Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	1.9MB
Покупки	7
Дата загрузки	03 Март 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Moliya tizimi haqida slayd

konsolidatsiyalangan byudjetga kiritish taklif etiladi. 2021 yilda ushbu xarajatlar
12,1 trillion so’m miqdorida bo’lishi prognoz qilinmoqda.
Masalan, Jahon bankining 31,5 million dollarini shoshilinch tibbiy yordam
ko’rsatishni yaxshilashga sarflash rejalashtirilgan, Osiyo taraqqiyot bankining
birlamchi tibbiy yordamni yaxshilash uchun ajratilgan 25,2 million dollari
konsolidatsiyalangan byudjetda o’z aksini topgan.
2021-yil uchun O’zbekiston Respublikasi Konsolidatsiyalashgan
budjetining jamlanma parametrlari hamda 2022-2023-yillarga budjet
mo’ljallari (3-jadval)
mlrd
so’m
T/
r Ko’rsatkichlar 2021-
yil
uchun
progno
z Budjet mo’ljallari:
2022-yil 2023-yil
I. Konsolidatsiyalashgan budjet
daromadlari 178
712,4 208 371,3 238 954,
0
1. Davlat budjeti daromadlari 147
202,3 173 550,2 200
708,6
2. Davlat maqsadli jamg’armalari
daromadlari 26
173,9 28 251,7 30 544,5
3. O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va
taraqqiyot jamg’armasiga tushumlar 5 336,2 6 569,4 7 700,8
II. Konsolidatsiyalashgan budjet
xarajatlari 216
246,6 231 338,9 258
096,0
1. Davlat budjeti xarajatlari 149
950,5 163 780,4 183
675,0
2. Davlat maqsadli jamg’armalari xarajatlari 40
772,5 46 709,1 51 720,2
3. O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va
taraqqiyot jamg’armasi mablag’larining
sarflanishi 13
423,6 6 569,4 7 700,8
4. Tashqi qarz hisobidan davlat dasturlariga
xarajatlar 12
100,0 14 280,0 15 000,0
III
. Davlat maqsadli jamg’armalariga
transfertlar 15
928,9 17 930,2 21 097,2
IV
. Konsolidatsiyalashgan budjet
saldosi(profitsit +, defitsit -) -37
534,2 -22 967,6 -19 142,1
27

2. Xalqaro mehnat taqsimoti.
3. Iqtisodiy aloqalarning baynalminallashuvi va globallashuvi.
4. Iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda integratsiya jarayonlarining kuchayishi.
5. Ilmiy-texnika taraqqiyoti.
6. Xalqaro moliya munosabatlarining ko’p tomonlama tartibga solish tizimini
takomillashtirilishi.
7. Jahon iqtisodiyotida global muammolarning keskinlashuvi. Xalqaro moliya
jahon xo’jaligining aniqlovchi tizimlaridan biri hisoblanib, milliy va jahon
iqtisodiyotiga aniqlovchi ta’sir ko’rsatadi.
Xalqaro moliya yaxlit tizim sifatida faoliyat ko’rsatadi va uning elementlariga
quyidagilar kiradi:
- Jahon valuta tizimi — milliy va zaxira valutalar, xalqaro jamoaviy valutalar,
o’zaro konvertirlash shartlari, valuta pariteti, valuta kursi, valuta kurslarini tartibga
solishning milliy va xalqa- ro mexanizmlaridan tashkil topgan;
- Xalqaro hisob-kitoblar — moliyaviy instrumentlar, ishlab chiqarish omillari,
tovarlar harakati, shuningdek, xalqaro hisob-kitoblar bilan bog’liq barcha
operatsiyalarni aks ettiruvchi to’lov balansiga xizmat qiladi;
- Xalqaro moliya bozorlari va muayyan moliyaviy instrumentlar savdosi
mexanizmlari — valuta, kredit, qimmatli qog’ozlar;
- Xalqaro soliqqa tortish — pul mablagiari fondlarini shakl- lantirish metodi
sifatida;
- TMKlarning xalqaro moliyaviy menejmenti, bunda transmilliy
moliyalashtirish, risklarni boshqarish, xalqaro investitsiyalash jarayoni asosiy
o’ringa chiqadi.
Xulosa.
36

T/
r Soliq to’lovchilarning nomi Soliq to’lovchining
identifikatsiya raqami
(STIR)
1. “Andijon gidroelektrstansiya” UK 200248365
2. “Angren issiqlik elektr stansiyasi” AJ 200595949
3. “Asia trans gas” MChJ 206948470
4. “Baraka holding” MChJ 305162024
5. “Bekobodsement” AJ 200459808
6. “Buxoro neftni qayta ishlash zavodi”
MChJ 202080378
7. “Chirchiq gidroelektrstansiyalar kaskadi”
UK 200942018
8. “Chirchiq transformator zavodi” AJ 200941525
9. “Coca-cola ichimligi Uzbekiston, Ltd”
MChJ 200798458
10. “Coscom” MChJ 201788904
11. “Epsilon development company” MChJ 305922787
12. “Ertoshsoy gidroelektrstansiya” UK 207151221
13. “Farg'ona issiqlik elektr markazi” AJ 200202146
14. “Fargona neftni qayta ishlash zavodi”
MChJ 200202099
15. “Farg'onaazot” AJ 200202240
16. “Farxod GES” UK 202256591
17. “Gissarneftgaz” MChJ 205678302
18. “GM O`zbekiston” AJ Xorazm filiali 207228908
19. “Nisorak gidroelektrstansiya” UK 206976058
20. “International beverages Tashkent” MChJ 301975029
21. “Islom Karimov nomidagi Toshkent
xalqaro aeroporti” MChJ 200640719
22. “Issiqlik elektr stansiyalari” AJ 306349304
23. “JV MAN Auto-Uzbekistan” MChJ 301305243
24. “Ketring” MChJ 201676062
25. “Ko'kdumaloqgaz” MChJ 205222807
26. “Maxam-Chirchiq” AJ 200941518
27. “Jarkurgonneftqaytaishlash” MChJ 204917978
28. “Muborak issiqlik elektr markazi” AJ 200698044
29. “Natural gas-stream” MChJ 207245357
30. “Navoiy issiqlik elektr stansiyasi” AJ 200850647
46

bog'lovchi bo'g'ini hisoblanadi. Moliya ishlab chiqarish, taqsimlash va iste'molga
ta'sir etuvchi, ob'ektiv xarakterga ega. U ishlab chiqarish munosabatlarining
ma'lum bir sohasini ifoda etib, bazis kategoriyasiga mansubdir.
Zamonaviy iqtisodiyot davlat moliyasisiz faoliyat ko'rsataolmaydi. Tarixiy
Moddiy mazmuniga ko'ra moliya pul mablag'larining maqsadli fondlarini ifoda
etadi. Ularning jami yig'indisi, oxir oqibatda, mamlakatning moliyaviy resurslarini
tashkil etadi. Mamlakat moliyaviy resurslari o'sishining asosiy sharti milliy
daromadning ortishi (ko'payishi)dir. Bir vaqtning o'zida, moliya va moliyaviy
resurslar,) teng kuchli bo'lmagan tushunchalar hisoblanadi. Moliyaviy resurslar
o'z-o'zicha moliyaning mohiyatini aniqlab bermaydi, uning ichki mazmuni va
ijtimoiy yo'nalishlarini ocha olmaydi. Moliya fani resurslarning o'zini emas, balki
resurslarni shakllantirish, taqsimlash va foydalanish asosida vujudga keladigan
ijtimoiy munosabatlari o'rganadi. Bu fan moliyaviy munosabatlaming taraqqiyot
Moliya - bu, eng avvalo, taqsimlash kategoriyasi. Uning yordamida milliy
daromadni ikkilamchi taqsimlanishi yoki qayta taqsimlanishi amalga oshiriladi.
2-rasm. Global moliyaviy-iqtisodiy inqirizning rivojlanish bosqichlari.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida baho pensiya, nafaqa va hatto minimal ish
haqini aniqlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'lgan ko'rsatkich hisoblanadi.
Agar davlat baholami tartibga solmasa, ijtimoiy to'lovlarni o'zgartirishga va
11

turli ishtirokchilari o'rtasida pul mablag'larini jalb qilish, ulardan foydalanish va
taqsimlash metodlari haMilliy daromada usullarining takomillashuviga olib keldi.
Tovarlar harakatidan alohidalashgan ajralgan pul mablag'larining harakati
masalalari bu taqsimlash jarayonlarida alohida ahamiyat kasb etadi. Ular bir
tomondan, kreditning turli shakllari va ikkinchi tomondan, turli sub'ektlar o'rtasida
YaIM qiymatini taqsimlash va qayta taqsimlash bilan bog'liqdir. Bir vaqtning
o'zida, ularning har biri amaldagi huquqiy normalar yoki ishbilarmonlik
aylanmasining tartibiga muvofiq ishlab chiqarilgan mahsulotdan o'z hissalarini
olishga harakat qiladilar. Bu moliyaviy munosabatlar sohasidir.
Moliyaviy munosabatlarning farqlanuvchi o'ziga xos belgisi shundan
iboratki, YaIMni qayta taqsimlash jarayoni oldindan ma'lum maqsadlarga
mo'ljallangan turli pul mablag'lari fondlarini yaratish bilan kuzatiladi. Davlat va
mahalliy o'z-o'zini boshqarish organlari darajasida tuziladigan pul mablag'lari
fondlari markazlashtirilgan fondlar, xo'jalik sub'ektlari darajasida tuzilgan pul
fondlari esa markazlashtirilmagan pul fondlari deyiladi.
Xo'jalik sub'ektlarining turli faoliyatlaridan olingan daromadlar hisobidan
maxsus pul mablag'lari fondlari shakllantiriladi. Ularni shakllantirish qat'iy tartibga
solish xarakteriga egaki, bu narsa moliyaviy munosabatlarning yana bir
farqlanuvchi o'ziga xos belgiga ega ekanligini ko'rsatadi.
YaIMni taqsimlashda aholi ham ishtirok etib, ish haqi, tadbirkorlik
(ishbilarmonlik) daromadi, dividentlar va qayta taqsimlashning boshqa shakllari
ko'rinishidagi o'z hissalarini (ulushini) oladi. Bundan tashqari majburiy bo'lgan
soliqlar va boshqa to'lovlarni to'lash orqali aholi markazlashtirilgan pul mablag'lari
fondini shakllantirishda ishtirok etadi. Aholi daromadlari va xarajatlarini
shakllantirish va foydalanish bilan bog'liq bo'lgan pul munosabatlari tizimi ham
moliyaviy munosabatlarning alohida sohasini tashkil etadi.
Shunday qilib, quyidagilar moliyaning muhim belgilaridir:
• qiymatning tovar shaklidagi harakatiga emas, aksincha, real pullarning
harakatiga bog'liq bo'lgan, huquqiy normalar yoki biznesni yuritish etikasiga
asoslangan munosabatlarni taqsimlashga qaratilganligi;
8

O’zbekiston Respublikasi byudjet-soliq siyosatinining prognozlari haqida
ma’lumotlar har yili yangi yil boshlanishidan oldin bazis yil xisobotlari bo’yicha
bo’ladigan yalpi majlisda berib boriladi. Bundan tashqari moliya vazirligining
rasmiy veb-saytida davlat byudjetidan ajratilgan mablag’lar va byudjet
mablag’larini oluvchilar kontekstida bajarilishi to’g’risidagi ma’lumotlar,
shuningdek davlat qarzlarining holati va dinamikasi to’g’risidagi ma’lumotlar
taqdim etiladi. Davlat soliq qo’mitasi va bojxona qo’mitasi o’zlarining rasmiy veb-
saytlarida soliq to’lovchilar kontekstida soliq va bojxona imtiyozlari miqdori
to’g’risidagi ro’yxatni va ma’lumotlarni e’lon qiladi. Jismoniy shaxslardan
olinadigan aksiz solig’i stavkalari, yer solig’i, suv resurslaridan foydalanganlik
uchun soliq va yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun olinadigan daromad solig’ining
belgilangan miqdori va shu kabi bir qator byudjet-soliq siyosati bilan bog’liq
ma’lumotlar va o’zgarishlar tegishli idora-tashkilotlarning veb-saytida berib
boriladi.
2021-yil uchun O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti daromadlari
prognozi (1-jadval)
mlrd
so’m
T/
r Ko’rsatkichlar Summa
Jami — daromadlar 147 202,3
1. Bevosita soliqlar 46 845,2
1.1 Foyda solig’i 27 779,4
1.2 Aylanmadan olinadigan soliq 2 160,0
1.3 Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i 16 905,8
2. Bilvosita soliqlar 62 526,7
2.1 Qo’shilgan qiymat solig’i 46 955,4
2.2 Aksiz solig’i 11 820,1
2.3 Bojxona boji 3 751,2
3. Resurs soliqlari va mol-mulk solig’i 19 426,8
3.1 Mol-mulk solig’i 2 510,3
3.2 Yer solig’i 2 941,0
3.3 Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq 13 588,2
3.4 Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq 387,3
4. Boshqa daromadlar va soliq bo’lmagan boshqa tushumlar 18 403,6
25

Bu yil oliy ta’limga qabul parametrlari 2016 yilga nisbatan 2,5 barobarga
o’sdi, yoshlarimizni oliy ta’lim bilan qamrab olish darajasi 9 foizdan 25 foizga
yetdi. 1
Moliya tizimi har doim davlatning asosiy iqtisodiy-siyosiy vazifalaridan biri
bo’lib kelgan. Hozirgi kunda ham bu masala dolzarb hisoblanadi. Men tanlagan
kurs ishi mavzusida m oliya tizimi va uning respublikamizda qay tarizda olib
borilayotgani, butun dunyo tajribasi, olim va professorlarning ilmiy ishlari haqida
qisqacha aniq ma’lumotlar berib o’tganman. Moliya tizimi haqidagi ma’lumotlarni
o’rganish davomida respublikamizda moliya siyosati bo’yicha olib borilyotgan
yangiliklar bilan tanishdim va buning natijasida yuzaga kelgan xulosalar asosida
o’zimning takliflarimni berib o’tganman. Yuqorida berilgan
ma’lumotlardan ko’rishimiz mumkinki, kurs ishi uchun tanlangan mavzu davlat
ahamiyatiga molikdir. Bu esa tanlangan mavzuning dolzarbligi, m oliya tizimi
bo’yicha qilinayotgan o’zgarishlarni o’rganish va tadqiqotlar o’tkazish lozimligini
bildiradi.
Mavzuning maqsadi: Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasi moliya
tizimidagi zamonaviy muammolarni chuqurroq o’rganish. Bu borada qilinayotgan
ishlarning samarasini tahlil qilish, hamda o’zimning shaxsiy xulosa va takliflarimni
keltirib o’tish.
Mavzuning vazifalari: Belgilab olingan mavzuning maqsadiga erishish
yuzasidan quyidagi ketma-ketlikda bajariladigan vazifalarni o’z oldimga belgilab
oldim:
- Dastlab mavzu yuzasidan adabiyotlarni o’qish, yangiliklar va
o’zgartirishlar bilan yaqindan tanishish va ularga o’z fikrlarimni bildirish;
- Moliya tizimining mohiyati va iqtisodiy mazmuni ;
- D а vl а t moliyasi tizimini t а komill а shtirish v а uni rivojl а ntirish omill а ri;
- Moliya tizimining hozirgi davrdagi muammolari ;
- O’zbekiston Respublikasi moliya tizimi va byudjet-soliq siyosatiga turli
fondlarning tasiri ;
- Moliya tizimini rivojlantirishda xalqaro fondlarning axamiyati ;
- Mavzu bo’yicha o’zimning taklif va xulosalarimni berish.
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi 29.12.2020
5

ta'minlay olmaydi. Buning uchun quyidagilar bilan bog'langan holda milliy
daromadni yanada taqsimlash va qayta taqsimlash zarur:
• xo'jalik yurituvchi sub'ektLar daromadlari vajamg'armalaridan eng
samarali va oqilona foydalanish maqsadida mablag'larni tarmoqlararo va hududiy
qayta taqsimlash bilan;
• ishlab chiqarish sohasi bilan bir qatorda ishlab chiqarishdan tashqaridagi
sohalarining (maorif, sog'liqni saqlash, ijtimoiy sug'urta va ijtimoiy ta'minot,
boshqaruv va h.k.) ham mavjudligi bilan;
• aholining turli ijtimoiy qatlamlari o'rtasida daromadlarni qayta taqsimlash
bilan.
Moliya yordamida amalga oshiriladigan YaIM va milliy daromadni
taqsimlash va qayta taqsimlashning pirovard maqsadi ishlab chiqaruvchi kuchlarni
rivojlantirish, iqtisodiyotning bozor tarkibiy tuzilmasini shakllantirish, davlatni
mustahkamlash, aholi keng qatlamlari hayotining yuqari sifatli bo'lishini
ta'minlashdan iboratdir. Bu jarayonlarda moliyaning roli kam xarajat qilib eng
yuqori natijalarga erishish moliya-xo'jalik faoliyatini yanada yaxshilashda xo'jalik
yurituvchi sub'ektlardagi har bir xodim va jamoaning moddiy manfaatdorligi va
qiziquvchanligini oshirish vazifalariga bo 'ysundirilgan.
Moliyaviy munosabatlar va ularga xizmat qiluvchi maxsus muassasalar
jamiyatning moliya tizimini tashkil etadi. Moliya tizimi o’z ichiga turli darajadagi
byudjetlarni, ijtimoiy, mol- mulk va shaxsiy sug'urta fondlarini, davlatning valyuta
zaxira- larini, korxona va firmalar, tijorat va notijorat tuzilmalarining pul
fondlarini, boshqa maxsus pul fondlarini oladi. 4
Moliya nazorat funksiyasiga xos muhim vazifalardan biri moliyaviy
masalalar bo'yicha qonunchilikning aniq bajarilishini, byudjet tizimi, soliq xizmati,
banklar oldidagi moliyaviy majburiyatlar, shuningdek hisob-kitoblar va to'lovlar
bo'yicha xo'jalik yurituvchi sub'ektlar orasidagi majburiyatlar o'z vaqtida bajarilishi
va to'g'ri olib borilayotganini tekshirish hisoblanadi.
4
Sh. Sh. Shodmonov, U. V. G’afurov, Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). T., “Fan va texnologiya” nashiryoti. 2005. 784
bet.
14

faoliyatini muvofiqlashtiradi. Ushbu tashkilotlar yillik ulushli badallar, konferentsiyalarda ishtirok
etuvchilarni ro’yxatga olish badallari, yuridik va jismoniy shaxslarning xayriya mablag’lari, davriy ilmiy
nashrlardan daromadlar hisobidan tashkil etiladigan byudjetlar hisobidan moliyalashtiriladilar. Mazkur
tashkilotlarga misol qilib, milliy va qo’shma dasturlar bo’yicha ishlaydigan Kuchli magnit maydonlari va
past harorat bo’yicha xalqaro fond, Xalqaro matematik markaz va boshqalarni ko’rsatish mumkin. ....... 31
Xulosa. ....................................................................................................................................................... 36
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 40
Ilovalar ....................................................................................................................................................... 41
Kirish
Mavzuning dolzarbligi : Barchamiz yaxshi bilamizki, bugungi kunda butun
insoniyat koronavirus pandemiyasi degan global ofatni boshidan o’tkazmoqda.
Bunday ulkan falokat jahon miqyosida so’nggi yuz yilda ro’y bermagan, desak,
ayni haqiqatni aytgan bo’lamiz.
2

Moliya organlarining ko'p qirrali faoliyatiari orqali moliya nazorat
funksiyasi namoyon bo'ladi. Moliya tizimi va soliq xizmati xodimlari moliyaviy
rejalashtirish jarayonida, byudjet tizimining daromadlar va xarajatlar qismi
bajarilishida moliyaviy nazoratni amalga oshiradilar. Bozor munosabatlarining
rivojlanishi sharoitida nazorat ishlarining yo'nalishi, moliyaviy nazoratning shakl
va metodlari keskin o'zgaradi.
Moliyaning funksiyalari moliya mexanizmi orqali amalga oshiriladi. Bu
mexanizm milliy xo'jalikdagi moliyaviy munosabatlar tashkiliy shakllarining
majmuini, markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul mablag'lari fondlarini
shakllantirish va ulardan foydalanish tartibini, moliyaviy rejalashtirish metodlarini,
moliya va moliya tizimini boshqarish shakllarini, moliyaviy qonunchilikni o'z
ichiga oladi. Bozor islohotlarini chuqurlashtirish sharoitida sifatjihatidan yangi
bo'lgan moliya mexanizmi qo'laniladi. Bu, eng avvalo, xo'jalik yurituvchi
sub'ektlar va aholining byudjet tizimi, byudjetdan tashqari fondlari, mulkiy va
shaxsiy sug'urta organlari va boshqalar bilan o'zaro munosabatlarga tegishlidi
15

minimal ish haqini oshirishga majbur bo'ladi. Hozirgi paytda dunyoning juda ko'p
mamlakatlarida davlat ijtimoiy ahamiyat kasb etuvchi muhim tovarlaming bahosini
o'zgartiryapti. Masalan, ayrim mamlakatlarda bojxona bojlari ko'plab tovar
guruhlari bo'yicha sotib olish bahosi bo'yicha emas, balki haqiqatdagisidan keskin
farq qiluvchi normativ baholar bo'yicha undiriladi. Shunga mos ravishda (boshqa
sharoitlar teng bo'lgan taqdirda) byudjetning daromadlari va mamlakat ichki
bozoridagi baholar ortadi.
2. Moliya siyosatining funksiyalari.
Moliya va kredit mustaqil iqtisodiy kategoriyalar sifatida bir-biri bilan uzviy
bog'liqdir. Ular uzluksiz hamkorlikda korxonalar pul fondlarining keng ko'laMilliy
daromadagi doiraviy aylanishiga xizmat qiladi. Kredit bank tizimi va maxsus
3-rasm. Xalqaro moliya tashkilotlari tomonidan bajariladigan funksiyalar.
12

Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
1. Moliya tizimining mohiyati va iqtisodiy mazmuni. ................................................................................... 6
2. Moliya siyosatining funksiyalari. ............................................................................................................ 12
3. Dаvlаt moliyasi tizimini tаkomillаshtirish vа uni rivojlаntirish omillаri. ................................................. 16
4. O’zbekiston Respublikasi moliya tizimi va byudjet-soliq siyosatiga turli fondlarning tasiri. ................... 22
5. Moliya tizimini rivojlantirishda xalqaro fondlarning axamiyati .............................................................. 30
Davlatlararo har tomonlama hamkorlikning bir ko’rinishi sifatida xalqaro tashkilotlar va fondlar yuzaga
chiqmoqda. Ular siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy sohalarda umumiy tusdagi
maqsadlarga erishish uchun davlatlar, milliy institutlar, nodavlat assotsiatsiyalarini birlashtiradi. Xalqaro
tashkilotlar o’z faoliyatini har tomonlama muvofiqlashtirish uchun o’z fondlarini tashkil etadilar. .......... 30
Davlatlararo kelishuvlar asosida ishtirokchi davlatlarning yagona moliya va kredit siyosatlarini amalga
oshirish uchun pul mablag’larining davlatlararo maqsadli fondlari tuziladi. Davlatlararo fondlar
(tashkilotlar) daromadlarini shakllantirish usullari va moliyalashtirish tusiga ko’ra bir qancha turlarga
bo’linadi. .................................................................................................................................................... 30
Birinchi turga moliya-kredit tashkilotlarining davlatlararo va xalqaro fondlari kiradi. Ular nizom kapitalida
ishtirok etuvchilarga maqsadli kreditlar ajratadilar va maqsadli fondlarni tashkil etadilar. Bu tashkilotlar
faoliyati davomida olgan daromadlaridan ulushiga ko’ra dividend to’laydilar hamda turli maqsadlar
uchun zahira fondlarini shakllantiradilar. Mazkur tashkilotlar jumlasiga Xalqaro Investtsiya bankini (XIB),
Iqtisodiy Hamkorlik Xalqaro bankini (DTXB), ETTB, XVFni kiritish mumkin. ............................................... 30
Xalqaro banklar va fondlarning nizom kapitali shakllanishida, olingan daromadlarni taqsimlab, turli
fondlarni tashkil etish kabilarda moliyaning rolini ko’rish mumkin. .......................................................... 30
Milliy va xalqaro moliya-kredit institutlarining mablag’lari, xalqaro ishtirokchi-tashkilotlar fondi,
manfaatdor mamlakatlarning valyuta fondlari va byudjet mablag’lari to’lanadigan badallarning manbasi
hisoblanadi. ............................................................................................................................................... 30
EIida ham qator davlatlararo fondlar tashkil etilgan, jumladan, EIning byudjeti, Yevropa Taraqqiyot fondi,
Yevropa Valyuta Hamkorlik fondi va boshqalar. ........................................................................................ 30
Ikkinchi tur tashkilotlar ishtirokchilarning har yillik badallari evaziga byudjetlari tashkil etiladi.Bunday
tashkilotlarga ma'lum sohalardagi milliy tashkilotlar faoliyatini muvofiqlashtirib turuvchi xalqaro va
umumjahon institutlari kiradi. Ularga: BMT, Xalqaro vaqt byurosi, Atom energetikasi bo’yicha xalqaro
Agentlik, Dengiz yo’ldosh aloqasi bo’yicha xalqaro tashkilot, Ilmiy xizmatchilarning umumjahon
federatsiyasi va boshqalarni kiritish mumkin. ........................................................................................... 31
Uchinchi tur xalqaro tashkilotlarga vaqtinchalik tusga ega bo’lgan ilmiy dasturlar va kongresslarni kiritish
mumkin. Ularni moliyalashtirish qatnashuvchi ishtirokchilar tomonidan amalga oshiriladi. Masalan,
Xalqaro biologiya dasturi (1964-1974 yy.), Xalqaro geodinamik loyiha (1971-1980 yy.), Xalqaro osoyishta
quyosh yili (1964-1965 yy.), 1957 yildan boshlab har ikki-uch yilda chaqiriladigan Xalqaro tog’ kongressi
va boshqalar. Ushbu tashkilotlar turli mamlakat olimlari bilan yaxlit ilmiy tadqiqotlar olib boradi. .......... 31
To’rtinchi tur xalqaro tashkilotlar - xalqaro ilmiy laboratoriyalar, institutlar, ittifoqlar, yaxlit va sohalar
assotsiatsiyalari, ma'lum ilmiy sohalar bo’yicha byurolar. Ular mamlakatlarni, milliy ilmiy tashkilotlarni,
assotsiyatsiyalarni, ilmiy tadqiqotlar bilan shug’ullanayotgan alohida olimlarni birlashtiradi va ular
1

Ilovalar
41 ( 1-ilova )
(2 -ilova )

taqsimlash, ulami sarf qilish tizimi (masalan, moliya yili, moliya kapitali, moliya
tizimi);
• biror shaxs, oila, jamoa, muassasa, tashkilot yoki davlat tasarrufidagi pul
mablag'lari (masalan, korxona moliyasi);
• shunday (moliya) ishlar(i) bilan shug'ullanuvchi davlat organi (so'zlashuv
tilida) 2
Arab tilidagi “mo!”, ya'ni “boylik, mulk; pul jamg'armasi”, shuningdek,
“moliyat”, ya'ni “pul mablag'lari; soliq” so'zlari ham moliyaga daxldordir. 3
• Lug'aviy ma'nosijihatidan “moliya” so'zi fransuzcha “finance”, lotincha
“financia” va ruscha “finansi” so'zlarining ekvivalenti yoki ma'lum ma'noda
sinonimi hisoblanib, eng avvalo, “daromad”, “pul mablag'lari” yoki “to'lov” degan
ma'nolarda ham ishlatiladi. Moliya davlatning vujudga kelishi va uning resurslarga
bo'lgan ehtiyojining rivojlanishi bilan doimiy (uzluksiz) tovar-put munosabatlari
sharoitida paydo bo'ldi. Davlatning mavjudligi yaratilayotgan iqtisodiy (moddiy)
ne'matlarni taqsimlash va qayta taqsimlash bo'yicha oliy hokimiyat organi (shaxsi)
sifatida davlat va takror ishlab chiqarish munosabatJarining boshqa ishtirokchilari
(sub'ektlari) o'rtasida ma'lum bir munosabatlarning o'rnatilishini taqoza etadi.
Xususan, ana shu munosabatlar “moliya” tushunchasi orqali ifodalangan.
Natural munosabatlar ustunlik qilgan jamiyatlarda taqsimlash va qayta
taqsimlash jarayonlari natural soliqlar va turli ko'rinishdagi shaxsiy to'lovlar
ko'rinishicha ega bo'igan. Tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi taqsimlash va
qayta taqsimlash munosabatlari shakllarining o'zgarishiga olib keldi. Ular ko'proq
ravishda pul xarakteriga ega bo'ldi. Biroq bu munosabatlarning mazmun-mohiyati
prinsipial jihatdan keskin o'zgarmay qolaverdi.
Zamonaviy tasavvurdagi «moliya» tushunchasi davlat xazinasining
shakllanishi va davlat byudjetining vujudga kelishi bosqichida paydo bo'ldi.
Korporativ tipdagi (ustav kapitalining hissali aksionerlik shaklidagi) milliy
va transmilliy tashkilotlarning vujudga kelishi bilan bog'liq holda tovar ishlab
chiqarishning keng ko'lamlarda rivojlanishi takror ishlab chiqarish jarayoninning
2
O'zbek tilining izohli lug'ati: J.2. Ye - M // Tahrir hay'ati: T. Mirzaev (rahbar) va boshq.; - T.: «O'zbekiston milliy
ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti, 2006. - 611-b
3
O'zbek tilining izohli lug'ati: J.2. Ye - M // Tahrir hay'ati: T. Mirzaev (rahbar) va boshq.; - T.: «O'zbekiston milliy
ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti, 2006. 610-611-betlar.
7

Mavzuning tarkibiy tuzilishi: Kurs ishimning tarkibiy tuzilishi kirish, asosiy
qismni yoritib beruvchi 5 ta reja, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxatidan hamda ilovalardan iborat. Kirish qismida tadqiq qilinayotgan
muammoning dolzarbligi asoslangan va maqsadi, vazifalari hamda kurs ishining
tarkibiy tuzilishi yoritilgan. Moliya tizimining mohiyati va iqtisodiy mazmuni
qismida esa mavzu doirasida o`rganilgan adabiyotlar, maqolalarning nomi hamda
ularning tadqiqot mavzulari, maqsadlari yoritilgan. D а vl а t moliyasi tizimini
t а komill а shtirish v а uni rivojl а ntirish omill а ri deb nomlangan qismida esa ushbu
mavzuni o`rganish mobaynida qanday ilmiy usullardan foydalanilganligi hamda
hozirgi kundagi o’zgarishlar va yangiliklar mazmuni keltirilgan. O’zbekiston
Respublikasi moliya tizimi va byudjet-soliq siyosatiga turli fondlarning tasiri deb
nomlangan qisda respublikamizda olib borilayotgan moliya tizimi va byudjet-soliq
siyosatinining hozirgi kungacha bo’lgan o’zgarishlari haqida qisqacha ma’lumotlar
berib o’tilgan. Moliya tizimining hozirgi davrdagi muammolari qismida moliya
tizimi va byudjet-soliq siyosati bo’yicha mashxur olim va professorlarning fikr-
mulohazalari keltirib o’tilgan. Kurs ishining yakuniy qismida xulosa va takliflar
bayon etilgan. Shuningdek, mavzuni yoritishda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
keltirib o’tilgan.
1. Moliya tizimining mohiyati va iqtisodiy mazmuni.
“Moliya” arabcha so'z bo'lib, o'zbek tilida «pul mablag'lari» ma'nosini
anglatadi. Bu so'z ona tilimizda quyidagi ko'rinishlarda ishlatiladi:
• maqsadli pul fondlarini hosil qilish, jamlash, taqsimlash va ishlatish yuzasidan
paydo bo'ladigan iqtisodiy munosabatlar majmui; pul mablag'larini shakllantirish,
6

V. Davlat budjeti va Davlat maqsadli
jamg’armalari saldosi
(profitsit +, defitsit-) -17
346,8 -8 687,6 -4 142,1
VI
. Davlat qarzlarini so’ndirish 7 767,7 10 316,8 12 478,2
Soliq kodeksi normalarining to’g’ridan to’g’ri amal qilishini ta'minlash
maqsadida tegishli soliq stavkalarini bosqichma-bosqich bazaviy stavkalarga
yetkazishni nazarda tutuvchi o’zgartishlar ham kiritilmoqda.
Olib borilayotgan islohotlar natijasida byudjet-soliq siyosati bo’yicha yaxshi
natijalarga erishilmoqda. Mamlakatimizda har yili byudjet-soliq siyosati bo’yicha
kelgusi yil uchun keraklicha qonun va qarorlar ishlab chiqilmoqda va amaloyotga
tadbiq qilinmoqda. Shu bois erishilgan natijalar va kamchiliklardan kelib chiqqan
holda kelgusi yillar uchun prognozlar qilib borilmoqda. Yangidan-yangi natijalarga
erishish, byudjet-soliq siyosatini yanada takomillashtirish uchun jahon tajribalari
o’rganilmoqda. 2022-2023- yillar uchun taqdim etilgan byudjet-soliq siyosati
parametirlari bo’yicha olib qaraydigan bo’lsak, yalpi ichki mahsulotni, qishloq,
o’rmon va baliq xo’jaliklarida ishlab chiqarishni, chakana tovar aylanmasini va
shunga o’xshash bir qator ko’rsatgichlarni oshishi yuzasidan ijobiy natijalar
kutilmoqda.
28

pandemiyaning salbiy ta’siriga qaramasdan, 1 milliard dollarlik meva-sabzavot
eksport qilindi.
Bu yil 91 ming gektar yer maydoni qaytadan foydalanishga kiritildi. 133
ming gektar yoki o’tgan yilga nisbatan 2 barobar ko’p maydonda suvni tejaydigan
texnologiyalar joriy etildi.
Tadbirkorlikni keng qo’llab-quvvatlash bo’yicha ko’plab imtiyoz va
yengilliklar berildi. Tadbirkorlik sub'yektlariga 100 trillion so’m yoki 2016 yilga
nisbatan qariyb 4 barobar ko’p kreditlar ajratildi.
Barcha tuman va shaharlarda, har bir mahallada ehtiyojmand oilalar, ayollar
va yoshlar bilan manzilli ishlash bo’yicha mutlaqo yangi - “temir daftar” tizimi
joriy etildi. Qisqa muddatda bu tizim orqali 527 ming fuqaroning bandligi
ta’minlandi.
Bundan tashqari, o’zini o’zi band qilgan aholi uchun soliq imtiyozlari
berilishi hamda ko’pgina cheklovlarning bekor qilinishi tufayli 500 ming nafar
fuqaro mehnat faoliyatini qonuniy tarzda yo’lga qo’ydi.
Dehqon xo’jaligi va tomorqa yer egalariga 300 milliard so’m imtiyozli
kredit va subsidiya ajratilgani ham qishloq aholisini ijtimoiy qo’llab-quvvatlashda
yangi yo’nalishga aylandi.
Toshkent shahri, Andijon, Jizzax, Qashqadaryo, Samarqand, Sirdaryo va
Farg’ona viloyatlarida tashkil etilgan “IT-parklar”da 500 dan ortiq zamonaviy
kompaniyalar ish boshladi.
Yakunlanayotgan yilda markazlashgan ichimlik suv ta’minotini yaxshilash
uchun 3 trillion so’m yoki 2016 yilga nisbatan 5 barobar ko’p mablag’ ajratildi.
Natijada aholining toza ichimlik suvi bilan ta’minlanish darajasi 73 foizga yetdi.
Birgina joriy yilda ijtimoiy nafaqa oluvchilar qamrovi 2 barobarga oshirilib,
1 million 200 ming nafarga yetkazildi. Ushbu maqsadlarga byudjetdan 2016 yilga
nisbatan 5 barobar ko’p mablag’ ajratildi.
Kichik yoshdagi bolalarni maktabgacha ta’lim bilan qamrab olish darajasi 4
yil davomida 2 barobar ortib, 60 foizga yetdi. Bog’chalar soni esa 3 barobarga
ko’payib, 14 mingdan oshdi.
4

3. D а vl а t moliyasi tizimini t а komill а shtirish v а uni rivojl а ntirish omill а ri.
Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida qanday mamlakat iqtisodiyotining
barqaror rivojlanishi eng avvalo, davlat, uning turli mintaqa va hududlari,
iqtisodiyotning tarmoq va sohalari, ishlab chiqarish birliklari, aholi turli qatlamlari
o'rtasidagi pul mablag'lari oqimining samarali tashkil etilishiga bog'liq bo'ladi.
Bunday pul oqimlari jamiyat real hayoti jarayonlarini aks ettirib, mamlakatdagi
fuqarolar haMilliy daromada yuridik muassasalar o'rtasida o'zaro munosabat va
aloqalarni o'rnatadi. Davlat korxona va tashkilotlar, turli moliyaviy muassasalar,
aholi ustidan o'zining barcha vazifalarini aynan moliya mexanizmi orqali amalga
oshiradi. Moliya milliy iqtisodiyot va aholi farovonligining o'sishini aks
ettirib,korxonalar ishlab chiqarish xarajatlarining pasayishi va ularning jahon
bozoridagi raqobatbardoshligini oshishini rag'batlantiradi, ishlab chiqarish
tuzilmasini tarmoqlararo va hududiy nisbatlarni shakllantiradi. 5
5
Sh. Sh. Shodmonov, U. V. G’afurov, Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). T., “Fan va texnologiya” nashiryoti. 2005. 784
bet.
16

Davlat o’z vazifalarini bajarishi bilan bog’liq tarzda yuzaga k е luvchi pul
fondlariga bo’lgan ehtiyojlar va xo’jalik yurituvchi subyektlarning faoliyatidagi
ehtiyojlarining turlicha ko’rinishdaligi moliyaviy munosabatlarni turli darajalarda
vujudga k е lishiga olib k е ladi. Bu esa, ularni alohida guruhlarga birlashtirish
imkonini b е radi. Moliyaviy munosabatlarni turlicha guruhlashtirish mumkin.
Moliyaviy munosabatlarni, o’z navbatida, ikkita guruhga bo’lish mumkin.
Bular – makro darajada takror ishlab chiqarishni rivojlanishi uchun imkoniyat
b е ruvchi davlat moliyasi, mikro darajada takror ishlab chiqarish jarayonini
moliyaviy ta'minlovchi xo’jalik yurituvchi subyektlar moliyasi.
Moliya tizimini alohida bo’g’inlarga ajratish har bir bo’g’inning
vazifalaridagi farqlanishga hamda markazlashgan va markazlashmagan pul
fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish xususiyatlariga asoslanadi. Davlat
markazlashgan pul fondlari moddiy ishlab chiqarish sohalarida yaratilgan milliy
daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash yo’li bilan tuziladi. Iqtisodiy va ijtimoiy
rivojlanishdagi davlatning bajaradigan muhim roli uning ixtiyorida moliyaviy
r е surslarning katta qismini markazlashtirish zaruriyatiga olib k е ladi. Bular
hisobidan davlatning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy vazifalarini hal etish ehtiyoji
ta'minlanadi. Markazlashmagan pul fondlari korxonalarni o’zlarining pul
daromadlari va jamg’armalari hisobidan tashkil topadi.
Moliya tizimining markazlashmagan holda yuzaga k е luvchi mustaqil soha
sifatida vujudga k е luvchi bo’g’ini bu – xo’jalik yurituvchi subyektlar (XYuS)
moliyasi hisoblanadi. Ba'zi adabiyotlarda mulkchilik nuqtai nazaridan korxona va
tashkilotlarning moliyasi d е b yuritiladi. Biz mazkur darsligimizda xo’jalik
yurituvchi subyektlar moliyasi tarzida yangi yondashuvni ilgari surdik.
Mamlakatda xususiylashtirish jarayonlari rivojlanishi, xususiy s е ktorda oilaviy
tadbirkorlik faoliyatlariga k е ng imkoniyatlar yaratilayotganligi sababli oila
xo’jaligining moliyaviy munosabatlarda ishtiroki yuzaga k е ldi. Mazkur faoliyatni
mustaqil tarzda amalga oshiruvchi oilalar hisobida markazlashmagan tarzda
vujudga k е luvchi uy xo’jaliklari byudj е ti hosil bo’ladi. Aksincha, biz korxona va
38

tashkilotlar moliyasi tarkibiga uy xo’jaliklari moliyasini kirita olmaymiz. Uy
xo’jaligi ham bir xo’jalik yurituvchi subyektdir.
Mamlakatda raqobatbardoshlik muhitini yaratish hamda raqobatbardosh
korxonalarni tashkil etish. Buning natijasida mamlakatda raqobatga chidamli
korxonalar soni ortadi hamda ular jahon bozoriga chiqqanda ham raqobatga
chidamli bo’lib chiqadi. Bu orqali esa mamlakatda eksport hajmi oshishiga erishish
mumkin.
Mamlakatda ishlab chiqarish tarmoqlarini ko’paytirish va qishloq joylariga
mos ishlab chiqarish, qayta ishlash sohalarini tashkil qilish. Buning natijasida
mamlakatda ishsizlar sonining kamayishiga, soliq to’lovchilarning ko’payishiga,
milliy bozorni tovarlar bilan yetarlicha to’ldirishga va narxlarning arzonlashishiga,
yalpi ichki mahsulotning oshishiga erishish mumkin.
39

muayyan maqsadlarni amalga oshirish uchun xalqaro darajada shakllantirilgan
moliyaviy resurslarni taqsimlash va ulardan foydalanish jarayonidagi iqtisodiy
munosabatlarni ifodalaydi. Xalqaro moliya munosabatlari o’ziga xalqaro valuta
munosabatlari, xalqaro kredit munosabatlari, xalqaro investitsiya munosabatlari,
xalqaro savdo. munosabatlari, xalqaro soliq munosabatlari, xalqaro lizing
munosabatlari, mamlakatlar to’lov balansini boshqarish, xalqaro moliya
tashkilotlari bilan aloqalar kabi munosabatlarni qamrab oladi. Globallashuv
jarayoni — jahon savdosining o’sishi, ishlab chiqarishnirig ixtisoslashuvi va
kengayishi, kapitalning xalqaro oqimi rivojlanishi, xizmatlar va mahsulotlarning
xalqaro harakati xalqaro moliyaning rivojlanishiga zamin yaratdi. Shuningdek,
mazkur holat jahon moliya bozorlarining, xalqaro moliyaviy korporatsiyalarning
yuzaga kelishiga, davlatlararo moliyaviy munosabatlarning va xalqaro moliyaviy
faoliyatning boshqa jihatlari murakkablashuviga olib keldi.
Xalqaro moliya doimiy o’zgaruvchan xalqaro pul tizimlarining holati va
rivojlanishini, alohida mamlakatlar to’lov balansining o’zgarishini, xalqaro moliya
bozorlari, xalqaro moliyaviy korporatsiyalar, xalqaro bank va investitsion
faoliyatni namoyon etadi. Xalqaro moliya tizimining asosiy ishtirokchilari bo’lib
quyidagilar hisoblanadi: banklar, transmilliy korporatsiyalar, portfel investorlar va
xalqaro rasmiy qarzdorlar. Xalqaro moliyaviy operatsiyalar alohida
mamlakatlarning moliya tizimiga jiddiy ta’sir ko’rsatuvchi kuch hisoblanadi.
Xalqaro moliya o'zida obyektiv asosga ega bo’lgan moliyaviy munosabatlarni
ifodalaydi. Xalqaro moliyaning moddiy asosi bo’lib mamlakatlar o’rtasida amalga
oshiriladigan xalqaro moliyaviy oqimlar, jumladan, pul oqimlari — import
qilingan mahsulot va xizmatlarning to’lovlari hamda mahsulot va xizmatlar
eksportidan kelgan valuta tushumlari, ushbu oqimlar xo’jalik yurituvchi subyektlar
moliyasini ifodalashi mumkin, lekin ular turli mamlakatlarga tegishli bo’ladi, shu
boisdan mamlakatlar o’rtasidagi pul oqimlari harakatini namoyon etadi.
Shuningdek, kredit mablag'lari oqimi ham ikki tomonlama bo’lib hisoblanadi, bir
tomondan qarzning berilishi bo’lsa, boshqa tomondan esa, uning qaytarilishi va
foizlarning to’lanishi namoyon bo’ladi. Shunday qilib, mazkur oqimlar asosida
33

normativ-huquqiy hujjatlar bilan ma lum bir davrni o z ichiga olgan tekshiruvʼ ʼ
sifatida Moliya vazirligining Nazorat-taftish boshqarmasi va O zbekiston
ʼ
Respublikasining Hisob Palatasi zimmasiga yuklatilgan.
Respublikamizda hozirgi kunda xo jalik subyektlari faoliyati auditi mavjud
ʼ
bo lishiga qaramasdan, davlat moliya auditi tizimi qonun hujjatlari nuqtai nazardan
ʼ
ham, auditni tashkil qilish metodologiyasini yaratish va takomillashtirish
yuzasidan ham yanada rivojlanishni talab qiladi. Birinchi navbatda tizimning
rivojlanishi davlat moliyasi, O zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti, davlat
ʼ
maqsadli jamg armalarining ijrosiga samarali va amaliy ta sir etish mexanizmini
ʼ ʼ
yaxshilashga yo naltiriladi. Ular tomonidan amalga oshiriladigan O zbekiston
ʼ ʼ
Respublikasi Davlat byudjeti, davlat maqsadli jamg armalari, davlat tomonidan
ʼ
tashkil etilgan yoki davlat ulushi bo lgan xo jalik korxonalari va mahalliy
ʼ ʼ
byudjetlar ijrosining monitoringi va nazorati nafaqat davlatga tegishli va Davlat
byudjeti mablag laridan maqsadli foydalanish masalalarini, balki ularning ijtimoiy
ʼ
normativlarga, xarajatlarning samaradorligiga va birinchi galda, ushbu
mablag larni sarflashning dasturiy vazifalarini amalga oshirishga mos kelishini
ʼ
qamrab oladi.
Ta kidlash lozimki, O zbekiston Respublikasining byudjet to g risidagi
ʼ ʼ ʼ ʼ
qonun hujjatlarini takomillashtirish ham davlat moliyasini isloh qilishning ustuvor
yo nalishlaridan biri hisoblanadi, chunki iqtisodiyot va aholi ijtimoiy turmushining
ʼ
barcha sohalaridagi islohotlar kuchli qonunchilik asosisiz samarasizdir. Ushbu
sohadagi qonun hujjatlarining unifikatsiyalanishi takrorlanish yoki ziddiyatlarni
istisno etgan holda mavjud qonun hujjatlari va yo riqnoma tusidagi materiallarni
ʼ
yagona tizimga keltiruvchi “Davlat byudjet kodeksi”ning qabul qilinishini taqozo
etadi.
Hozirgi paytda O’zbekiston Respublikasi moliya tizimini yanada
rivijlantirish maqsadida, O’zbekiston Respublikasi vazirlar mahkamasining 506 -
sonli 24.08.2020 dagi “2020—2024-yillarda O’zbekiston respublikasi davlat
moliyasini boshqarish tizimini takomillashtirish strategiyasini tasdiqlash
to’g’risida” gi qarori qabul qilingan.
21

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasinin Konstitutsiyasi. – Toshkent: O’zbekiston,
2017.
2. O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi: Rasmiy nashr O’zbekiston
Respublikasi Adliya vazirligi - T.: “Adolat”, 2008 y.
3. O’zbekiston Respublikasining Budjet kodeksi. O’zbekiston Respublikasi
qonun hujjatlari to’plami, 2013-yil.
4. J.X. Ataniyazov, E.D. Alimardonov/ Xalqaro moliya munosabatlari.
O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti Toshkent — 2014
5. Sh. Sh. Shodmonov, U. V. G’afurov, Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). T.,
“Fan va texnologiya” nashiryoti. 2005. 784 bet.
6. O’zbekiston Respublikasi soliq kodeksi: Rasmiy nashr O’zbekiston
Respublikasi Adliya vazirligi – T.; “Adolat” 2008. 692 bet.
7. Ishmuhamedov A.E., Jumayev Z.A., Jumayev Q. X. Makroiqtisodiyot
(O'quv qoMlanma). -Т.: 0 ‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jam
g'arm asi nashriyoti, 2005. 192 bet.
8. B .T .S alimov , U .S .Muxitdinova , S h .I .Mustafaqulov , B .B .S alimov
Mikroiqtisodiyot: Darslik T.: O’zbekiston yozuvchilar uyishmasi Adabiyot
jamg’armasi nashiryoti, 2005. 208 bet.
Internet saytlari
www.pres-cervise.uz
www.mineconomy.uz
https://kun.uz/
http://el.tfi.uz/
https :// uz . wikipedia . org / wiki / COVID
https :// www . xabar
https :// staff . tiiame . uz /
https :// uz . wikipedia . org /
www.pres-cervise.uz
40

31. “Navoiy kon-metallurgiya kombinati” DK 201204514
32. “Navoiy xalqaro aeroporti” MChJ 200003243
33. “Navoiyazot” AJ 200002933
34. “O`ztemiryo`lkonteyner” AJ 203607858
35. “Ohangaronsement” AJ 200463344
36. “Olmaliq kon-metallurgiya kombinati” AJ 202328794
37. “O'zaeronavigatsiya” markazi” DUK 201052000
38. “O'zavtosanoat” AJ 201053918
39. “Andijon gidroelektrstansiya-2” UK 207068774
40. “Katta Farg'ona kanalidagi kichik
gidroelektrostansiyalar kaskadi” UK 305909492
41. “O'rta chirchiq gidroelektrstansiyalari
kaskadi” UK 200439436
42. “Oxangaron gidroelektrostansiya” UK 301266689
43. “Tuyabo'g'iz kichik gidroelektrstansiya”
UK 305916113
44. “Tuyamo'yin gidroelektrostansiyasi” U K 200209151
45. “Qodiriya gidroelektrstansiyalar kaskadi”
UK 200605332
46. “O'zbekgidroenergo” AJ 304952767
47. “O'zbekiston metallurgiya kombinati” AJ 200460222
48. “O'zbekiston milliy elektr tarmoqlari” AJ 306347741
49. “O'zbekiston Respublikasi tovar-
xomashyo birjasi” AJ 200933985
50. “O'zbekiston temir yo'llari” AJ 201051951
51. “O'zbekneftgaz” AJ 200837914
52. “O'zbektelekom” AJ 203366731
53. “O'zelektroapparat-electroshield” AJ 201052167
54. “O'ztransgaz” AJ 200626188
55. “Perfect plast profil” AJ 303431839
56. “Qizilqumsement” AJ 200002878
57. “Quvasoycement” AJ 200124805
58. “Quyi-bo'zsuv gidroelektrstansiyalar
kaskadi” UK 200588275
59. “Rubicon wireless communication” MChJ 201501439
60. “Samarqand avtomobil zavodi” MChJ
QK 202137344
61. “Samarqand gidroelektrstansiyalari kaskadi” UK 205240509
47

42 (4 -ilova )(3 -ilova )

Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, moliya tizimi bugungi kungacha bir-
necha bosqichlardan o’tdi va takomillashib bormoqda. Buning asosiy sabablari eng
avvalo tadbirkorlarni qo’llab quvvatlash va jahon standartlariga moslashish.
Shuningdek moliya siyosati bo’yicha samarali natijalarga erishishdir. Albatta,
moliya siyosati har bir davlatning asosiy moliyaviy manbayi hisoblanadi. Shu bilan
bir qatorda moliya tizimi mamlakat o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga erishishi
uchun kerakli bo’lgan mablag’ni to’plash uchun soliq stavkalarini yil boshida
oshirishi yoki kamaytirishi mumkin. Soliq stavkalarini belgilashda eng avvalo
soliq to’lovchilarning to’lov qobilyatidan kelib chiqqan holda belgilanishi lozim.
Har tomonlama qulay qilib belgilangan soliq stavkalari davlatga ham, tadbirkorga
ham birdek foyda keltiradi.
Davlat bilan xo’jalik yurituvchi subyektlar o’rtasidagi moliyaviy
munosabatlar ikki tomonning o’zaro manfaatlari asosida shakllanishi, ya'ni
byudj е tdan mablag’ yo’naltirish, soliq tizimi bilan o’zaro muvofiqlashishi
mumkin.
Davlat bilan aholi o’rtasidagi yuzaga k е luvchi moliyaviy munosabatlar,
avvalo, davlatning ijtimoiy yo’naltirilgan pul mablag’lari fondlari hisobidan turli
xildagi to’lovlar va boshqa ajratmalarni amal qilish bilan yuzaga k е ladi. Shu
boisdan, mazkur turdagi munosabatlar davlat rivojlanishining turli jarayonlarida
aniq holatlarga, boshqarish uslubiyatlariga va xo’jalik yuritishning maqsadidan
k е lib chiqib o’zgarib turadi.
Ijtimoiy ishlab chiqarishning o’ziga xos bo’lgan sharoitlarida moliya
tizimining taraqqiyoti t е nd е nsiyalarini tahlil etish moliyaviy munosabatlarning
xususiyatlarida umumiy b е lgilar borligini bildiradi. Bu esa, moliya tizimini amal
qilishining obyektiv sabablari va shartlarini saqlanib qolinganligi bilan ta'riflanadi.
Bularning orasida ikkitasi ajralib turadi: tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi
va bu munosabatlarning subyekti sifatida davlatning amal qilishi. Boshqa qiymat
kat е goriyalaridan farqli ravishda (misol uchun pul, kr е dit, m е hnatga haq to’lash
fondi va boshqalar) moliya davlatning amal qilishi bilan organik bog’liqdir.
37

Pandemiya oqibatlarini yumshatish va bartaraf etish uchun davlat tomonidan
jami 82 trillion so’mlik kompleks chora-tadbirlar amalga oshirildi. Jumladan,
Inqirozga qarshi jamg’arma tashkil etilib, koronavirusga qarshi kurashish, aholi va
korxonalarni qo’llab-quvvatlash bilan bog’liq tadbirlarga byudjetdan 16 trillion
so’mdan ortiq mablag’ yo’naltirildi. Shuningdek, davlat korxonalariga va 500
mingdan ziyod tadbirkorlik sub'yekti hamda qariyb 8 million fuqaroga jami 66
trillion so’mlik soliq imtiyozlari, kredit muddatlarini uzaytirish va moliyaviy
qo’llab-quvvatlash bo’yicha amaliy yordamlar berildi.
“Saxovat va ko’mak” umumxalq harakati doirasida fidoyi va olijanob
vatandoshlarimizning faol ishtirokida 800 mingdan ziyod ehtiyojmand oilalarga 1
trillion so’mdan ortiq moddiy yordam ko’rsatildi.
O’z paytida ko’rilgan tezkor va tizimli choralarimiz natijasida ushbu xatarli
kasallikning keng tarqalishiga yo’l qo’yilmadi. Yurtimizda osoyishta hayot,
barqaror iqtisodiy rivojlanish davom etmoqda.
Bu yil respublikamizda 197 ta yirik, minglab kichik va o’rta korxonalar
hamda infratuzilma ob'yektlari barpo etildi. Jumladan, “Navoiyazot”da ammiak va
karbamid ishlab chiqarish kompleksi hamda azot kislotasi zavodi, Muborak, Gazli
va Sho’rtan neft-gaz korxonalarida suyultirilgan gaz ishlab chiqarish qurilmalari,
Toshkent metallurgiya zavodi kabi yirik quvvatlar ishga tushirildi.
Birgina energetika sohasida xorijiy investorlar bilan davlat-xususiy sheriklik
asosida 6 ta yangi elektr stantsiyasini barpo etish ishlari boshlandi. Ularning
umumiy qiymati 2 milliard dollar bo’lib, 2 ming 700 megavatt quvvatga ega.
Toshkent shahrida 2 ta yangi metro stantsiyasi va ilk bor 18 kilometrlik yer
usti metrosi foydalanishga topshirildi.
Qishloq xo’jaligidagi islohotlar, yer maydonlari to’liq xususiy klaster va
kooperatsiyalarga berilgani paxtachilikda hosildorlikni bir yilda o’rtacha 10 foizga
oshirish imkonini yaratdi.
Meva-sabzavotchilik, g’allachilik va chorvachilikda ham 500 ga yaqin
klaster va kooperatsiyalar faoliyati yo’lga qo’yildi. Buning natijasida,
3

Yalpi ichki mahsulot (YAIM) hajmi 2021 yilda 688,9 trillion so’mni tashkil
etadi, bu dastlabki maqsadga (786,2 trillion) nisbatan 12,4 foizga kam.
Prognozlarga ko’ra, yalpi ichki mahsulotning o’sish sur’ati 5,1 foizni tashkil etadi
(belgilangan 5,8 foizga nisbatan). O’sishni sanoat ishlab chiqarishining 5,8 foizga,
xizmatlarning 6,4 foizga, qishloq xo’jaligining 2,7 foizga o’sishi bilan ta’minlash
kutilmoqda.
Inflyatsiyaning pasayish tendensiyasining davom etishini hisobga olgan
holda, 2021 yilda inflyatsiya darajasi 9−10% ni tashkil qilishi prognoz qilinmoqda,
bu o’tgan yilgi prognozlardan (11%) yaxshiroqdir.
2021-yil uchun O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning asosiy
makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va 2022-2023-yillarga maqsadli
mo’ljallar (2-jadval)
T/
r Ko’rsatkichlar 2021-yil
uchun
prognoz Maqsadli mo’ljallar
2022-yil 2023-yil
1. Yalpi ichki mahsulot, mlrd so’m 688 936 843 191 985 377
2. Yalpi ichki mahsulotning o’sish sur’ati,
foizda 5,1 5,8 5,4
3. Iste’mol narxlari indeksi, o’tgan yil
dekabriga nisbatan, foizda 9,0-10,0 10,0-11,0 7,0-8,0
4. Sanoat mahsulotlarining o’sish sur’ati,
foizda 5,8 7,6 6,0
5. Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaliklarida
ishlab chiqarishning o’sish sur’ati,
foizda 3,5 3,5 3,6
6. Chakana tovar aylanmasining o’sish
sur’ati, foizda 5,9 7,9 9,8
Byudjetni qoplashni oshirish va to’liqligini ta’minlash uchun davlat
moliyaviy boshqaruvining xalqaro standartlariga muvofiq 2021 yildan boshlab
tashqi qarzlar hisobidan davlat dasturlari bo’yicha rejalashtirilgan xarajatlarni
26

 iqtisodiy munosabat sifatida - bu, jahon bozorida kapital, xizmatlar,
tovarlar harakati vaqtida milliy mahsulotlarning qayta taqsimlanishi jarayonida
yuzaga keluvchi pul ko’rinishidagi munosabat. Davlatlararo va transmilliy moliya-
kredit munosabatlarini o’z ichiga oladi va ularda xorijiy elementlar ishtirokini
ifodalaydi.
Xalqaro moliyaning asosiy funksiyalariga quyidagilar kiradi:
- taqsimlash funksiyasi;
- nazorat funksiyasi;
- takror ishlab chiqarish jarayoniga moliya yordamida xalqaro valuta-kredit va
moliya tashkilotlarining aralashuvi bilan bog’liq tartibga solish funksiyasi;
- barqarorlashtirish funksiyasi. Mazkur funksiya jahon xo’jaligi tizimida
iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar uchun barqaror sharoitni yaratishda namoyon
bo'ladi.
6-rasm. Xalqaro moliya munosabatlari va xalqaro qayta ishlab chiqarish
jarayonining o’zaro bog’liqligi.
Xalqaro moliya munosabatlari shakllanishi va rivojlanishining asosiy omillari
quyidagilardan iborat:
1. Jahon bozorlarining vujudga kelishi, ayniqsa tovar bozorlari.
35

2021 yil 1- fevraldan O'zbekistonda ish haqi bo'yicha yagona tarif rejasi
Ish haqining
razryadlari Tarif
koeffitsientlari O'zbekistonda
eng kam ish haqi
(EKIH) tarif
koeffitsientiga va
eng kam ish haqi
miqdoriga
muvofiq 01.02.21 O'zbekistonda eng kam
ish haqi (EKIH) tarif
koeffitsientiga va eng
kam ish haqi miqdoriga
muvofiq 01.02.20(01.02.2020
yildan boshlab)
1 1 747 300 so'm 679 330 so'm
2 1,053 786 907 so'm 715 334 so'm
3 1,106 826514 so'm 751 339 so'm
4 1,158 865 373 so'm 786 664 so'm
5 1,269 948 324 so'm 862 070 so'm
6 1,384 1 034 263 so'm 940 193 so'm
7 1,505 1 124 687 so'm 1 022 392 so'm
8 1,63 1 218 099 so'm 1 107 308 so'm
9 1,755 1 311 512 so'm 1 192 224 so'm
10 1,883 1 407 166 so'm 1 279 178 so'm
11 2,014 1 505 062 so'm 1 368 171 so'm
12 2,148 1 605 200 so'm 1 459 201 so'm
13 2,284 1 706 833 so'm 1 551 590 so'm
14 2,421 1 809 213 so'm 1 644 658 so'm
15 2,561 1 913 835 so'm 1 739 764 so'm
16 2,704 2 020 699 so'm 1 836 908 so'm
17 2,847 2 127 563 so'm 1 934 053 so'm
18 2,993 2 236 669 so'm 2 303 235 so'm
19 3,141 2 347 269 so'm 2 133 776 so'm
20 3,292 2 460 112 so'm 2 236 354 so'm
21 3,444 2 573 701 so'm 2 339 613 so'm
22 3,597 2 688 038 so'm 2 443 550 so'm
Foyda solig’i to’liqligicha O’zbekiston Respublikasi respublika budjetiga
yo’naltiriladigan yirik soliq to’lovchilar ro’yxati
45 (7 -ilova )
(8 -ilova )

o zgarishlari zamirida belgilanadi. Bunda davlat moliyaviy siyosatiningʼ
barqarorligiga erishiladi hamda davlat dasturlari ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishda
keskin o zgarishlarning oldini oladi. Davlat byudjeti mablag larini oluvchilar har
ʼ ʼ
yili rejalashtirilayogan yil uchun belgilangan cheklovlar doirasida byudjetlar
loyihalarini taqdim etadilar. Byudjetning milliy iqtisodiyotda bo lishi mumkin
ʼ
bo lgan iqtisodiy vaziyatning o zgarishlarini hisobga olgan holda belgilanishi, bu
ʼ ʼ
oldinda turgan yillar uchun prognozlarni o zgartirish uchun asos bo lib xizmat
ʼ ʼ
qiladi.
5-rasm. Mehnatga haq to’lashning eng kam miqdori.
Qabul qilingan davlat moliyaviy resurslari munosabatlari bilan bog liq
ʼ
bo lgan jumladan, byudjet munosabatlari
ʼ sohasidagi normativ–huquqiy
hujjatlarning ijrosini ta minlash va ularni buzish harakatlarining oldini olishga
ʼ
yo naltirilgan moliya auditi tizimini joriy etish davlat moliyasi va byudjet tizimi
ʼ
to g risidagi qonun hujjatlarini takomilashtirishning muhim institutsional
ʼ ʼ
yo nalishi hisoblanadi. Bunda u ikki yo nalishni ya ni, ichki audit va tashqi auditni
ʼ ʼ ʼ
o z ichiga oladi. Davlat moliyasi sohasida auditning amaldagi tizimi mavjud
ʼ
20

- bir ijtimoiy-tarixiy tuzumdan ikkinchisiga o'tish asrlar davomida sodir
bo'lishi mumkin;
- faqat ijtimoiy tuzilma va texnologiyalarning emas, balki moliyaning ham
eksport qilinish ehtimoli mavjud.
1-diogramma. 2020-yildagi jami tushumda soliq turlarining ulushi (foizda)
Natural munosabatlar ustunlik qilgan paytlarda hatto nisbatan rivojlangan
mamlakatlarda ham pul o'zining barcha funksiyalarini bajara olmagan. Shunga mos
ravishda pul munosabatlarining tizimi sifatida moliya ham keng umumlashib
ketgan emas. lbtidoiy-jamoa tuzumining xo'jalik tuzilmasi to'g'risida aniq
ma'lumotlar yo'qligi uchun taxmin qilish mumkinki, doimiy davlat apparati ana
shunday davlatning daromadlari va xarajatiarini shakllantira olmagan. Davlat
apparatining shakllanishi, unga tegishli bo'lgan funksiyalarning kengayishi,
xususan, doimiy qo'shinlarga asos solinishi, yo'l qurilishining jorish etilishi bilan
moliyaning roli oshib borgan. Quldorlik davlatlari daromadlarining asosiy
manbalari kontribusiyalar, harbiy o'ljalar, natural soliqlar va boshqalar
18

5. Moliya tizimini rivojlantirishda xalqaro fondlarning axamiyati
Davlatlararo har tomonlama hamkorlikning bir ko’rinishi sifatida xalqaro
tashkilotlar va fondlar yuzaga chiqmoqda. Ular siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-
texnikaviy va madaniy sohalarda umumiy tusdagi maqsadlarga erishish uchun
davlatlar, milliy institutlar, nodavlat assotsiatsiyalarini birlashtiradi. Xalqaro
tashkilotlar o’z faoliyatini har tomonlama muvofiqlashtirish uchun o’z fondlarini
tashkil etadilar.
Davlatlararo kelishuvlar asosida ishtirokchi davlatlarning yagona moliya va
kredit siyosatlarini amalga oshirish uchun pul mablag’larining davlatlararo
maqsadli fondlari tuziladi. Davlatlararo fondlar (tashkilotlar) daromadlarini
shakllantirish usullari va moliyalashtirish tusiga ko’ra bir qancha turlarga
bo’linadi.
Birinchi turga moliya-kredit tashkilotlarining davlatlararo va xalqaro fondlari
kiradi. Ular nizom kapitalida ishtirok etuvchilarga maqsadli kreditlar ajratadilar va
maqsadli fondlarni tashkil etadilar. Bu tashkilotlar faoliyati davomida olgan
daromadlaridan ulushiga ko’ra dividend to’laydilar hamda turli maqsadlar uchun
zahira fondlarini shakllantiradilar. Mazkur tashkilotlar jumlasiga Xalqaro
Investtsiya bankini (XIB), Iqtisodiy Hamkorlik Xalqaro bankini (DTXB), ETTB,
XVFni kiritish mumkin.
Xalqaro banklar va fondlarning nizom kapitali shakllanishida, olingan
daromadlarni taqsimlab, turli fondlarni tashkil etish kabilarda moliyaning rolini
ko’rish mumkin.
Milliy va xalqaro moliya-kredit institutlarining mablag’lari, xalqaro
ishtirokchi-tashkilotlar fondi, manfaatdor mamlakatlarning valyuta fondlari va
byudjet mablag’lari to’lanadigan badallarning manbasi hisoblanadi.
EIida ham qator davlatlararo fondlar tashkil etilgan, jumladan, EIning
byudjeti, Yevropa Taraqqiyot fondi, Yevropa Valyuta Hamkorlik fondi va
boshqalar.
30

4-rasm. 2019-2020 yillardagi budjet tushumlari(mlrd.so’m)
Ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlar bir-biridan ishlab chiqarish munosabatlari bilan
farqlanadi. O'z navbatida yangi ishlab chiqarish munosabatlari ishlab chiqarish
kuchlarining rivojlanish darajasidan kelib chiqadi. Yangi ishlab chiqarish
munosabatlariga davlat tuzilmasi ham mos kelishi kerak. Bunda o'zgarishlar har
davlatda yuqoridagidek ketma-ketlikda va bir xil tezlikda sodir bo'lmasligi
mumkin. Lekin bu jarayondagi umumiy qonuniyat xususiy holatlarga bog'liq
bo'lmaydi. Har bir ijtimoiy formatsiya va shunga muvofiq ravishda, shu tuzuMilliy
daromadagi davlatga ma'lum bir moliyaviy tuzilma mos keladi. Turli ijtimoiy-
iqtisodiy tuzumlarda moliyaning farqlanishi quyidagi sabablar bilan belgilanadi:
• har qanday ijtimoiy tuzumga jamiyatning o'z sinfiy tuzilmasi mos keladi.
Bunda moliya Milliy daromadni taqsimlash munosabatlarini hisobga olib, ularning
davlat foydasiga qayta taqsimlanishini tashkil qiJadi;
• har qanday ijtimoiy-iqtisodiy tuzum milliy daromada moliya hukmron
sinfning manfaatlarini himoya qiluvchi davlatning maqsadlari va vazifalariga
bo'ysunadi;
• ishlab chiqarishning yangi usuli xo'jalik munosabatlarining yangi tizimini
vujudga keltiradi. Masalan, quldorlik va feodal tuzumlarda natural munosabatlar
xos bo'lgan bo'lsa, shunga mos ravishda davlat daromadlarini shakllantirish ham
natural xarakter kasb etgan. Kapitalistik xo'jalik tovar-pul munosabatlariga
tayanadi. Shunga muvofiq davlat daromadlarini shakllantirish ham pul shaklida
amalga oshiriladi;
• agar davlat boshqaruv organi sifatida tarkib topgan ishlab chiqarish
munosabatlari va sinfiy tuzumning vazifalariga xizmat qilsa, shu vazifalarga
moliya ham xizmat qiladi;
• XX asr tajribasi ogohlantiradi:
- aniq sinflarga bo'lingan davlat mavjud bo'lmaydi;
- turli ijtimoiy tuzilmaga ega bo'lgan davlatlar bir tarixiy davrda bo'lishi
mumkin;
17

hisoblangan. Ma'lum bir mamlakatda ma'lum bir davr mobaynida aholining
qandaydir , guruxlari pul ko'rinishidagi soliqlarni to'lagan bo'lishi mumkin. Shunga
qaramasdan, quldorlik tuzumida pul ko'rinishidagi soliqlar faqat tasodifiy
ko'rinishga ega edi. Xuddi shuningdek, natural xo'jalik yuritishga asoslangan
feodalizmda ham pullik soliqlar ustuvor bo'la olmas edi. 6
Milliy iqtisodiyotni isloh qilish jarayonida islohotlarning davlat
iqtisodiysiyosatiga ta siri nafaqat iqtisodiy siyosatni erkinlashtirishda, balki moliyaʼ
tizimini institutsional o zgartirish uchun globallashuv oqibatlarini hisobga olishda
ʼ
ham namoyon bo ladi. Moliyaviy oqimlarning aniqligini ta minlovchi moliyaviy
ʼ ʼ
tizimning institutsional tarkibini yaratish davlat siyosatining muhim unsuri
hisoblanadi. Bunda davlat moliyasini isloh etish, bu moliyani tartibga solish va
nazorat qilish organlari tomonidan belgilanadigan muayyan axborotdan
foydalanishni nazarda tutuvchi erkin moliya bozori faoliyat ko rsatishi muhim
ʼ
shart hisoblanadi. Iqtisodiyotning o sish sur atlarini ta minlagan hamda moliyaviy
ʼ ʼ ʼ
barqarorlikka erishgan islohotlar hozirgi davrda davlat moliyasi va ayniqsa,
byudjet tizimi barqarorligini mustahkamlashda muhim strategik vazifalar qatorida
namoyon bo lmoqda.
ʼ 7
Davlat moliyasi sohasidagi islohotlar jarayonida O zbekiston
ʼ
Respublikasining byudjet tizimi doimiy ravishda takomillashib borishi belgilab
ko yilgan. Respublika, viloyatlar va mahalliy byudjetlarning shaffofligini
ʼ
ta minlash, byudjetni shakllantirish, ijro etish va monitoringini yuritishni tashkil
ʼ
etishga zamonaviy axborot tizimlarini joriy etish, jamoatchilikni byudjet
jarayoniga jalb etish darajasini oshirish qonun hujjatlarini takomillashtirish va ri
vojlantirishning eng ustuvor yo nalishlari jumlasiga kiradi.
ʼ
Ko plab rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar tajribasi Davlat
ʼ
byudjetini o rta va uzoq muddatli rejalashtirish va natijaga yo naltirilgan
ʼ ʼ
byudjetlarni shakllantirish ustunligini ko rsatmoqda. Bu byudjet cheklovlari
ʼ
prognoz qilinayotgan davrda sodir bo ladigan iqtisodiy konyunkturaning
ʼ
6
A.V. Vahobov, T.S. Malikov Moliya-«NOSHIR» Toshkent - 2012
7
I. А .Karimov. Oʼzbekiston buyuk kelajak sari. T.: "Oʼzbekiston"-1998, 86-bet.
19

Moliyaning mohiyati uning funksiyalari orqali namoyon bo'ladi. Moliya
quyidagi ikki funksiyani bajaradi:
1. Taqsimlash;
2. Nazorat.
Bu funksiyalar moliya tomonidan bir vaqtning o'zida amalga oshiriladi. Har
qanday (bir) moliyaviy operatsiya YaIM va Milliy daromadni taqsimlash va shu
taqsimlash ustidan nazoratning amalga oshirilishini anglatadi.
Moliyaviy munosabatlarning asosiy tavsifi ularning taqsimlashga
yo'naltirganligidadir. Shunga muvofiq moliyaning bosh yoki asosiy funksiyasi
taqsimlashdir. Moliya yordamida amalga oshirilishi lozim bo'lgan taqsimlash
jarayoni murakkab va ko'p qirrali jarayondir. Moliya YaIMni taqsimlashning turti
bosqichlariga xizmat qilib, uni birlamchi taqsimlashda va qayta taqsimlashda
ishtirok etadi.
Moliyaviy metod orqali taqsimlash iqtisodiyotni boshqarishning turli
darajalarini (mamlakat, uning alohida mintaqalari va mahalliy o'z-o'zini boshqarish
organlari miqyosida) qamrab oladi. Unga taqsimlashning turli ko'rinishlarini
(xo'jalik ichida, tarmoq ichida, tarmoqlararo, hududlararo va b.) tug'diruvchi ko'p
bosqichlilik xosdir.
Moliyaning taqsimlash funksiyasi milliy daromadni taqsimlashda, asosiy
yoki birlamchi daromadlar deb nom olgan holatlarni yaratish (tashkil etish)
yuzaga kelganda namoyon bo'ladi. Ularning yig'indisi milliy daromadga tengdir.
Asosiy daromadlar milliy daromadni moddiy ishlab chiqarish ishtirokchilari
o'rtasida taqsimlash jarayonida shakllanadi. Ular ikki guruhga bo'linadi:
• moddiy ishlab chiqarish sohasida band bo'lgan ishchi va xizmatchilarning
ish haqi, fermer va h.k.larning daromadlari;
• moddiy ishlab chiqarish sohasidagi korxonalarning daromadlari.
Biroq, bunda birlamchi daromadlar milliy xo'jalik ustuvor tarmoqlarini
rivojlantirish, mamlakat mudofaa qudratini ta'minlash, aholining moddiy va
madaniy ehtiyojlarini qondirish uchun ijtimoiy pul fondlarining shakllanishini
13

moliyaviy resurslarning mamlakatlar o'rtasidagi harakati yuzaga keladi. Ularning
taqsimlanishi bir tomondan valuta kurslari asosida, ikkinchi tomondan esa,
bojxona tariflari asosida boshqariladi.
Moliyaviy resurslar xalqaro moliya tashkilotlari va institutlari faoliyati
jarayonida shakllanadi va foydalaniladi. Mazkur institutlar va tashkilotlar
davlatlararo tuzilmaga ega bo’lib muayyan funksiyalarni bajaradi. Ularning
moliyaviy ta’minoti umumlashgan (masalan, BMT budjeti) yoki maqsadli (aniq
dasturlar va tadbirlar uchun mo’ljallangan) fondlar orqali amalga oshiriladi.
Moliyaviy resurslarning muayyan qismini xalqaro darajada markazlashuvi jahon
xo'jaligi ehtiyojlarini ta’minlaydi, bunday resurslarni shakllantirishning iqtisodiy
shart-sharoitlari bo’lib, iqtisodiy integratsiyaning kuchayishi, turli sohalardagi
xalqaro loyiha va dasturlarni amalga oshirishda mamlakatlarning ishtiroki, kredit
va savdo munosabatlarini rivojlanishi hisoblanadi.
Mamlakat davlat moliyasining xususiyatlari sifatida quyidagilarni keltirish
mumkin:
 bitta mamlakat hududidan chiqmaydi;
 xorijiy subyektlarni jalb qilmaydi;
 milliy qonunchilik asosida amalga oshiriladi;
 mamlakat ichida amalga oshiradigan hisob-kitoblarni o’zida ifodalaydi.
Xalqaro moliya esa turli xildagi jihatlarni o'rganadi.
 iqtisodiy kategoriya sifatida
 moliyaviy resurslarning fondlari bo’lib, xalqaro iqtisodiy
munosabatlarni rivojlantirish asosida tashkil etilgan hamda xalqaro ahamiyatga ega
bo’lgan umumiy ehtiyojlarni qondirish va jahon darajasida ijtimoiy takror ishlab
chiqarishning rentabelligini va uzluksizligini ta'minlash uchun foydalaniladi;
 institutsional jihatdan - bu banklar, valuta va fond birjalari, xalqaro
moliya institutlari, mintaqaviy moliya-kredit tashkilot- lari, xalqaro va mintaqaviy
iqtisodiy tashkilotlar va birlashmalar majmui bo’lib, ular orqali jahon moliyaviy
oqimlarining harakati amalga oshiriladi;
34

bo'lmaydi. Boshqa hech qanday iqtisodiy kategoriyalarning hech biri bu jarayonda
bevosita ishtirok etmaydi.
ljtimoiy iste'mol fondlarining asosiy qismi Davlat byudjeti orqali amalga
oshiriladi. Bu fondlarning bir qismi ijtimoiy sug'urta va ijtimoiy ta'minot fondlarini
shakllantirishga sarflanadi. Bozor iqtisodiyotiga xos bo'lgan dunyoning ko'pchilik
mamlakatlarida ijtimoiy sug'urta va ijtimoiy ta'minot fondlarini shakllantirishda ish
beruvchilar va yollanma mehnat xodimlari ham o'z to'lovlari bilan ishtirok etadilar.
Oxirgi holda ijtimoiy iste'mol fondini shakllantirishga shaxsiy iste'mol fondining
bir qismi yo'naltiriladi. Shaxsiy iste'mol fondining qolgan qisrni quyidagi ikki
qismga bo'linadi:
• shaxsiy jamg'arma fondlari;
• iste'mol fondlari.
Aynan shaxsiy iste'mol fondining ana shu ikki qismi tovar mexanizmining
faoliyat ko'rsatishi uchun tegishli sharoitni yaratadi. Iste'mol fondi va jamg'arish
fondi o'rtasidagi nisbat hamda ularning tabiiy hajmi bozor iqtisodiyoti sharoitida
davlatning rivojlanish sur'atini belgilab beradi. Agar davlat soliqlar ko'rinishida
birlamchi daromadlarning katta qismini olib qo'ysa, u shu bilan iqtisodiyotning
rivojlanishiga to'sqinlik qilishi mumkin. Bu yerda hamma narsa boshqaruv organi
sifatida davlatning xususiyatiga borib taqaladi - uning xarajatlari yo ortiqcha
(davlat apparati xarajatlarini moliyalashtirish to'g'risida gap ketayapti), yo
samarasiz (iqtisodiyotga qilinadigan xarajatlar qismi) yo o'rinsiz (ijtimoiy soha
xarajatiari haddan ziyod qimmat bo'lib, ishchi kuchining takror ishlab chiqarilishini
rag'batlantirmaydi) bo'lishi murnkin. Agar davlat soliqlar ko'rinishida milliy
daromadning 30% dan ortiqrog'ini oladigan bo'lsa, u holda iqtisodiyotni o'stirish va
modernizatsiya qilish uchun ichki rezervlar yetarli darajada bo'lmay qolishi
rnumkin. Albatta, soliqni olib qo'yish darajasi 30%dan ham ortiq bo'lishi mumkin.
Biroq, bunday hollarda ishchi kuchini takror ishlab chiqarish xarajatlarining bir
qismini davlat o'z zimmasiga olishi kerak. Soliq ostonasi yuqori bo'lgan sharoitda
soliqni to'lashdan bosh tortish tendensiyasi kuchayishi tufayli soliqlarni undirish
xarajatlari ham ortadi.
24

Mehnatga haq to lashning eng ʻkam miqdori (MHEKM) (s o'm )
Yoshga doir minimal pensiyalar
Bazaviy hisoblash miqdori (BHM) . (s o'm )
Bolaligidan nogironlarga nafaqa. (pensiya)
Zarur ish stajiga ega bo'lmagan keksa va mehnatga layoqatsiz fuqarolarga beriladigan nafaqa. (pensiya)
(01.02.2020 yilgacha-eng kam is h haqi.) (s o'm )
(01.02.2020 yilgacha) yagona tarif s etkas i bo'yicha
(s o'm ) (s o'm )
01.02.2021 10% 747 300 513 350 245 000 513 350 315 030
01.09.2020 0%% 679 330 513 350 223 000 513 350 315 030
01.02.2020 7% 679 330 466 680 223 000 466 680 286 390
01.09.2019 0%% 634 880 436 150 223 000 436 150 267 650
01.08.2019 10% 223 000 436 150 223 000 436 150 267 650
01.11 .2018 10% 202 730 396 500 202 730 396 500 243 300
15.07.2018 7% 184 300 360 460 184 300 360 460 221 190
01.12.2017 15% 172 240 336 880 172 240 336 880 206 720
01.10.2016 15% 149 775 292 940 149 775 292 940 179 755
01.09.2015 10% 130 240 254 730 130 240 254 730 156 310
15.12.2014 10% 11 8 400 231 575 11 8 400 231 575 142 100
01.09.2014 12% 107 635 210 525 107 635 210 525 129 180
15.12.2013 5% 96 105 187 970 96 105 187 970 11 5 340
15.08.2013 15% 91 530 179 020 91 530 179 020 109 850
01.12.2012 10% 79 590 155 670 79 590 155 670 95 520
01.08.2012 15% 72 355 141 520 72 355 141 520 86 835
01.12.2011 10% 62 920 123 060 62 920 123 060 75 510
01.08.2011 15% 57 200 111 875 57 200 111 875 68 645
01.12.2010 10% 49 735 97 285 49 735 97 285 59 690
01.08.2010 20% 45 215 88 845 45 215 88 845 54 265
01.12.2009 12% 37 680 74 660 37 680 74 660 45 220
01.08.2009 25% 33 645 66 660 33 645 66 660 40 375
16.11 .2008 12% 28 040 55 550 28 040 55 550 33 645
01.09.2008 20% 25 040 49 600 25 040 49 600 30 040
01.04.2008 12% 20 865 41 330 20 865 41 330 25 030
16.11 .2007 20% 18 630 36 900 18 630 36 900 22 350
01.08.2007 25% 15 525 30 750 15 525 30 750 18 625
01.11 .2006 20% 12 420 24 600 12 420 24 600 14 900
01.07.2006 20% 10 800 21 395 10 800 21 395 12 960
01.10.2005 20% 9 400 18 605 9 400 18 605 11 270
01.05.2005 20% 7 835 15 505 7 835 15 505 9 390
01.08.2004 30% 6 530 12 920 6 530 12 920 7 825
01.05.2003 20% 5 440 10 765 5 440 10 765 6 520
01.08.2002 15% 4 535 8 970 4 535 8 970 5 435
01.04.2002 15% 3 945 7 800 3 945 7 800 4 725
01.08.2001 40-45% 3 430 6 780 3 430 6 780 4 11 0
01.08.2000 50% 2 450 4 675 2 450 4 675 2 835
01.08.1999 40% 1 750 3 340 1 750 3 340 2 025
01.01.1999 33% 1 320 2 520 1 320 2 520 1 530
01.07.1998 20% 1 100 2 100 1 100 2 100 1 275
01.07.1997 45% 750 1 400 750 1 400 850
01.12.1996 25% 600 от 600 600 от 600 от 600
01.09.1996 10% 550 1 125 550 1 125 680
01.04.1996 35 -40% 400 900 400 900 550
01.09.1995 60% 250 645 250 645 400
01.03.1995 65% 150 430 150 430 300
01.08.1994 50% 100 105 100 105 100
O'zbekistonda e ng kam ish haqi va pensiya o'zgarish jadv ali
Sana O'rtacha o'sish hajmi %44 (6 -ilova )

shakllantirish va sug'urta fondlarini tashkil qilish orqali namoyon bo'ladi. Bunda
tegishli fondlarni shakllantirish bosqichi oldinroq amalga oshiriladi. Lekin bu
yerda tegishli navbatga rioya qilinmasligi ham mum kin. Chunki barcha daromad
va xarajatlar yil boshida tasdiqlangan byudjet doirasida amalga oshiriladi. Barcha
rivojlangan mamlakatlarda byudjet qonun kuchiga ega bo'lib, bu narsa taqsimlash
jarayoni qonuniyatlarini o'rganayotgan paytda daromad va xarajatiarning ketma-
ketligini inobatga olmaslikka imkon beradi. Ko'pchilik hollarda amaliyotda
daromadlardan xarajatlarning oldinroq amalga oshirilishi sodir bo'ladi (daromadlar
shakllantirilmasdanoq xarajatiarni sarflash zaruriyati vujudga keladi). Daromad va
xarajatlarning muddatlari bo'yicha nomuvofiqlikni oldini olish uchun davlat krediti
mexanizmidan foydalaniladi.
Jamg'arish fondi va iste'mol fondi o'rtasidagi nisbat vaqt jihatidan ham, takror
ishlab chiqarish jarayonining mahsus sub'ektlari (davlat bilan birgalikda) o'rtasida
ham o'ziga xosliklarga egadir. Iste'mol darajasiga texnologiya holati,
kommunikatsiyalar, davlat tuzilmasi, partiya va harakatlarning obro'si va boshqa
ko'plab omillar o'z ta'sirini ko'rsatadi.
O'z navbatida, istemol fondi ham quyidagi ikki tarkibiy qismdan iborat:
• ijtimoiy iste'mol fondlari;
• shaxsiy iste'mol fondlari.
Alohida olingan mamlakatlar bo'yicha ular o'rtasidagi nisbat davlat
tuzilmasiga, an'analarga va boshqaga bog'liq. Hokimiyat tepasida kommunistik
yoki sotsialistik partiyalar turgan mamlakatlarda ijtimoiy iste'mol fondlari iste 'mol
fondlarining umumiy hajmida asosiy o'rinni egallaydi. Chunki ijtimoiy iste'mol
fondlari orqali davlat maorif, sog'liqni saqlash va ijtimoiy yordam ko'rsatish
jarayonlarini moliyalashtirishni tashkil etadi. Ijtimoiy iste'mol fondlarining
salmog'i boshqa mamlakatlarda ham nisbatan yuqori bo'lib, bu fondlar orqali
boshqaruv xarajatlari, mudofaa, sanoat, qishloq xo'jaligi va h.k.larni
moliyalashtirish qo'llab-quvvatlanadi. Shuni ta'kidlash kerakki, ijtimoiy iste'mol
fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanishni moliyasiz tasavvur etib
23

Ikkinchi tur tashkilotlar ishtirokchilarning har yillik badallari evaziga
byudjetlari tashkil etiladi.Bunday tashkilotlarga ma'lum sohalardagi milliy
tashkilotlar faoliyatini muvofiqlashtirib turuvchi xalqaro va umumjahon institutlari
kiradi. Ularga: BMT, Xalqaro vaqt byurosi, Atom energetikasi bo’yicha xalqaro
Agentlik, Dengiz yo’ldosh aloqasi bo’yicha xalqaro tashkilot, Ilmiy
xizmatchilarning umumjahon federatsiyasi va boshqalarni kiritish mumkin.
Uchinchi tur xalqaro tashkilotlarga vaqtinchalik tusga ega bo’lgan ilmiy
dasturlar va kongresslarni kiritish mumkin. Ularni moliyalashtirish qatnashuvchi
ishtirokchilar tomonidan amalga oshiriladi. Masalan, Xalqaro biologiya dasturi
(1964-1974 yy.), Xalqaro geodinamik loyiha (1971-1980 yy.), Xalqaro osoyishta
quyosh yili (1964-1965 yy.), 1957 yildan boshlab har ikki-uch yilda chaqiriladigan
Xalqaro tog’ kongressi va boshqalar. Ushbu tashkilotlar turli mamlakat olimlari
bilan yaxlit ilmiy tadqiqotlar olib boradi.
To’rtinchi tur xalqaro tashkilotlar - xalqaro ilmiy laboratoriyalar, institutlar,
ittifoqlar, yaxlit va sohalar assotsiatsiyalari, ma'lum ilmiy sohalar bo’yicha
byurolar. Ular mamlakatlarni, milliy ilmiy tashkilotlarni, assotsiyatsiyalarni, ilmiy
tadqiqotlar bilan shug’ullanayotgan alohida olimlarni birlashtiradi va ular
faoliyatini muvofiqlashtiradi. Ushbu tashkilotlar yillik ulushli badallar,
konferentsiyalarda ishtirok etuvchilarni ro’yxatga olish badallari, yuridik va
jismoniy shaxslarning xayriya mablag’lari, davriy ilmiy nashrlardan daromadlar
hisobidan tashkil etiladigan byudjetlar hisobidan moliyalashtiriladilar. Mazkur
tashkilotlarga misol qilib, milliy va qo’shma dasturlar bo’yicha ishlaydigan Kuchli
magnit maydonlari va past harorat bo’yicha xalqaro fond, Xalqaro matematik
markaz va boshqalarni ko’rsatish mumkin.
Beshinchi tur xalqaro tashkilotlar faoliyatining ma'lum sohalariga ko’maklashish
va tadbirlarni moliyalashtirish uchun mablag’larni yig’ish bilan shug’ullanadilar.
Masalan, Yovvoyi tabiat xalqaro fondi - davlat, jamoat tashkilotlari va xususiy
shaxslardan yovvoyi xayvonlar va tabiatni qo’riqlash uchun mablag’larni yig’uvchi
nodavlat tashkilotdir. Ushbu tashkilot boshqa tashkilotlar bilan hamkorlikda
31

4. O’zbekiston Respublikasi moliya tizimi va byudjet-soliq siyosatiga turli
fondlarning tasiri.
Iste'molga ketadiganjami ijtimoiy mahsulot (JIM)dan, birinchi navbatda,
takror ishlab chiqarishning oldingi davrasi foydalanilgan mehnat qurollari va
buyumlarini tiklash uchun mo'ljallangan qismi ajratiladi. Bu qism takror ish lab
chiqarishning yangi doirasida ham shu hajmda takrorlanishini ta'minlaydi. Qolgan
qism vositalar (mablag'lar)ning egasi va ishchilar o'rtasida taqsimlanadi.
TaqsimJash nisbatlari asrlar davomida shakllanib, unda ishtirokchilarning har biri
o'ziga tegishli bo'lgan qismni ko'paytirish maqsadida bir-birlari bilan doimiy
qarama-qarshilikda bo'ladilar. Shunday qilib,jamiyatda yangidan yaratilgan qiymat
birinchi taqsimlash bosqichini va undan so'ng esa almashuv va iste'mol
bosqichlarini bosib o'tadi. Takror ishlab chiqarishjarayonining har bir ishtirokchisi
o'ziga tegishli bo'lgan daromadni quyidagi ikki qismga bo'ladi:
• iste'mol fondi;
• jamg'arish fondi.
Bu bosqichga qadar taqsimlash jarayoniga davlat aralashib, soliqiar, qarzlar,
sug'urta to'lovlari kabi iqtisodiyvositalardan foydalangan holda yakka vajamoa
daromadlaridan o'z hissasini ajratib oladi.
Ijtimoiy iste'mol fondlarining hissasi qancha yuqori bo'lsa, shaxsiy iste'mol
fondlarining hissasi shuncha past bo'lishi bilan belgiJanadigan tendensiyani
tushunishjuda muhimdir.
Jami ijtimoiy mahsulotning ikkiga bo'linishi bilan ta'riflanadigan
taqsimlashning birinchi bosqichidan so’ng ikkinchi bosqich boshlanadi. Unga
muvofiq milliy daromad jamg'arish fondi va iste'mol fondiga bo'linadi.
Jamg'arish fondi ikki qismdan iborat bo'lib, bir qismi takror ishlab chiqarishni
kengaytirishga, ikkinchi qismi esa rezerv fondlarini shakllantirishga
mo'ljallangandir. Taqsimlashning bu bosqichida moliyaning ishtiroki iqtisodiyotga
davlat mablag' qo'yilmalarini joylashtirish (kiritish), davlat rezervlarini
22

62. “Samarqand xalqaro aeroporti” MChJ 200791776
63. “Shahrixon gidroelektro stansiyalar
kaskadi” UK 205244122
64. “Shurtan gaz kimyo majmuasi” MChJ 203195074
65. “Sirdaryo issiqlik elektr stansiyasi” AJ 201169179
66. “Tahiyatosh issiqlik elektr stansiyasi” AJ 200366401
67. “Talimarjon issiqlik elektr stansiyasi” AJ 201284979
68. “Tashkent tobacco” MChJ 205442074
69. “To'palang gidroelektrostantsiya” UK 206695638
70. “To'raqo'rg'on issiqlik elektr stansiyasi”
UK 306455520
71. “Toshkent gidroelektrstansiyalari
kaskadi” UK 200796373
72. “Toshkent issiqlik elektr stansiya” AJ 200605388
73. “Toshkent issiqlikelektrmarkazi” AJ 200624673
74. “Toshkentvino kombinati” AJ 200547634
75. “Unitel” MChJ 201838002
76. “Universal mobile systems” MChJ 303020732
77. “Uzauto motors” AJ 200244767
78. “Uzauto trailer” MChJ 302320834
79. “Uzbat” AJ 200987017
80. “Uzbekistan airways” AJ 306628114
81. “Uzbekistan airways technics” MChJ 200640797
82. “Uzbekistan GTL” MChJ 207041936
83. “VL Galperin nomidagi Toshkent truba
zavodi” MChJ 200897524
84. “Yangi Angren issiqlik elektr stansiyasi”
AJ 200595838
85. “Jizzakh petroleum” MChJ 304936120
86. “Hududgazta’minot” AJ 306605769
32 ta tijorat banklari
48

Moliya quyidagilar o'rtasida vujudga keladigan pul munosabatlarini
ifodalaydi:
• tovar-moddiy boyliklarni sotib olish, mahsulot va xizmatlami realizatsiya
qilish jarayonida korxonalar o'rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari;
• markazlashtirilgan pul mablag'lari fondlarini yaratish va ularni taqsimlash
borasida korxonalar va ulaming yuqori organlari o'rtasida vujudga keladigan pul
munosabatlari;
• byudjet tizimiga soliqlarni to'lash va xarajatlarni byudjetdan
moliyalashtirish davomida korxona va davlat o'rtasida vujudga keladigan pul
munosabatlari;
• soliqlar va boshqa ixtiyoriy to'lovlarni to'lash jarayonida davlat va
fuqarolar o'rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari;
• to'lovlarni amalga oshirish va resurslarni olish jarayonida korxonalar,
fuqarolar va nobyudjet fondlari o'rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari;
• byudjet tizirnining alohida bo'g'inlari o'rtasida vujudga keladigan pul
munosabatlari;
• sug'urta badallarini to'lash va zararlarni qoplash, sug'urta hodisasi ro'y
bergan paytda aholi, korxonalar haMilliy daromada mulkiy va shaxsiy sug'urta
organlari o'rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari;
• korxona fondlarining doimiy doiraviy aylanishiga xizmat qiluvchi pul
munosabatlari.
Pul daromadlari va fondlarining eng asosiy moddiy manbai mamlakatning
milliy daromad hisoblanadi. milliy daromadning hajmi umuMilliy daromadavlat
ehtiyojlarini qondirish va ijtimoiy ishlab chiqarishni kengaytirish irnkoniyatlarini
aniqlab beradi. Aynan milliy daromad va uning alohida qismlarining-iste'mol fondi
va jarng'arish fondining-hajmini hisobga olgan holda iqtisodiyotning rivojlanish
nisbatlari va tarkibiy tuzilmasi aniqlanadi. Xuddi shuning uchun ham barcha
mamlakatlarda milliy daromad statistikasiga katta ahamiyat berilayapdi.
Moliyaning ishtirokisiz milliy daromadni taqsimlab bo'lmaydi. Moliya
milliy daromadni yaratish va undan foydalanishning ajratib bo'lmaydigan
10

• pul mablag'lari harakatining, odatda, bir tomonlama yo'nalishga ega
ekanligi;
• markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul fondlarini yaratish
(vujudga keltirish).
1-rasm. Xalqaro moliyaning tuzilishi.
Moliya pul munosabatlarining ajralmas qismi hisoblanadi. Shuning uchun
ham uning ro’li va ahamiyati pul munosabatlarining iqtisodiy munosabatlar
tizimida qanday o'rinni egallaganligiga bog'liq. Bir vaqtning o'zida moliya puldan
o'zining mazmuni va bajaradigan funksiyalari bo'yicha farqlanadi. Agar pul
umumiy ekvivalent bo'lib, uning yordamida umumlashtirilgan ishlab
chiqaruvchilarning mehnat xarajatlari o'lchansa, moliya esa yalpi ichki mahsulot
(YaIM) va milliy daromad (milliy daromad)ni taqsimlash va qayta taqsimlashning
iqtisodiy instrumenti, pul mablag'lari fondlarini shakllantirish va ulardan
foydalanish ustidan nazoratni amalga oshirish qurolidir. Pul daromadlari va
fondlarini shakllantirish yo'li bilan faqatgina davlat va korxonalarning pul
mablag'lariga bo'lgan ehtiyojlarini ta'minlash emas, balki moliyaviy resurslarning
sarflanishi ustidan nazoratni ham amalga oshirish moliyaning asosiy yo' nalishini
belgilab beradi.
9

ma'lum tadbirlarni moliyalashtiradi. Fond o’zining nashriga ega bo’lib, uni
sotishdan olinadigan daromadlar fond byudjetining daromad manbalaridan biri
hisoblanadi. "Olimpiya birdamligi" fondi rivojlanayotgan mamlakatlarning milliy
olimpiya qo’mitalariga moliyaviy yordam ko’rsatish uchun tuzilgan. Mazkur fond
milliy olimpiya qo’mitalarining badallari, xususiy kompaniya, firmalar va xususiy
shaxslarning xayriyalari, Xalqaro olimpiya qo’mitasining investitsion va
nashriyotchilik faoliyati natijasida olingan daromadlar hisobidan shakllantiriladi.
Fondga olimpiya o’yinlarini televizion yoritishdan olingan daromadlaming 1/3
kelib tushadi (ma'lumki, olimpiya o’yinlarini televizion yoritishdan olingan
daromadlar mos ravishda Xalqaro olimpiya qo’mitasi, "Olimpiya birdamligi" fondi
va olimpiya sport turlari bo’yicha Xalqaro federatsiya o’rtasida taqsimlanadi).
Fondning byudjeti har yili tasdiqlanadi. Asosiy tadbirlarni amalga oshirish
bo’yicha hududlarga yo’naltiriladigan mablag’lar xarajatlarning 75-85 foizini
tashkil etadi. Ushbu tadbirlarga: yig’inlar o’tkazish, hakamlar majlisini o’tkazish,
sport buyumlarini sotib olish, Milliy olimpiya qo’mitalariga moliyaviy yordamlar
ko’rsatish va boshqalarni kiritish mumkin. Boshqa mablag’lar nashriyotchilik
faoliyatiga va joriy xarajatlarni moliyalashtirishga yo’naltiriladi.
Yuqorida ko’rib o’tilgan fondlarni tarkibiy tuzilishi, maqsadi, vazifalarini
yanada chuqurroq o’rganish maqsadida, birinchi tur fondlar - moliya-kredit
tashkilotlariga mansub, XVF haqida ma'lumotlar keltiriladi.
XVF: maqsadi, tashkil etilishi va faoliyat yo’nalishi. XVF - bu BMTning
maxsus tashkiloti. U 1977 yilda Bretton-Vudsdagi valyuta-moliya masalalari
bo’yicha bo’lib o’tgan BMT konferentsiyasida tashkil topgan va 1945 yilning 27
dekabrida ushbu kelishuv kuchga kirgan. Amalda u o’z faoliyatini 1946 yildan
boshladi. Brettonvud kelishuviga muvofiq, XVFning vazifasi unga a'zo bo’lgan
mamlakatlarning oltin va AQSH dollarida ifodalangan valyuta zahiralarini tartibga
solish hamda a'zo-mamlakatlarning valyuta paritetilarining barqarorligini
ta'minlashdan iborat edi.
Xalqaro moliya — xalqaro moliyaviy resurslar majmuini va ularning
harakatlanishini ifodalovchi tushuncha hisoblanadi. Xalqaro moliya munosabatlari
32

Moliya tizimi haqida slayd

Купить