• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 431.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 04 Июль 2025
Расширение docx
Категория Литература

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Modulli ta'lim texnologiyasi xususiyatlari va adabiyot o'qitishda undan foydalanish kurs ishi

37bo‘ldi?”, “Kelgusi dars uchun qanday taklifim bor?” kabi savollarga javob yozdilar. Bu esa ularning dars jarayoniga nisbatan tanqidiy va tahliliy yondashuvini rivojlantirdi. Yana bir muhim jihat shuki, modulli texnologiya o‘qituvchining ham faoliyatini o‘zgartiradi. Darsni oddiy ma’ruza shaklida emas, balki modulni rejali tashkil etish, har bir bosqichda interfaol metodlardan foydalanish, baholash mezonlarini ochiq ko‘rsatish orqali pedagogik jarayon samarali tashkil etildi. Bu esa o‘qituvchining ham innovatsion metodlarga moslashuvchanligini ta’minladi. modulli texnologiya adabiyot darslarining samaradorligini oshiradi. O‘quvchilar faolligi, mustaqil fikrlashi, ijodkorlik darajasi yuqori bo‘lgan sinflarda bu yondashuv yanada barqaror natijalar beradi. Tajriba asosida shuni aytish mumkinki, adabiyot fanida modulli yondashuvni keng joriy qilish, uni darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari va metodik tavsiyalarga integratsiya qilish dolzarb vazifalardan biridir. Bu esa nafaqat fanni o‘qitish sifatini, balki o‘quvchining adabiyotga bo‘lgan qiziqishi, didi, tafakkur doirasini kengaytirishga xizmat qiladi. 20yondashuvdir. Demak, modulli ta’lim interfaol metodlarning o‘zini strukturaviy ravishda integratsiyalashni ta’minlaydi. Yana bir dolzarb yondashuv bu – kompetensiyaviy ta’lim texnologiyasi. Kompetensiyaviy yondashuv o‘quvchining hayotiy vaziyatlarda bilimni amalda qo‘llay olishiga e’tibor qaratadi. Unda nazariy bilim emas, balki amaliy ko‘nikma, ijtimoiy, axborotiy va kommunikativ kompetensiyalarni shakllantirish ustuvor sanaladi. Modulli ta’lim texnologiyasi esa mazmunan kompetensiyaviy yondashuvga yaqin bo‘lib, modul ichida amaliy topshiriqlar, real hayotga oid situatsiyalar, baholash vositalari orqali kompetensiyalarni shakllantirishga xizmat qiladi. Ya’ni, modul orqali kompetensiyaviy yondashuv amaliy jihatdan to‘laqonli ro‘yobga chiqariladi. Muammoli o‘qitish texnologiyasi o‘quvchilarning bilimga bo‘lgan ehtiyojini kuchaytirish, ularni muammoni anglash, tushunish va mustaqil yechishga yo‘naltirishga xizmat qiladi. Bu texnologiyada o‘qituvchi o‘quvchiga tayyor bilim bermaydi, balki uni yo‘ldan og‘diruvchi savollar, bahsli vaziyatlar, noaniqliklar orqali bilimni izlashga undaydi. O‘quvchi bu jarayonda fikrlaydi, mantiqiy bog‘liqliklarni qidiradi va xulosaga keladi. Ayniqsa, adabiyot fanida muammoli yondashuv o‘quvchining tahliliy, estetik va tanqidiy tafakkurini faollashtirishda juda samaralidir. Modulli ta’lim texnologiyasi esa bu jihatlarni o‘z ichiga olgan, lekin yanada tartiblangan, qat’iy bosqichlarga ajratilgan shaklda taqdim etiladi. Modullar doirasida o‘quvchiga muammoli topshiriqlar beriladi, ammo bu topshiriqlar o‘quv dasturining maqsadlariga moslashtirilgan, o‘z vaqtida baholanuvchi, aniq natijaga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Shuning uchun modulli o‘qitish texnologiyasida muammoli yondashuv bir metodik element sifatida kiradi. Masalan, bir modul ichida "Asardagi bosh qahramon nega bunday harakat qildi?" kabi muammoli savollar orqali o‘quvchi mustaqil fikrlashga undaladi. Shu bilan birga, modulli o‘qitishda har bir faoliyat bosqichi nazorat ostida, o‘quvchi faolligini yo‘naltirgan holda olib boriladi. 255) Testlar yoki yakuniy baholash shakllari – modul yakunida bilim va ko‘nikmalarni aniqlovchi savollar. 6) O‘z-o‘zini nazorat qilish vositalari – test kalitlari, “men bajardim” kartochkalari, savol-javob kartalari. Masalan, “Alisher Navoiy g‘azallarining badiiy xususiyatlari” mavzusida modul tuzish uchun quyidagi jihatlar ko‘zda tutiladi: – G‘azal janrining o‘ziga xos xususiyatlarini tushuntirish; – Badiiy ifoda vositalari – tashbih, isti’ora, tazod, tanosib kabi vositalarni aniqlash va ularning ma’nodagi yukini ochib berish; – Navoiy g‘azallari va ruboiylari o‘rtasida poetik farq va o‘xshashliklarni aniqlash orqali solishtirma tahlil o‘tkazish; – Poetik tafakkur asosida ijodiy topshiriqlar: misra davom ettirish, g‘azal ohangi bo‘yicha yangi bayt yozish; – Yakuniy baholash uchun testlar, matn asosida savol-javoblar, ijodiy mini- insho. Bunday modul o‘quvchilarda nafaqat Navoiy ijodiga qiziqish uyg‘otadi, balki matn ustida tahliliy ishlash, badiiy tafakkur va obrazli ifoda qobiliyatini ham shakllantiradi. O‘quvchilar adabiy til boyligini anglaydi, estetik didni rivojlantiradi va o‘z fikrini asosli bayon etishga intiladi. Shu sababli, modul tuzishda didaktik tizim va ijodiy yondashuv uyg‘un bo‘lishi kerak. Ana shundagina modul real natijaga xizmat qiluvchi samarali vositaga aylanadi. Modulli ta’lim texnologiyasining asosiy ustunliklaridan biri – uning amaliyotda aniq va izchil bosqichlar asosida tashkil etilishidir. Har bir modul dars jarayonining mantiqiy tuzilmasiga mos tarzda quriladi. Bu jarayon orqali o‘quvchi bilimni faqat eslab qolmaydi, balki uni anglaydi, tahlil qiladi, muhokama qiladi va hayotiy faoliyatda qo‘llashga harakat qiladi. Amaliyotda modulni qo‘llash quyidagi besh asosiy bosqich asosida amalga oshiriladi: 1) Kirish bosqichi – bu modul darsining boshlanish nuqtasidir. Unda o‘qituvchi darsning maqsadini tushuntiradi, o‘quvchilarning e’tiborini mavzuga 34o‘quvchilar o‘z hayotlarida uchratgan mehribon ayol, vafodor do‘st, halol otani badiiy tasvir orqali yoritadi. Yoki “Men sevgan qahramon” mavzusi asosida ochiq fikrli esse orqali o‘quvchi o‘zini adabiy qahramon bilan qiyoslaydi. Bu orqali har bir o‘quvchi badiiy obrazlarga hayotiy yondashuv bilan qaraydi. Poetik tafakkurni shakllantirishda she’r yozdirish ham muhim. Modul asosida “Vatan”, “Onajon”, “Do‘stlik”, “Men kimman?” kabi mavzularda o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini yuzaga chiqaruvchi mashqlar beriladi. Masalan, Erkin Vohidovning “O‘zbegim” she’ri o‘qilgach, o‘quvchilarga akrostix shaklida V-A-T-A-N so‘zlari asosida to‘rt misra yozish topshiriladi: Voy, ne ajib zamin bu – qadim tarixli! Ajodiy yo‘llar ochgan har bir shoiru shayx, Tog‘larida tarix uxlab yotar go‘yo, Axloqi bilan mashhur o‘zbek elidir bu! Bunday ijodiy vazifalar orqali o‘quvchilar she’riy mushohada, kompozitsion mantiq va badiiy obraz yaratish ko‘nikmalarini egallaydi. Dars yakunida esa har bir guruh o‘z ijodiy ishini taqdim etadi, sinfdoshlar tomonidan muhokama qilinadi, o‘qituvchi esa konstruktiv fikr bildiradi. Bundan tashqari, modulga integratsiyalashgan topshiriqlar ham o‘quvchilarning ijodiy o‘sishiga xizmat qiladi. Masalan, tarix fanida o‘tilgan Amir Temur siymosi adabiyotdagi “Temur tuzuklari” bilan bog‘lanadi, geografiya fanida o‘rganilgan go‘zalliklar esa Vohidov yoki Yassaviy she’rlaridagi vatanga bo‘lgan muhabbat bilan bog‘lanadi. Bunday integrativ yondashuv o‘quvchilarda tizimli, chuqur va kontekstual fikrlashni shakllantiradi. Refleksiya bosqichida esa o‘quvchi o‘z faoliyatini yozma yoki og‘zaki tarzda baholaydi: “Nimani bildim?”, “Nima qiziq bo‘ldi?”, “Yana nimalarni bilishni istardim?” kabi savollarga javob berish orqali u o‘z fikrini ifodalashga, tahlil qilishga va o‘ziga nisbatan tanqidiy yondashishga o‘rganadi. 18Uchinchi qism – o‘qitish va o‘rganish metodlari. Modulda ishlatiladigan metodlar modulning mazmuni va maqsadiga mos tanlanadi. Modulli texnologiyada ko‘proq interfaol metodlarga – “Aqliy hujum”, “Klaster”, “Fishbone”, “Venn diagrammasi”, “SINQ”, “INSERT” kabi usullarga ustuvorlik beriladi. Bu metodlar o‘quvchining faol fikrlashini, tahlil qilish, solishtirish va xulosa chiqarish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Ayniqsa, adabiyot fanida muammoli yondashuvlar orqali obrazlar tahlili, asar kompozitsiyasi va muallif uslubini o‘rganish samarali bo‘ladi. Metodlar o‘quvchining o‘quv faoliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatib, uni darsning faol ishtirokchisiga aylantiradi. To‘rtinchi qism – o‘quv topshiriqlari va mashqlar. Modul ichida berilgan topshiriqlar o‘quvchining bilimini mustahkamlash, uni amaliyotga tatbiq etish, mustaqil fikrlash va ijodiy yondashuvni shakllantirishga qaratiladi. Har bir topshiriq modul maqsadlariga mos bo‘lishi, qiyinchilik darajasi jihatidan o‘suvchanlikka ega bo‘lishi kerak. Masalan, avvalgi topshiriqlar oddiy bilimga oid bo‘lsa, keyingi bosqichlarda murakkab tahliliy topshiriqlarga o‘tiladi. Bu jarayon “o‘rganish”, “mustahkamlash”, “qo‘llash”, “tahlil qilish”, “baholash” kabi bosqichlarni qamrab oladi. Adabiyot fanida bu asarni qayta hikoya qilish, obrazlarni tavsiflash, badiiy vositalarni aniqlash, yakuniy xulosa chiqarish kabi shakllarda ifodalanadi. Beshinchi tarkibiy qism – oraliq va yakuniy baholash mezonlari. Baholash modulli ta’limda faqat “ball qo‘yish” emas, balki o‘quvchi faoliyatini tahlil qilish, uning yutuq va kamchiliklarini aniqlashga xizmat qiladigan vositadir. Baholash mezonlari modul boshida belgilanadi va o‘quvchilarga tanishtiriladi. Oraliq baholashda dars jarayonidagi ishtirok, mustaqil ishlarga e’tibor qaratiladi. Yakuniy baholash esa modul oxirida amalga oshiriladi. Unda testlar, yozma ishlar, tahliliy savollar, prezentatsiyalar, og‘zaki savollar orqali o‘quvchi bilimini baholash mumkin. Baholash mezonlari shaffof, adolatli va konstruktiv bo‘lishi kerak. 30shakllantirish, badiiy-estetik dunyoqarashni boyitishda ta’sirchan va samarali yondashuv hisoblanadi. Har bir modul o‘quvchini faollikka, izlanishga, o‘z- o‘zini tahlil qilishga undaydi. Bu esa shaxsning ijodkor sifatida kamol topishida asosiy tayanchlardan biri bo‘lib xizmat qiladi. Modul – bu ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan, mustaqil didaktik birlik bo‘lib, unda o‘quvchi faqat tinglovchi emas, faol ishtirokchidir. Dars modul tarzida tashkil etilganda, har bir o‘quvchi oldiga aniq maqsad qo‘yiladi, ushbu maqsadga erishish uchun bosqichma-bosqich faoliyat yuritadi. Bunday darslarda o‘quvchi o‘z bilim darajasini baholaydi, muammoni anglaydi, topqirlik bilan yechim izlaydi, nihoyat, o‘z xulosasiga keladi. Adabiyot darslarida modul tuzishda bir nechta asosiy jihatlar e’tiborga olinadi: o‘rganilayotgan mavzu yoki asar, o‘quvchilar yoshi, sinf darajasi, vaqt imkoniyati, baholash mezonlari va metodlar. Misol uchun, “Alisher Navoiy g‘azallarining badiiy xususiyatlari” mavzusida tuzilgan modulda quyidagi elementlar mujassam bo‘lishi mumkin: g‘azal janri haqida nazariy ma’lumot, Navoiy baytlarining poetik tahlili, poetik ifoda mashqlari, obrazli ifoda topshiriqlari, yakuniy baholash testlari va o‘z-o‘zini tahlil qilish vazifalari. Bu modulda o‘quvchi baytdan mazmun qidiradi, his qiladi, ifodalaydi. Modul darsining ijodiy jihatlari turlicha. Masalan, o‘quvchilar o‘rtasida “she’riyat turniri” tashkil etish orqali har bir o‘quvchi o‘z ijodiy salohiyatini namoyish etadi. “Asarga muqova yaratish”, “asardagi voqeani sahnalashtirish”, “zamonaviy qahramon ko‘zidan hikoya qilish” kabi topshiriqlar esa badiiy- estetik tafakkurni chuqurlashtiradi. Ayniqsa, darsda mashhur satrlar ustida ishlash o‘quvchini nafaqat mazmunni anglash, balki uni o‘zicha talqin qilishga undaydi. Masalan, Alisher Navoiy g‘azalidan: “Ko‘p o‘qub ishq kitobin har ne bo‘lsa yod oldim, So‘ngra o‘qib ishq ichra andin anga ustod oldim.” Ushbu bayt asosida o‘quvchilardan “Ishqning o‘qituvchisi nima?” degan ochiq savol asosida esse yozdirish mumkin. Natijada, o‘quvchi faqat matnni 15psixologik xususiyatlari va o‘rganish sur’atlarini hisobga olishni nazarda tutadi. An’anaviy ta’limda o‘quvchi guruhdagi boshqa o‘rtoqlaridan ajralib tura olmasligi mumkin bo‘lsa, modulli ta’limda har bir o‘quvchi o‘zining bilim darajasi va ehtiyojlariga mos ravishda modulni o‘zlashtiradi. Bu esa o‘quvchini shaxsiy ehtiyojlarga mos ta’lim olish imkoniyati bilan ta’minlaydi. Ayniqsa, adabiyot darslarida bunday yondashuv o‘quvchining obrazni o‘z dunyoqarashiga ko‘ra tahlil qilish, o‘z fikrini mustaqil bayon etish imkoniyatini yaratadi. Faollik va mustaqillik tamoyili esa o‘quvchini ta’lim jarayonining markaziy subyekti sifatida shakllantirishga xizmat qiladi. Bu tamoyil asosida o‘quvchilar darsda passiv tinglovchi emas, balki bilimni faol izlovchi va uni tahlil etuvchi shaxs sifatida ishtirok etadi. Modulli darsda topshiriqlar, muammoli vaziyatlar, testlar, amaliy mashqlar orqali o‘quvchi o‘zini namoyon etadi, ijodiy fikr yuritadi va mustaqil qaror qabul qiladi. Masalan, bir modul davomida o‘quvchi matnni o‘qibgina qolmaydi, balki uni tahlil qiladi, asosiy g‘oyani ajratib oladi, obrazlarning ichki kechinmalarini tushunishga harakat qiladi. Bu jarayon uni faollikka undaydi va o‘z bilimiga egalik hissini shakllantiradi. Bosqichma-bosqichlik tamoyili modulli o‘qitishda alohida o‘rin tutadi. Bu prinsip asosida har bir modul kichik bosqichlarga ajratiladi: kirish qismi, asosiy nazariy material, amaliy mashqlar, baholash qismi va xulosa. Har bir bosqich o‘quvchining mantiqiy tafakkur bosqichlariga mos keladi va uni murakkab mavzularni asta-sekinlik bilan tushunishga olib keladi. Masalan, dastlab o‘quvchi yangi termin va tushunchalarni o‘rganadi, keyin ularni misollar orqali mustahkamlaydi, so‘ng ulardan foydalanib mustaqil faoliyat olib boradi. Bu tamoyil o‘quv jarayonining izchilligini ta’minlaydi va o‘zlashtirish samaradorligini oshiradi. Tizimlilik va izchillik – modulli ta’limning yana bir muhim tamoyilidir. Har bir modul ichki tuzilma jihatidan yaxlit, mazmunan uzviy, bosqichlararo bog‘liqlikni o‘zida aks ettiradi. O‘qituvchi modulni rejalashtirar ekan, uning har 5Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Modulli ta’lim texnologiyasiga oid tadqiqotlar so‘nggi yillarda katta e’tibor qozonmoqda. O‘zbekiston pedagogikasida bu borada bir nechta salmoqli ilmiy izlanishlar amalga oshirilgan. Jumladan, A.Azizxo‘jayev o‘z tadqiqotlarida modulli ta’limning nazariy asoslarini ishlab chiqqan. I.Mo‘minov esa bu texnologiyaning o‘quvchi faolligini oshirishdagi rolini tahlil qilgan. Z.Abdullaeva va M.Usmonxo‘jayevlar maktab bosqichidagi darslarga mos modul tuzish masalalariga e’tibor qaratgan. Xorijiy adabiyotlarda esa J.Kellerning motivatsiya asosida modul yaratish nazariyasi, R.Mereditning individual yondashuvga asoslangan modullari, D.Finning kognitiv rivojlanish modellari va P.Bleksning baholash vositalaridagi modullashtirish usullari e’tiborga loyiqdir. Shu bilan birga, mavjud tadqiqotlar ko‘proq umumiy pedagogik jarayonga qaratilgan bo‘lib, adabiyot fanidagi modul tuzish, uni amaliyotga tatbiq etish, dars mazmunini modellashtirish va obraz bilan ishlashda modullarni moslashtirish kabi yo‘nalishlar hali yetarlicha yoritilmagan. Ayniqsa, o‘zbek adabiyoti darslariga xos modul namunalarini ishlab chiqish, ularni baholash va tahlil qilish bo‘yicha amaliy tavsiyalar yetarli emas. Shu sababli, ushbu kurs ishi orqali aynan adabiyot darslarida modulli texnologiyaning imkoniyatlarini kengroq o‘rganish maqsad qilingan bo‘lib, bu mavzuni yanada chuqur tadqiq etishga asos yaratadi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs ishi mavzusining nazariy ahamiyati shundaki, u modulli ta’lim texnologiyasining mohiyati, tamoyillari va tarkibiy tuzilishini chuqur tahlil etadi hamda ularni adabiyot ta’limi kontekstida yoritadi. Shu orqali pedagogika faniga yangi qarashlar va ilmiy yondashuvlar olib kiriladi. Xususan, bu ish o‘quv jarayonida modul asosida o‘quv materialini tashkil etish, o‘quvchilarning kognitiv qobiliyatlarini hisobga olish, ta’limni individuallashtirish bo‘yicha nazariy asoslar ishlab chiqilishiga xizmat qiladi. Bundan tashqari, adabiyot fanida 17Shu bois modulli ta’lim texnologiyasining tamoyillari faqat nazariy asos emas, balki amaliy samaradorlikning negizi hamdir. Modulli ta’lim texnologiyasi o‘zining o‘quv jarayonini tashkil etishdagi aniq va qat’iy tuzilmasi bilan ajralib turadi. Bu texnologiyaning muvaffaqiyati, avvalo, modul tarkibining puxta, tizimli va uzviy tashkil etilganiga bog‘liq. Modul – bu didaktik birlik bo‘lib, unda ta’lim maqsadi, mazmuni, metodlari, o‘quv topshiriqlari, baholash mezonlari va nazorat vositalari bir butunlikda jamlangan bo‘ladi. Har bir modul o‘zining mantiqiy tuzilmasi bilan mustaqil ishlovchi o‘quv tizimini hosil qiladi. Shu sababli, modulli ta’limning tarkibiy qismlarini chuqur tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi. 5 Birinchi tarkibiy qism – modul maqsadi. Har bir modul aniq belgilangan maqsad asosida tuziladi. Bu maqsad o‘quv natijalari shaklida ifodalanadi. Ya’ni, modul yakunida o‘quvchi nimani bilishi, nimalarni tushunishi va qanday ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerakligi aniqlanadi. Masalan, adabiyot fanidagi modul maqsadi “asarda obrazlar tahlilini mustaqil amalga oshirish”, “muallif g‘oyasini tahlil qilish” yoki “badiiy vositalarni aniqlash” kabi shaklda belgilanishi mumkin. Maqsadlar o‘lchanadigan, real va aniq ifodalangan bo‘lishi lozim. Ular moduldagi barcha metodik vositalar va topshiriqlarning yo‘nalishini belgilab beradi. Ikkinchi asosiy qism – mavzuning asosiy mazmuni. Modul ichida o‘rganilishi lozim bo‘lgan nazariy va amaliy bilimlar mazmun qismini tashkil etadi. Mazmun qisqa, lo‘nda, o‘zaro bog‘liq bo‘lgan bilimlardan iborat bo‘lishi zarur. Mazmun darsning ilmiy, badiiy va axloqiy poydevorini tashkil qiladi. Adabiyotda bu, masalan, asarning syujeti, kompozitsiyasi, obrazlar tizimi, uslub xususiyatlari, zamonaviylik va tarixiylik, g‘oyaviy yo‘nalishlar kabi jihatlarni o‘z ichiga oladi. O‘qituvchi mazmunni tuzishda o‘quvchilar darajasi, yosh xususiyatlari va ilgari o‘rganilgan mavzular bilan bog‘liqligini e’tiborga oladi. 5 Mirzayeva Z. Modul tuzishning nazariy asoslari. // Pedagogik izlanishlar jurnali. – 2021. – №3. – B. 45–52. 16bir elementi: maqsad, mazmun, topshiriqlar, metodlar va baholash mezonlari o‘rtasida mantiqiy izchillikni ta’minlaydi. Bu esa modulni tizimli didaktik birlikka aylantiradi. O‘quvchi modul davomida nimani o‘rganayotganini, bu bilimlar unga nima berishini va qanday yo‘l bilan erishishini aniq tasavvur qiladi. Bu izchillik o‘quvchida o‘rganishga nisbatan ongli munosabatni shakllantiradi. Natijaviylik yoki natijaga yo‘naltirilganlik tamoyili esa modulli ta’limning bosh maqsadi – aniq o‘lchanadigan ta’lim natijasiga erishishdan iborat. Har bir modulda darsning maqsadi boshidanoq aniq belgilanadi va o‘quvchilar shu maqsad sari harakat qiladi. O‘qituvchi ham darsni rejalashtirar ekan, modul maqsadidan kelib chiqib barcha faoliyat turlarini tanlaydi: metodlar, vositalar, baholash shakllari va hokazo. Natijaga yo‘naltirilganlik tamoyili o‘quvchida javobgarlikni oshiradi, maqsadli harakatni talab qiladi va darsning tugashi bilan yakuniy natijani tahlil qilish imkonini beradi. Qayta aloqa va baholashning shaffofligi tamoyili esa o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida ochiq, ikki tomonlama muloqotni ta’minlaydi. Modulli o‘qitishda baholash mezonlari dars boshida e’lon qilinadi, o‘quvchi ularni bilgan holda faoliyat yuritadi. Bu esa baholashda adolat, ishonch va ob’ektivlikni ta’minlaydi. Qayta aloqa o‘quvchiga o‘zining yutuq va kamchiliklarini aniqlashga, ularni tuzatishga, bilimini mustahkamlashga yordam beradi. Shuningdek, bu tamoyil o‘qituvchining o‘z faoliyatini tahlil qilishga ham xizmat qiladi. Modulli ta’lim texnologiyasining bu tamoyillari o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, ularning to‘g‘ri qo‘llanilishi o‘quv jarayonining sifatini oshiradi, o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, ijodkorlik, o‘z-o‘zini baholash, ijtimoiy faoliyatda qatnashish, o‘rganishdan zavq olish kabi kompetensiyalarni shakllantiradi. Ayniqsa, adabiyot fanida modulli yondashuv asosida dars olib borish o‘quvchilarning matnga badiiy-estetik yondashuvini chuqurlashtirishga, obrazlar olamiga o‘z nigohi bilan qarashga, muallif g‘oyasini izchil tahlil qilishga yordam beradi. 33Modulli ta’lim texnologiyasi o‘quvchining o‘quv jarayonidagi faol ishtirokini, shuningdek, uning ijodiy fikrlashini ham birdek qo‘llab-quvvatlaydi. Ayniqsa, adabiyot fanida bu yondashuv o‘quvchining poetik tasavvuri, estetik didi, obrazli tafakkurini rivojlantirishga imkon yaratadi. Darslar modul asosida tashkil qilinganda, an’anaviy yodlash va eslab qolishdan ko‘ra, tahlil qilish, taqqoslash, talqin qilish kabi ijodiy faoliyatga asoslangan jarayonlar ustuvorlik kasb etadi. Masalan, “Zulfiya she’rlari orqali ayol obrazining tasviri” mavzusida tuzilgan modulda o‘quvchilar “Men o‘tgan umrga pushaymon emasman” she’rini o‘qib, ayolning hayotga bo‘lgan irodasi, ishonchi va matonatini tahlil qiladilar. Bu jarayonda ular nafaqat she’rni tushunadilar, balki shaxsiy hayot tajribalari bilan bog‘laydilar. Bunday topshiriqlar ruhiy o‘sish, hissiy anglash, madaniy qadriyatlarni qadrlashga xizmat qiladi. 6 Dars davomida “Ijodiy tanlov” usuli orqali o‘quvchilarni kichik guruhlarga ajratib, turli topshiriqlar berish mumkin. Masalan: “Eng yaxshi obraz izohi”, “Asar uchun zamonaviy muqova”, “Asar voqeasini yangi davrda tasvirlash”, “Qahramon nomidan xat yozish”. Ushbu topshiriqlar orqali o‘quvchi faqat tanlovda ishtirok etmaydi, balki o‘zining didi, estetik qarashi va shaxsiy nuqtai nazarini ifodalaydi. Modul doirasida sahna mashqlari ham ijodiy faollikni rivojlantiradi. Masalan, Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar” asaridagi Otabek va Kumush uchrashuvi asosida sahnalashtirish mashqlari o‘tkaziladi. Bunda o‘quvchilar rollarga kirib, nafaqat matnni yodlaydi, balki obrazga singib, ruhiy holatlarni his etishga harakat qiladi. Bu esa ularda dramatik tafakkurni, muloqot madaniyatini va jamoada ishlash layoqatini shakllantiradi. Shuningdek, ijodiy yozuv mashqlari ham modulning asosiy qismidir. “O‘zbekona obrazlar galereyasi” mavzusida ese yozish topshirig‘ida 6 Nishonova S. Interfaol metodlar asosida dars o‘tish texnologiyasi. – Toshkent: Iqtisod- Moliya, 2016. – 198 b. 29yaratish – bularning barchasi o‘quvchilarning mustaqil fikri va ijodiy tasavvurini rivojlantirishda modulning qanday qudratli vosita ekanini ko‘rsatadi. Modulda shuningdek, o‘quvchilarning o‘z faoliyatini baholashi, tahlil qilishi va takomillashtirishi uchun muhit yaratiladi. Bu esa ular mustaqil fikr yuritadigan, tanqidiy baholaydigan, hayotiy masalalarga ijodiy yondasha oladigan shaxs bo‘lib shakllanishiga xizmat qiladi. Shu jihatdan modulli texnologiya an’anaviy yodlashga asoslangan darslardan farqli ravishda har bir o‘quvchini individual shaxs sifatida rivojlantirishga yo‘naltirilgan. Adabiyot darslarida modul asosida tashkil etilgan topshiriqlar, savol- javoblar, guruhli tahlillar, esse yozish, badiiy ifoda mashqlari orqali o‘quvchi faqat bilim emas, balki malaka, ko‘nikma va eng muhimi – ijodiy salohiyatga ega bo‘la boshlaydi. Modul orqali beriladigan “ochiq savollar” o‘quvchidan tayyor javob emas, balki asoslangan fikr, badiiy asarga nisbatan shaxsiy munosabat, o‘quvchining dunyoqarashi bilan uyg‘un fikr kutadi. Bu esa o‘z- o‘zidan o‘quvchini izlanishga, adabiy-estetik tahlilga olib boradi.Shu jihatdan, har bir modulda o‘quvchilarning mustaqil fikrini yuzaga chiqaradigan topshiriqlar muhim rol o‘ynaydi. Misol uchun, “Istiqlol adabiyoti” mavzusida yozuvchi va shoirlar asarlarida mustaqillik g‘oyasining ifodalanishini guruhlarga bo‘lib tahlil qilish orqali o‘quvchi bir vaqtning o‘zida mustaqil o‘rganadi, baholaydi, umumlashtiradi va jamoaviy fikr yuritadi. Bu esa adabiy tahlilni chuqurlashtirishga xizmat qiladi. Modulli darslarda o‘quvchilar o‘rtasida ijodiy tanlovlar, “she’riyat turniri”, “eng yaxshi obraz izohi”, “asarga muqova yaratish”, “asardagi voqeani zamonaviy kontekstdagi sahnalashtirish” kabi topshiriqlar berish mumkin. Bunday vazifalar o‘quvchilarda faqatgina bilim emas, balki estetik did, badiiy tahlil, obrazli fikrlash, nutq madaniyati, jamoaviy muloqot, chiqish madaniyati kabi zarur kompetensiyalarni shakllantiradi. modulli ta’lim texnologiyasi adabiyot fani orqali o‘quvchilarda ijodiylikni rivojlantirish, mustaqil fikrlashni 31tushunmaydi, balki o‘zining ruhiy olami bilan solishtiradi. roman yoki hikoyalar asosida sahna ko‘rinishlari, dramatik mashqlar tayyorlash orqali o‘quvchilarning jamoaviy ishlash, rollarni talqin qilish, personajga kirish, badiiy tasvirga emotsional yondashish ko‘nikmalari shakllanadi. Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar” romanidan olingan sahna – Otabek va Kumushning uchrashuvi – zamonaviy sharoitda tasavvur qilinib, sahnalashtirilsa, o‘quvchilar uchun bu adabiyot hayotdan uzoq emasligini anglashda muhim ahamiyat kasb etadi. Modul darsining eng so‘nggi bosqichi – refleksiya. Bu bosqichda o‘quvchi o‘z faoliyatiga baho beradi: nimani angladim? Nima menga yoqdi? Qaysi savollarga javob topdim? Bu savollar unga o‘z fikrini aniqlashtirish, xulosaga kelish va kelgusi darslarga ichki motivatsiya bilan kirish imkonini yaratadi. Bu – modulli ta’lim texnologiyasining psixologik va tarbiyaviy ustunligidir. Ijodiy modulda Vohidovning “O‘zbegim” qasidasi asosida milliy iftixor mashg‘uloti ham tashkil etilishi mumkin. Unda o‘quvchilar tarixiy obrazlarni izlaydi, Ulug‘bek, Al Xorazmiy, Beruniy haqida gapiradi, o‘z yurtining buyukliklarini ifodalovchi she’r yozadi, akrostix shaklida vatan haqida yozma ish bajaradi. Bu orqali u faqat adabiyot emas, tarix, ma’naviyat, vatanparvarlik ruhini ham o‘zlashtiradi. 2.1.1-jadval Adabiyot darslarida modulli texnologiyaga asoslangan ijodiy faoliyat jadvali Modul bo‘limi Faoliyat turi Asosiy adabiy material Kutilayotgan natija 1. Kirish (motivatsiya) Videolavha ko‘rish, savol-javob, brainstorming "Layli va Majnun" dostonidan parchalar Darsga qiziqish uyg‘otish, mavzuga kirish 13Baholash faqat o‘qituvchi tomonidan emas, balki o‘quvchining o‘zi, sinfdoshlari va ba’zan ota-onalar tomonidan ham amalga oshirilishi mumkin (ya’ni, ko‘p tomonlama baholash). Bu yondashuv o‘quvchida o‘z faoliyatiga nisbatan tanqidiy yondashuvni shakllantiradi. Shu bilan birga, modul baholash orqali o‘quvchilarning kuchli va zaif tomonlarini aniqlashga, ularning rivojlanish strategiyasini ishlab chiqishga xizmat qiladi. Shu sababli modulli texnologiyada baholash nafaqat natijani o‘lchaydi, balki rivojlanishga yo‘naltiriladi. Modulda o‘quvchining mustaqilligini ta’minlovchi eng muhim komponentlardan biri – bu o‘z-o‘zini nazorat qilish vositalaridir. O‘quvchi modul davomida o‘z faoliyatini baholashi, xatolarini aniqlashi va ulardan saboq chiqara olishi uchun o‘z-o‘zini tekshiruvchi mexanizmlarga ega bo‘lishi kerak. Bunga turli testlar, savol-javoblar, o‘z-o‘zini tahlil qilish jadvallari, “men bajardim” kartochkalari, baholash varaqalari, metakognitiv refleksiya shakllari kiradi. O‘z-o‘zini nazorat qilish o‘quvchining o‘z ustida ishlashi, o‘z bilimini aniqlik bilan ko‘zdan kechirishi, natijaga mustaqil erishish salohiyatini shakllantiradi. Masalan, adabiyot darsida o‘quvchi o‘qigan asar bo‘yicha tayyorlangan testlar yordamida o‘z bilimini tekshiradi, matn tahliliga oid savollarga mustaqil javob yozadi va o‘z ishini baholaydi. Bu jarayonda o‘qituvchi faqat yo‘naltiruvchi rolini bajaradi. O‘z-o‘zini nazorat qilish vositalari modullashtirilgan ta’limning mohiyatiga – shaxsga yo‘naltirilganlikka to‘liq mos keladi. Bunday vositalar orqali o‘quvchi o‘zining bilimini nazorat qilishni o‘rganadi, mustaqil ishlash madaniyatini shakllantiradi. Bu esa uni keyingi hayotda o‘zini boshqaruvchi, mas’uliyatli va fikrga ega bo‘lgan shaxs sifatida kamol topishiga xizmat qiladi. Shuningdek, o‘z-o‘zini baholash orqali o‘quvchi ichki motivatsiyani kuchaytiradi, har bir xatoni tajriba sifatida qabul qilishni o‘rganadi. Shu sababli, modulning bu komponenti har qanday zamonaviy ta’lim jarayonida ajralmas qism bo‘lishi shart. 22boshqalar boshqalar Nazorat shakli Modul bo‘yicha test, yozma ish, loyiha, savol-javob Muammoni qanday hal qilganiga qarab individual nazorat Yondashuv xususiyati Kompleks, tizimli, rejalashtirilgan Dinamik, o‘zgaruvchan, erkin Loyiha asosida o‘qitish texnologiyasi esa o‘quvchilarning amaliyotga yo‘naltirilgan, yakuniy mahsulot yaratishga asoslangan faoliyatini tashkil etadi. Bu texnologiya ko‘proq tanqidiy fikrlash, rejalashtirish, jamoaviy ishlash va hisobot berish kompetensiyalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Modulli ta’limda esa loyiha elementlari modulning yakuniy bosqichida integratsiyalashgan tarzda kiritilishi mumkin. Masalan, adabiyot fanida bir modul yakunida o‘quvchilar “Asar asosida sahna ko‘rinmasini yaratish”, “Obraz xaritasi tuzish”, “Muallif hayotini videoprezentatsiya shaklida ifodalash” kabi loyihaviy ishlar bajarishlari mumkin. Demak, loyiha metodi modulli tizim ichida o‘z o‘rniga ega.Axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan (AKT) foydalangan holdagi ta’lim esa zamonaviy elektron resurslar, onlayn platformalar, multimediali vositalar, interaktiv doskalar, video va audio materiallar orqali o‘qitish imkonini beradi. Modulli ta’lim texnologiyasi AKT bilan uyg‘unlashganda yanada samarali natijalarga olib keladi. Har bir modul elektron formatda tuzilishi, elektron testlar va video darslar bilan boyitilishi, internet manbalari orqali mustaqil izlanishga asoslanishi mumkin. Ayniqsa, masofaviy ta’limda modulli yondashuvning AKT bilan integratsiyasi o‘quv jarayonini qulay, tizimli va nazorat qilinadigan holatga keltiradi. Ya’ni, modulli ta’lim texnologiyasi AKT uchun mos tuzilmani shakllantiradi. Modulli o‘qitish tizimi boshqa innovatsion texnologiyalar bilan bevosita bog‘liq, ba’zan ularni o‘z ichiga olgan va kompleks tarzda qo‘llashga imkon beradigan ko‘lamli yondashuvdir. U interfaol usullarni qat’iy strukturaga 242.1. Adabiy ta’lim jarayonida modul tuzish va amaliyotda qo‘llash usullari Bugungi kunda adabiy ta’lim jarayonida modulli o‘qitish texnologiyasini joriy etish dolzarb vazifalardan biriga aylanmoqda. Zero, bu texnologiya o‘quvchilarda tanqidiy fikrlash, matn ustida mustaqil ishlash, badiiy tafakkur, estetik did va ijodiy yondashuvni rivojlantirishda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Adabiyot fanining o‘ziga xos jihati – unda har bir mavzu chuqur ma’naviy-estetik asosga ega ekani sababli, modulli ta’lim texnologiyasi orqali o‘quvchilarga bu mazmunni tizimli, mustaqil va izchil tarzda o‘zlashtirish imkoniyati yaratiladi. Modulli ta’lim texnologiyasini adabiy ta’limga joriy etish jarayonida modul tuzishning metodik jihatlarini puxta o‘ylab rejalashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki modul — bu o‘quv jarayonining yakuniy natijasi aniq ko‘zda tutilgan, tarkibiy jihatdan mukammal va o‘z ichiga barcha zarur komponentlarni jamlagan didaktik birlikdir. Darsga modul tayyorlashdan avval o‘qituvchi, eng avvalo, darsning umumiy maqsadini belgilashi, o‘rganilishi lozim bo‘lgan adabiy asar yoki mavzuni aniq tanlashi, o‘quvchilarning bilim darajasi va qobiliyatidan kelib chiqib metodlar tanlashi, dars davomiyligi va baholash mezonlarini ishlab chiqishi zarur. Ushbu bosqichlar modulning to‘g‘ri va samarali tashkil etilishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Har bir modulda bir nechta majburiy tarkibiy qismlar mavjud. Ular quyidagilardan iborat: 1) Aniq o‘quv maqsadlari – o‘quvchi modul yakunida nimani bilishi, tushunishi va qo‘llashi kerakligi ko‘rsatiladi. 2) Mavzuning nazariy mazmuni – darsda o‘rganiladigan adabiy tushuncha, janr xususiyati, g‘oyaviy-badiiy tahlil qisqacha va tizimli bayon etiladi. 3) Amaliy topshiriqlar – o‘quvchilarni faollikka undovchi, mustaqil fikrlashga yo‘naltiruvchi mashqlar. 4) Mustaqil ishlash topshiriqlari – uyga vazifalar, esse, mini-insho, obraz tavsifi kabi mustaqil ijodiy mashqlar. 26yo‘naltiradi, asosiy tushunchalar bilan tanishtiradi. Kirish bosqichida muammo qo‘yilishi, video namoyishi yoki matnli kontekst berilishi mumkin. Masalan, “Shohnoma” asaridan parchani o‘qib, “Qanday jasorat obrazini ko‘rasiz?” degan muammo orqali mavzuga kiriladi. Bu bosqichda o‘quvchilar faollikka undaladi, o‘z bilimlarini esga soladi, darsga tayyorlanadi. 2) Asosiy bosqich – darsning mazmuniy yadro qismini tashkil etadi. Unda o‘quvchilar adabiy matn ustida ishlaydi, interfaol metodlar orqali asar mazmuni, syujet, obrazlar, badiiy vositalarni tahlil qiladi. “Aqliy hujum”, “INSERT”, “Fikrlar daraxti”, “Venn diagrammasi” kabi metodlar o‘quvchilarning fikrlash faolligini oshiradi. Masalan, “O‘tkan kunlar” romani bo‘yicha Yusufbek hoji obraziga “yozuvchi qanday ruhiy chiziq bilan yondashgan?” degan tahliliy savol asosida ish olib boriladi. Bu bosqichda o‘qituvchi o‘quvchiga tayyor javob bermaydi, balki yo‘naltiradi. 3) Mustahkamlash bosqichi – o‘quvchilar o‘rgangan bilimlarini qo‘llashga harakat qiladi. Bu bosqichda savol-javoblar, klaster tuzish, juftlikda yoki kichik guruhlarda ishlash, jadvallar tuzish, sxemalash, dramatizatsiya kabi faoliyatlar bajariladi. Masalan, “Asardagi muammoli vaziyatlar xaritasi”ni tuzish orqali o‘quvchi o‘z tushunchasini aniq ifoda etadi. Shu bilan birga, bu bosqich o‘quvchining tahliliy fikrlashini, muloqot qilish malakasini shakllantiradi. 4) Nazorat bosqichi – modul yakunida o‘quvchilarning bilim darajasini aniqlash bosqichidir. Test, savol-javob, yozma ish, insho, matnga asoslangan baholovchi savollar beriladi. Baholash mezonlari oldindan aniqlangan bo‘lishi lozim. Misol uchun, “Asarda obrazlar o‘rtasidagi ziddiyatni aniqlash” topshirig‘i ball asosida yoki sifatli tahlil darajasida baholanadi. Bu bosqich orqali o‘qituvchi modulning maqsadiga erishilganlik darajasini aniqlaydi. 5) Refleksiya bosqichi – o‘quvchi o‘zining darsdagi ishtiroki, muvaffaqiyati, kamchiliklarini anglaydi. “Bugun men nima o‘rgandim?”, “Menga nimalar yoqdi?”, “Qanday savollar qoldi?” kabi savollar asosida o‘quvchilar dars jarayoniga fikr bildiradi. Bu bosqichda “Semafor”, “Kamalak”, 3 MUNDARIJA Kirish 4 I BOB. Modulli ta’lim texnologiyasining nazariy asoslari 1.1. Modulli ta’lim texnologiyasining mazmuni, maqsadi va ahamiyati 8 1.2.Modulli ta’lim texnologiyasining asosiy tamoyillari va tarkibiy qismlari 14 1.3.Modulli o‘qitish tizimini boshqa innovatsion texnologiyalar bilan taqqoslash 19 II BOB. Adabiyot o‘qitishda modulli ta’lim texnologiyasidan foydalanish yo‘llari 2.1. Adabiy ta’lim jarayonida modul tuzish va amaliyotda qo‘llash usullari 24 2.2.Adabiyot darslarida o‘quvchilarning mustaqil va ijodiy faoliyatini rivojlantirishda modulning roli 28 2.3.Modulli texnologiyadan foydalanish samaradorligi va natijalari (tajriba asosida tahlil) 35 Xulosa 38 Foydalanilgan adabiyotlar 39 Kirish 8I BOB. Modulli ta’lim texnologiyasining nazariy asoslari 1.1. Modulli ta’lim texnologiyasining mazmuni, maqsadi va ahamiyati Zamonaviy ta’lim tizimida ta’lim berish metodlarini takomillashtirish, uni ilg‘or texnologiyalar asosida tashkil etish dolzarb vazifalardan biridir. Bugungi kunda o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, tanqidiy tahlil qilish, amaliy faoliyat olib borish ko‘nikmalarini shakllantirishni ta’minlaydigan samarali yondashuvlardan biri — bu modulli ta’lim texnologiyasidir. Ushbu texnologiya o‘z mohiyatiga ko‘ra, o‘quv jarayonini mantiqiy bo‘laklarga — modullarga ajratib, har bir modul orqali mustaqil, to‘liq va chuqur bilim olish imkonini beradi. Modulli o‘qitish, ayniqsa, shaxsga yo‘naltirilgan ta’limni amalda ro‘yobga chiqarish uchun qulay zamin yaratadi. “ Modul – bu o‘zaro bog‘liq o‘quv maqsadlari, mazmuni, metodlari, vositalari va baholash mezonlarini o‘z ichiga olgan didaktik birlikdir. Har bir modulda ta’lim oluvchi o‘zining faoliyatini rejalashtiradi, boshqaradi, bajaradi va o‘z-o‘zini baholaydi. Modulli ta’limda o‘quvchining mustaqilligi, ijodkorligi va faolligi asosiy omil sifatida qaraladi. Bu texnologiyaning asosiy maqsadi – ta’lim oluvchining o‘z qobiliyatiga mos, individual sur’atda o‘rganishiga imkon yaratish, uni mustaqil fikr yuritishga, muammoni hal etishga va real hayotiy topshiriqlarni bajarishga yo‘naltirishdan iboratdir ” 2 . Modulli o‘qitish texnologiyasi an’anaviy dars jarayonidan farqli ravishda o‘quvchini ta’lim jarayonining faol subyektiga aylantiradi. Ya’ni o‘quvchi faqat tayyor bilimlarni qabul qiluvchi emas, balki o‘rganuvchi, o‘z bilimini tahlil qiluvchi va amalda qo‘llovchi shaxs sifatida shakllanadi. Bu esa uning shaxsiy o‘sishi, o‘zini anglash va baholash, o‘z ustida ishlash kabi zamonaviy kompetensiyalarni egallashiga zamin yaratadi. Shuningdek, modulli ta’lim texnologiyasi orqali o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi munosabatlar yangicha shaklga kiradi – o‘qituvchi yo‘naltiruvchi va motivatsiyalovchi rolini bajaradi. 2 Azizxo‘jayev A.A. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2010. – 276 b. 10o‘ynaydi. Har bir modul ma’lum bir o‘quv natijasini ko‘zlagani uchun, o‘quvchi o‘zining dars boshidan nimalarni o‘rganishi kerakligini anglab oladi. Masalan, adabiyot fanida modul maqsadi “Obraz tahlilini mustaqil bajarish”, “Badiiy til vositalarini aniqlash” yoki “Muallif g‘oyasini baholash” kabi aniq ifodalangan bo‘ladi. Ushbu natijalar orqali modul yakunida o‘quvchining bilimi va ko‘nikmalari baholanadi. Bundan tashqari, modul maqsadi Bloom taksonomiyasiga asoslangan holda bilim darajalarini qamrab olishi mumkin: eslab qolish, tushunish, qo‘llash, tahlil, sintez va baholash. Modulli ta’limda o‘quv natijalari shunday tarzda tuziladiki, ular o‘quvchining fikrlash darajasiga, mavzuning murakkabligiga va amaliyotga moslashtirilgan bo‘ladi. Shuning uchun modulning maqsadi nafaqat umumiy yo‘nalishni belgilaydi, balki dars jarayonining barcha bosqichlarida o‘zining funktsional ahamiyatiga ega bo‘ladi. Bu esa modulni boshqa didaktik yondashuvlardan ajratib turuvchi asosiy jihatlardan biridir. 2) Mavzuning asosiy mazmuni Moduldagi asosiy komponentlardan biri bu – mavzuning mazmunidir. Mazmun o‘quvchilar o‘zlashtirishi kerak bo‘lgan bilim, tushuncha, qoidalar, nazariy g‘oyalar va dalillardan iborat bo‘lib, darsning ilmiy poydevorini tashkil qiladi. Modulda mazmun qisqa, lo‘nda, tushunarli va tizimli tarzda tuzilgan bo‘lishi zarur. Adabiyot fanida bu bo‘limda muayyan asarning g‘oyaviy-badiiy mazmuni, syujeti, kompozitsiyasi, obrazlar tizimi, uslub xususiyatlari, muallifning badiiy mahorati yoritilishi mumkin. Mazmun o‘quvchining bilim olish ehtiyojiga moslashtiriladi, ya’ni u nafaqat axborot berishi, balki o‘quvchini fikrlashga undashi, muammoga e’tibor qaratishi va tanqidiy yondashuvga olib borishi kerak. Modul mazmuni betartib ma’lumotlar to‘plami emas, balki o‘zaro bog‘liq bo‘lgan, bir butun tushuncha tizimidan iborat bo‘ladi. Shu sababli, uni tuzishda o‘qituvchi didaktik prinsiplarni, o‘quv dasturining talablarini va o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini e’tiborga oladi. O‘z navbatida, bu mazmun darsning qolgan barcha qismlari — metodlar, 7Kurs ishi mavzusining metodlari Ishda ilmiy-pedagogik tahlil, qiyosiy metod, tajriba-sinov usuli, kuzatish, anketalash hamda modul tuzish va uni baholash usullari qo‘llanildi. Har bir metod o‘z o‘rnida natijalarni aniqlashda muhim rol o‘ynadi. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, har bir bobda uch bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 38 Xulosa Men ushbu kurs ishini bajarish davomida modulli ta’lim texnologiyasining nazariy asoslari, tarkibiy qismlari va adabiy ta’lim jarayoniga tatbiq etish imkoniyatlarini chuqur tahlil qildim. Bugungi tez sur’atlar bilan rivojlanayotgan jamiyatda ta’lim jarayonining yangicha yondashuvlar bilan boyitilishi, ayniqsa, modulli texnologiya kabi innovatsion tizimlarni joriy etish, har bir o‘quvchining bilim olish jarayonini individuallashtirish uchun muhim ahamiyatga ega ekanligini angladim. Kurs ishining nazariy qismida men modulli ta’lim texnologiyasining asosiy maqsad va vazifalarini, tarkibiy qismlarini, metodik jihatlarini, boshqa pedagogik texnologiyalar bilan o‘zaro bog‘liqligini va ustun jihatlarini o‘rgandim. Ayniqsa, bu texnologiyaning asosiy tamoyillari – natijaga yo‘naltirilganlik, bosqichlilik, monitoring asosida tahlil qilish, differensial yondashuv kabi xususiyatlari uni ta’lim jarayonida samarali foydalanish imkonini berishini ko‘rsatdi. Modulli o‘qitish an’anaviy darslardan tubdan farq qilgan holda, o‘quvchini markazga qo‘yadi va uni faol o‘rganuvchiga aylantiradi. Amaliy qismda esa men modulli texnologiyani adabiyot darslarida qo‘llashda qanday metodlar, vositalar va usullardan foydalanish mumkinligi bo‘yicha tajribaviy kuzatuv va tahlillarni olib bordim. Aynan adabiy ta’limda modul asosida o‘tilgan darslarda o‘quvchilarning tanqidiy fikrlashi, badiiy tafakkuri, obrazli ifodalash ko‘nikmalari, matn bilan ishlash madaniyati ancha yuqori bo‘lishini kuzatdim. Modulli darslar orqali men o‘quvchilarning faolligi, bilim sifati, mustaqil fikr yuritish layoqati sezilarli darajada oshganini isbotlovchi real faktlarga ega bo‘ldim. Modul tuzish jarayoni har bir dars uchun aniq maqsad, mavzuga mos nazariy va amaliy material, test va baholash vositalari, mustaqil ish topshiriqlari, refleksiya hamda tahlil bloklari asosida tuzilishini men aniq o‘rgandim va o‘zim yaratgan dars modellarida amaliyotda sinab ko‘rdim. 322. Nazariy asoslar G‘azal, doston va roman janrlari haqida tushuncha berish Alisher Navoiy, A.Qodiriy asarlari Badiiy tahlil uchun nazariy poydevor yaratish 3. Asarni tahlil qilish Baytlar, paragraflar ustida ishlash, obraz va syujet tahlili Navoiy g‘azali, "O‘tkan kunlar" romani Tahliliy va tanqidiy fikrlash malakasini shakllantirish 4. Ijodiy topshiriq She’r yozish, esse yozish, personaj nomidan xat yozish “Men o‘tgan umrga…” (Zulfiya), “O‘zbegim” (Erkin Vohidov) Ijodiy ifoda, obrazli fikrlash, mustaqil fikr yuritish 5. Jamoaviy ish “She’riyat turniri”, “Asarni sahnalashtirish”, “Obrazni jonlantirish” Alisher Navoiy, Qodiriy, doston personajlari Nutq madaniyati, sahna madaniyati, jamoaviy muloqot 6. Zamonaviy kontekstga moslashtirish Asarni bugungi zamon hodisalari bilan solishtirish, muqova yaratish “O‘tkan kunlar”, “Layli va Majnun” Badiiy asarni zamonaviy tafakkur orqali anglash 7. Refleksiya (o‘z-o‘zini baholash) O‘z faoliyatini baholash, savollarga javob yozish, darsdan xulosa chiqarish Ish jarayonidagi barcha materiallar Mustaqil baholash, tanqidiy o‘z-o‘zini tahlil qilish 8. Yakuniy nazorat va baholash Mini-test, ijodiy yozma ish, loyiha taqdimoti O‘rgatilgan barcha asarlar Egallangan bilim va ko‘nikmalarni yakuniy baholash 4114) Fin D., Meredit R. Modular Teaching Techniques in Practice. – London: Routledge, 2016. – 245 p. 15) Bleks P. Instructional Technology and Learning Systems. – New York: McGraw-Hill, 2013. – 270 p. 16) Nishonova S. Interfaol metodlar asosida dars o‘tish texnologiyasi. – Toshkent: Iqtisod-Moliya, 2016. – 198 b. 17) Hasanova L.T. Yangi pedagogik texnologiyalar. – Toshkent: O‘zMU, 2019. – 188 b. 18) Karimov A. Ta’limda innovatsiyalar: nazariya va amaliyot. – Toshkent: TDPU, 2021. – 216 b. 19) Qahramonov Sh. Adabiyot darslarida muammoli ta’lim texnologiyasidan foydalanish. // Ta’lim va innovatsiya. – 2020. – №2. – B. 33–39. 20) Hamdamov O. Modulli dars ishlanmalar to‘plami (5–9-sinflar uchun). – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2022. – 160 b. 21) Pedagog.uz – O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi rasmiy axborot portali. www.pedagog.uz 35 Modulli texnologiya orqali adabiyot darslarida o‘quvchilarning ijodiy faoliyatini yo‘lga qo‘yish zamonaviy ta’limning eng dolzarb masalalaridan biridir. Chunki badiiy tafakkur, tahliliy yondashuv, shaxsiy his-tuyg‘ularni ifoda eta olish qobiliyati – bu nafaqat adabiyot fani uchun, balki umuman shaxsni yetuk inson sifatida shakllantirishda muhim omillardir. Aynan shu jihatdan modulli texnologiya – bugungi adabiy ta’limda zarurat darajasiga yetgan metoddir. 2.3. Modulli texnologiyadan foydalanish samaradorligi va natijalari (tajriba asosida tahlil) Modulli ta’lim texnologiyasidan foydalanish o‘quv jarayonining sifatini oshirishda, ayniqsa adabiyot fanini o‘qitishda samarali natijalar berishi mumkin. Ushbu texnologiyaning asosiy xususiyatlari — darsni modulga bo‘lib, har bir modulni mustaqil didaktik birlik sifatida tashkil etish, o‘quvchini o‘quv faoliyatining faol ishtirokchisiga aylantirish va o‘zlashtirishni individuallashtirish hisoblanadi. Bunday yondashuv orqali darslar an’anaviy yondashuvga qaraganda ko‘proq samaradorlik beradi, buni amaliy tajriba ham isbotlaydi. 2025-yilning bahor semestrida o‘tkazilgan eksperimental tajriba davomida 6-sinf adabiyot darslarida modulli texnologiyadan foydalanildi. Tajriba guruhida 30 nafar o‘quvchi, nazorat guruhida esa yana 30 nafar o‘quvchi ishtirok etdi. Tajriba davomida “O‘zbek xalq ertaklari”, “Alisher Navoiy g‘azallari”, “Zulfiya she’rlari” kabi mavzular modulga bo‘lib o‘qitildi. Har bir modulda maqsad, nazariy mazmun, amaliy topshiriqlar, testlar, yakuniy baholash va refleksiya bosqichlari aniq rejalashtirildi. Tajriba jarayonida aniqlanishicha, modulli darslar o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, tahliliy yondashuv, ijodiy fikr yuritish, guruhda ishlash, nutq madaniyati va o‘zini baholash ko‘nikmalarini ancha kuchaytirgan. Masalan, “Alisher Navoiy g‘azallarining badiiy xususiyatlari” modulida o‘quvchilar she’r tahlil qilish, badiiy vositalarni aniqlash, g‘oyaviy mazmunni ochib berish, 11topshiriqlar, baholash va nazorat vositalarining asosini tashkil qiladi. Shunday qilib, modulning mazmuni dars jarayonining asosiy ma’naviy-ilmiy yukini ko‘taradi. 3) O‘qitish va o‘rganish metodlari Modul ichida qo‘llaniladigan o‘qitish va o‘rganish metodlari – bu o‘quvchi bilan o‘qituvchi o‘rtasidagi bilim almashinuvini tashkil etuvchi vositalardir. Modulli ta’limda an’anaviy yondashuvlardan farqli o‘laroq, o‘quvchilar faolligini oshiruvchi, interfaol va muammoli metodlarga ustuvorlik beriladi. Masalan, adabiyot darslarida “Aqliy hujum”, “INSERT”, “Murabba”, “Klaster”, “Venn diagrammasi” kabi metodlar yordamida o‘quvchilar matn bilan mustaqil ishlaydi, fikrlarini asoslaydi va tahlil qiladi. Metodlar moduldagi maqsad va mazmunga mos tarzda tanlanadi. Metodlar orqali nafaqat bilim beriladi, balki bilim egallanadi, chuqurlashtiriladi va mustahkamlanadi. Ayniqsa, jamoaviy, juftlikda yoki individual ishlash metodlari orqali o‘quvchilarda o‘zaro muloqot, muammo yechish va ijodiy yondashuv rivojlanadi. O‘qituvchi esa metodlar orqali o‘quv jarayonini boshqaradi, yo‘naltiradi va natijalarni baholaydi. Modulda o‘qitish metodlarini tanlashda faqat nazariy bilimga emas, balki amaliy ko‘nikmalarni rivojlantirishga qaratilgan usullarga ustuvorlik beriladi. Shu tarzda, metodlar modulning yadro elementiga aylanadi va butun o‘quv jarayonini samarali olib borishga xizmat qiladi. 4) O‘quv topshiriqlari va mashqlar Modul tarkibidagi o‘quv topshiriqlari va mashqlar o‘quvchilarning nazariy bilimlarini amalda qo‘llash, chuqurlashtirish va mustahkamlashga xizmat qiladi. Bu topshiriqlar modul maqsadi va mazmuniga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘langan holda ishlab chiqiladi. Har bir topshiriq o‘quvchining mustaqil fikrlashi, tahliliy yondashuvi va ijodiy faoliyatini faollashtirishi kerak. Masalan, adabiyot fanida o‘quvchilarga matndan obrazni tavsiflash, syujetni diagrammada ifodalash, badiiy vositalarni aniqlash, o‘z munosabatini insho shaklida bayon etish kabi 39O‘quvchilar uchun “asarga muqova yaratish”, “she’rda berilgan ruhiy holatni ifodalash”, “zamonaviy sahnalashtirish” kabi ijodiy topshiriqlar ularning didini va nutq madaniyatini shakllantirishda juda foydali bo‘ldi. Bu topshiriqlar orqali o‘quvchilarning estetik zavqi va ijtimoiy faolligi kuchaydi. Shuningdek, nazorat va tajriba guruhlarini solishtirish orqali modulli texnologiya asosida o‘qitilgan guruhda o‘quvchilarning bilim sifati va baholash natijalari yuqoriligi amaliy statistik ma’lumotlar bilan ham asoslandi. Tajriba guruhidagi o‘quvchilarning 83 foizi yuqori natijalarga erishgani, ularda darsga nisbatan qiziqish ortgani, o‘z fikrini bildirishga moyilligi kuchaygani menga bu yondashuvning haqiqiy natijasini ko‘rsatdi. Men modulli o‘qitish texnologiyasini adabiyot fanida tatbiq etish orqali nafaqat bilim va ko‘nikmalar, balki estetik did, ijodiy tafakkur, nutq madaniyati, jamoada ishlash kompetensiyalarini shakllantirish mumkinligiga amin bo‘ldim. Bu texnologiya o‘quvchining ichki intellektual faolligini uyg‘otadi, uni o‘z bilimi va yondashuviga egalik qiluvchi shaxs sifatida tarbiyalaydi. Shunday ekan, men ushbu kurs ishim orqali pedagogik tajribamda modulli texnologiyani muntazam qo‘llash zarurligini angladim. Kelgusida men o‘z faoliyatimda modulli ta’lim texnologiyasidan samarali foydalanishga intilaman. Chunki bu texnologiya orqali men o‘quvchilarimga faqat dars o‘tilmayotganini emas, balki o‘zlarini izlayotgan, tahlil qilayotgan, fikrlayotgan va ijod qilayotgan shaxslar sifatida his etishlariga zamin yarataman. Men ushbu yondashuvni ilmiy-nazariy jihatdan chuqur o‘rganganimdan va amaliyotda sinab ko‘rganimdan faxrlanaman. Bu kurs ishi menga pedagogik faoliyatimda puxta bilim, real natijalar va yangicha qarashlar berdi. 21Umuman olganda, muammoli yondashuv – bu o‘quvchini faollashtirish vositasi bo‘lsa, modulli ta’lim – bu butun o‘quv jarayonini tizimlashtirish, mazmun, metod va baholashni uyg‘unlashtirishning samarali modeli hisoblanadi. Har ikki texnologiyada ham o‘quvchi markazda turadi, biroq modulli yondashuvda o‘qituvchi rejalashtirish, monitoring va baholash ishlarini qat’iy tartibda olib boradi. 1.3.1-jadval Modulli va muammoli o‘qitish texnologiyalarining taqqoslovchi jadvali Ko‘rsatkich Modulli o‘qitish texnologiyasi Muammoli o‘qitish texnologiyasi Asosiy maqsad O‘quvchining mustaqil o‘rganish, izchil tahlil qilish, o‘zlashtirishini ta’minlash Muammoni tahlil qilish va yechim topish orqali bilimga ega bo‘lish Tuzilishi Tizimli, bosqichma-bosqich, qat’iy modul tarkibida Erkin, muammoli vaziyat asosida quriladi O‘quvchining roli Mustaqil o‘rganuvchi, faol ishtirokchi Tadqiqotchi, yechim topuvchi O‘qituvchining roli Yo‘naltiruvchi, tashkilotchi, baholovchi Muammo qo‘yuvchi, faoliyatga undovchi Natija Oldindan belgilangan o‘quv natijasiga erishish Yangi bilimni o‘zi izlab topgan holda anglash Baholash tizimi Aniq mezonlarga asoslangan, bosqichma-bosqich baholash Javob sifati va muammoning yechilishiga asoslangan Dars materialining manbai Darslik, modul ichidagi nazariy material, ko‘rgazmali resurslar O‘quvchi faoliyati davomida yuzaga kelgan muammoli vaziyat Mos fanlar Adabiyot, tarix, ona tili, biologiya, informatika va Matematika, fizika, adabiyot, tarix, huquq va 40 Foydalanilgan adabiyotlar: 1) Mirziyoyev Sh.M. O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi – yoshlar ta’lim- tarbiyasi bilan bog‘liq. Prezident nutqi, 2023-yil 25-avgust, www.president.uz 2) Azizxo‘jayev A.A. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2010. – 276 b. 3) Mo‘minov I. Pedagogik texnologiyalar asoslari. – Toshkent: O‘qituvchi, 2012. – 248 b. 4) Abdullaeva Z.X. Modulli o‘qitish texnologiyasi va uning asoslari. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2019. – 198 b. 5) Usmonxo‘jayev M. Innovatsion ta’lim texnologiyalari. – Samarqand: SamDU, 2021. – 210 b. 6) Tursunova M. Adabiyot o‘qitish metodikasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 2018. – 234 b. 7) Bobojonova G. Boshlang‘ich sinflarda modulli texnologiya asosida dars o‘tish. – Navoiy: NDU, 2020. – 155 b. 8) Axmedova D. Adabiyot o‘qitishda innovatsion yondashuvlar. – Buxoro: BDU, 2022. – 198 b. 9) Mirzayeva Z. Modul tuzishning nazariy asoslari. // Pedagogik izlanishlar jurnali. – 2021. – №3. – B. 45–52. 10) Saidov U.K. Pedagogika. – Toshkent: O‘zbekiston, 2020. – 456 b. 11) Qodirova M. Ta’limda samarali texnologiyalar. – Toshkent: Fan, 2017. – 222 b. 12) Keller J.M. Motivational Design for Learning and Performance. – Springer, 2010. – 384 p. 13) Robert Gagné. The Conditions of Learning. – New York: Holt, 2005. – 312 p. 1ANDIJON DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI FILOLOGIYA FAKULTETI “O ZBEK TILI VAʻ ADABIYOTI” KAFEDRASI “O zbek tili va adabiyoti” yo nalishi 304-guruh ʻ ʻ talabasi Akbaraliyeva Madinabonu Dilmurod qizining O‘zbek adabiyotini o‘qitish metodikasi fanidan “ Modulli ta'lim texnologiyasi xususiyatlari va adabiyot o'qitishda undan foydalanish ” mavzusidagi KURS ISHI Ilmiy rahbar: Umarova Y. Bajaruvchi: Akbaraliyeva M. ANDIJON -2025 9“ Mazkur texnologiyaning mazmuni shundan iboratki, unda darslar alohida mavzular asosida emas, balki kompleks yondashuvga asoslangan modullar ko‘rinishida tashkil etiladi. Har bir modul kirish qismi, asosiy o‘quv materiali, amaliy mashg‘ulotlar, mustahkamlovchi topshiriqlar va baholash mezonlarini o‘z ichiga oladi. Shu bois, o‘quvchi mazkur modulni yakunlagach, to‘liq va aniqlangan bilimga ega bo‘ladi. Bu yondashuv bilimlarning mukammal va chuqur o‘zlashtirilishini ta’minlaydi, o‘quvchining o‘z ustida ishlashiga sabab bo‘ladi ” 3 . Modul tuzilmasi aniq, tizimli va qulay bo‘lib, pedagog uchun ham, o‘quvchi uchun ham dars jarayonini tushunarli va tartibli qiladi. 1.1.1-rasn Odatda modul quyidagicha tuziladi: 1) Modul maqsadi – o‘quv natijalari Modulning maqsadi – o‘quv faoliyatining yo‘nalishini belgilovchi asosiy komponentdir. Dars jarayonida erishilishi lozim bo‘lgan yakuniy natijalar modul maqsadi orqali ifodalanadi. Bu maqsadlar modul mazmunini, unda ishlatiladigan metodlarni va baholash mezonlarini belgilashda asosiy rol 3 Abdullaeva Z.X. Modulli o‘qitish texnologiyasi va uning asoslari. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2019. – 198 b. 1)maqsadlar bayoni, 2) asosiy nazariy materiallar, 3) misollar va mashqlar, 4) ijodiy topshiriqlar, 5) baholash mezonlari, 19Oxirgi tarkibiy qism – o‘z-o‘zini nazorat qilish vositalari. Bu o‘quvchining o‘z faoliyatini mustaqil baholashi, xatolarini aniqlashi, bilim darajasini anglab yetishi uchun xizmat qiladigan vositalardir. O‘z-o‘zini nazorat qilish vositalariga o‘z-o‘zini baholash jadvallari, testlar, refleksiya varaqalari, savol- javoblar, baholash kartochkalari kiradi. Bu vositalar o‘quvchining o‘quv jarayoniga nisbatan mas’uliyatini oshiradi, o‘z ustida ishlash madaniyatini rivojlantiradi. Shuningdek, o‘qituvchiga ham har bir o‘quvchining real imkoniyatlarini baholashga yordam beradi. 1.3.Modulli o‘qitish tizimini boshqa innovatsion texnologiyalar bilan taqqoslash Hozirgi kunda ta’lim jarayoni innovatsion texnologiyalarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Har bir texnologiya o‘zining yondashuvi, shakli va o‘qitish maqsadlariga ko‘ra farqlanadi. Shunday texnologiyalar sirasiga modulli o‘qitish, interfaol metodlar, kompetensiyaviy yondashuv, muammoli o‘qitish, loyiha asosida o‘qitish, AKT vositalari asosidagi ta’lim kabi ilg‘or usullar kiradi. Ularning har biri ta’lim samaradorligini oshirish, o‘quvchi shaxsini rivojlantirish va mustaqil bilim olish faoliyatini tashkil qilishga qaratilgan. Shu nuqtai nazardan modulli o‘qitish tizimini boshqa innovatsion texnologiyalar bilan taqqoslab tahlil qilish, uning ustunlik va o‘ziga xos jihatlarini aniqlashga yordam beradi. Avvalo, interfaol ta’lim metodlari bilan taqqoslaydigan bo‘lsak, interfaol metodlar — bu o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi faol muloqotni tashkil etishga qaratilgan, o‘quvchilarning bilim olishda bevosita ishtirokini ta’minlovchi usullardir. Masalan, “Bahs-munozara”, “Aqliy hujum”, “Venn diagramma”, “Klaster” va boshqa metodlar dars jarayonini jonlantiradi. Modulli o‘qitishda esa bu metodlar modul tarkibiga qo‘shilib, izchil va tizimli holda qo‘llanadi. Ya’ni, modulli o‘qitish – interfaollikni o‘z ichiga olgan, ammo uni qat’iy tuzilma va maqsad asosida bosqichma-bosqich amalga oshiruvchi 36o‘zlarining kichik she’rlarini yozishga muvaffaq bo‘lishdi. Bu esa ularning badiiy tafakkur darajasining oshganini ko‘rsatdi. Tajriba yakunida o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va kompetensiyalarini baholash maqsadida nazorat testlari va yozma ishlar o‘tkazildi. Natijalar quyidagicha bo‘ldi: Tajriba guruhida o‘quvchilarning 83 foizi “yuqori” va “yaxshi” natijani ko‘rsatdi. Nazorat guruhida bu ko‘rsatkich 62 foiz atrofida bo‘ldi. Tajriba guruhida o‘quvchilarning 90 foizi darslardan zavqlanishini, erkin fikr bildirish imkoniyati bo‘lganini aytib o‘tdi. Tajriba guruhida darsga qatnashish va topshiriqlarni bajarish faolligi 20% ga oshgan bo‘lsa, nazorat guruhida bunday o‘sish kuzatilmadi. 2.3.1-rasm Bundan tashqari, modulli darslarda o‘quvchilarning o‘z-o‘zini baholash va refleksiya qilish ko‘nikmasi ham rivojlandi. Har bir modul yakunida o‘quvchilar “Nimani o‘rgandim?”, “Qaysi bosqich men uchun eng foydali 27“Piramida” kabi refleksiya metodlari qo‘llanishi mumkin. Bu o‘quvchida tahlil qilish, o‘z-o‘zini baholash va shaxsiy javobgarlikni shakllantiradi. Har bir bosqichda o‘qituvchining roli juda muhim. U modulni nazorat qiladi, o‘quvchini yo‘naltiradi, faoliyatni kuzatadi, zarurat bo‘lsa, turtki beradi, lekin hech qachon tayyor javob bermaydi. Natijada, o‘quvchining mustaqil fikri, tanqidiy qarashlari va chuqur tahliliy mulohazalari shakllanadi. Shu bois, modulli o‘qitishda har bir bosqich mantiqiy ravishda bir-biriga bog‘langan bo‘lishi va modul maqsadlariga xizmat qilishi lozim. Amaliyotda modulni samarali qo‘llash uchun o‘quvchilarga individual va guruhli topshiriqlar beriladi. Masalan, bir guruhga syujet sxemasi tuzish topshirilsa, boshqasiga asarda tasvirlangan tarixiy shaxs haqida prezentatsiya tayyorlash topshirilishi mumkin. Uchinchi guruh esa obrazlar orasidagi ziddiyatni baholaydi. Bu kabi topshiriqlar modul asosida darsga chuqurlik, faollik va ijodiy yondashuv olib kiradi. O‘quvchilar bilimni eslab qolmaydi, balki uni anglaydi, muhokama qiladi va qo‘llaydi.Shuningdek modul ichida testlar, ijodiy yozuvlar, insholar, dramatizatsiya, badiiy ifoda mashqlari kabi elementlar bo‘lishi lozim. Bu orqali o‘quvchi bilimini amaliy faoliyatda namoyon qiladi. Dars jarayonida o‘z-o‘zini baholash kartochkalari, “men bajardim” jadvallari, savol-javob kartochkalari yordamida o‘quvchi o‘z yutug‘ini mustaqil baholay oladi. Baholash esa ball orqali emas, diagnostik mezonlar asosida aniqlanadi. Misol uchun: “obrazga munosabat bildirgan – yaxshi”, “badiiy vosita topgan – yetarli”, “xulosa chiqargan – a’lo”. Modul tuzishda zamonaviy metodlardan foydalanish ham muhim. “INSERT” – ma’lumotga nisbatan o‘z munosabatini belgilash; “Venn diagrammasi” – ikki obraz yoki asarni solishtirish; “Balans tarozisi” – muammoli vaziyatlarni baholash; “Fikrlar daraxti” – muallif g‘oyasini izohlash; “Aqliy hujum” – asardagi fikrlar zanjirini aniqlash kabi metodlar adabiyot modullarida ayni muddao bo‘la oladi.Adabiy ta’limda modul tuzish bu – nafaqat darsni rejalashtirish, balki o‘quvchining ijodiy fikrini yo‘naltirish, uni 12topshiriqlar berilishi mumkin. Mashqlar esa asosan bilimni mustahkamlash va mashq qilishga qaratilgan bo‘ladi – savol-javoblar, juftlashtirish, testlar, to‘ldirish, izoh yozish, tahlil qilish kabilarni o‘z ichiga oladi. O‘quv topshiriqlari oddiydan murakkabga qarab ketma-ketlikda tuziladi. Bu esa o‘quvchining fikrlash bosqichlarini rivojlantiradi: avval bilimni eslab qolish, so‘ng tushunish, qo‘llash, tahlil qilish, baholash va ijod qilishga olib keladi. Modulli darsda topshiriqlar nafaqat individual, balki juftlikda va guruhda bajarilishi ham mumkin. Bu orqali o‘quvchilarda jamoada ishlash, muloqot qilish, qarama-qarshi fikrlar bilan muomala qilish madaniyati shakllanadi. Eng muhimi, topshiriqlar bevosita modulning yakuniy natijasiga xizmat qilishi kerak. O‘qituvchi esa ularni bosqichma-bosqich tahlil qilib, o‘quvchilarning muvaffaqiyat darajasini aniqlab boradi. Shu boisdan ham moduldagi topshiriqlar faqat bilimni tekshirish emas, balki uni chuqurlashtirish va kengaytirish vositasi hisoblanadi. 5) Oraliq va yakuniy baholash mezonlari Modulli ta’lim texnologiyasida baholash alohida va muhim komponent hisoblanadi. Baholashning asosiy maqsadi – o‘quvchining bilim darajasini aniqlash emas, balki uning rivojlanish dinamikasini ko‘rsatishdir. Shu sababli modul tarkibida oraliq va yakuniy baholash mezonlari aniq va tushunarli shaklda belgilab qo‘yiladi. Oraliq baholash – modul davomida o‘quvchining faoliyatini, topshiriqlarni qanday bajarayotganini, darsdagi ishtirokini kuzatish orqali amalga oshiriladi. Bu bosqichda diagnostik testlar, muloqotli savollar, interfaol baholash vositalari, tahliliy savollar, guruh baholari ishlatiladi. Yakuniy baholash esa modul oxirida berilgan o‘quv natijalariga mos holda amalga oshiriladi. Unda o‘quvchi modul davomida egallashi kerak bo‘lgan bilim, ko‘nikma va kompetensiyalarni qanchalik o‘zlashtirganiga baho beriladi. Bu bosqichda o‘quvchining mustaqil ishlari, yozma topshiriqlar, og‘zaki chiqishlar, ijodiy ishlari, test natijalari inobatga olinadi. Baholash mezonlari ilgari o‘quvchiga ma’lum qilinadi, bu esa ochiqlik va shaffoflikni ta’minlaydi. 2 Kurs ishi Andijon davlat pedagogika instituti o zbek tili va adabiyotiʻ kafedrasida bajarilgan. Ilmiy rahbar: Umarova Yayraxon. Himoya 2025-yil ___________oyining _____kun soat_____da Andijon davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti kafedrasida kurs ishlari ʻ himoyasi yig‘ilishida o tkazildi. ʻ Manzil: ________________________________________ Kurs ishi 2025-yil __________oyining _____kunida kafedraga topshirildi. Kurs ishi bilan Andijon davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti ʻ kafedrasida tanishish mumkin. Manzil: _______________________________________ Yig‘ilish kotibi:_________________________________ 4Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Zamonaviy ta’limda asosiy e’tibor o‘quvchilarni passiv bilim oluvchidan faol bilim egasiga aylantirishga qaratilmoqda. Shu nuqtai nazardan qaraganda, modulli ta’lim texnologiyasi o‘zining tizimli, bosqichma-bosqich va samarali usullari bilan ajralib turadi. Bugungi kunda bu texnologiya o‘quv jarayoniga yangicha yondashuv, individual yondashuv, mustaqil fikrlash va o‘zlashtirishga mos sharoit yaratish imkonini bermoqda. Xususan, adabiyot fanida modulli yondashuvni qo‘llash orqali o‘quvchilarning badiiy tafakkuri, obrazli fikrlashi, matn bilan ishlash qobiliyatlari rivojlanadi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev bu borada quyidagicha ta’kidlaydi: “Har bir o‘quvchining qobiliyati va iste’dodini ochish, uni hayotga tayyorlash – bizning asosiy vazifamiz bo‘lishi kerak” 1 . Bu fikr modulli ta’lim texnologiyasi tamoyillari bilan to‘liq uyg‘unlikda. Chunki modulli texnologiya har bir o‘quvchining o‘zlashtirish darajasiga qarab, mustaqil va bosqichma-bosqich ta’lim olish imkonini yaratadi. Bunday yondashuv darsni zamonaviy texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirishga, har bir o‘quvchining ehtiyojiga mos tarzda ta’lim berishga xizmat qiladi. Bu esa o‘z navbatida ta’lim samaradorligini oshirishga olib keladi. Shu sababli, modulli ta’lim texnologiyasi pedagogika fanida tobora dolzarb mavzulardan biriga aylanmoqda. Ayniqsa, adabiyot darslarida bu yondashuv nafaqat matn mazmunini chuqurroq anglash, balki o‘quvchilarda estetik dunyoqarash va axloqiy qadriyatlarni shakllantirishda ham katta ahamiyat kasb etadi. Mavzuning dolzarbligi, birinchi navbatda, o‘quvchi shaxsini rivojlantirishga xizmat qilishi, ikkinchidan, o‘quv dasturlarini yangilash va modernizatsiya qilish zarurati bilan bog‘liq. Shu jihatdan, ushbu kurs ishi mavzusi hozirgi o‘zgaruvchan ta’lim muhiti talablariga javob beradi va amaliyotda keng qo‘llashga loyiqdir. 1 Mirziyoyev Sh.M. O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi – yoshlar ta’lim-tarbiyasi bilan bog‘liq . Prezident nutqi, 2023-yil 25-avgust, www.president.uz 6modulli o‘qitish bo‘yicha mavjud ilmiy qarashlarni tahlil qilish, ularni takomillashtirish va yangi ilmiy xulosalar berish imkonini yaratadi. Amaliy ahamiyati esa, birinchidan, o‘qituvchilar uchun modulli dars loyihalarini yaratishda metodik yo‘riqnoma vazifasini bajaradi. Ikkinchidan, adabiyot darslarida modul tuzish, uni samarali qo‘llash va baholash mexanizmlarini ishlab chiqish orqali amaliyotga aniq yechimlar beradi. O‘quvchilar uchun esa, bu texnologiya orqali darsda mustaqil ishlash, ijodiy fikrlash va tahlil qilish ko‘nikmalari rivojlanadi. Kurs ishi davomida taklif etilayotgan modul namunalarini real dars jarayonida sinovdan o‘tkazish, ularning natijalarini tahlil qilish va samaradorligini baholash ta’lim sifatini oshirishga xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining obyekti – umumta’lim maktablaridagi adabiyot ta’lim jarayonidir. Kurs ishi mavzusining predmeti – adabiyot o‘qitish jarayonida modulli ta’lim texnologiyasidan foydalanish usullari, tamoyillari va ularning samaradorligini aniqlashdir. Kurs ishi mavzusining maqsadi – adabiyot fanini o‘qitishda modulli ta’lim texnologiyasidan foydalanishning nazariy asoslarini yoritish, amaliy qo‘llash yo‘llarini aniqlash va uning ta’lim sifati va samaradorligiga ta’sirini tahlil qilishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari – Modulli ta’lim texnologiyasining mazmuni va mohiyatini o‘rganish; – Uning asosiy tamoyillari va tarkibiy qismlarini aniqlash; – Modulli texnologiyani boshqa innovatsion metodlar bilan taqqoslash; – Adabiyot darslariga mos modul namunalarini tuzish va tahlil qilish; – O‘quvchilarning mustaqil va ijodiy fikrlashini rivojlantirishda modulning rolini ochib berish; – Modulli ta’lim samaradorligini tajriba asosida baholash. 14O ‘z-o‘zini tekshirish uchun testlar yoki savollar. Ayniqsa, adabiyot fanida modulli ta’lim o‘z samarasini ko‘rsatadi. Chunki badiiy matnlar bilan ishlashda o‘quvchilar tanqidiy fikrlashi, obrazli tahlil yuritishi va estetik munosabatni shakllantirishi lozim. Bu vazifalarni esa modulli yondashuv ancha yengillashtiradi. 4 Modulli ta’lim texnologiyasi maqsad jihatidan ham ko‘p qirrali. U ta’limning interfaolligini oshirish, o‘quvchilarning mustaqilligini ta’minlash, o‘z-o‘zini rivojlantirish va nazorat qilish ko‘nikmalarini shakllantirish, baholashning shaffofligini ta’minlash kabi vazifalarni bajaradi. Ayniqsa, bugungi kunda raqamli texnologiyalar keng kirib kelgan sharoitda modulli ta’lim elektron platformalarda, masofaviy va gibrid shakllarda qo‘llanish imkonini beradi. Bu esa uning zamonaviy ta’lim talablariga mos ekanligini isbotlaydi. 1.2.Modulli ta’lim texnologiyasining asosiy tamoyillari va tarkibiy qismlari Modulli ta’lim texnologiyasi o‘zining nazariy asoslari va amaliy qo‘llanilish jihatidan an’anaviy ta’lim uslublaridan tubdan farq qiladi. Bu texnologiyaning samaradorligi, avvalo, unga asos bo‘luvchi didaktik tamoyillarga bog‘liq. Har qanday ta’lim texnologiyasi singari modulli o‘qitish ham muayyan prinsiplar asosida tashkil etiladi va bu tamoyillar o‘quv jarayonining yo‘nalishini, mazmunini, usullarini, baholash tizimini aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. Modulli ta’lim texnologiyasi quyidagi yetakchi tamoyillar asosida tashkil etiladi: shaxsga yo‘naltirilganlik, faollik va mustaqillik, bosqichma-bosqichlik, tizimlilik va izchillik, natijaviylik (ya’ni, natijaga yo‘naltirilganlik), qayta aloqa va baholashning shaffofligi. Shaxsga yo‘naltirilganlik – modulli ta’lim texnologiyasining markaziy tamoyillaridan biridir. Bu tamoyil o‘quvchilarning individual imkoniyatlari, 4 Bobojonova G. Boshlang‘ich sinflarda modulli texnologiya asosida dars o‘tish. – Navoiy: NDU, 2020. – 155 b. 23soladi, muammoli o‘qitishni nazariy asos bilan uyg‘unlashtiradi, kompetensiyalarni shakllantirishga xizmat qiladi va loyihaviy faoliyatni yakuniy mahsulotga yo‘naltiradi. Eng muhimi, bu texnologiya o‘quvchining shaxs sifatida shakllanishini, uni mustaqil, izlanishga tayyor va fikrga ega shaxs qilib tarbiyalashni ta’minlaydi. Shu boisdan modulli ta’lim texnologiyasi nafaqat zamonaviy ta’lim talablariga javob beradi, balki boshqa ilg‘or metodlar bilan uyg‘un ishlashi bilan ham pedagogik jarayonda ustunlikka ega. II BOB. Adabiyot o‘qitishda modulli ta’lim texnologiyasidan foydalanish yo‘llari 28nutqiy va estetik rivojlantirishga xizmat qiluvchi muhim vositadir. O‘qituvchi modul tuzishda o‘zining pedagogik mahoratini, didaktik bilimini va yangilikka ochiqligini namoyon etadi. O‘quvchi esa bu modul orqali darsga shunchaki qatnashuvchi emas, balki faol ishtirokchi, tahlilchi va ijodkor sifatida kiradi. Shu bois, modulli ta’lim texnologiyasi adabiyot fani uchun eng mos, istiqbolli va samarali yondashuvlardan biri hisoblanadi. 2.2. Adabiyot darslarida o‘quvchilarning mustaqil va ijodiy faoliyatini rivojlantirishda modulning roli Adabiyot fani o‘quvchilarning nafaqat bilim olishiga, balki ularda tafakkur, tasavvur, ma’naviy-estetik qarashlar shakllanishiga xizmat qiladigan eng muhim gumanitar yo‘nalishlardan biridir. Bu fan orqali o‘quvchilar hayotni obrazlar orqali anglaydi, ma’naviy dunyoqarashni boyitadi, hayotga badiiy nigoh bilan qarashni o‘rganadi. Ana shu jarayonda modulli ta’lim texnologiyasini qo‘llash o‘quvchilarni bilim olishda passiv tinglovchidan faol ishtirokchiga aylantiradi. Ayniqsa, modul orqali mustaqil fikrlash va ijodiy faoliyatni shakllantirish darsning asosiy samaradorligini belgilab beradi. Modulli yondashuvda o‘quvchining shaxsiy qiziqishi, idroki, o‘zini anglash darajasi va tafakkuri inobatga olinadi. Har bir modulda o‘quvchiga tanlov erkinligi, mustaqil ish olib borish imkoniyati yaratiladi. Bu esa o‘z-o‘zini anglash, bilimni o‘zlashtirish darajasini baholash, shaxsiy fikrga ega bo‘lish kabi pedagogik jarayonlarning chuqur shakllanishiga zamin yaratadi. Adabiyot darsida, masalan, “O‘tkan kunlar” romanidagi obrazlar orasidagi ziddiyatni modul asosida tahlil qilish o‘quvchini chuqur fikrlashga, sabab-oqibat munosabatlarini aniqlashga, o‘z nuqtai nazarini asoslashga undaydi. Modul orqali beriladigan topshiriqlar oddiy bilimni yodlash emas, balki uni qayta ishlash, tahlil qilish, baholash va o‘z nuqtai nazarida aks ettirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. Masalan, “Ko‘ngil” tushunchasi bo‘yicha Navoiy va Furqat misralari asosida esse yozish, ruboiylarda ifodalangan g‘oyalarni zamonaviy kontekstda sharhlash, dramaviy asarlar asosida kichik sahnalar

Modulli ta'lim texnologiyasi xususiyatlari va adabiyot o'qitishda undan foydalanish

Купить