilar. Bu o’sha zamon
uchun katta kashfiyot edi. Neolit davrida odamlar rangli va oddiy metallar bilan
tanishganlar. Bu davrda to’qimachilikning kashf etilishi ham dastlabki suvda
suzuvchi qayiqsozlikning ixtiro etilishi neolit davrining yutuqlaridan biri. Bu
davrga kelib o’zaro buyum almashinuvi rivojlanadi. O’rta Osiyoning janubiy
yerlarida xususan Kopetdog’ etaklarida sug’orma dehqonchilik va ilk chorvachilik
qaror topib dashtlarda katta-kichik daryo va ko’llarning sohilida ovchilik va
baliqchilik rivoj topa boshlaydi. O’rta Osiyoda yashagan neolit qabilalari xo’jalik
shakllariga ko’ra Joytun, Kaltaminor va Hisor madaniyatiga bo’lib o’rganiladi.
Ular sanasining yuqori sanasi mil.avval VI ming yillik, quyi chegarasi esa VI-III
ming yilliklar bilan belgilanadi. Bu paytda guvaladan turar joylar barpo etila
boshlaydi. Eneolit O’rta Osiyoda ham neolitdan farq qiladi. Eneolit lotincha - mis
tosh davri. O’rta Osiyoda quyidagi yangi madaniy-tarixiy jarayonlar eneolit davri
bilan bog’liq:
1. Xo’jalikning boshqa hamma turlariga qaraganda haydama dehqonchilikning
ustunlik qilishi;
2. Toshdan ishlangan qurollar ko’p bo’lgan holda mis qurollarning paydo bo’lishi;
3. Katta-kichik ibtidoiy jamoalarning paxsadan va xom g’ishtdan tiklangan katta-
katta uylari;
4. Kulolchilikda muhim texnika yutug’i - xumdonlarning ishlatilishi;
5. O’troqlik xo’jaligining rivojlanishi, ibtidoiy jamoa birlashmalarining uylari va
qurilishida xom g’ishtning paydo bo’lishi;
6. Turli hayvonlarning loydan yasalgan va ona urug’i tuzumi (matriarxat)ga xos
haykalchalar;
10

7. Rangdor sopol buyumlari, ya’ni turli tasvirlar ishlangan sopol buyumlarning
mavjudligi.
Bronza davrining xo’jalik sohasida erishgan eng katta yutuqlaridan biri qadimgi
dehqonchilikning keng yoyildashi va mil.avval 2 ming yillikning ikkinchi yarmida
chorvachilikning dehqonchilikdan ajralib chiqishidir. Bu tarixiy jarayon- kishilik
jamiyati taraqqiyotidagi chiqarishda hukmronlik qilimsh erkaklar qo’liga o’tadi va
ona urug’ tuzumi o’rnini ota urug’i (patriarxat) tuzumi egallaydi. Bronza davriga
oid yodgorliklar Tozabog’yob madaniyati (Xorazm), Zamonbobo (Zarafshon
vohasi), Sopollitepa (Surxondaryo) va boshqa ko’pgina bu davrga oid yodgorliklar
topib o’rganilgan. Temir davri. Ilk temir davri (mil.avval VII-V asrlar). Qadimgi
Baqtriya , So’g’diyona, Xorazm, Marg’iyona ilk davlat uyushmalarining paydo
bo’lishi. Bu davrni o’ziga xos xususiyatlaridan biri bu davrga oid yodgorliklar juda
ko’p tpilgan. Foshchimullo, Qizilcha (Surxondaryo), Daratepa Afrosiyob lolazor
(Qashqadaryo va Samarqand), Ko’zaliqir, Quyisoy (Xorazm), Dalvarzin, Oqtom,
Dasti asht (Farg’ona) va boshqa manzilgohlar topib o’rganilgan. Kushon davri
O’rta Osiyo halqlarining moddiy va ma’naviy madaniyatida jiddiy o’zgarishlar
bo’lganligibilan izohlanadi. O’rta Osiyoning janubiy va shimoliy Afg’onistondagi
arxeologik tadqiqotlar Yunon-Baqtriya va Kushon-Baqtriya madaniyati gullab
yashnaganidan dalolat beradi. Dastlabki yodgorliklar Ayritom va ko’xna Termizda
30-yillarda ochilib, 60-yillarda davom ettiriladi. Keyinchalik ko’xna Termiz
yaqinidagi Qoratepa budiylik ibodatxonasi, fayoztepa, Xolchayon va Dalvarzin
ko’hna shaharlari ochilib nihoyat yuksak darajada rivojlanganligidan dalolat
beradi. Ayritom ko’hna shahridan topilgan uylarning peshtoqlarida gullarga
burkangan, musiqa asboblari chalib turgan qizlar va do’mbira chalib turgan
bolalarning tasviri tushirilgan. Denov nihoyasida Xolchayon yodgorligining
qoldiqlari saqlanib qolingan shaharning paydo bo’lishi mil.av.1 ming yillikning
o’rtalalriga to’g’ri keladi. Rivojlanish jarayoni Kushonlar darviga to’g’ri keladi.
Dalvarzin yodgorligi u ko’xna shahar bo’lib, Kushon Davlatining dastlabki
poytaxti bo’lgan degan fikrlar mavjud. 1972 yilgi qizishmalarda bu yerdan 30 kg
11

ortiq tilla buyumlar xazinasi topilgan. 115ta har xil taqinchoqlardan iborat bo’lgan.
Kushon davri madaniyati namunalaridan yana biri qadimgi Xorazm hududidan
Tuproqqal’a shahri bo’lib, milodning 3-4 asrlariga oid bu shaharning kushonlardan
alohida bo’la boshlagan dastlabki Xorazm hokimlaridan biri qurdirgan. Qazilmalar
natijasida turli devoriy suratlar va haykallar bilan bezatilgan zallar va boy xonadon
uylari ochildi. Tuproqqal’a topilmalari, O’rta Osiyoning chekka viloyatlari
hunarmandlari ham Kushon san’ati va madaniyatini saroylar, ibodatxonalar, uylar
qurishda keng foydalanilganliklarin , o’rsatadi. Eftalitlar davridan ham O’rta
Osiyoda me’morchilik yaxshi rivojlangan. Shu davr qasrlar qurilishi ayniqsa
ahamiyatli bo’lgan. Qasrlar odatda ikki qavatli, shipi tekis gulbazsimon va
rovonsimon yopilgan bir nechta xonadon iborat bo’lgan. 5 asrdan boshlab saroy
qasrlar qurilishida paxsa va xom g’isht bilan bir qatorda kirpich (pishiq g’ishtlar)
ham ishlatina boshlagan. Saroy va ibodatxonalar devorlari odatda rangdor tasvirlar
bilan bezatilgan. Bunday tasviriy san’at namunalaridan biri Bolaliktepa
(Surxondaryo) qasri devorlarida qayd etilgan. Eftalitlar me’morchiligining ajoyib
namunalaridan biri Buxoro yaqinidagi Varaxsha saroyi bo’lgan. Bu qo’rg’on ulkan
to’rtburchak shakldagi tepa ustiga qurilgan. Devorlari ganch qilinib suratlar bilan
bezatilgan. IX–X asrlarda me’morchilik san’ati va qurilishi uslubi o’z
taraqqiyotida yana bir bosqich yuqoriga ko’tariladi. Bu davr qurilishida avvlgi
asrlardagi kabi xom g’isht va paxsa asosiy qurilish materiali hisoblangan.
Somoniylar davrida Movarounnahr hamda Xuroson me’morchilik san’atining
yuqori taraqqiyotidan yorqin dalolat beruvchi yodgorlik bu - Buxorodagi Ismoil
Somoniy maqbarasidir. Bu maqbara hozirgacha borganni hayratga solib turibdi.
Somoniylar davri me’morchilikning nodir namunalarini Karki (Turkmaniston)
yaqinidagi Alambardor, Uzun (Surxondaryo) yaqinidagi Ho’ja Naxshron,
Qaramanadagi Mir Said Baxrom maqbaralarida ham uchratish mumkin. Bu
yodgorliklar ham IX–X asr me’morchiligi yuksak darajada bo’lganligidan dalolat
beradi.
12

1.2. Moddiy manbalar
Tarixiy manbalarning muhim va asosiy turi. Insonning ijtimoiy faoliyati ,
aniqrog‘i kishilarning o‘zaro munosabatining natijasi o‘laroq yaratilgan va o‘sha
zamonlarda sodir bo‘lgan ijtimoiy-siyosiy voqealarni o‘zida aks ettirgan manba
sifatida o‘rta asr (VI—XIX asrlar) tarixini o‘rganishda mu him o‘rin tutadi. Yozma
tarixiy manbalar o‘z navbatida ikki turga bo‘linadi: 1) oliy va mahalliy hukmdorlar
mahkamasidan chiqqan rasmiy hujjatlar (yorliqlar, farmonlar, inoyatnomalar va
b.), moliyaviy hisobot daftarlari , rasmiy yozishmalar va 2) tarixiy, geo-
kosmografik hamda biografik asarlar. Ijtimoiy-siyosiy, ayniqsa iqtisodiy
munosabatlarga oid masalalarni o‘rganishda rasmiy hujjatlar, moliyaviy-hisobot
daftarlari va yozishmalarning ahamiyati benihoyat kattadir. Rasmiy hujjatlar
ijtimoiy-siyosiy hayotni ma’lum yuridik shaklda bevosita va ko‘p hollarda aynan
qayd etishi bilan qimmatlidir. Tarixiy, geo-kosmografik hamda bi ografik asarlar
masalasiga kelganda avvalo shuni aytish kerakki , ular hukmron sinfning topshirig‘i
bilan yozilgan va shu tufayli ularning sahifalarida ko‘proq podshohlar va
xonlarning, amirlar va yirik ruhoniylarning hayoti va faoliyati yoritilgan , moddiy
boylik yaratuvchi mehnatkash xalqning tarixi esa ko‘p hollarda xaspo‘shlab
o‘tiladi. Tarixiy, geo-kosmografik va biografik asarlar bizgacha ko‘p miqdorda
yetib kelgan va feodalizm davri tarixini o‘rganishda ular asosiy manba hisoblanadi.
Manbashunoslik tarix fanining O‘zbekiston tarixi fanini o‘rganishda tarixiy
manbalarning o‘rni va ahamiyati katta. Ular xalqning bebaho moddiy va ma’naviy
merosi, boyligi hisoblanib muzeylarda , arxivlarda, kutubxonalarda saqlanmoqda.
Manbalar o‘z mazmuniga ko‘ra, moddiy va yozma turlarga bo‘linadi. Yozma
manbalar eng qadimgi rasmlar, yozuvlar, bitiklar, hujjatlar va kitoblardan iboratdir.
O‘tmishda mamlakatimiz hududida va boshqa hududlarda bitilgan qadimgi va o‘rta
asrlarga oid yozma manbalarni o‘rganish bo‘yicha talaygina ishlar amalga
oshirilgan bo‘lishiga qaramay, bu yo‘nalishda bajariladigan ishlar hali ko‘p.
Jumladan, mavjud manbalar ham xalqimiz tarixi, moddiy va ma’naviy qadriyatlari
13

xususida to‘liq, zarur va etarli ma’lumotlarni beravermaydi. Shu boisdan ularni
sinchiklab o‘rganish, tarjima qilish ilmiy tadqiq etish muhim.
Xususan, Markaziy Osiyo, Eron, Ozarbayjon xalqlari tarixida muhim o‘rin
tutuvchi eng qadimgi manbalar qatorida zardushtiylik dinining muqaddas kitobi
«Avesto», qadimgi davr tarixiga oid muhim manba, Erondagi Behistun qoyatosh
bitiklari, qadimgi Rim, Yunoniston tirixchilarining yozib qoldirgan ayrim
asarlarida hozirgi O‘rta Osiyo xalqlari tarixi, turmush tarzi, moddiy va ma’naviy
madaniyatiga oid zarur ma’lumotlar mavjud. Tarixiy manbalar qatorida
shuningdek Abulg‘oziyning «Shajari turk», Mirzo Ulug‘bekning «To‘rt ulus
tarixi», Sharafuddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma», Muhammad Yusuf
Bayoniyning “Shajarai Xorazmshohiy”va shu kabi boshqa asarlarni ham tarixiy
manba sifatida misol qilish mumkin. Shu bilan birga Amir Temurning«Temur
tuzuklari», Zahiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma» asarlarining ham
muhim yozma manba sifatida keltirish o‘rinli.
Tarixni o‘rganishda arxeologik , etnografik, numizmatik va toponimik manbalar va
ma’lumotlarning ham o‘rni katta. Ular qatoriga qadimgi aholi manzilgohlari,
shaharlar xarobalari, mozor va qo‘rg‘onlarning qoldiqlari, aholi turmushi va
xo‘jaligida ishlatilgan buyumlar, mehnat va jang qurollari, turli-tuman ro‘zg‘or
ashyolarini kiritish mumkin. Shunday manzilgohlar bugungi kunda
respublikamizning Surxondaryo, Qashqadaryo, Toshkent vohasi, Xorazm,
Farg‘ona vodiysi hududlaridan ko‘plab topilmoqda. Aslida maoddiy manbalar, bu
inson qo‘li va mehnati bilan yaratilgan moddiy ashyolar va narsalardir. Moddiy
manbalarga quyidagilar misol bo‘ladi:
-uy-joylar, ro‘zg‘or buyumlari;
-kiyim kechaklar va oziq-ovqatlar;
-transport vositalari , mashina va jihozlar;
14

-turli tarixiy topilmalar, moddiy ashyolar;
-bino va inshootlar, tarixiy yodgorliklar va boshqalar.
Tarixiy moddiy manbalar bu, asosan ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan va
bizgacha etib kelgan ashyolar, narsa va buyumlardir. Moddiy va yozma manbalar
asosida tarixiy ma’lumotlarni solishtirib, haqqoniy tarixni talqin etish va o‘rganish
bugungi muhim vazifalardan biridir. Umuman, talabalar manbalarni o‘rganish
jarayonida o‘tmishda xalqimizning, ya’ni ajdodlarimizning hayoti, turmush tarzi,
ularning ajnabiy bosqinchilarga qarshi mustaqillik va ozodlik uchun kurashlari,
mardligi va jasorati haqida kerakli ma’lumotlarga ega bo‘ladilar. Xalq
qahramonlari, davlat arboblari , olim-u fuzalolar faoliyatlarini o‘rganadilar.
Manbalar orqali talabalar mamlakatimizning mustaqillikka erishish yo‘lining
murakkab jarayonlarda kechganligini, unga ulkan kurashlar evaziga erishilganiga,
mustaqillik yillarida jamiyatimizda amalga oshirilayotgan keng qamrovli
islohotlar, xalqimiz ma’naviy qadriyatlarining tiklanishi, fuqarolar ongida tarixiy
xotira tuyg‘usini shakllantirish yo‘lida amalga oshirilayotgan ijobiy o‘zgarishlar
xususida ma’lumotlarga ega bo‘ladilar.
Shuningdek dars jarayonida muhim manbalar qatorida arxiv materiallari dan ham
foydalanish muhim rol o‘ynaydi. Zero, arxivlarda xalq va davlat tarixiga oid
yozma hujjatlar saqlanadi. Ma’lumki arxiv materiallari barcha moddiy va ma’naviy
hamda yozma manbalar qatori tarixiy jarayonlarni haqqoniy, xolis o‘rganishda
muhim ahamiyatga ega. Shu boisdan fanga oid mavzuni yoritishda arxiv
materiallaridan foydalanish muhim rol o‘ynaydi. Zero tarix fanini o‘rganish ko‘p
jihatdan tarixiy manbalarga tayanadi, usiz fanni va uning ob’ektini tasavvur etib
bo‘lmaydi. Xususan respublikamiz Markaziy Davlat Arxivi, viloyatlar va
tumanlarda joylashgan arxivlar mamlakatimiz tarixiga oid ko‘plab hujjatlar
saqlanadigan muhim markazlardir. Darsda ularda saqlanayotgan hujjatlardan
unumli hamda o‘z o‘rnida foydalanish o‘qituvchidan katta mahorta talab qiladi.
15

Uzoq yillik sovet tuzumi hukmronligi yillaridagi mafkuraviy tazyiqlar, tarixni
soxtalashtirishga urinishlar, ma’navqiy cheklashlarga qaramasdan ana shu hujjatlar
va kitoblarning arxivlarda saqlanib qolganligi vatanimiz tarixini yanada to‘laroq,
xolisona yoritilishiga, tariximiz sahifalaridagi «oq» va «qora» dog‘larning barham
topishiga ko‘maklashmoqda.
Bugungi kunda ulardan unumli foydalangan holda oliy o‘quv yurtlarida turli
usulda darslar tashkil etish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Umuman
arxiv hujjatlaridan ilmiy-tadqiqot , xalq xo‘jaligi, ilmiy- ma’rifiy va o‘quv
maqsadlarida keng foydalaniladi. Hujjatli manbalar tarix fanini rivojlantirishda
muhim ahamiyat kasb etishi bilan birga, olimlar ularga asoslanib tariximizni
haqqoniy yoritishga erishmoqdalar. Avvalombor arxiv hujjatlaridan nusxalar olib
ko‘rgazmalar va muzeylar tashkil etilishi mumkin yoki O‘zbekiston tarixining
ayrim mavzulari bo‘yicha hujjatlar to‘plami tayyorlanib, ulardan ma’ruza yoki
seminar darslarida foydalanish mumkin.
Darsda arxiv hujjatlari dan foydalanishda boshqa idoralar bilan hamkorlikda
ishlash ham mumkin. Masalan, hujjatlar ko‘rgazmasini muzeylar bilan birgalikda
tayyorlash, hujjatlarni gazeta va jurnallar orqali e’lon qilish, ular asosida
radioeshittirishlar va teleko‘rsatuvlar tayyorlash, gazeta va jurnallar tahririyatlari,
telestudiyalar, radioqo‘mitalar bilan hamkorlikda amalga oshirish ham mumkin.
Quyida oliy o‘quv yurtlarida arxiv hujjatlaridan o‘quv maqsadlarida foydalanish
xususida fikr yuritamiz. Davlat arxivlarida saqlanayotgan hujjatlardan darslarda
yoki darsdan tashqari mashg‘ulotlarda quyidagi usullarda foydalanish mumkin:
 Arxiv h ujjatlardan foydalanishning asosiy shakllaridan biri, ulardan arxivning
o‘zida
foydalanishdir. Har bir arxivda o‘quv xonalari bo‘ladi. O‘qituvchi yoki
tadqiqotchi hujjatlardan talabalar ishtirokida yoki ilmiy maqsadlarda ya’ni,
individual holda, bevosita arxiv o‘quv xonalarida foydalanishlari mumkin.
16

 Ko‘rgazmalar tashkil etish, albomlar, plakatlar tayyorlash. Muhim tarixiy
sanalar, muhim voqealarga , mashhur tarixiy shaxslarning yubileylariga
bag‘ishlangan ko‘rgazmalar tashkil qilish, albomlar, stendalar, plakatlar chiqarish,
ko‘rgazmalarda hujjatlar, fotosuratlar, xaritalar, kitoblar, varaqalar va boshqa
manbalar namoyish qilinishi ham muhim ahamiyat kasb etadi.
 Arxiv
hujjatlariga oid ma’lumotlardan foydalangan holda maqola, ilmiy-
ommabop
risolalarni matbuot nashrlarida chop etish, ommaviy axborot
vositalarida
radioeishttirish va teleko‘rsatuvlar tayyorlash. Ilmiy xodimlar arxiv
hujjatlari haqida, ayrim tarixiy mavzular bo‘yicha risolalar tayyorlashlari mumkin.
Ularning mavzulari muhim tarixiy voqealarga bag‘ishlangan bo‘lishi mumkin.
Bundan tashqari ular matbuotda arxiv, uning hujjatlari to‘g‘risida maqolalar
yozishi , televidenie va radioda chiqishlar qilishlari mumkin, shuningdek, muhim
ahamiyatga molik hujjatlarni chop etishlari mumkin.
 Arxivning
o‘zida tarix darslari o‘tishni tashkil qilish. Oliy o‘quv yurtlari,
xususan u niversitetlar, institutlar talabalari uchun tarix darslarini arxivlarning
o‘zida tashkil etish mumkin, ularda saqlanayotgan hujjatlardan o‘sha erda bevosita
foydalanish eng samarali usuldir. Shu bilan birga tarix fani bo‘yicha kichik filmlar
olish, hujjatlarning foto yoki kseronusxa to‘plamlarini olish ham mumkin.
Albbatta, tarixchi olimlar arxiv hujjatlari asosida, qimmatli dalillarga tayangan
holda izlanish olib borishlari, haqqoniy tariximizni xolislik asosida o‘rganilishida
katta ahamiyat kasb etadi. Dars jarayonida ulardan unumli hamda o‘z o‘rnida
foydalanish professor-o‘qituvchidan katta mahorta talab qiladi. O‘qituvchi
manbalarning turi, 15 shakli, vazifalari hamda ulardan foydalanish yo‘l-yo‘riqlari
xususida talabalarga to‘g‘ri tushunchalar berishi maqsadga muvofiq. Shunday ekan
yozma manbalar tarixni ilmiy-nazariy jihatdan xolis o‘rganishda muhim ahamiyat
kasb etishi bejiz emas.
17

Shu bilan birga bugungi kunda yaqin va uzoq tariximiz bilan birgalikda, tarixning
eng yangi davrini ham o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekistonning eng
yangi tarix davri ni o‘rganishning ahamiyati shundaki, bunda biz nafaqat
mustaqillik yillarida amalga oshirilgan islohot va o‘zgarishlar haqida
ma’lumotlarga ega bo‘lamiz yoki o‘rganamiz, balki buyuk kelajak bilan bog‘liq
istiqboldagi strategik maqsadlarimizni ham teran anglaymiz.
Avvalombor biz bugungi tinch osoyishta kunlarning qadriga etishimiz ,
mustaqilligimizni mustahkamlash, o‘sib kelayotgan yosh avlod yaqin tariximizni
chuqur o‘rganishi, bunday kunlarga osonlik bilan erishmaganimizni tushunib,
anglab etmog‘imiz zarur. O‘zbekistonning eng yangi tarixi – bu tarix fanining
yangi yo‘nalishidir. Shu bois, u o‘z institutsional xarakteriga, o‘z tadqiqot
metodologiyasi, tadqiqot izlanishlariga va o‘quv-metodik ta’minotiga ega bo‘lgan
fan sifatida shakllanganligi bejiz emas.
O‘tgan davr mobaynida mamlakatimiz tarixidagi voqealar ko‘lami va o‘sish sur’ati
fan va ta’lim oldiga ularni tizimli ravishda o‘rganish vazifasini qo‘ydi. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2012-yil 27-yanvardagi “O‘zbekiston Respublikasi
Oliy va o‘rta-maxsus ta’lim vazirligi huzurida O‘zbekistonning eng yangi tarixi
bo‘yicha Jamoatchilik Kengashi ni tuzish to‘g‘risidagi” Qarorining qabul
qilinishi hamda Kengashning ishchi organi bo‘lgan Muvofiqlashtiruvchi-metodik
markazning tashkil etilishi bunday tizimli anglashning naqadar muhimligidan
dalolat beradi.
Kengashning vazifalariga O‘zbekistonning yangi tarixini tizimli o‘rganishni tashkil
etish, tarixiylik va ob’ektivlik tamoyillariga asoslanib, o‘zbek xalqining o‘tmishi
va bugunini tarixiy baholashda dogmatizm, bir tomonlama yondashuvlarga yo‘l
qo‘ymaslik, darslik, ilmiy, o‘quv-metodik adabiyotlarning yangi avlodini
tayyorlash va nashr qilish ishlarini muvofiqlashtirishdir.
18

Bundan tashqari, O‘zbekiston milliy davlatchiligining vujudga kelishi va taraqqiy
topishining eng yangi tarixi bo‘yicha o‘quv-metodik, ilmiy-ommabop , ma’rifiy
adabiyotlarni o‘rganish, tayyorlash va chop etish borasida ilmiy, madaniy, ta’lim,
jamoat muassasalari va tashkilotlari faoliyatini muvofiqlashtirish ishlarining
samaradorligini oshirish, yoshlarda, avvalambor umumta’lim maktablari, kasb-
hunar kollejlari, akademik litseylar o‘quvchilarida, oliy o‘quv muassasalari
talabalarida mamlakat tarixi haqidagi chuqur bilimlarni shakllantirish masalalari
dolzarb muammo sifatida e’tirof etildi.
Prezident Qarorida O‘zbekistonning eng yangi tarixi ni tizimli ravishda tarixiylik
va xolislik prinsiplariga asoslangan holda o‘rganishni tashkil etish, shuningdek
buyuk tarixiy-madaniy merosga ega bo‘lgan va jahon sivilizatsiyasining rivojiga
ulkan hissa qo‘shgan o‘zbek xalqining tarixiy o‘tmishi va bugungi kuniga baho
berishda bir yoqlama yondashuvlarga, aqidaparastlikka yo‘l qo‘ymaslikka
yo‘naltirilgan bo‘lib, unda O‘zbekiston ilmiy jamoatchiligi oldiga o‘quv, ilmiy,
o‘quv-metodik adabiyotlarni tayyorlash va yangi avlod nashrlarini chop etish
bo‘yicha ishlarni muvofiqlashtirish, ularda O‘zbekistonning eng yangi tarixini
umumjahon va mintaqaviy jarayonlar bilan, shuningdek hozirgi O‘zbekiston
hududida shakllangan xalqlar va davlatlar sivilizatsiyasining tarixiy-madaniy
merosi bilan uzviy bog‘liq holda ko‘rib chiqishni ta’minlash kabi vazifalar belgilab
qo‘yildi.
Ushbu masalaning yana bir jihatini alohida takidlash joiz. Mafkura va milliy g‘oya,
ma’naviyat va ma’rifat bo‘yicha ilmiy maqolalar, nashrlar va televideniedagi
ko‘rsatuvlar, ma’ruzalar tahlili shuni ko‘rsatdiki, zamonaviy hayot (eng yangi
tarix) masalalarining , voqealar va jarayonlarning muhokamasi ham muhim
hisoblanadi.
Eng yangi tarixni o‘rganishda yana bir muhim omil borki, u bugungi kun
butunjahon tadqiqotlari tizimida ustuvor o‘rinni egallab kelmoqda. Bu “tarixdagi
inson” mavzusini tadqiq qilish, boshqacha aytganda, shaxsning, tarixiy siymoning
19

hamda oddiy insonning uni o‘rab turgan dunyodagi rolini o‘rganish. Eng muhim
vazifa eng yangi tarixni jiddiy metodologik va ilmiy asosga qurishdan iborat.
Agarda biz fanning nazariy-metodologik asosni chuqur anglab etsak, bu bir
vaqtning o‘zida tarixni qalbakilashtirish va buzib ko‘rsatishning oldini oladi.
Bizningcha, O‘zbekiston Respublikasining mustaqillik yillarida bosib o‘tgan
yo‘lining mazmun-mohiyatini ob’ektiv baholash hamda щ ziga xos xususiyatlarini
inobatga olgan holda, O‘zbekistonning eng yangi tarixi davrini bir qator
bosqichlarga bo‘lib o‘rganish maqsadga muvofiq.
20

II BOB. TABIIY MANBALAR VA O'LKASHUNOSLIKNI O'RGANISHDA
MODDIY VA TABIIY MANBALARNING O'RNI
2.1 Tabiiy manbalar
Jahon miqyosida turli yoqilg i E. resurslari miqdorini taqqoslash uchunʻ
shartli yoqilg i birligi (1
ʻ kg yoqilg i yonganda 7000 kkal issiqlik ajralishi) qabul ʻ
qilingan. Jahondagi barcha yoqilg i resurslarining (yadro energiyasidan tashqari)
ʻ
potensial zaxiralari 25000 mlrd. t shartli yoqilg iga teng .
ʻ Uning 95% i
yoqilg ining qattiq turlariga to g ri keladi. Yadro energiyasining asosiy manbai
ʻ ʻ ʻ
bo lgan uran va toriyning zaxiralari dunyo okeani suvlaridagi zaxiralar bilan birga
ʻ
69000 mlrd. t shartli yoqilg iga teng . Eng ko p ishlatiladigan E.ning tabiiy
ʻ ʻ
resurslari (ko mir, neft, gaz) jahon mamlakatlari bo yicha notekis taqsimlangan.
ʻ ʻ
Shu jihatdan O zbekistonning E. resurslarini hisobga olsak, mamlakat E.si xalq
ʻ
xo jaligining baza sohasi hisoblanadi. O zbekiston E. tizimi xalq xo jaligi va
ʻ ʻ ʻ
aholining yoqilg i (ko mir, gaz, neft), elektr energiyasiga bo lgan ehtiyojini to liq
ʻ ʻ ʻ ʻ
qondiradi va eksport ham qilinadi. O zbekistonda 20 issiqlik elektr stansiyalari, 27
ʻ
gidroelektr stansiya (GES) ishlab turibdi. Bularning umumiy o rnatilgan quvvati
ʻ
11,5 mln. kVtsoat (yiliga 55 mlrd. kVtsoat elektr energiyasi ishlab chiqarish
imkoniga ega), transformatorlarning umumiy quvvati 44850 MVA, elektr
tarmoqlarining umumiy uz. 232 ming km, shu jumladan, yuqori quvvatli (500 kV
li)lari 1660 km ni tashkil qiladi (2005). E. xalqxo jaligining muhim tarmog i
ʻ ʻ
sifatida gidroenergetika va issiklik energetikasiga ajraladi. [[ Gidroenergetika —
E.ning suv resurslari energiyasidan foydalanishga doir bo limi. Suv resurslari
ʻ
energiyasidan foydalanish uchun suv oqimi maxsus qurilgan inshootlar va jihozlar
majmui — gidroelektr st-yalar (GES) yordamida elektr energiyasiga aylantiriladi.
O zbekiston Respublikasi "O zbekenergo" davlat aksiyadorlik kompaniyasi
ʻ ʻ
tizimida 26 GES ni birlashtirgan 7 ta GES kaskadlari hamda Farhod GES bor. Eng
yirik GES lar: Chorvoq GES (quvvati 620,5 MVt), Xo jakent GES (165 MVt),
ʻ
Farhod GES (126 MVt), G azalkent GES (120 MVt). O zbekiston E. tizimidagi
ʻ ʻ
barcha GES larning umumiy belgilangan quvvati 1419 MVt. Mamlakat
21

gidroenergetikasining istiqboldagi taraqqiyoti, asosan. kichik suv havzalari
gidroresurslaridan foydalanish bilan bog liq (qarang [[ʻ Gidroenergetika ).
Issiqlik E.si — E.ning issiqlikni issiqlik dvigatellari va boshqalar yordamida
boshqa energiya turlari (mexanik energiya, elektr energiyasi) ga aylantirib
beruvchi issiklik texnikasi bo limi. Issiqtik E.sida asosiy issiqlik va elektr
ʻ
energiyasi ishlab chiqaruvchi korxona issiklik elektr st-yalari (IES) hamda Davlat
issiqlik elektr st-yasi (DIES) hisoblanadi. Yirik DIES lar: Sirdaryo DIES (3000
MVt), Toshkent DIES (1850 MVt), Tolimarjon DIES (loyiha bo yicha 3200 MVt).
ʻ
O zbekistonning issiqtik elektr st-yalari respublikada ishlab chiqarilayotgan elektr
ʻ
energiyasining qariyb 85% ini tashkil qiladi. O zbekistonning yoqilg i balansida
ʻ ʻ
gaz va ko mirning salmog i katta (qarang Gaz
ʻ ʻ sanoati , Issiqlik energetikasi ),
"Ko mir" aksiyadorlik jamiyati ham "O zbekenergo" tarkibiga kiradi.
ʻ ʻ
Fanda E. muammolari bilan shug ullanishda izchil i. t. ishlariga asoslangan holda
ʻ
E. taraqqiyotining qonuniyatlari, tabiiy an analari va optimal yechimlari
ʼ
o rganiladi, E.ni optimal boshqarishning asoslari shakllantiriladi, E.ning kompleks
ʻ
muammolari, shu jumladan, uning atrof muhitga ta siri, ya ni ekologiya masalalari,
ʼ ʼ
E.ga doir fan va texnika taraqqiyoti masalalari va boshqalar hal qilinadi.
O zbekistonda E. fanlarining rivojlanishi 20-asr 30- yillari oxiri va 40- yillariga
ʻ
to g ri keladi. E.ga doir i. t. ishlari E.ning ustuvor kompleks masalalarini va amaliy
ʻ ʻ
muammolarini hal qilishga qaratildi. Elektr energiyasini uzoq masofaga uzatish
bilan bog liq masala — o zgaruvchan tokni o zgarmas tokka aylantirish nazariyasi,
ʻ ʻ ʻ
asinxron va sinxron mashinalarning magnit oqimlari o z-o zidan uyg onishini
ʻ ʻ ʻ
ta minlashni hisoblash usullari, elektron qurilmalaridagi shikastlanishning
ʼ
murakkab turlari nazariyasini rivojlantirish kabi ustuvor masalalar bilan
shug ullanildi, gidroelektr st-yalari quvvatini samarali taqsimlashni hal qilishga
ʻ
doir ishlar bajarildi. 40- yillar oxiri va 50- yillarda i. t. ishlari elektr st-yalari, elektr
tizimi va jihozlari ishini yaxshilash, puxtaligini oshirish, samaradorligini
ko tarishga qaratildi (N. N. Shchedrin, H. F. Fozilov), elektr tizimlarini
ʻ
hisoblashning ixcham nazariyasi va usullari yaratildi (H. F. Fozilov, K. R. Allayev,
22

T, X. Nosirov va boshqalar). Elektr tizimlari rejimini ifodalaydigan katta o lchamliʻ
chiziqlimas tenglamalarni yechish (S. S. Solihov), yuqori kuchlanishli elektr
uzatish liniyalaridan kichik quvvatlarni olish sxemalarini yaratish, hisoblash
nazariyasi va usullarini ishlab chiqish (N. R.G anixo jayev) masalalari tadqiq
ʻ ʻ
qilindi. O zbekiston energetikasi rivoji uchun tabiiyiklim sharoitlaridan oqilona
ʻ
foydalanish maqsadida qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan, xususan, quyosh
energiyasi, shamol kuchi, yer osti suvlari harorati va kichik gidroelektrostyalardan
foydalanish masalalari borasida keng tadqiqot ishlari olib borildi (G. A. Grinevich,
R. A. Zohidov). Energetika jarayonlarini avtomatlashtirish va
telemexanizatsiyalash hamda energetika tizimlarida o lchash texnikasi, o lchash
ʻ ʻ
aniqligi, puxtaligi va samaradorligini oshirish kabi ilmiy natijalarga erishishda
muhim tadqiqotlar amalga oshirildi (akad. J. Abdullayev). Issiqlik E.si va issiklik
texnikasi sohasida yoqilg idan foydalanishning yangi texnologiyasi va issiqlik
ʻ
energiyasidan samarali foydalanish kabi muhim tadqiqot ishlariga ahamiyat
kuchaytirildi (R. A. Zohidov, S. Q. Ismatxo jayev). Sanoatning bir qancha
ʻ
sohalarida energotejamkorlik, energiyadan oqilona foydalanish, GES lar jihozlarini
diagnostika qilish, mashina yordamida sug oriladigan nasos st-yalari uchun yangi
ʻ
elektr yuritmalar yaratish (T. S. Kamolov), O zbekiston elektr korxonalarining
ʻ
normal ishlashini EHM yordamida hisoblash (E. Payziyev), elektrofizikaning
fiziktexnik muammolari bo yicha bir qancha ilmiy natijalarga erishildi.
ʻ O zbek ʻ
olimlari tomonidan avtomatlashtirilgan elektr yuritmalarining yangi avlodi
yaratildi. Yarim o tkazgichli elementlar asosida invertorlarning bir qancha
ʻ
sxemalari taklif etilib, ularni chastotasiga ko ra boshqariluvchi asinxron, bir fazali
ʻ
kondensatorli asinxron va sinxron motorli aylanish tezligini o zgartirishga
ʻ
qo llashlik muammolari ishlab chiqildi (M. 3. Homidxonov, S. 3. Usmonov, N. M.
ʻ
Usmonxo jayev, A. A. Xoshimov, K. Mo minov).
ʻ ʻ
Bu yo nalishda olib borilgan ishlarning biri — bu yangi prinsipda ishlaydigan
ʻ
maxsus elektr mashinalari — ko p rotorli asinxron motorlarining yaratilishi bo ldi
ʻ ʻ
(A. Dadajonov, 3. Sh. Isamuhamedov). Elektromagnitli val prinsipi taklif etildi va
ishlab chiqildi. Bu bir-biriga mexanik ravishda bog lanmagan bir necha
ʻ
23

mexanizmlarning aylanish tezliklarini o zaro muvofiqlashtirishni ta minlovchiʻ ʼ
elektromagnitli qurilmadir (N. M. Usmonxo jayev). Sanoat va qurilishda keng
ʻ
qo llaniladigan titrama g alvirlar uchun elektr yuritmalarining yangi turlari
ʻ ʻ
yaratilib, ishlab chiqarishga joriy etildi (N. X. Bozorov). Ikki motorli elektr
yuritmalar, shuningdek, qutblari keng o zgarishga ega bo lgan asinxron motorlari
ʻ ʻ
nazariyalari yaratildi (X. G. Karimov). Elektr zanjirlari va tizimlarining chizikli
bo lmagan nazariyasi va hisobiy usullariga doir hamda avtomatika va hisoblash
ʻ
texnikasi elementlarini ishlab chiqish bo yicha maktab yaratildi (G . R. Rahimov).
ʻ ʻ
Parametrik zanjirlar va tizim (3. I. Ismoilov), boshqarish elementlari va texnika
vositalari (P. F. Hasanov), avtoparametrik tebranishlar zashkirlarida o zgaruvchan
ʻ
tok fazalar soni va chastotasini o zgartirish (A. S. Karimov) nazariyalari yaratildi.
ʻ
Energetika tizimlarining samaradorligini oshirish, quvvatni tejash va ekologik sof
energetikaning dolzarb muammolari bo yicha fundamental tadqiqotlar olib
ʻ
boriladi. Yangi energiya manbalarini topish, qayta tiklanuvchi energiya manbalari
samaradorligini oshirish hamda ularni energiya tizimida qo llanish ko lamini
ʻ ʻ
kengaytirish istiqbolli masalalardir. O zbekiston Respublikasida E. masalalari
ʻ
bilan, asosan, O zbekiston FA Energetika va avtomatika institutipz., O zbekiston
ʻ ʻ
milliy untida, Toshkent texnika untida, soha bo yicha i. t. institutlarida
ʻ
shug ullaniladi. Respublikada E. fani taraqqiyoti G . Rahimov, H. Fozilov, M.
ʻ ʻ
Homidxonov va boshqalar olimlar nomi bilan bog liq.
ʻ
2.2 O`lkashunoslikni rivojlantirishda moddiy va tabiiy manbalarning
o'rni
O'lka tarixini o`rganishda arxeologiya, etnografiya, yozma va moddiy
madaniyat yodgorliklari bilan bir katorda arxivshunoslik, ya`ni arxiv xujjatlaridan
foydalanishning axamiyati benixoya kattadir. Arxiv xujjatlarini kidirib topish, ular
ustida ishlash va olingan ma`lumotlarni xayotga tadbik kilish bu juda murakkab
24

ishdir. Arxivda tashkilotlar, muassasalar, korxonalar, kolxoz, sov-xozlar, ayrim
shaxslarning kup yillik faoliyatlari xaqida ma`lumot va xujjatlar saklanadi.
O'lka materiallaridan va uning asosiy manbalardan biri bo`lgan arxiv
xujjatlaridan foydalanish metodikasi bilan shugullanish juda muhim axamiyatga
ega.
Arxiv ishlarini o`rganish maktab va Oliy ukuv yurtlarida jonajon vatanimiz
tarixidan ukilayotgan lektsiya va seminar mash-gulotlarida faktik material bo`lib
xizmat kiladi va maktab o`lkashunoslik muzeyini tashkil kilishda yordam beradi.
Xozirgi kunda O`zbekiston respublikasida juda kup arxivlar mavjud bulib,
ularni shartli ravishda 2 guruxga bulish mumkin: muassa arxivlari va davlat
arxivlari. Respublikamiz xududida faoliyat kursatayotgan markaziy va maxalliy
boshkaruv organlari (vazirliklar, xokimiyatlar va boshkalar) turli tashkilotlar,
korxona va jamoat tashkilotlari xaqida joriy arxivlar mavjud.bunday arxivlar
muassasa arxivlari deb ataladi. Muassasa arxivlarida xujjatlar ma`lum muddat
saklanadi. SHu boisdan bu arxivlarda saklanayotgan xujjatlarning tarkibi uzgarib
turadi. Belgilangan muddatdan sung muassasa arxivlaridagi xujjatlar davlat
arxivlari fondlariga topshiriladi. Muassasa arxivlari-ning faoliyati, bu arxivlarda
saklanayotgan xujjatlarning davlat arxivlariga topshirish tartibi tegishli nizomlar
asosida amalga oshiriladi. Muassasa arxivlarida xujjatlar turli muddatlar davomida
saklanadi. Xujjatlarning saklanishi mazkur muassasalr faoliyati bilan boglikdir.
O’zbekiston Respublikasida arxiv ishi bo’yicha qonun va me’yoriy hujjatlarning
qabul qilinishi. Bugun ko’p millatli xalqimiz mustaqil vatanimizning 25 yillik
qutlug’ to’yini baland ruh va katta xursandchilik bilan nishonlamoqda.
Mustaqillikka erishganimizdan so’ng jamiyatimizning barcha
sohalarida, jumladan , arxivshunoslik fanlarini rivojlantirish sohalarida ham
ko’plab o’zgarishlar sodir bo’lishiga olib kelmoqda. Biz bugun o’tgan yillar
mobaynida bosib o’tgan taraqqiyot yo’limizni xolisona baholar ekanmiz, eski
25

mafkuraviy tizim va g’oyalardan butunlay voz kechib, yangi hayot barpo etish
yo’lida qo’lga kiritgan, dunyo ahli tan olayotgan yuksak marra va yutuqlarimiz
barchamizga g’urur va iftixor bag’ishlashi tabiiydir. Mustaqillik sharoitida
“O’zarxiv” agentligi tomonidan arxiv ishining asosiy yo’nalishlarini
takomillashtirish hamda rivojlantirishning kompleks dasturlari ishlab chiqildi va
amalga oshirildi. Bu dasturlar besh yilga mo’ljallangan va quyidagi yo’nalishlar
bo’yicha tuzilgan: hujjatlarni idoraviy saqlovini ta’minlash, ularning davlat hisobi
va ilmiy-ma’lumot apparatini takomillashtirish , arxiv hujjatlaridan foydalanishni
jadallashtirish. 1996 yilda “O’zarxiv” agentligi O’zbekiston Respublikasida arxiv
ishini 2000 yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasini ishlab chiqdi. Bu konsepsiya
davlat arxiv xizmati faoliyatining metodologik harakat dasturi edi. U jamiyatni va
davlatni axborot bilan ta’minlashdagi imkoniyatlarini kengaytirish, jamiyatning
hujjatli yodgorliklarini saqlashdagi rolini oshrishga qaratilgan edi. SHu maqsadda
O’zbekiston Respublikasi hukumati arxiv ishi va jamiyatning hujjatli
yodgorliklarini saqlash bo’yicha qonun va me yoriy hujjatlar ishlab chiqdi.‟
Masalan, “Arxivlar to’g’risida” (O’zR Oliy Majlisi axborotnomasi, 1999 y. №5
(1277), 120-bet) va “Madaniy meros ob ektlarini qo’riqlash va ulardan foydalanish
‟
to’g’risida” (O’R Oliy Majlis axborotnomasi, 2001 y. № 940 (1305-1306)gi
Qonunlari hamda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 30
oktyabrdagi “Arxiv ishiga oid me yoriy hujjatlarni tasdiqlash haqida” 482-sonli
‟
Qaroriga asosan hamda Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 3 fevraldagi 49-sonli
Qaroriga (O’R VM SP, 2004 yil mart, 474-475-betlar) binoan ishlab chiqilgan.
Ushbu hujjatlarda O’zbekiston Respublikasi Milliy arxiv fondi (O’R MAF)
tarkibining tasnifi, shuningdek, hujjatlar saqlanishi tartibi va muddatlari
ko’rsatilgan, “O’zarxiv” agentligi tizimiga kiradigan muassasalar tarkibi aniqlab
berilgan. Mustaqillik yillari davlat arxiv muassasalari idoraviy arxivlar hujjatlari
saqlovini ta’minlash, ish yuritishni tashkil qilish borasida samarali ishlarni amalga
oshirdi. Ular o’z faoliyatini 1990 yil 28 iyunda “O’zbosharxiv” Qarori bilan
tasdiqlangan “DAF hujjatlari idoraviy saqlovining ta’minlanishini asosiy
26

yo’nalishlari (1990-1995 yillar)ning amalga oshirishni tashkiliy-metodik tadbirlari
rejasi” asosida amalga oshirdilar. Unda arxiv tashkilotlari Respublika vazirliklari
va idoralari bilan birgalikda DAF hujjatlari idoraviy saqlovini takomillashtirish ,
ular tarkibini yaxshilash, moddiy texnika bazasini yaxshilash, ularni kadrlar bilan
ta’minlash, idoraviy arxivlar bilan ishlash bo’yicha me yoriy-metodik‟
qo’llanmalar tayyorlash va boshqa tadbirlarni amalga oshirish nazarda tutilgan edi.
Bu tadbirlarning bajarilishi muassasa, tashkilot va korxonalar idoraviy arxiv
hujjatlari saqlovini yanada yaxshilashga imkon berdi. SHahar va tuman
hokimiyatlari qoshidagi shaxsiy tarkib bo’yicha idoralararo arxivlar tarmog’i
birmuncha kengaydi. 1995 yilda 1990 yilga nisbatan bunday arxivlar soni 13 taga
ko’paydi va 1995 yilda ularning soni 91 tani tashkil qildi. Bu arxivlar shaxsiy
tarkib bo’yicha hujjatlar saqlovini va fuqarolarga ijtimoiy–huquqiy ma’lumotnoma
berishni yaxshiladi. 1990-1995 yillarda davlat arxivlari idoraviy arxivlarda 115 ta
kompleks, 1378 ta mavzu bo’yicha, 1705 ta nazorat qilish maqsadida tekshirish
o’tkazdi. SHu bilan birga, arxiv tashkilotlari Respublika ayrim idoralari
tarmoqlarida kompleks tekshiruvlar o’tkazdilar. Masalan, 1991-1995 yillarda
quyidagi idoralar tarmoqlari kompleks tekshirildi: O’zbekiston Respublikasi
Markaziy statistika qo’mitasi (1991 y.), Mahalliy sanoat vazirligi (1992 y.),
“O’zsanoatfuqaroqurilish” korporatsiyasi (1993 y.), Oliy va O’rta maxsus ta’lim
vazirligi (1994 y.), Sog’liqni saqlash vazirligi (1995 y.) va hokazolar. O’zbekiston
davlat sanoat va fuqarolar qurilishi korporatsiyasining kompleks tekshirilishi
natijasida 31 ta arxiv tashkiloti nazoratidagi muassasalarning 26 tasi binolar bilan
ta’minlanganligi, ulardan 20 tasi stelajlar bilan jihozlanganligi aniqlandi. 31 ta
tashkilotdan 17 tasining ish yuritish bo’yicha yo’riqnomasi, 58% muassasalarda
yig’majildlar nomenklaturasi bo’lgan. SHu bilan birga, ushbu korporatsiya
tizimidagi idoraviy arxivlarda hujjatlar saqlovini ta’minlash va ish yuritishni
tashkil qilishda ayrim kamchiliklar borligi aniqlandi. Ish yuritish bo’yicha
yo’riqnomalar va yig’majildilar nomenklaturasi barcha muassasa va korxonalarda
bo’lgan va joriy qilingan. Faqat 3 ta muassasa shtatida arxiv xodimi bo’lib, 5 ta
muassasada arxivga mas ul shaxs buyruq bilan tayinlanmagan edi.
ʻ Hujjatlarni
27

tartibga solish , ularni davlat saqloviga tayyorlash va topshirish etarli darajada
uyushtirilgan emas edi. Korporatsiya tizimi bo’yicha doimiy saqlanadigan 5,1
ming ta yig’majild, shaxsiy tarkib bo’yicha 9,3 ming ta yig’majild tartibga
solinmagan va 3,2 ming ta muddati o’tgan yig’majildlar saqlanmoqda edi.
Ko’pchilik muassasalarda doimiy ishlaydigan ekspert komissiyasi tashkil
qilinmagan va u to’g’risida nizomlar ishlab chiqilmagan edi. Boshqa kompleks
tekshirilgan idoralar tizimida ham idoraviy arxivlarda hujjatlar saqlovi va ish
yuritishni tashkil qilinishida yuqorida bayon etilgan tizimdagiga o’xshash holatlar
uchradi. Arxiv tashkilotlari nazoratidagi muassasalarga ish yurtish bo’yicha
yo’riqnoma, yig’majildlar nomenklaturasi, ekspertiza komissiyasi, idoraviy arxiv
to’g’risidagi nizomlar ishlab chiqishga metodik va amaliy yordam ko’rsatdilar.
1996 yilda O’zbekiston Qishloq xo’jaligi vazirligi tizimi muassasalarida arxiv
hujjatlarining idoraviy saqlovi va ish yuritishda tashkil etilishi ahvoli o’rganildi.
Ish yuritishda asosiy me yoriy hujjat hisoblangan ish yuritish bo’yicha yo’riqnoma‟
vazirlik tizimida mavjud bo’lgan 1763 ta tashkilotning 585 tasida (33%) ishlab
chiqilgan. Buning ustiga bir qator idoralarda ish yuritish bo’yicha tuzilgan
yo’riqnomalarga qo’shimcha aniqlik kiritilishi va arxiv muassasalari bilan
kelishish talab qilinardi. Vazirlik tizimi tashkilotlarining yig’majildlar
nomenklaturasi bilan ta’minlanishi 65% ni tashkil qilgan. Holbuki, hujjatlarni
qidirish, indekslashni o’tkazish, yig’majildda ijro etilgan hujjatlarni to’plashda
yig’majildlar nomenklaturasi odatdagi ish yuritishda asosiy hujjat hisoblanadi.
Idoraviy arxivlar to’g’risidagi nizomlar ushbu tizimning 585 ta tashkilotida mavjud
edi. Bu 31%ni tashkil qilardi. Tekshirilgan davrda tizimning davlat arxivlari
nazoratidagi 1763 ta tashkilotdagina 750 nafar ish yurituvchi xodim va 107 nafar
arxiv xodimi xizmat qilgan. Vazirlik tizimidagi 1333 ta (75%) muassasa va
tashkilotlar arxiv uchun ajratilgan xonalarga ega bo’lgan, qolgan 25% idorada esa
arxiv hujjatlari duch kelgan joylarda yotgan. Tizim bo’yicha arxiv muassasalari
nazoratidagi 1763 ta muassasaning 838 tasida ekspert komissiyasi tuzilgan,
shulardan 554 tasigina o’zining nizomiga ega bo’lgan. Tizim muassasalarida
tegishli davlat arxivlariga topshirilishi lozim bo’lgan 78-164 ta yig’majilddan
28

iborat hujjatlar belgilangan muddatdan ortiq saqlanayotgan edi. Qishloq xo’jaligi
muassasalarining idoraviy arxivlarida doimiy saqlanishi lozim bo’lgan 157610 ta
yig’majild saqlanayotgan bo’lib, qariyb 38 mingtasi tartibga keltirilmagan. Arxiv
tashkilotlarining harakati tufayli 1995 yilda respublika bo’yicha 61,5% idoraviy
arxivlar hujjatlar saqlaydigan joylar bilan, 67,7% davlat arxivlari nazorat qiladigan
muassasalar yig’majildlar nomenklaturasi bilan ta’minlanganligi ma’lum bo’ldi.
Davlat arxivlarida saqlanishi lozim bo’lgan hujjatlar saqlovini ta’minlashning
ishonchli garovi bu - idoraviy arxivlarda saqlanayotgan hujjatli materiallarni
tartibga solish va ularni davlat arxivlariga qabul qilish hisoblanadi. Lekin 1996 yil
1yanvar holatiga ko’ra idoraviy arxivlarda 1 milliondan ortiq doimiy muddatda
saqlanadigan va 0,5 millionga yaqin idoraviy arxivda saqlash muddati tugagan,
ya ni davlat arxiviga qabul qilinadigan hujjatlar saqlanar edi. Davlat arxivlaridaʻ
bo’sh joy bo’lmaganligi uchun idoraviy arxivlardagi hujjatlarni qabul qilish
imkoniyati bo’lmagan. Davlat arxiv fondi hujjatlari saqlovini ta’minlashning jiddiy
muammosi davlat va idoraviy arxivlarda hujjatlar saqlaydigan joylarning
etishmasligi edi. 1996 yil 1yanvarda Respublikamizda faqat 9 ta davlat arxivi
uchun qurilgan bino mavjud bo’lgan. 68 ta davlat arxivining binolari hujjatlar
saqlash uchun moslashtirilgan binolar bo’lib, ularning ko’pchiligi hujjatlar bilan
to’lgan va idoraviy arxivlardan davlat saqlovi uchun hujjatlar qabul qila olmas edi.
Arxivlarning rejali butlashni ta’minlash uchun respublika bo’yicha 1,5 milliondan
ortiq yig’majildlar saqlanadigan joylar qurib , foydalanishga topshirilishi lozim edi.
Respublika davlat arxivlarni hujjatli axborotlar bilan ta’minlash uchun O’zR Milliy
arxiv fondi (MAF) tarkibi va mazmuni to’g’risida ma’lumot apparati (IMA) barpo
qilindi. Davlat arxivlarining IMA tarkibiga quyidagi ma’lumotnomalar kiradi: 1)
arxiv ro’yxati (opis); 2) arxiv bo’yicha ko’rsatkich (putevoditel); 3) viloyat arxivi
bo’yicha qisqacha ma’lumotnoma; 4) fondlar katalogi; 5) Tizimli, ismli, mavzuli
kataloglar; 6) fondlar va mavzular bo’yicha sharhlar. Viloyat Davlat arxivlari
filiallarida fondlar katalogi va ro’yxatlar, Viloyat Davlat arxivlarida, bundan
tashqari, arxiv fondlari bo’yicha qisqacha ma’lumotnoma va tizimli katalog.
Markaziy Davlat arxivlarida IMA ning barcha turlari, albatta, bo’lishi kerak.
29

Ayrim arxivlar doirasidagi IMA dan tashqari, respublika va viloyat doirasida ham
IMA bo’ladi. “O’z arxiv” agentligida respublika fondlar katalogi , arxiv ishi
hududiy boshqarmalarida fondlar katalogimavjud. Bu barcha ma’lumotnomalar
tarixchilar, tadqiqotchilar uchun ochiqdir. Ular tadqiqotchilarga O’zR MAF tarkibi
va mazmuni haqida zarur bo’lgan ma’lumotlarni beradi. Mustaqil O’zbekiston
sharoitida arxiv tashkilotlari IMAni takomillashtirish bo’yicha kompleks dasturni
amalga oshirdilar. “1989 – 1995 yillarda DAF hujjatlarining davlat hisobi va IMA
ni rivojlantirish va takomillashtirish bo’yicha O’zbekiston Respublikasi arxiv
muassasalarining tashkiliy- metodik rejasi” ni bajara borib, arxiv tashkilotlari arxiv
hujjatlari IMA ni takomillashtirishda ma’lum darajada yutuqlarga erishdi. 1989 -
1995 yillarda 404368 ta yig’majilddan iborat arxiv ro’xatlari takomillashtirildi va
qayta ishlandi. Ularni takomillashtirish jarayonida yig’majildlar sarlavhalari tahrir
qilindi, ro’yxatlarga mundarija, kirish so’z va ko’rsatkichlar tuzildi. 152 ming ta
boshqaruv hujjatlari yig’majildlari, 6 ming ta ilmiy-texnik hujjatlar yig’majildlari,
227 ta kino hujjatlar saqlov birligi, 49 ming ta foto hujjatlar va 4,1 ming ta
fotofono hujjatlar saqlov birligi kataloglashtirildi. Mavzular bo’yicha kataloglar
uchun 375 ming ta kartochka tuzildi va kataloglarga qo’shildi. Davlat arxivlari
fondlar tarkibi va mazmuni haqida 5 ta ma’lumotnoma chop etdilar, jumladan,
“O’zbekiston Respublikasi kino-foto-fono hujjatlari markaziy davlat arxivining
ko’rsatkichi”, “O’zbekiston Respublikasi ilmiy- texnikaviy va tibbiyot hujjatlari
markaziy davlat arxivining ko’rsatkichi”. Mustaqillik tufayli respublikamiz,
xalqimiz tarixiga qiziqish keskin ortdi. SHu munosabat bilan davlat arxivlarining
xalqning arxiv hujjatlariga bo’lgan talabini qondirishga qaratilgan axborot
faoliyatining ahamiyati ham o’smoqda. O’zbekiston arxiv tashkilotlari
faoliyatining asosiy yo’nalishlaridan yana biri tarixiy hujjatlarni e lon qilish‟
hisoblanadi. Biroq, bozor munosabatlari sharoitida arxiv tashkilotlari nashriyot
bazasi, qog’oz va mablag’ yo’qligi tufayli hujjatlar to’plamlari chop etish
imkoniyati bo’lmadi. Tarix ixtisosligidagi manfaatdor tashkilotlar, shuningdek,
homiylarni qidirish borasidagi urinishlar muvaffaqiyatsiz bilan tugallandi. Arxiv
tashkilotining ilmiy-tadqiqot ishlari ana shunday ahvolda qoldi. Bozor
30

munosabatlariga o’tish davrida arxiv ishini tashkil qilish. Bozor munosabatlariga
o’tish sharoitida iqtisodiy islohotlar jarayonida arxiv tashkilotlarida xo’jalik
yuritishning iqtisodiy usullarini joriy qilish va rivojlantirish yuz bermoqda.
Respublika arxiv ishini rivojlantirish fondining asosiy qismini bundan keyin ham
davlat byudjeti mablag’lari tashkil etadi. SHu bilan birga, yangicha xo’jalik
yuritish usuliga o’tish arxivlarga tashkilot va korxonalar, jamiyat va kooperativ ,
ijodiy muassasalar hamda aholiga shartnoma asosida pullik xizmat ko’rsatishni
kengaytirish hisobiga byudjetdan tashqari moliyalashtirish manbalarini topish
imkoniyatini berdi. Davlat arxivlarining shartnoma asosida bajaradigan pullik
xizmat turlari quyidagilar:
1. Vazirlik, idora va boshqalarga yig’majildlar nomenklaturasini ishlab chiqish
hamda ish yuritishni tashkil qilishda metodik va amaliy yordam ko’rsatish.
2. Hujjatlarni tanlab olish va tartibga solish, jumladan shaxsiy arxivlarda ham
shunday ishlar amalga oshirilishi mumkin.
3. Mavzuli so’rovlarni, shuningdek, mulkdorlik huquqi to’g’risida, sulolalar
xususidagi so’rovlarni bajarish.
4. Tashkilotlarni axborot bilan ta’minlash.
5. O’quv yurtlari, ijodiy muassasalar va boshqa tashkilotlar buyurtmasi bilan
hujjatlar to’plamlari, hujjatlar ko’rgazmalari, ekskursiyalar tayyorlash.
Davlat arxivlari rahbarlari ish haqi fondidan iqtisod qilingan, pullik xizmat
va shartnoma asosida topilgan qo’shimcha daromadlar asosida xizmatchilarni
iqtisodiy rag’batlantirish (oylikka qo’shimcha haq qo’shib berish, mukofotlash)
huquqiga ega bo’ldilar. 1999 yilda respublika arxiv tashkilotlari pullik xizmat
hisobiga 47,5 million so’m daromad qildilar. Arxiv tashkilotlari pulli xizmatdan
olingan daromaddan xizmatchilarni mukofotlash, ularga qimmatli sovg’alar taqdim
etish va sog’lomlashtirish tadbirlarini amalga oshirdilar. Mustaqillik sharoitida
31

arxiv ishining boshqaruv davlat organi O’zbekiston Vazirlar Mahkamasi
huzuridagi “O’zarxiv” agentligi hisoblanadi. Uning tizimiga
Qoraqalpog’iston Respublikasi , viloyatlar va Toshkent shahri hududiy
boshqarmalari, ularning qaramog’idagi davlat arxivlari (ularning filiallari) hamda
markaziy davlat arxivlari kiradi. Yuqorida qayd etilgan tashkilotlarga arxivlarni
butlash, O’zbekiston Respublikasi Milliy arxiv fondi hisoblangan respublika
xalqlarining o’tmish tarixi to’g’risidagi hujjatli yodgorliklarni jamiyat va fuqarolar
manfaati uchun saqlash va foydalanish kabi davlat majburiyatlari yuklangan.
Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasida 80 dan ortiq davlat arxivlari bo’lib,
ularda 6 mln. yig’majildlardan ziyod hujjatlar asrab- avaylab saqlanmoqda. Ushbu
hujjatlardan tarixchilar, tadqiqotchilar, talabalar va boshqa mutaxassislar ilmiy,
madaniy- ma’rifiy ishlarda keng foydalanmoqdalar. Bugungi kunda
respublikamizning barcha Davlat arxivlari “O’zbekiston Respublikasi davlat
arxivlarining asosiy ish qoidalari” ga amal qilishlari shart. Ilmiy-texnikaviy, kino,
foto va fono hamda boshqa maxsus hujjatlarni saqlaydigan davlat arxivlari
mazkur Qoidalardan rejalashtirish , ilmiy-tadqiqot va uslubiy ishlarni tashkil etish,
hujjatlardan foydalanish, idoraviy arxivlarni nazorat qilish masalalari bo’yicha
foydalanishlari mumkin. Boshqa masalalarda ular uchun ishlab chiqilgan maxsus
qoidalarga amal qiladilar.
32

XULOSA
Tarixiy o'lkashunoslik fani shakllanishiga doir dastlabki ma'lumotlar va
O `zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida muhim
inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish yasadi. Shu
munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy hayotida,
ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y bermoqda. Bu
yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga qiziqish, uni
keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning kuchaya borishi
muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy o`lkashunoslikni o`rganishning
ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib bormoqda. Birinchi prezidentimiz
I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh
qilishni talab qilmoqda. Har bir inson tug`ilib o`sgan o`lkasi tarixini mukammal
o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan
foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi qomusimizda o`z aksini topdi.
Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy o'quv yurtlari tarix
fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib
borayotganidan dalolat beradi.
Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning roli va
axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik
tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy boyliklarini
kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka
tarixi va unga munosabatidan iboratdir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining
O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga extiyotkorlik bilan
munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan. O`lkashunoslik kursi
ko'p millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat yodgorliklarini o`rganishning
eng muhim vositalaridan biridir.
33

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996.
2. Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980.
3. Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver,
1992.
4. Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya
antropologiya.
Sredney Azii. - T.: 1990.
5. Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod
Sredney Azii. - L., 1973.
6. Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994.
7. Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985.
8. Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990.
9. Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970.
10. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
11. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
12. Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
34

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Купить