Moliya munosabatlarining mohiyati, vazifalari va iqtisodiyotni tartibga solishdagi roli

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	422.2KB
Покупки	16
Дата загрузки	25 Август 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Moliya munosabatlarining mohiyati, vazifalari va iqtisodiyotni tartibga solishdagi roli

Купить

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTET
“________________________________________________________” KAFEDRASI
“ ___________________________________________________________ ” fanidan
KURS ISHI
Маvzu: Moliya munosabatlarining mohiyati, vazifalari
va iqtisodiyotni tartibga Solishdagi roli
Bajardi: SI-71 Guruh talabasi Nasretdinov Asadbek Fazliddinovich
Qabul qildi: stajer. Ped. Karimjonov Muhammadrasul To’lqinjon o’g’li
RO’YXATGA OLINDI
“ ____ ” _______20 23 y.
№_________
Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya
qilingan sana
“____” _______20 23 y.
Ilmiy rahbar __ ________
Imzo_________________
Kurs ishi himoya qilingan
sana
«____» _______202 3 y .
Baho « _____ » _________ ___________
( imzo )
_ _ _________
( imzo )
___________
( imzo ) Komissiya a’zolari :
__________________
_________________ _
_________________

Moliya munosabatlarining mohiyati, vazifalari va
iqtisodiyotni tartibga solishdagi roli
Reja
Kirish 3
1. Moliya munosabatlarining mohiyati va vazifalari 5
2. Moliyaviy munosabatlarning ob’ekti esa pul mablag’laridan iboratdir. 11
3. Moliya resurslari 13
Xulosa 19
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 22
2

Kirish
Insoniyatning eng buyuk kashfiyotlaridan biri pul bo’lib, u odamlarni
harakatga keltiruvchi asosiy omil sifatida xizmat qiladi. Pul aslida o’zi ham tovar
bo’lib, odamlarni mehnat qilishga, bilim olishga, o’z malakasini muttasil oshira
borishga, tadbirkorlik va biznes bilan shug’ullanishga va hokazolarga undaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul o’ta muhim iqtisodiy vosita sifatida
namoyon bo’ladi. U tufayli ishlab chiqarishning takrorlanishi amalga oshadi,
iqtisodiy o’sishga erishiladi. Pul shaklidagi mablag’lar bozorda boshqa resurslarga
aylanadi, tovarlar sotilib, yana pulga aylantiriladi.
Pul mablag’larini hosil qilish, ularni jamlash, taqsimlash va ishlatish
jarayonida yuzaga keluvchi iqtisodiy munosabatlarni moliya yoki moliyaviy
munosabatlar deb yuritiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha iqtisodiy jarayonlarning amalga
oshirilishi pul mablag’larining harakatlanishi bilan bog’lanib ketgan. Shuning
uchun moliyaviy munosabatlar jamiyat iqtisodiy hayotida markaziy o’rinni
egallaydi.
Har qanday ijtimoiy faoliyat pul mablag’larini talab qiladi. Ishlab chiqarish
qaerda bo’lmasin, baribir, moliyani yuzaga keltiradi. Mahsulotlar va xizmatlar
faqat taqsimlangandan so’ng is’temol etilishi mumkin. Ular qiymat shaklida
taqsimlanganda, dastlab turli maqsadlarga mo’ljallangan pul resurslari hosil
bo’ladi, ular tovarlarga ayirboshlanib, shundan keyin iste’mol qondiriladi.
Masalan, qiymat shaklidagi mahsulot taqsimlanganda, uni yaratish uchun
sarflangan mehnat qurollari qiymatini ifodalovchi qismi amortizatsiya fondi
shakliga kiradi. Bu o’z navbatida moliyaviy resursga aylanadi, yig’ilib boradi va
unga yangi mashina va mexanizmlar sotib olinib, eskirganlari o’rniga tiklanadi.
Ma’lumki, umumjamiyat ehtiyojlari davlat yo’li bilan qondiriladi. Bular
jumlasiga atrof-muhitni himoya qilish, mudofaa, milliy xavfsizlik, ijtimoiy tartibni
saqlash, aholini ijtimoiy muhofaza qilish va boshqalar kiradi. Mazkur
ehtiyojlarning qondirilishi davlatning moliyaviy faoliyati bilan bog’liq. Ammo
bundan moliyaning zarurligi davlatning mavjudligidan kelib chiqadi, moliyaviy
3

munosabatlarni faqat davlat yaratadi, degan xulosa kelib chiqmaydi. Davlat
moliyani yaratuvchi emas, balki moliya munosabatlarining ishtirokchisidir.
Moliyaviy resurslarni tashkil etishda va ishlatishda ishtirok etuvchilar
moliyaviy munosabatlarning sub’ektlari hisoblanadi. Bular jumlasiga davlat
idoralari, korxonalar, firmalar, tashkilotlar, turli muassasalar, oilalar va ayrim
shaxslar kiradi. Ular moliyaviy munosabatlarda umumdavlat ehtiyojlari (aholini
ijtimoiy himoya qilish, uning sog’lig’ini saqlash, unga ta’lim berish, mamlakat
mudofaasini mustahkamlash, ekologik muammolarni hal etish va h.k.) hamda
korxona va firmalarni rivojlantirish ehtiyojlarini qondirish maqsadida ishtirok
etadilar.
I.
4

1. Moliya munosabatlarining mohiyati va vazifalari
Moliya tizimi – moliyaviy munosabatlarning turli sohalarini o’z ichiga olib,
xar kaysi soxalar pul mablag’lari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish
xususiyatlari bilan tavsiflanadi.
Ijtimoiy ishlab chiqarishning turli sharoitlarida moliyaning rivojlanish
qonuniyatini tahlil qilish moliyaviy munosabatlarning mohiyatida umumiy belgilar
mavjudligidan guvohlik beradi. Bu moliyani amal qilishining ob'ektiv sabablari va
shartlarini saqlanib qolinganligi bilan ta'riflanadi. Bularning orasida ikkitasi ajralib
turadi: tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi va bu munosabatlarning ob'ekti va
sub'ektining mavjudligidir.
Moliyaviy munosabatlar mohiyatan umumiy bo’lsada, ular elementlari
o’rtasidagi ma'lum farqlarni rad etmaydi.
Ma'lumki, moliya tizimi moliya munosabatlarining turli bo’g’inlari
yig’indisini bildiradi. Ularning har biri pul mablag’lari fondlarini shakllantirish va
ishlatilishidagi hususiyatlari, takror ishlab chiqarishdagi rolining turlichaligi bilan
hususiyatlanadi Moliyaviy tizim tarkiban tahlil etilganda unga xar xil yondoshish
mumkin. Moliya pul munosabatlari bo’lar ekan, ularni ob'ekti va sub'ekti, ularga
xos mexanizmlar mavjud. Shu jihatidan qaralganda moliya tizimiga pul fondlari,
moliya ishtirokchilari, moliya institutlari, moliya mexanizmi va moliya siyosatini
kiritish mumkin. Buni sxemadan ko’rish mumkin.
Moliya tizimining asosiy funksiyalari quyidagilardan iboratdir:
- Rejalashtirish funksiyasi.
- Tashkillashtirish funksiyasi.
- Rag’batlantirish funksiyasi.
- Nazorat
5

Moliya tizimining funksiyalari. 1
Rejalashtirish
Maqsadlarni
shakllantirish va
uni amalga
oshirishning
moliyaviy
imkoniyatlarini
aniqlash bilan
bog’liq tadbirlar. Tashkillashtirish
Byudjet kurilishi,
byudjet tasniflanishi,
tasdiklash, ijro etish,
vakolatli kredit
organlarini aniqlash,
Mahalliy va respublika
organlarining byudjet
vakolatlari va
xukuklarini
chegaralashni uz ichiga
oladi. Rag’batlantirish
Pul mablag’larga
ehtiyojni hisobga
olgan holda
m oliyaviy
faoliyatga ta'sir
etuvchi omillar
talkin qilinadi. Nazorat
Urnatilgan
maqsadlarga
erishishni
solishtirish
uchun oligna
natijalarni
baholashva
meyorlarni
ishlab
chikiladi.
Ilgarilari ortodoksal g’oyalar ta'sirida moliya mavhum tarzdagi
munosabatni o’zi deb baholangan. Hozirgi nazariya uni atroflicha qarab chiqadi,
uni ko’p elementli deb qaraydi, uning tarkibiga moliya resurslari va siyosatini ham
kiritadi. Moliya siyosati deganda uni davlat siyosati bilan cheklash xato bo’ladi.
Hamma moliya sub'ektlarining o’z siyosati bor. Korxona, nodavlat tashkiloti va
hatto xonadonni ham o’ziga xos moliya siyosati bo’ladi. Moliya tizimini
boshqacha talqin etilganda bunga asos qilib pul fondlarining xarakatlarini ham
olish mumkin shu jahatdan qaralganda moliya tizimi moliya munosabatlarining
quyidagi sohalarini o’z ichiga oladi: davlat byudjeti, nobyudjet fondlar, davlat
krediti, mulkiy va shaxsiy sug’urta fondlari, fond bozori, turli mulkchilik
shaklidagi korxonalar moliyasi, nodavlat jamoat tashkilotlari moliyasi.
Barcha sanab o’tilgan moliyaviy munosabatlarni ikkita kichik guruhga
bo’lish mumkin. Bular – makrodarajada kengaytirilgan takror ishlab chiqarish
ehtiyojlarini ta'minlovchi umumdavlat moliyasi hamda mikrodarajada takror ishlab
chiqarish jarayonini pul mablag’lari bilan ta'minlash uchun qo’llaniladigan
1
Shavkat Mirziyoyevning “Yangi O’zbekiston strategiyasi”
6

korxonalar moliyasi. Nihoyat xonadon moliyasi mazkur guruhlashni shartli tarzda
quyidagi sxema orqali ifodalash mumkin. 1–sxema 2
Umumda
vlat
moliyasi:
- Davla t
byudjeti;
- Noby
udjet
fondlar;
- Davla t
krediti; Korxonalar moliyasi:
- Davlat korxonalari
moliyasi;
- jamoa korxonalari
moliyasi;
- xususiy firmalar
moliyasi;
- hissadorlik jamiyatlari
moliyasi;
- ijara mulki zaminidagi
korxonalar moliyasi;
- qo’shma korxonalar
moliyasi;
- jamoat tashkilotlari
moliyasi va boshqalar. Xonadon
moliyasi
- bir oilali
xonadon
moliyasi;
- ko’p oilali
xonadon
moliyasi;
- oilasizlar
xonadoni
moliyasi. Sug’urta
moliyasi
1.Iqtisodiy
riskni
sug’urtalash
2.Ijtimoiy
sug’urta
3.Mulkiy
sug’urta Moliya
bozori
1.Fond
bozori
2.Valy
ut a
bozori
Moliya tizimini alohida bo’g’inlarga ajratish har bir bo’g’inning
vazifalaridagi farqlanishga hamda markazlashgan va markazlashmagan pul
fondlarini shakllantirish va ishlatish usullaridagi farqlanishga asoslanadi.
Umumdavlat markazlashgan pul fondlari ishlab chiqarish sohalarida yaratilgan
daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash yo’li bilan tuziladi. Iqtisodiy va ijtimoiy
rivojlanishdagi davlatning bajaradigan muhim roli uning ihtiyorida moliyaviy
resurslarning katta qismini markazlashtirish zaruriyatiga olib keladi. Ularni
ishlatish shakllari davlat byudjeti va nobyudjet fondlari orqali namoyon bo’ladi.
Bular hisobidan davlatning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy vazifalarini hal etish
2
Shavkat Mirziyoyevning “Yangi O’zbekiston strategiyasi”
7 Moliya tizimi

ehtiyoji ta'minlanadi. Pul fondlarini tashkil qilish va ishlatish shakllari va usullari
moliya tizimining kredit va sug’urta bo’g’inlari orqali ham qo’llaniladi.
Markazlashmagan pul fondlari korxonalarni o’zlarining pul daromadlari va
jamg’armalari hisobidan tashkil topadi.
Yagona moliya tizimining asosi korxonalar moliyasi hisoblanadi, chunki
ular ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etadilar. Daromad shu yerda
yaratiladi. Markazlashgan davlat fondlarining manbai ishlab chiqarish sohasida
yaratilayotgan daromad hisoblanadi.
Umumdavlat moliyasi xalq xo’jaligining barcha tarmoqlari rivojlanishining
ma'lum sur'atlarini ta'minlashda, moliyaviy resurslarni iqtisodiyot tarmoqlari va
mamlakat hududlari o’rtasida, moddiy vanomoddiy sohalari o’rtasida hamda mulk
sohiblari, aholining alohida guruh va qatlamlari o’rtasida qayta taqsimlashda
yetakchi rol o’ynaydi.
Moliyaviy resurslardan samarali foydalanish davlatning faol moliyaviy
siyosati asosida olib boriladi.
Moliya tizimi orqali davlatning, markazlashgan pul resurslari va
markazlashmagan pul fondlarini, jamg’arish va iste'mol fondlarini soliqlar, davlat
byudjeti xarajatlari, davlat kreditini qo’llash bilan shakllantiriladi.
Moliya tizimi sifatida «moliyaviy munosabatlarning tashkil qilish shakli»
yoki «moliyaviy munosabatlarning tashkiliy tuzilmalari majmuasi» sifatida ko’rib
o’tish mumkin. Masalan, Taniqli amerikalik mutaxassis J.Van Xorn moliya
tizimiga – davlat, firmalar va fuqarolarga turli xil xizmatlar ko’rsatuvchi moliyaviy
muassasalar va bozorlarning majmuasi –degan ta'rifni beradi. L.Drobozinaning
fikricha «Moliya tizimi - pul mablag’lari fondini tashkil qilish va foydalanish
jarayonidagi moliyaviy munosabatlarning turli sohalarini majmuasidan iborat»-
degan ta'rifni beradi. G.Polyakning fikricha moliya tizimi –davlat, xo’jalik
sub'ektlari va uy xo’jaliklarining pul mablag’lari fondini turli xil usullari va
shakllarda taqsimlash jarayonidagi turli moliyaviy munosabatlar majmuasi-deb
talqin qilinadi. Taniqli iqtisodchi V.Kovaleva esa moliya tizimiga ijtimoiy takror
ishlab chiqarish jarayonining sub'ektlari o’rtasida jami ijtimoiy mahsulotni
8

taqsimlash va qayta taqsimlash bo’yicha pul munosabatlarni tashkil qilish shakli
sifatida qarash lozimligini ta'kidlaydi.
Yuqoridagi moliya tizimi bo’yicha keltirilgan ta'riflarda mantiiqiy yahlitlik
mavjud bo’lib, ijtimoiy mahsulot qiymatini taqsimlanish jarayonida hosil
bo’ladigan pul mablag’lari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish jarayoni
moliya tizimining markaziy mazmunini tashkil qilishi ta'kidlanadi.
Demak, moliya tizimi - moliyaviy munosabatlarning turli sohalarini o’z
ichiga olib, har
qaysi sohalar pul mablag’lari fondlarini shakllantirish va ulardan
foydalanish xususiyatlari bilan tavsiflanadi Iqtisodiy sub'ektlarning daromadlarini
shakllanish usullariga bog’liq ravishda moliya tizimini markazlashtirilgan moliya
(umumdavlat moliyasi) va markazlashtirilmagan moliya(xo’jalik sub'ektlari va uy
xo’jaliklari moliyasi) kabi asosiy turlarga ajratish mumkin.
Moliya tizimi pul munosabatlari tizimini tashkil qilish shakli sifatida
moliyaviy resurslarni shakllantirish va foydalanishni ta'minlovchi 3 asosiy o’zaro
bog’liq tizimlarga bo’linadi: Davlat va mahalliy boshqaruv organlarining moliyasi,
turli mulkchilik va faoliyat bilan shug’ullanuvchi xo’jalik sub'ektlari moliyasi, uy
xo’jaliklari moliyasi(xonadon moliyasi).
Yahlit moliya tizimini tashkil qiluvchi mazkur tizimlar ham iqtisodiy
sub'ektlarning aniq pul mablag’lari fondini tashkil qilinishiga qarab o’z navbatida
alohida bo’g’inlarga ajratiladi.
Unda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 2016-yilda
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga mo’ljallangan
iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar
Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi "Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom
va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi
kerak" nomli ma’ruzasi chuqur o’rganildi hamda istiqboldagi vazifalar muhokama
qilindi.
Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev tomonidan ilgari surilgan 2017-
2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
9

yo’nalishlari bo’yicha Harakatlar strategiyasi loyihasi hozirga qadar yurtimizda
amalga oshirilayotgan islohotlar samarasini yanada oshirish, davlat va jamiyat
rivojini yangi bosqichga ko’tarish, hayotning barcha sohalarini liberallashtirish
maqsadida ishlab chiqilgani ta’kidlandi. Pul-kredit siyosatini yanada
takomillashtirish, soliq yukini kamaytirish va soliqqa tortish tizimini
soddalashtirish, yangi turdagi sug’urta xizmatlari, xorijiy investitsiyalar va
kreditlarni jalb qilish va ulardan samarali foydalanish masalalarida taqdimotlar
o’tkazildi.
Mamlakat bank tizimini isloh qilish, erkinlashtirish va barqarorligini
oshirish davlatimiz siyosatining eng muhim yo’nalishlaridan biridir. Bank tizimini
isloh qilish borasidagi dasturlarda ularning barqarorligini ta’minlash, qo’shimcha
investitsiyalarni jalb qilish, faoliyatini xalqaro standartlarga muvofiq yanada
takomillashtirish, ko’rsatilayotgan moliyaviy xizmatlar hajmini yanada
kengaytirish hamda aholining ularga bo’lgan ishonchini oshirish doimiy e’tiborda.
Shu tufayli 2016-yilda mamlakatimiz iqtisodiyotiga 16,6 milliard dollar miqdorida
yoki 2015-yilga nisbatan 9,6 foiz ko’p investitsiya yo’naltirildi. Umumiy qiymati
5,2 milliard dollar bo’lgan 164 yirik investitsiya loyihasi amalga oshirildi.
Harakatlar strategiyasi loyihasida keltirilgan ayrim, xususan, belgilangan
naqdsiz hisob- kitoblar hajmi va qamrovini oshirish borasidagi chora-tadbirlar
ishtirokchilarning alohida e’tiboriga sabab bo’ldi. Bunda aholiga muayyan vaqt
davomida belgilangan limit doirasida bank mablag’lari hisobidan tovar va
xizmatlar uchun to’lovlarni amalga oshirish imkonini beruvchi kredit kartalarini
muomalaga kiritish, plastik kartalar orqali hisobraqamlarga masofadan xizmat
ko’rsatish tizimlaridan foydalanish imkoniyatini kengaytirish, to’lov
terminallaridan foydalanganlik uchun ijara to’lovi miqdorini ikki martaga
qisqartirish, plastik kartadan mablag’larni boshqa kartaga o’tkazish bo’yicha
ko’rsatiladigan xizmatlar uchun tariflarni kamaytirish alohida qayd etildi.
Ilmiy-amaliy seminarda Harakatlar strategiyasi loyihasi xususida fikr va
mulohazalar bildirildi. Bank-moliya sektorini rivojlantirish hisobiga
10

$makroiqtisodiy barqarorlikni yanada mustahkamlash, iqtisodiyotning yuqori o’sish sur’atlarini saqlab qolish bo’yicha amaliy taklif va tavsiyalar berildi. Moliyaning nazorat funksiyasining obyekti bo’lib xo’jalik sub’ktlari faoliyatining moliyaviy natijalari hisoblanadi. Moliyaviy nazorat o’tkazuvchi subyektlar nuqtai nazaridan moliyaviy nazorat qo’yidagi turlarga ajratiladi: Moliyaning boshqa qiymat kategoriyalari: pul, kredit, mehnatga to’lovlar fondi, baho va boshqalardan farkli tomoni uni davlatlarni amal qilishi bilan bevosita bo\likligi hisoblanadi. Tijorat banklari 2017 yil sentyabr oyida valyuta siyosatining liberallashtirilishi va milliy valyutaning erkin harakati natijasida so ’ nggi 4 yil ichida bank sektori rivojlanishida sezilarli o ’ zgarishlar yuz berdi . 2019 yil fevral oyida O’zbekiston tarixida birinchi marta hukumat tomonidan 1 mlrd. AQSh dollari miqdoridagi suveren yevrobondlari muvaffaqiyatli joylashtirilgandan so’ng, bir nechta tijorat banklari uzoq muddatli kapital jalb qilish maqsadida xalqaro kapital bozoriga kirishdi. Xususan, 2019 yil noyabr oyida O’zsanoatqurilishbank london fond birjasida 300 mln. yevrobondlarini chiqarib tijorat banklari orasida birinchi qadamni tashladi. 2020 yil oktyabr oyida Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki London fond birjasidan 300 mln. dollar mablag’ jalb qildi. Noyabr oyida esa Ipoteka bank ham 300 mln dollar miqdorida yevrobondlarini joylashtirdi va xalqaro kapital bozori ishtirokchisiga aylandi. Shuningdek, so’nggi yillarda moliya sektorining investitsion jozibadorligini oshirishga qaratilgan keng ko’lamli islohotlar xorijiy investorlarning bank sohasiga bo’lgan qiziqishlarini oshirishga yordam berdi: 2018 yilda Shveysariyaning ResponsAbility Investments kompaniyasi tomonidan boshqariladigan va rivojlanish investitsiyalariga ixtisoslashgan aksiyadorlik jamiyati IFCdan Hamkorbank aksiyalarining 7,66 foizini sotib oldi. 11$