Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	76.3KB
Покупки	27
Дата загрузки	11 Август 2023
Расширение	docx
Категория	Экономика

Moliya bozori va uning moliyaviy resurslarni shakllantirishdagi o'rni

qarzga oluvchi vashuningdek, kreditor va garant (kafil) sifatida ham maydonga
chiqadi.
Davlat kreditida miqdoriy jihatdan mablag’larni qarz oluvchi sifatida davlat
faoliyati ustunlik qiladi. Davlatning kreditor sifatidagi operatsiyalari, ya’ni davlat
yuridik va jismoniy shaxslarga ssudalar taqdim qilganda yoki kafil bo’lganda,
ancha tor bo’ladi. Shunga qaramasdan, bozor iqtisodiyoti sharoitida byudjetdan
moliyalashtirish ham qaytaruvchanlik va to’lovchanlik (haq asosida) sharti bilan
amalga oshirilsa, keng rivoj topishi mumkin.
Hozirgi sharoitda davlat kreditining zarurligi davlat xarajatlari davlat o’z
daromadlari bazasini kengaytirish imkoniyatlariga nisbatan yuqori sur’atlarda
o’sishi bilan bog’liq. Bu narsa byudjet defitsiti sharoitida rejalashtirilgan byudjet
xarajatlari qoplanishini ta’minlaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul-kredit va
moliyaviy siyosatlarning bir-biri bilan o’zaro bog’liq holda amalga oshirilishi
moliya tizimining “Davlat moliyasi va mahalliy moliya” bo’g’ini to’g’risidagi
an’anaviy tasavvurlarni kengaytirishi va zamonaviy talablarga muvofiq ravishda
Markaziy bank tizimini ham uning tarkibiga qo’shishni taqazo etadi.
Xo’jalik yurituvchi subektlar moliyasi moliya tizimining mustaqil
sohasidir. Uni boshqacha nomda mulkchilikning turli shaklidagi korxona
va tashkilotlari moliyasi deb ham atash mumkin. Moliya tizimining ana
shu sohasida daromadlarning asosiy qismi shakllanadi va ular, ohiroqibatida davlat
tomonidan o’rnatilgan qoidalarga muvofiq ravishda qayta taqsimlanib, barcha
darajadagi byudjetlar va nobyudjet fondlarining daromadlarini shakllantiradi. Bir
vaqtning o’zida moliyaviy mablag’larning katta qismi to’g’ridan-to’g’ri byudjetdan
moliyalashtirish, byudjet ssudalari va davlat kafolatlari shaklida korxonalarning
joriy va investitsion faoliyatlarini moliyalashtirishga yo’naltirishi mumkin.
Yuqorida qayd etilganidek, moliya tizimining bu sohasi tijorat korxonalari
va tashkilotlari moliyasi, moliyaviy vositachilar moliyasi va notijorat tashkilotlar
moliyasi kabi bo’g’inlardan tashkil topadi. Bu guruhga kiruvchi xo’jalik yurituvchi
subektlarning moliyaviy munosabatlari tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish,
daromadlar va xarajatlarni shakllantirish, mulkka egalik qilish, o’z zimmalariga
9

1.1-chizma. Moliya tizimining sohalari va bo’g’inlari.
Moliya tizimining alohida sohalar va bo’g’inlarga bo’linishiYAIMni
shakllantirish, taqsimlash va qayta taqsimlashda, daromadlarni shakllantirish va
ulardan foydalanishda iqtisodiy munosabatlar subektlarining bir-birlaridan farqli
ravishda ishtirok etishi bilan belgilanadi.
Moliya tizimining har bir sohasi va bo’g’iniga pul fondlari va daromadlarini
shakllantirish va ulardan foydalanishning o’ziga xos shakllari va metodlari
Moliya tizimi Xо’jalikyurituvchisubyektlartegishlidir. Masalan, korxonlar moliyasi
moddiy ishlab chiqarishga, YAIMni yaratishga, uni korxonalar o’rtasida
taqsimlashga va YAIM bir qismining byudjet va byudjetdan tashqari jamg’arma
fondlariga qayta taqsimlashga xizmat qiladi. Davlatbyudjeti orqali resurslar
davlatning markazlashtirilgan fondiga jalb qilinadi va ular iqtisodiy mintaqalar,
tarmoqlar va aholining ijtimoiy guruhlari o’rtasida qayta taqsimlanadi.
Moliya tizimi “Davlat moliyasi va mahalliy moliya” sohasining alohida
6

yekspertlarning bahosiga ko’ra, sa-noat XYUSlarining ¼ qisminigina bozor
iqtisodiyotining to’la-qonli subektlari safiga kiritish mumkin.
Yangi sharoit munosabati bilan XYUSlarni moliyaviy isloh qilishning asosiy
vazifalari quyidagilardan iborat:
● faoliyatni bozor talablariga yo’naltirish va yeng yangi tex-nologiyalarga
investitsiyalar asosida innovatsion jarayonlarni rivojlantirish yo’li bilan
mahsulotlar va xizmatlar raqobatbar-doshligini ta’minlash;
● XYUS kapitalini shakllantirish va boshqarish samarador-ligini oshirish;
● XYUS rivojlanishini moliyaviy jihatdan ta’minlash va uning moliyaviy
barqarorligini oshirish rezervlarini qidirib topish va jalb qilish;
● ishlab chiqarishning barcha omillaridan samarali foydala-nish va
mahsulot birligiga to’g’ri keluvchi xarajatlarni kamayti-rish asosida ularning
daromadlarini o’stirish yo’li bilan XYUS-larning investitsion jozibadorligini
oshirish;
● aktivlarni restrukturizatsiya qilish va bozor konyunktu-rasini
bashoratlash, tovarlar va xizmatlarning to’lovga layoqatli talabi va taklifi asosida
XYUS faoliyatini diversifikatsiyalash.
XYUSlar, firmalar va korporatsiyalarni moliyaviy isloh qilishda
kapitalizatsiya jarayoni, ya’ni mavjud salohiyat (aktiv-lar) dan yeng yaxshi
foydalanish hisobidan kompaniyaning qiymatini oshirish va shu asosda
kapitallashtirishning asosiy manbaini – kapitalni o’stirishga yo’naltiriladigan sof
foydani o’stirish alohida o’rin yegallaydi. Sof foydani kapitallashtirish koyeffi-
siyenti aktiv (kapital)ni oshirishga yo’naltirilgan sof foyda qismining XYUS sof
foydasi umumiy hajmiga nisbati bilan aniqlanadi. Uni formula shaklida
quyidagicha aks yettirish mumkin:
K
k = (SF
kq : SF
uh ),
13

a) moliyaviy munosabatlarni rivojlantirishning ilmiy asoslangan
konsepsiyalarini ishlab chiqish. Bu konsepsiyalar quyidagilarni o’rganish asosida
ishlab chiqiladi:
- iqtisodiy qonunlar talablarini o’rganish;
- xo’jalik rivojlanishining holatini har tomonlama tahlil qilish;
- ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlarining bundan
keyingi rivojlanish istiqbollarini o’rganish;
- aholining talab va ehtiyojlarini o’rganish.
b) istiqbolda va joriy davr mobaynida moliyadan foydalanishning asosiy
yo’nalishlarini belgilab olish; shu tarzda iqtisodiy siyosatda ko’zda tutilgan
maqsadlarga yetish yo’llaridan kelib chiqiladi, xalqaro omillar inobatga olinadi va
moliyaviy resurslarni yanada ko’paytirish imkoniyatlari ko’rib chiqiladi.
v) oldinga qo’yilgan maqsadlarni amalga oshirishga qaratilgan amaliy
hatti-harakatlar, chora-tadbirlar ko’rish.
O’zbekiston Respublikasi moliya siyosatining asosiy yo’nalishlari,
tendensiyalari
va istiqbollari
Davlat moliya siyosati – ko’p qirrali tushuncha. Uning ko’lami davlatning
iqtisodiyot va ijtimoiy sohani boshqarishdagi ishtiroki parametrlari bilan
aniqlanadi.
4. O’zbekiston Respublikasi moliya bozorining hozirgi rivojlanish
tendensiyasi
Budjet va pul-kredit siyosati. Odatda, moliya siyosati tarkibida ma’lum
darajadagi mustaqil budjet va pul-kredit siyosati ajratib ko’rsatiladi.
Budjet siyosati deganda davlat tomonidan quyidagilarni belgilash
tushuniladi:
■ davlat budjeti daromadlarini shakllantirish manbalarini;
■ budjet xarajatlarining ustuvor yo’nalishlarini;
■ budjetning yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan balanslashmaslik
chegaralarini;
18

Xulosa
Ushbu jarayonlar orasida muallif iqtisodiy jarayonlarni davlat tomonidan
tartibga solishni kuchaytirishni ta'kidlaydi, uning yangi iqtisodiy sharoitlarga
moslashish strategiyasi bozor kuchlarining harakatlariga ko'proq erkinlik berish,
ularning ustidan muayyan nazoratni saqlab qolish, bu ularning harakatlarining eng
halokatli oqibatlarini oldini olish yoki yumshatish imkonini beradi.
Ushbu jarayonlarning ta'siri ostida, kurs siyosati, ichki iqtisodiy siyosatning
deyarli barcha navlari bilan o'zaro munosabatlarining kuchayishi natijasida, davlat
iqtisodiy siyosatining eng muhim elementlaridan biri bo'lib, uning maqsadi
davlatning tashqi iqtisodiy mavqeini barqarorlashtirishdan iborat bo'lib, birinchi
navbatda, mamlakat to'lov balansining muvozanati va milliy valyuta kursining
barqarorligi.
O’zbekiston uchun, keng ko'lamli valyuta bozorini shakllantirish va jahon
iqtisodiy tizimiga integratsiya yo'lida chuqur iqtisodiy o'zgarishlarni amalga
oshirish jarayonida bo'lgan, muntazam ravishda iqtisodiy va siyosiy g'alayonlar
boshdan esa, milliy iqtisodiyotning valyuta sohasini tartibga solish muammolari
alohida dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Moliya siyosati inson faoliyatining mahsus shakli sifatida ustqurma
kategoriyalariga taalluqlidir. U bilan jamiyatning iqtisodiy bazisi orasida
chambarchas bog’langan o’zaro bog’liqlik mavjuddir.
Bir tomondan, moliya siyosati iqtisodiy munosabatlar orqali vujudga keladi,
ikkinchi tomondan, iqtisodiy bazis asosida vujudga kelib va rivojlanib, moliya
siyosati ma’lum bir mustaqillikka ega. Shuning uchun u iqtisodiyotga, moliyaning
ahvoliga teskari ta’sirini o’tkazadi. Bu ta’sir har xil bo’lishi mumkin: bir xil
paytlarda siyosiy chora-tadbirlarni o’tkazish orqali iqtisodiyotni rivojlantirishga
qulay shart-sharoit yaratiladi, boshqalarda esa u to’sqinlik qiladi.
Moliya siyosati moliyaviy munosabatlar mohiyatini o’zgartirolmaydi. Lekin,
davlat moliyaning mohiyatini bilib, u o’z manfaatlariga qaratishga harakat qiladi.
Moliyaviy munosabatlar - obyektiv voqelik iqtisodiy munosabatining bir qismi
bo’lib, jamiyatning iqtisodiy bazisini tashkil qiladi.
24

7. Moliya tizimida iqtisodiy tanglik ko’rsatkichlarini imkon qadar bartaraf
etish (davlat budjeti kamomadi, emissiyaning joylarda ko’payib borishi, inflyatsiya
darajasining yuqoriligi, ichki va tashqi qarzlarni borligi, tugallanmagan
qurilishlarning mavjudligi), chunki iqtisodiy tanglik nisbatan davlat moliyasi bilan
bir qatorda korxonalar moliyasida ham mavjud. Pul muomalasini tartibga solish.
Milliy valyutaning ichki va tashqi konvertatsiyasini ta’minlash hisobiga so’mning
qadrini oshirish.
9. Iqtisodiyotni jahon andozalariga yetkazish maqsadida xorijiy
investitsiyalarni kirib kelishini ta’minlash.
10. Qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlantirish hisobiga korxonalar
iqtisodiy salohiyatini oshirish.
11. Sug’urta tizimini rivojlantirish va uning samaradorligini oshirishning
huquqiy va iqtisodiy asoslarini kengaytirish va kuchaytirish.
Tovarlar va xizmatlarning mamlakatlararo harakatini tartibga solib
turuvchi, milliy iqtisodiyotni mustahkamlash va himoya qilishga qaratilgan boj
siyosati takomillashib bordi. Bu siyosat hozirgi kunda mamlakat ichki bozoriga
past sifatli, inson salomatligiga putur yetkazuvchi tovarlarni kirib kelishini oldini
olish va ilg’or texnologiyalar, fan-texnika yutuqlari natijalarining mamlakat
iqtisodiyotiga kirib kelishini rag’batlantirish yo’lidan og’ishmay bormoqda.
Moliya siyosatining muhim vazifasi - u yoki bu iqtisodiy va ijtimoiy
rivojlanishning davlat rejasini yoki chora-tadbirlarini amalga oshirish uchun
tegishli moliyaviy resurslar bilan ta’minlashdir. Lekin moliya siyosatini faqat
iqtisodiy siyosatga bog’lash mumkin emas. Moliya siyosati - bu moliyaviy
munosabatlar sohasida davlatning mustaqil faoliyat ko’rsatadigan sohasi. Moliya
siyosati mustaqil xususiyatga ega bo’lish bilan bir vaqtda davlatning har qanday
istalgan ijtimoiy faoliyatni amalga oshirishi uchun xoh ijtimoiy, xoh iqtisodiy yoki
xalqaro munosabatlar olib borishida muhim vositadir.
Moliya siyosati quyidagi vazifalarni bajaradi:
20

xususiy xayriyalarning miqdori 1 foizdan (Yaponiyada) 20 foizgacha (AQShda)
tebranadi va o’rtacha 11 foizni tashkil etadi. Hukumat ajratmalarining salmog’i esa
26 foizdan(Germaniya) 71 foizgacha bo’lib, uning o’rtacha darajasi 48 foizga
tengdir. Notijorat tashkilotlarining o’zlari tomonidan ishlab topilgan
mablag’larning salmog’i 23 foizdan (Vengriya) 71 foizgacha tebranib,
uning o’rtacha darajasi 41 foizdan iboratdir.
Notijorat faoliyatni moliyaviy jihatdan tartibga solishning shakllari,
ularning davlat va mahalliy hokimiyat organlari bilan hamkorligi har bir
mamlakatning tegishli qonunlari yordamida amalga oshiriladi. Ularni
moliyaviy jihatdan qo’llab-quvvatlash to’g’ridan-to’g’ri (bevosita) va egri
(bilvosita) ko’rinishda bo’lishi mumkin.
Notijorat sektorni davlat tomonidan to’g’ri bevosita qo’llabquvvatlashning uch
asosiy shakli mavjud:
- to’g’ridan-to’g’ri (bevosita) byudjet investitsiyalari;
- hamkorlikda moliyalashtirish;
- davlat ijtimoiy buyurtmasi.
Notijorat sektorni egri (bilvosita) moliyalashtirish shaklidan ham, ya’ni
notijorat tashkilotlarini davlat va mahalliy hokimiyat organlari oldidagi to’lovlari
va boshqa shunga o’xshash majburiyatlaridan ozod qilish shaklidan ham
amaliyotda tez-tez foydalaniladi.
Shuningdek, soliqli imtiyozlar quyidagi ko’rinishlarda namoyon bo’lishi
mumkin:
- hadya etuvchilar uchun imtiyozlar;
- homiylik qiluvchiyuridik shaxslar uchun imtiyozlar.
Davlat organlari notijorat tashkilotlarining faoliyatiga aralashish,agar
ularning sarflanishi tashkilotning maqsadlariga mos kelayotgan bo’lsa,
xarajatlarning yo’nalishiga o’zgartirishlar kiritish huquqiga ega emas.
Bozor iqtisodiyoti sari yuz tutilganligiga 15 yildan ko’proq vaqt
bo’lganligiga qaramasdan hamon mamlakatimiz XYUSlarining ma’lum bir qismi
dinamik rivojlanayotgan bozor munosabatlariga moslashayotganligi yo’q. Ayrim
12

Foydalanilgan adabiyotlar ro ‘yxati
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot
yo’llimizni qat'iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz. 1-kitob.
Toshkent.: O’zbekiston, 2018.
2. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Sh.M. Xalqimizning roziligi
bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir.
3. Pugach I.L. Kichik va oilaviy biznes: tashkil etish va rivojlantirish (tadbirkorlik
uchun qo’llanma). Iqtisodiy rivojlanishga ko’maklashish markazi. Toshkent 2012
yil
4. LipmanFr.The familybusiness guide, NYPalrave macmillan, 2010.
5. Frederick D. Lipman The Family Business Guide, 2010
6. Karimov. LA. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va molivaviy
bargarorlik to' g'risida. T.,O'2bekiston. 2005 y.
7. Sh.R. Qobilov., Iqtisodiyot Nazariyasi (2013)
8. O’zbekiston iqtisodiyoti statistik ma’lumotlar to’plami
9. Jo'rayev A. S., Shirinov S. E. Soliq statistikasi va prognozi 392
Internet manbalari
12. www.gov.uz – O'zbekiston Respublikasi Hukumat portali;
13. www.lex.uz – O'zbekiston Respublikasi milliy qonunchilik bazasi;
14.www.kun.uz - O’zbekiston Respublikasi yangiliklar portali sayti
15. www.stat .uz - O’zbekiston Respublikasi davlat statistika qo'mitasi rasmiy sayti
16. www.mf.uz - O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy sayti
17. www.tfi.uz - Toshkent Moliya Instituti rasmiy sayti
25

Kirish
Moliya siyosati, byudjet siyosati — davlat umumiy iqtisodiy siyosatining
muhim tarkibiy qismi; davlat faoliyatini ta minlash, mamlakat farovonliginiʼ
oshirish maqsadlarida moliya tizimini tashkil etish, moliyaviy resurslarni safarbar
etish va ulardan foydalanish, davlat oldida turgan ichki va tashqi siyosat
vazifalarini bajarish buyicha amalga oshiriladigan barcha davlat tadbirlarini uz
ichiga oladi.
Moliya siyosati ta sir ko rsatadigan asosiy ob yektlar — aholining turli
ʼ ʻ ʼ
katlamlari, davlat institutlari (tashkilotlari), sanoat va xo jalikning b. sohalari,
ʻ
mintakalar va mamlakatlarning umumiy hududi. Moliya siyosatining asosiy quroli
va tarkibiy qismi — davlat byudjeti daromadlari va harajatlari, zayomlari, soliq
imtiyozlaridir. Davlat tomonidan tanlagan iktisodiy siyosatga va maqsadlarga
qarab ayrim bandlar buyicha harajatlarni kupaytirish yoki kamaytirish orqali
mamlakat hayotining u yoki bu tomonlariga, davlat institutlari ga, iktisodiyot
tarmoqlariga, mas, harbiy harajatlarni yoki ilmiy texnik taraqqiyot uchun
harajatlarni kupaytirib yoki kamaytirib, faol ta sir etish mumkin. Davlat
ʼ
daromadlar, ularning miqdori, soliklar tizimi orqali iktisodiy usish sur atiga, aholi
ʼ
farovonligiga ta sir ko rsatishi, inflyasiya jarayonlarini va h.k.ni boshqarishi
ʼ ʻ
mumkin.
Ma’lum mamlakatning moliya siyosatii qator omillarga: tarixiy shart-
sharoitlar, iqtisodiyotning rivojlanish darajasi, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy
maqsadlar, ularga erishish muddatlari va hattoki milliy qadriyatlarga ham bog’liq
bo’ladi. Ijtimoiy hayotning evolyutsion rivojlanishi va davlat tuzumining
barqarorlik davrida davlatning ichki va tashqi moliya siyosatii mavjud ijtimoiy
munosabatlarni saqlab qolish va o’zgartirishga yo’naltiriladi. Inqilobiy o’zgarishlar
davrida mavjud tuzumni tezroq o’zgartirishdan manfaatdor siyosiy kuchlar uni
buzish va yangi ijtimoiy munosabatlar tizimini shakllantirishga yo’naltirilgan
siyosat olib boradilar.
Moliya siyosatining muhim vazifasi - u yoki bu iqtisodiy va ijtimoiy
rivojlanishning davlat rejasini yoki chora-tadbirlarini amalga oshirish uchun
3

uning strategik va taktik asoslarini ishlab chiqish uchun davlatning moliyaviy
ahvoli, moliyaviy salohiyati, boshqacha qilib aytganda davlatning moliyaviy
imkoniyatining obyektivligi haqida aniq ma’lumotga ega bo’lish lozim.
Moliyaviy siyosatining hozirgi kundagi vazifalari quyidagilardan iborat
bo’lmog’i lozim:
1. Respublika davlat budjetidagi taqchillikni yo’l qo’yilgan eng kam
daraja doirasida (YaIMning 2-3 %i atrofida) cheklashga yo’naltirilgan qattiq
moliyaviy siyosatni o’tkazish.
2. Davlat xarajatlarining birinchi navbatda iqtisodiyotdagi zarur tarkibiy
o’zgarishlarni o’tkazish, ishlab chiqarishning orqaga ketishiga barham berish
maqsadlarini ko’zlab yo’naltirishni ta’minlash.
3. Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish talablaridan
kelib chiqqan holda, aholining ijtimoiy himoyasini ta’minlash, aholining
konstitutsiya bilan kafolatlangan huquqlarini himoya qilishni ta’minlovchi
moliyaviy bazani yaratish, erkin mehnat va ishbilarmonlik asosida aholi turmush
darajasini ko’tarishga zarur shart-sharoitlar yaratish. Bu maqsadlarda ularga
soliqlardan imtiyozlar berish, imtiyozli kreditlar berish, maqsadli fondlardan
moliyaviy qo’llab-quvvatlash.
4. Ijtimoiy himoyaning adresli bo’lishiga, moliyaviy mablag’larning
ijtimoiy yordamga haqiqatda muxtoj aholi qatlamlariga yetib borishini
ta’minlashga erishish.
5. Soliq siyosatini takomillashtirish:
- soliq tizimining ishlab chiqarishni rivojlantirishga, moddiy xomashyo,
tibbiy, moliyaviy va mehnat resurslaridan, to’plangan mol-mulkdan samarali
foydalanishga rag’batlantiruvchi ta’sirini oshirish;
- korxonalar zimmasidagi soliq yukini keskin kamaytirish, qo’shilgan
qiymat solig’idan olinadigan soliq stavkasini kamaytirish va shu asosda ishlab
chiqarishni jonlantirishga turtki berish;
- soliq tushumlari tarkibini tubdan o’zgartirish, resurs soliqlari, mol-
mulk solig’ining rolini oshirish.
22

va metodlar yordamida amalgan oshiriladi. Shuning uchun ham ularni moliya
tizimining “Davlat moliyasi va mahalliy moliya” sohasining alohida bo’g’ini
sifatida ajratilishi maqsadga muvofiqdir.
Mablag’lardan foydalanishning maqsadli yo’naltirilganligi belgisi bo’yicha
davlat maqsadli fondlarini quyidagi ikki guruhga birlashtirish mumkin:
∙ ijtimoiy yo’nalishga ega bo’lgan davlat maqsadli fondlari (nobyudjet
fondlar yoki byudjetdan tashqari fondlar) ;
∙ tarmoqlararo va tarmoq xarakteriga ega bo’lgan davlat maqsadli fondlari
(nobyudjet fondlar yoki byudjetdan tashqari fondlar).
Ayrim hollarda hududiy yo’naltirilgan (mo’ljallangan) davlat maqsadli
fondlari (byudjetdan tashqari fondlar) tashkil qilinishi mumkin.
Davlat maqsadli fondlari moliya tizimi “Davlat moliyasi va mahalliy
moliya” sohasining alohida bo’g’ini sifatida quyidagilardan iborat bo’lishi
mumkin:
∙ Respublika yo’l fondi;
∙ O’zbekiston Respublikasi Davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni
qo’llab-quvvatlash davlat qo’mitasining maxsus hisob varag’i;
∙ Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi davlat fondi;
∙ O’zbekiston Respublikasi byudjetdan tashqari pensiya fondi.
Davlat maqsadli fondlarida katta miqdordagi mablag’lar to’planganligi
sharoitida davlat moliyaviy nazoratining susayishi bu mablag’lardan samarasiz
foydalanishga va turli-tuman su’iste’mol holatlari sodir bo’lishiga olib kelishi
mumkin. Shuning uchun ham davlat moliyaviy resurslaridan foydalanish ustidan
nazoratni kuchaytirish maqsadida ularni Davlat byudjetiga jamlash (konsolidatsiya
qilish) maqsadga muvofiqdir. Bunda jamlangan fondlarning maqsadli yo’nalishi
o’zgartirilmasdan saqlanib qolishini ta’minlash lozim.
Davlat krediti moliya tizimi “Davlat moliyasi va mahalliy moliya”
sohasining o’ziga xos bo’g’ini hisoblanadi. Uning o’ziga xosligi davlatning
markazlashtirilgan fondlariga mablag’larni jalb qilishbo’yicha moliya-kredit
munosabatlariga doir alohida shaklidan iborat. Bunda davlat, asosan, mablag’larni
8

siyosati nazariyani tajriba bilan bog’laydi. Tajriba esa, nazariyaning to’g’riligini
tekshirish mezonidir. Moliya siyosatining samaradorligini belgilash uchun
jamiyatning ehtiyoji qanchalik qondirilganligi, qo’yilgan maqsadlar va vazifalar
amalga oshirilganligi baholanishi lozim.
Moliya siyosatiga baho berish va unga tuzatish, qo’shimchalar kiritish
uchun birinchi navbatda jamiyat ehtiyojini qondira oladigan holdagi ijtimoiy
taraqqiyot rejasini aniq bilish zarur. U rejada bo’lajak va yaqin kelajakda amalga
oshirish vaqtlari belgilangan chora-tadbirlar bo’lishi lozim. Faqat shundagina
moliya siyosatini ishlab chiqish va muvaffaqqiyatli amalga oshirish hamda
obyektiv baholash mumkin.
Moliya siyosatini asosiy yo’nalishlaridan biri - moliyaviy resurslarni
imkon qadar yuqori hajmini aniqlash va ushbu manbalar doimiyligi hamda
uzluksizligini ta’minlashdir, chunki moliyaviy resurslar salohiyati barcha
o’zgarishlarning moddiy bazasidir. Shuning uchun moliya siyosatini aniqlash va
uning strategik va taktik asoslarini ishlab chiqish uchun davlatning moliyaviy
ahvoli, moliyaviy salohiyati, boshqacha qilib aytganda davlatning moliyaviy
imkoniyatining obyektivligi haqida aniq ma’lumotga ega bo’lish lozim.
Moliyaviy resurslarni taqsimlash va qayta taqsimlash negizida
quyidagilarni tanlash turadi:
- moliyaviy resurslar egalarini va ularni taqsimlovchilarini;
- moliyaviy resurslardan foydalanishda ustivor yo’nalishlarni;
- moliyaviy resurslarni tashkil etish uchun manbalar va mablag’larni jalb
etish usullarini;
- davlat qo’lida moliyaviy resurslarni markazlashtirish darajasini.
Bu masalalar davlatning hayot mazmuniga va funksiyalariga bog’liq
holda yechiladi va amalga oshiriladi.
Moliya siyosatining mazmuni ko’p qirrali bo’lib, quyidagi muhim
bo’g’inlarni o’z ichiga oladi:
17

7. Muayyan budjetlarni shakllantirish manbalari bo’lgan umumdavlat
soliqlari bilan mahalliy soliqlar o’rtasida aniq chegara o’tkazish.
8. Davlat budjeti daromadlarini katta qismini joylarga berish, mahalliy
budjetlarning daromad manbalarini mustahkamlash.
9. Soliq siyosati belgilab bergan chora-tadbirlarni amaliyotga tadbiq
etuvchi tegishli moliya mexanizmini ishlab chiqish va takomillashtirish.
23

tegishli moliyaviy resurslar bilan ta’minlashdir. Lekin moliya siyosatini faqat
iqtisodiy siyosatga bog’lash mumkin emas. Moliya siyosati - bu moliyaviy
munosabatlar sohasida davlatning mustaqil faoliyat ko’rsatadigan sohasi. Moliya
siyosati mustaqil xususiyatga ega bo’lish bilan bir vaqtda davlatning har qanday
istalgan ijtimoiy faoliyatni amalga oshirishi uchun xoh ijtimoiy, xoh iqtisodiy yoki
xalqaro munosabatlar olib borishida muhim vositadir.
Kurs ishi maqsadi: Moliya siyosatini amalga oshirish dastaklari haqida
ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishi ob’ekti: Moliya siyosatini amalga oshirish dastaklari bilan
tanishtirish jarayoni
Kurs ishi predmeti: Moliya siyosatini amalga oshirish dastaklari bilan
tanishtirish ko’nikmalari
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi jarayonida ilgari surilgan
fikrlardan, yondashuvlardan hamda samaradorligini ta’minlovchi Kurs ishi
natijalaridan pedagogik fanlar bo’yicha ma’ruzalar tayyorlash, qo’llanmalar
yaratish, shuningdek metodik tavsiyanomalar yaratishda, ish tajribalarini
ommalashtirishda samarali foydalanishga xizmat qiladi.
Kurs ishi ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: ish kirish, 2 bob, 4 bo’lim,
umumiy xulosalar va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
1. Moliyaning mohiyativa ularning obye’kti
Amaliy ish jarayonida turli pul fondlaridan shakllanadigan va
foydalaniladigan moliyaviy munosabatlarning turli sohalari majmuiga moliya
tizimi deyiladi. Unga boshqacha ta’rif berish ham mumkin: davlat va
korxonalarning pul fondlarini shakllantirish, taqsimlash va foydalanish borasidagi
shakl va metodlar tizimiga moliya tizimi deyiladi. “Moliya tizimi” tushunchasi
keng ma’nodagi “moliya” tushunchasining taraqqiyoti natijasidir. Mamlakatda
bozor islohotlarining amalga oshirilishi va mohiyatiga ko’ra butunlay yangi
bo’lgan iqtisodiy va moliyaviy siyosatning hayotga tatbiq etilishi moliya
tizimining sohalariga va bo’g’inlariga nisbatan obektiv ravishda
4

olgan majburiyatlarini bajarish shakllariga bog’liq ravishda o’ziga xos bo’lgan
xususiyatlarga egadir. Bir vaqtning o’zida, tijorat korxonalari vatashkilotlari
moliyasi muhim ahamiyat kasb etib, aynan shuyerda moliyaviy resurslarning
asosiy qismi shakllantiriladi. Mamlkatning umumiy moliyaviy holati ana shu
korxonalar moliyasidagi ahvol bilan belgilanadi.
Bozor munosabatlari sharoitida korxonalar o’zlarining faoliyatlarini
tijoriy hisob asosida amalga oshiradilar. Unga muvofiq ravishda ularning
xarajatlari o’z daromadlari hisobidan qoplanishi kerak. Mehnat jamoalari
ishlab chiqarish va ijtimoiy rivojlanishning asosiy manbai foyda
hisoblanadi.
Bu soha korxonalari real ravishda moliyaviy mustaqillikka ega, mahsulotni
sotishdan olingan tushumni ularning o’zi mustaqil ravishda taqsimlaydi,
o’zlarining ixtiyoriga ko’ra foydadan foy dalanadilar, ishlab chiqarish va ijtimoiy
fondlarni shakllantiradilar, moliyaviy bozorning resurslaridan – bank kreditlari,
obligatsiyalar emissiyasi, deposit sertifikatlari va moliyaviy bozorning boshqa
instrumentlaridan foydalangan horlda investitsiyalashtirish uchun zarur bo’lgan
mablag’larni qidirib topadilar.
XYUSlarning faoliyatida sifat o’zgarishlarni amalga oshirmasdan turib
bozor iqtisodiyotini rivojlantirish mumkin yemas. Ularni isloh qilish jarayonining
mazmuni bozor munosabat-lari rivojlanishining qonuniyatlaridan kelib chiqadiki,
ularda birlamchi bo’g’in (XYUSlar) ga alohida o’rin berilishi kerak. Bozor
iqtisodiyotidagi o’zaro aloqalarning umumiy modeli quyidagi chizmada keltirilgan
(1-chizma):
10

1-chizma. Bozor iqtisodiyotidagi o’zaro aloqalar modeli
Bozor iqtisodiyoti sharoitida XYUSlar xaridor va sotuvchi sifatida
maydonga chiqib, tovarlar va xizmatlar bozorida o’zgaruv-chan talab va taklif
asosida raqobat muhitida aniqlanadigan baho orqali o’zaro ta’sir (aloqa)da bo’ladi.
Baholarning yig’indisi tushumning o’lchamini belgilab (aniqlab) berganligi uchun
XYUS (firma, korporatsiya va h.k.)larning moliyaviy ahvoli bilan ular-ning
bozordagi faolligi, ular faoliyatida taraqqiyotning bozor omillari o’zgarishi
(dinamikasi)ni har tomonlama hisobga olish o’rtasida to’g’ri bog’lanish mavjud.
Bu omillarni hisobga olish XYUSlar, firmalar va korporatsiyalar faoliyatining
butun falsa-fasini prinsipial jihatdan o’zgartirishni talab qiladi. XYUS-larni bozor
sharoitlariga moslashtirish bo’yicha asoslangan chora-lar tizimini ishlab chiqish va
ularni amalga oshirish, XYUSlarni bozor iqtisodiyotining mustaqil (to’laqonli)
subektiga aylantirish ‘ularni moliyaviy isloh qilishning asosiy mazmunini tashkil
yetadi.
2 . Moliya siyosatini amalga oshirish bosqichlari va asosiy
xususiyatlari
Turli mamlakatlarda notijorat tashkilotlarini moliyalashtirish manbalarining
tarkibiy tuzilmasi turlichadir. Masalan, ko’pgina rivojlangan mamlakatlarda
11Davlatning tartibga soluvchi roli
Sotuvchi
(ishlab
chiqaruvchi) Bozorba
hosi Xaridor
(iste’-
molchi)
Raqobat muhiti

Moliya bozori va uning moliyaviy resurslarni
shakllantirishdagi o'rni
Mundarija
Kirish
Reja:
1. Moliyaning mohiyati va ularning obye’kti
2 . Moliya siyosatini amalga oshirish bosqichlari va asosiy xususiyatlari
3. O’zbekiston Respublikasi moliya bozorining hozirgi holati tahlili
4. O’zbekiston Respublikasi moliya bozorining hozirgi rivojlanish tendensiyasi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

bo’g’ini sifatida Davlat byudjeti o’z ichiga quyidagilarni oladi:
∙ respublika byudjeti;
∙ Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlar.
O’z navbatida, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti Qoraqalpog’iston
Respublikasining respublika byudjeti hamda Qoraqalpog’iston Respublikasiga
bo’ysunuvchi tumanlar va shaharlar byudjetlaridan tarkib topadi. Viloyatning
byudjeti esa viloyat byudjetini va viloyatga bo’ysunuvchi tumanlar va shag’arlar
byudjetlarini o’z ichiga oladi. Shuningdek, tumanlarga bo’linadigan shaharning
byudjeti shahar byudjeti va shahar tarkibiga kiruvchi tumanlar byudjetlaridan
iborat.
Va nihoyat, tumanga bo’ysunadigan shaharlari bo’lgan tumanning byudjeti
tuman byudjetidan va tumanga bo’ysunuvidagi shaharlar byudjetidan tashkil
topadi.
Hozirgi sharoitda Davlat byudjeti o’z oldida turgan quyidagi muammolarni
hal etishi kerak:
∙ daromadlar asosini mustahkamlash zaminida byudjet defitsitining
darajasini kamaytirish;
∙ mamlakat taraqqiyotining ustuvor yo’nalishlari bo’yicha byudjet
xarajatlarini restrukturizatsiya qilish;
∙ byudjet yordamida tartibga solish mexanizmini takomillashtirish; 10
∙ byudjet assignovaniyalaridan samarali foydalanish ustidan nazoratni
kuchaytirish.
Davlat maqsadli fondlari (nobyudjet fondlar yoki byudjetdan tashqari
fondlar) oldindan belgilangan ma’lum muddatlarda tuzilishiyoki doimiy ravishda
mavjud bo’lishi mumkin. Bu fondlarning vujudga kelishi Davlat byudjetining
qabul qilinishiyoki qabul qilinmasligidan qat’iy nazar mablag’lar maqsadli
manbainingzarurligi bilan belgilanadi. Birinchi navbatda, bu ijtimoiy ta’minot,
tekin sog’liqnisaqlash, ishsizlikni kamaytirish va boshqa xuddi shunday bir qancha
muhim ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishga tegishlidir. Bu fondlar mablag’larini
shakllantirish va ulardan foydalanish davlat tomonidan o’ziga xos bo’lgan shakllar
7

bu yerda: K
k – sof foydani kapitallashtirish
koyeffitsiyenti;
SF
kq – aktivlar (kapital)ni oshirishga
yo’naltirilgan sof foydaning qismi;
SF
uh – XYUS sof foydasining umumiy hajmi.
Kapitallashtirish jarayoni investitsion-innovatsiya strate-giyasini amalga
oshirish asosida faqat aktivlar hajmini oshi-rishni yemas, balki ularning yanada
samaraliroq foydalanilishini ko’zda tutganligi bilan ham muhimdir. Uni quyidagi
tartibda aniqlasa bo’ladi:
K
a = (K о’
: A
o ),
bu yerda: K
a – aktivlarni kapitallashtirish koyeffitsiyenti;
K
о’ – tahlil davrida o’z kapitalining o’sishi;
A
o – tahlil davri oxiridagi aktivlar.
Kapitallashtirish jarayoni ishlab chiqarishda ilmiy yutuq-larning
moddiylashganligini aks yettiruvchi ilg’or innovatsion ishlab chiqarish vositalari
va texnologiyalariga qo’yiladigan ka-pital shaklning intellektuallashtirishga
asoslanishi kerak.
O’zlarining faoliyatlariga yangi sifat talablarini ilgari surayotgan samarali
bozor o’zaro aloqalarining tizimiga nisbatan tezroq kirish uchun XYUSlar
tomonidan moliyaviy isloh qilish-ning asoslangan dasturini ishlab chiqilishi
maqsadga muvofiq. Bunda butun xo’jalik-ishlab chiqarish faoliyatining natijasi si-
fatida yuqori yakuniy moliyaviy ko’rsatkichlarga yerishishga alohida o’rin
ajratilmog’i lozim. Bir vaqtning o’zida bunday dastur bozor omillari va iqtisodiy
o’sish shart-sharoitlaridan foydalanish, shuningdek, innovatsion taraqqiyotning
14

✔ birinchidan, moliyaviy resurslarning hajmini va ulardan foydalanish
samaradorligini oshirish. Moliya siyosati ko’zda tutayotgan tadbirlarni, ular bilan
bog’liq bo’lgan xarajatlarni real mavjud bo’lgan moliyaviy resurslar bilan
ta’minlanishiga erishishi kerak. Shuningdek ajratilayotgan har bir so’mlik
resursdan maksimal darajada samaraga erishishni ta’minlash lozim;
✔ ikkinchidan, moliyaviy resurslarning taqsimotida optimal nisbatlarni
belgilash, ulardan oqilona foydalanish.
Moliya siyosatining bu vazifasi korxona daromadlarining davlat
ixtiyoriga o’tishining oqilona shakllarini belgilash, aholining davlat daromadlarini
shakllantirishdagi xissasini to’g’ri belgilash, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish
sohalari o’rtasidagi taqsimlash mutanosibliklarini optimallashtirish yo’llari bilan
bajariladi;
✔ uchinchidan, muhim va murakkab vazifasi, tegishli moliya
mexanizmini ishlab chiqish, iqtisodiy siyosat belgilab bergan rivojlanish
yo’nalishlarini ta’minlash maqsadida uni takomillashtirish.
Moliya siyosatining samaradorligini belgilash uchun jamiyatning ehtiyoji
qanchalik qondirilganligi, qo’yilgan maqsadlar va vazifalar amalga oshirilganligi
baholanishi lozim.
Moliya siyosatiga baho berish va unga tuzatish, qo’shimchalar kiritish
uchun birinchi navbatda jamiyat ehtiyojini qondira oladigan holdagi ijtimoiy
taraqqiyot rejasini aniq bilish zarur. U rejada bo’lajak va yaqin kelajakda amalga
oshirish vaqtlari belgilangan chora-tadbirlar bo’lishi lozim. Faqat shundagina
moliya siyosatini ishlab chiqish va muvaffaqqiyatli amalga oshirish hamda
obyektiv baholash mumkin.
Moliya siyosatini asosiy yo’nalishlaridan biri - moliyaviy resurslarni
imkon qadar yuqori hajmini aniqlash va ushbu manbalar doimiyligi hamda
uzluksizligini ta’minlashdir, chunki moliyaviy resurslar salohiyati barcha
o’zgarishlarning moddiy bazasidir. Shuning uchun moliya siyosatini aniqlash va
21

zamonaviy tendensiyalari-ni amalga oshirish asosida XYUS faoliyatining
samaradorligini oshirish bo’yicha choralar tizimini o’z ichiga qamrab oladi.
3. O’zbekiston Respublikasi moliya bozorining hozirgi holati taxlili
va rivojlanish tendensiyasi
Yaqin o’tmishda, mamlakat iqtisodiyoti va ijtimoiy rivojlanishiga
to’sqinlik qilib qolgan moliyaviy siyosat o’z kamchiliklarini namoyon qildi. Uzoq
davrlar mobaynida mamlakatni iqtisodiy rivojlanishida moliya va faol moliyaviy
siyosatning ahamiyatiga yetarlicha baho berilmadi. Iqtisodiyotda moliyaviy
munosabatlarning ahamiyatini buzib ko’rsatish sodir bo’ldi, moliya va moliyaviy
dastaklarning faol ahamiyati inkor etilib, moliyaviy siyosat talab etilgan
muammolarni xal qilishga qaratilgan zarur usullarni ishlab chiqishga ojizlik qilib
qoldi. Rivojlanishning uzoq davriga mo’ljallangan ibratli konsepsiyalarni ishlab
chiqilmaganligi, kam samara beradigan, qisqa muddatli foyda olishni ko’zlab
ko’rilgan chora-tadbirlar iqtisodiyotni og’ir ahvolga olib keldi.
O’zbekiston mustaqillikka erishib, iqtisodiy rivojlanishda bozor
munosabatlariga o’tishda, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida bo’lgani kabi,
moliya va moliyaviy munosabatlarda ham chuqur islohotlarni amalga oshirishga
to’g’ri keldi.
Prezidentimiz Sh. Mirziyoyev belgilab bergan iqtisodiy strategiyadan
kelib chiqqan holda, bozor iqtisodiyotini dastlabki bosqichida moliya va soliq
siyosatining birinchi darajadagi chora-tadbirlari va ustivor yo’nalishlari
quyidagilardan iborat bo’ldi:
1. Barqaror moliyaviy siyosatni amalga oshirish, davlat budjeti
taqchilligini iloji boricha kamaytirish, budjetdan beriladigan dotatsiya va
subvensiyalarni barcha turlarini bosqichma-bosqich qisqartirib borish;
2. Budjet mablag’larini daromad tushgandan keyingina taqsimlanadigan
yo’ldan og’ishmay borish, birinchi darajali, eng zarur umumdavlat ehtiyojlari
uchungina budjetdan mablag’lar ajratish;
15

3. Xalq xo’jaligi tarmoqlarini, ayrim korxonalarni rivojlantirish uchun
budjetdan qaytarib olmaslikni ko’zda tutib ta’minlash amaliyotidan voz kechish,
buning o’rniga ana shu maqsadlarda investitsiya kreditlaridan keng foydalanish;
4. Soliq tizimini takomillashtirish budjet daromadlarini barqaror sur’atda
to’lab turishni ta’minlaydigan, kichik va xususiy korxonalarning, chet el kapitali
ishtirokidagi qayta ishlaydigan va xalq iste’moli mollarini ishlab chiqaradigan
qo’shma korxonalarni rivojlanishini rag’batlantiradigan soliq siyosatini olib borish.
Belgilangan strategik vazifalar davlatning taktik chora-tadbirlari asosida
bajariladi. Hozirgi kunga kelib, iqtisodiy o’sish davri boshlandi. Yalpi ichki
mahsulotning o’sish sur’ati barqarorlashdi.
Taktika esa, iqtisodiy va ijtimoiy sohadagi rivojlanishning xal qiluvchi
joylarini va muhim muammolarni aniqlash, moliyaviy bog’liqliklarni tashkil etish
shakllari va usullarini o’z vaqtida o’zgartirish yo’li bilan strategiya belgilab bergan
vazifalarni qisqa muddat ichida, eng kam xarajatlar bilan amalga oshiradi.
Moliya siyosati inson faoliyatining mahsus shakli sifatida ustqurma
kategoriyalariga taalluqlidir. U bilan jamiyatning iqtisodiy bazisi orasida
chambarchas bog’langan o’zaro bog’liqlik mavjuddir.
Bir tomondan, moliya siyosati iqtisodiy munosabatlar orqali vujudga
keladi, ikkinchi tomondan, iqtisodiy bazis asosida vujudga kelib va rivojlanib,
moliya siyosati ma’lum bir mustaqillikka ega. Shuning uchun u iqtisodiyotga,
moliyaning ahvoliga teskari ta’sirini o’tkazadi. Bu ta’sir har xil bo’lishi mumkin:
bir xil paytlarda siyosiy chora-tadbirlarni o’tkazish orqali iqtisodiyotni
rivojlantirishga qulay shart-sharoit yaratiladi, boshqalarda esa u to’sqinlik qiladi.
Moliya siyosati moliyaviy munosabatlar mohiyatini o’zgartirolmaydi.
Lekin, davlat moliyaning mohiyatini bilib, u o’z manfaatlariga qaratishga harakat
qiladi.
Moliyaviy munosabatlar - obyektiv voqelik iqtisodiy munosabatining bir
qismi bo’lib, jamiyatning iqtisodiy bazisini tashkil qiladi. Moliya siyosati esa
bazisga asoslanadi, shu bazisdan kelib chiqadi. Moliya siyosati ilmiy asoslangan
moliyaviy nazariyaga tayanadi va tajribaga ko’rsatma beradi, shu tariqa moliya
16

■ budjet taqchilligini moliyalashtirish manbalarini;
■ budjet tizimining alohida bo’g’inlari o’rtasidagi o’zaro
munosabatlarning tamoyillarini.
O’z navbatida, budjet siyosati tarkibida soliq siyosati, investitsion siyosat,
davlat qarzini boshqarish siyosati, budjet yaxlitligi siyosatlari nisbiy mustaqillikka
ega bo’ladilar. Soliq siyosati soliqlarning tarkibini, ularning stavkalarini
hajmlarini, har bir soliq turi bo’yicha imtiyozlar va jazolarni belgilaydi. Bir
vaqtning o’zida soliq tizimini to’laligicha, shuningdek alohida soliqlarning tartibga
soluvchi yoki rag’batlantiruvchi choralari o’rnatiladi.
O’tgan yilda ko’rsatilgan xizmatlar hajmi 21,3 foizga o’sib, uning YaIM
tarkibidagi ulushi 45,3 foizni tashkil qildi. Xususan, savdo va umumiy ovqatlanish
xizmati 26,8 foizga hamda moliyaviy xizmatlar hajmi 32,2 foizga o’sdi 1
.
Hozirgi bosqichda davlatning moliyaviy siyosati quyidagilarga
qaratilgan:
1. Ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini har tomonlama oshirish
hisobiga aholining turmush tarzini yuqoriga ko’tarish.
2. Tadbirkorlarning haqiqiy mustaqilligini ta’minlash, mehnat va
xizmatga bo’lgan tashabbusini oshirish hamda ularni har tomonlama huquqiy
kafolatlash.
3. Aholining kam ta’minlangan qatlamini ijtimoiy himoya qilish
(pensionerlar, ko’p bolali oilalar, talabalar).
4. Daromadi cheklangan xizmatchilarni (sog’liqni saqlash, maorif,
boshqaruv, mudofaa) ijtimoiy himoya qilish.
5. Yangi moliyaviy strategiya, rang-barang mulk shakllari, bozor
munosabatlarini rivojlantirish, tovar va mahsulotlar bozorini, ish kuchi va kapital
bozorlarini rivojlantirish.
6. Jamiyatning ijtimoiy - iqtisodiy hayotiga moliyaviy ta’sir ko’rsatish,
uni soliqqa tortish, moliyalashtirish va moliyaviy bozor uslublari orqali amalga
oshirish.
1
Manba: http://www.cbu.uz/uz/monet_policy/monet_direct2009.htm
19

yangichayondashuvni taqozo etdi. Unga muvofiq ravishda, dastlab, moliya tizimi
quyidagi ikki sohaga bo’linadi:
∙ davlat moliyasi va mahalliy moliya;
∙ xo’jalik yurituvchi subektlar moliyasi.
O’z navbatida, moliya tizimining har bir sohasi pul fondlari va daromadlarni
shakllantirishning aniq shakllari va metodlariga bog’liq ravishda bir necha
bo’g’inlardan tashkil topadi. Masalan, davlat moliyasi va mahalliy moliya quyidagi
bo’g’inlardan iborat bo’lishi mumkin:
∙ davlat byudjeti;
∙ maqsadli nobyudjet fondlari;
∙ davlat krediti.
Shuningdek, xo’jalik yurituvchi subektlar moliyasi quyidagi bo’g’inlardan
iborat:
∙ tijorat korxonalari va tashkilotlari moliyasi;
∙ moliyaviy vositachilar moliyasi;
∙ notijorat tashkilotlari moliyasi.
Yuqorida keltirilganlarni chizmali ko’rinishda quyidagicha ifodalash mumkin:
5

Moliya bozori va uning moliyaviy resurslarni shakllantirishdagi o'rni

Купить